lvin science no 3

26
www.lvinpress.com/science magazine دینار)2000( نرخ2011 زاری ، ئا3 ژمارههکانیهێنیی ن خهوتنناکانی تونس زازادی چێژ لهئادهگرن وهردا)2011( زانست له چیمان بۆ دهکات؟ی کۆتای جیهان..!ی دهڵێننهی گۆران ئهو منداان زیاترهونینای فێربو تواییهکان حهپه ڤیتامینسکڕێژ گازی فرمێ فۆکۆشیما؛وهی تیشکدانهان دهبێتو جیههمور هی لهسه کاریگهریتی خهوتندا لهکاراستنی وزه پارڕووتاوهوانی سه پیاهێزترنێکسدا به لهس گۆی زهویشتوانی دانیو به حهوت ملیار بو ؟! تسۆنامی..

Upload: lvin

Post on 03-Mar-2016

268 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

لڤین زانستی حسێن حسێنی

TRANSCRIPT

Page 1: lvin science no 3

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 3 ، ئازاری 2011

نهێنییه کانی خه وتن

زاناکانی تونس چێژ له ئازادی وه رده گرن

زانست له )2011(دا چیمان بۆ ده کات؟

کۆتایی جیهان..!

ئه و مندااڵنه ی گۆرانی ده ڵێن توانای فێربوونیان زیاتره

حه په ڤیتامینییه کان

گازی فرمێسکڕێژ

تیشکدانه وه ی فۆکۆشیما؛ کاریگه ریی له سه ر هه موو جیهان ده بێت

پاراستنی وزه له کاتی خه وتندا

پیاوانی سه رڕووتاوه له سێکسدا به هێزترن

دانیشتوانی گۆی زه وی بوو به حه وت ملیار

تسۆنامی..؟!

Page 2: lvin science no 3

Vernal( نه ورۆز له چركه ساتی سه ره تای به هارequinox(، ده ستپێده كات، له زانستی ئه ستێره ناسیدا سه ره تای به هار له نیوه گۆی باكووری زه وی به چركه ئیستیوای له ڕووبه ری خۆر كه ده وترێت، ساتێك ئاسمان ب��اك��ووری ب��ه ره و تێپه ڕده بێت و زه وی��ی��ه وه یه كه می چركه ساتی ساته ، چركه ئه م ده ڕوات. ساته ی چركه ئه م خۆر كاتێك كاوڕیشه ، بورجی ئه و ب��ه ه��اره وه ، وه رزی ده چێته زه وی تێپه ڕاند، له كۆنه وه ساڵه ، سروشتی رۆژی یه كه م كه رۆژه شه وو درێ��ژی نوێ، رۆژی یان ن��ه ورۆز، پێده ڵێن سه ره تای یه كسانن، یه كدا له گه ڵ رۆژه دا له م رۆژ پێشینانمان زیندوبوونه وه ی سروشته له به شێكی زۆر له ناوچه كانی زه وی. باكووری فروهه ر، نیوه گۆی رۆژه دا له م واب��وو له زۆربه ی یان رۆحیانه تی مردووه كان ده گه ڕێته وه باوه ڕیان ن��ه ورۆز زه وی، س��ه ر ناوه ڕاستدا بۆ رۆژهه اڵتی له م ناوچه كانی هه یه ، كه لتوری تایبه تی ساڵ، گرنگی وه رزه ك��ه ی چوار زستان ناوچه یه دا پایزو هاوین و به هارو خۆر ل���ه ب���ه ه���اردا ب��ه ه��ۆی س��روش��ت��ی ب��ه ج��وان��ی خ���ۆی پ��ی��ش��ان��ده دات، واته لێدانی گۆشه ی باران و شینبوونه وه ی زه وی دێته له زه وی كه شێكی له بار بۆ بارینی ناوچه كه و

له سه ر ئ����ه م ك���ه ش���ه س���ازگ���اره ئاراوه . ده روون��ی داده نێت، خ���ه ڵ���ك���ی ئ�����ه م ن���اوچ���ان���ه كاریگه ری رێزی ب���ۆی���ه وه ك������و رۆژێ���ك���ی به كوردستانیشه وه ساڵ سه ری كۆنه وه تاقانه و له سه رده می لێده گیرێت، جۆراوجۆرو به شێوازی خه ڵك ن��ه ورۆزدا له پێش بۆ خۆیان ره نگاوڕه نگ ن��وێ و جلی له به ركردنی شكینه ، هێلكه ئاماده ده كرد، رۆژه له م پێشوازی ج��واروج��ۆر پێشبڕكێی ی��اری و ن���ه ورۆزی، میری ل��ه داب��ون��ه ری��ت��ه ك��ان��ی ئ���ه م رۆژه ب������وون، ن���ه ورۆز ده ستیپێده كردو زووت��ر شوێن له هه ندێك له كۆندا له هه ندێك نموونه بۆ دره نگتر، له هه ندێك شوێنیش كوردستان، شوێنی باشووریترین له ناوچه كانی هه فته یه ك كه چه ند هه یه ، كوردی نه ورزی به هارو كێاڵنی كاتی ده ستپێده كات و ل��ه ن��ه ورۆز زووت��ر مه زراو چاندنی تۆوه ، هه روه ها به هارو سه ری ساڵی ئیزیدییه كان چه ند هه فته یه ك دره نگتر ده ستپێده كات،

به نده كه رۆژمێرێك، بۆ ده گه ڕێنه وه زۆرتر ئه مانه ناوچانه . ئه و ژیانی رۆژانه ی كوردستانیانی له سه ر رۆژه ی ئه م له ژیانی خه ڵكی كورد نه ورۆز گرنگی كردووه تایبه تی چیرۆكی ئه فسانه و به زۆر تێكه ڵ زوح��اك��ی خوێنخۆرو ب��ه س��ه ر ك��اوه ل���ه ن���ه ورۆزدا له نه ورۆزیشدایه ه��ه ر س��ه رده ك��ه وێ��ت و ستمكاردا بۆیه یه كده بن، ئه ڤینداری گ��ی��رۆده و زی��ن م��ه م و هه م ك��وردان��دا، نوێی ك��ۆن و له بیره وه ری ن��ه ورۆز رۆژی به رخودانه و هه م رۆژی ئه ڤینداری، نه ورۆز له زۆر واڵتان وه كو ئێران، ئه فغانستان، تاجیكستان، ئازه ربایجان و كۆماری توركمانستان و ئۆزبه كستان، رێ��زه ی ئ��ه و ب��ه اڵم به رزده نرخێنرێت، كوردستان ك��ه ك��ورد ل��ه ن��ه ورۆزی ده ن��ێ��ت ج��ی��اوازی زۆری هه یه ، واڵت���ان���ه دا ئ��ه و هه ستانه وه یه و ن�����ه ورۆزی ك��وردس��ت��ان ل��ه گ��ه ڵ هێمایه ب��ه رخ��ودان��ه ، ك��ردن��ه وه ی شكۆداره ، پێشتر له ڕۆژی ژه ن��گ��ارێ��ك��ی ساڵی ب���ۆ پ���اك���ی و س��ووت��ان��دن��ی ئاگر سه یران ه��ه م��وو هه ڵپه ركێ و زیندوبوونه وه و رابردوو، بۆ كورد، هێمایه كه مرۆڤی به رباسی بونیادنانه وه ی هێنانه له زۆربه ی ك��ۆب��وون��ه وه و ره واك��ان هێمایه كه داخوازییه كوردستان، راپه ڕین و ب���ه دژی زوح��اك��ه ك��ان��ی س���ه رده م، ب��ۆ درێ��ژه پ��ێ��دان��ی رێ��گ��ای ك��اوه شوێنه كانی باشوور هه ر ئ��ی��ش��ت��راك��ی س��ت��ه م��ك��ار ل��ه ده م��ه و راماڵێنی ده سه اڵتی به عسی عه ره بی له كوردستانی ئێستاش رووی���داو باڵی ك���وردس���ت���ان ب��ن��ی��ادن��ان��ی واڵت��ێ��ك��ی ل���ه ده م���ه و ن����ه ورۆزدای����ه رۆڵ��ه ك��ان��ی ن���ه ورۆزدا مرۆڤ مافه كانی یه كسانی و كه دیموكراتی،

ژیانی به رنامه ی نێۆ خستووه ته كێشابێت به سه ردا خۆیانه وه .

ئاوڕدانه وه ی رۆژی هه رشتێك پێش ن��ه ورۆز مرۆڤه له سروشت و چوونه بۆ ناو سه وزه و گوڵ و گیا، رۆژی دانیشتنه له پاڵ رووباره پڕ ئاوه كان و روانیینه یه كساڵه ی خه فه تی پاككه ره وه ی كه ئاو، له ڕوونی رۆحه ماندووه كانه ، بۆیه گرنگه پێش هه رشتێك بۆ به گوڵ و كوردستان سروشتی ن��ه ورۆز، به رده وامی گیاو گیانله به رییه وه بپارێزین، نه ورۆزو ساڵی نوێتان

پیرۆزبێت.

نه‌ورۆز

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 3 ، ئازاری 2011

نهێنییه کانی خه وتن

زاناکانی تونس چێژ له ئازادی وه رده گرن

زانست له )2011(دا چیمان بۆ ده کات؟

کۆتایی جیهان..!

ئه و مندااڵنه ی گۆرانی ده ڵێن توانای فێربوونیان زیاتره

حه په ڤیتامینییه کان

گازی فرمێسکڕێژ

پاراستنی وزه له کاتی خه وتندا

پیاوانی سه رڕووتاوه له سێکسدا به هێزترن

دانیشتوانی گۆی زه وی بوو به حه وت ملیار

تسۆنامی..؟!

سه‌روتار

سەر نووسەر

Page 3: lvin science no 3

www.lvinpress. com/science magazine

گۆڤارێکی مانگانه یه، کۆمپانیای لڤین و چاپخانه ی دلێر؛ به هاوبه شی ده ریده که ن

خاوه نی ئیمتیاز: کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ و باڵوکردنه وه

سه رۆکی ئه نجومه نی به ڕێوه بردن: ئه حمه د میره

سه رپه رشتیاری رۆژنامه وانی: هێمن باقر

سه رنووسه ر : حسێن حسێنی

به ڕێوه به ری نووسین : دڵشاد ساڵح حه مه شوکر

سکرتێری نووسین: ساالر مه حمود

به ڕێوه به ری هونه ری: شێرکۆ خانزادی

به ڕێوه به ری کارگێڕی: هێمن عه بدولقادر

Tel: [email protected]

ناونیشان: نووسینگه ی سه ره کی. کوردستان.سلێمانی. گه ڕه کی عه لی ناجی

سه روو نه خۆشخانه ی عه لی ناجی

No.03, MARCH 2011

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 3 ، ئازاری 2011

نهێنییه کانی خه وتن

زاناکانی تونس چێژ له ئازادی وه رده گرن

زانست له )2011(دا چیمان بۆ ده کات؟

کۆتایی جیهان..!

ئه و مندااڵنه ی گۆرانی ده ڵێن توانای فێربوونیان زیاتره

حه په ڤیتامینییه کان

گازی فرمێسکڕێژ

پاراستنی وزه له کاتی خه وتندا

پیاوانی سه رڕووتاوه له سێکسدا به هێزترن

دانیشتوانی گۆی زه وی بوو به حه وت ملیار

تسۆنامی..؟!

36

22 10

40

Page 4: lvin science no 3

هه‌واڵ 5هه‌واڵ4

بنێشتێك‌بۆ‌چاره‌سه‌ری‌نه‌خۆشی‌شه‌كره‌

‌ته‌له‌فزیۆن‌و‌كۆمپیوته‌ر‌ده‌توانێت‌خه‌ڵك‌بكوژێت

تاقیكـــــــــــــــردنه‌وه‌یه‌كی‌ساده‌‌گۆڕانكاری‌گه‌وره‌‌به‌سه‌ر‌‌چاره‌ســـــــــــــــــــه‌ری‌شێرپه‌نجه‌دا‌دێنێت

ده رم��ان��س��ازی پسپۆڕێكی ئ���ه م���ری���ك���ی رای���گ���ه ی���ان���د رێ����گ����ه ی����ه ك����ی ت������ازه ی گه یاندنی بۆ دۆزی��وه ت��ه وه بۆ ئه نسۆلین ه��ۆڕم��ۆن��ی جوینی ل��ه ڕێ��گ��ای خ��وێ��ن، ب��ن��ێ��ش��ت��ێ��ك��ه وه ل��ه ج��ی��ات��ی وه ك، ت���ری داوده رم���ان���ی ده رزی ئه نسولین و حه ب. )رۆب�������ه رت دۆی���ڵ���ی( ل��ه زان��ك��ۆی )س��ای��رۆك��ۆس( ل����ه ن����ی����ۆرك، وت�����ی "ك���ه گریمانه یی چاره سه رێكی دۆزی������وه ت������ه وه ب����ۆ ئ���ه و ك��ێ��ش��ه ی��ه ی ج��ه س��ت��ه ، كه دی��اری��ك��راوی ئالیه تێكی پارێزگاریكردن و بۆ هه یه ه���ه ڵ���م���ژی���ن���ی پ��ێ��ك��ه��ات��ه بنێشته كه ، كیمیاییه كانی تێكشكان و تووشی كاتێك كه ده ب���ن، لێكهه ڵوه شان ده گ���ه ن���ه ری���خ���ۆڵ���ه ك���ان"، كه بنێشته ی، "ئ��ه و وتیشی

گ��روپ��ێ��ك��ی زان��س��ت��ی ئ��ه م��ری��ك��ی رای��ان��گ��ه ی��ان��د س��اده ی به ڕێگه یه كی ك��ه ت���اق���ی���ك���ردن���ه وه ی خ��وێ��ن ده ت�����وان�����ن ل���ه ش���ێ���وازی نه خۆشییه چاره سه ركردنی ش���ێ���رپ���ه ن���ج���ه ی���ی���ه ك���ان���دا گ����ۆڕان����ك����اری گ�����ه وره

ئه نجامبده ن.ب��ه وت��ه ی زان��ای��ان ئه م ورده راده یه ئه و تا میتۆده ك���ه ده ك���رێ���ت ت��ه ن��ان��ه ت ی���ه ك خ��ان��ه ی ت��ووش��ب��وو چه ند ل��ه ن��او به شێرپه نجه میلیارد خانه دا بدۆزێته وه . به م شێوه یه دۆزینه وه ی )Tumor( لووی شێرپه نجه

جه سته یارمه تی دایهێناوه ه��ه ڵ��م��ژی��ن��ی ب���ۆ ده دات ئ��ه ن��س��ۆل��ی��ن ب���ه ش���ێ���وه ی خ����������وازراو"، ه���ه روه ه���ا كه زان��راوه ، "ئ��ه وه وتیشی ده كرێت )B12( ڤیتامین پ���ارێ���زگ���اری ل��ێ��ب��ك��رێ��ت ل��ه ڕێ��گ��ه ی پ��ڕۆت��ی��ن��ێ��ك��ه وه ل��ه ل��ی��ك��دا، ك��ه ن��اوده ب��رێ��ت ب���ه )ه��اب��ت��وك��وری��ن(، كه ده ن��ووس��ێ��ت ب���ه ده م���ه وه و پارێزگاریش له گه ده ده كات"، كه روونده كاته وه ئ��ه وه ش ده گاته كاتێك هابتوكورین ری��خ��ۆڵ��ه ك��ان س��ووڕێ��ك��ی وه رده گ��رێ��ت ت��ر كیمیایی ڤیتامین و یارمه تیدانی بۆ ك���ردن���ه ن���اوه وه ی ب���ۆ ن��او

سووڕی خوێن.ه���������ه رچ���������ه ن���������ده زۆر ن��ه خ��ۆش��گ��ه ل��ێ��ك��ی ئه نسۆلینیان وه رگ��رت��ن��ی ل��ه ڕێ��گ��ه ی ده م���ه وه ب��ه الوه هه ندێك به اڵم په سه ندتره ، باسیان له لێكۆڵینه وه كان له وه كردووه ، كه ده گونجێت ئه نسۆلین به ئاسانی بگۆڕێت

ئ��ه ن��ج��ام��ی ه��ه ن��دێ��ك ت��وێ��ژی��ن��ه وه ده ری��خ��س��ت، ماوه یه كی بۆ دانیش�����تن درێ�������ژ ل���ه ب�������������������ه رده م كۆمپیوته ر، ت��ه ل��ه ف��زی��ۆن و نه خۆشی به هۆی ده بێت دڵ و خ���وێ���ن و س�����وڕی ك��ورت��ب��وون��ه وه ی ژی���ان. زان����ای����ان����ی ب���ه ری���ت���ان���ی ب���ه ب��ه راوردك��������������ردن��ی ك���اری���گ���ه ری م��������������اوه ی له كاتی خه ڵك دانیشتنی پ�����ش�����وو، پ������اش ك�����ار، ك���ه ت��ێ��گ��ه ی��ش��������������ت��وون ئ����ه وان����ه ی ل��ه ش��������������ه وو رۆژێ���ك���دا زی���اد ل��ه چ��وار

شێرپه نجه ییه كان و شانه یان ئ��ه گ��ه ری ب��اوب��وون��ه وه ی��ان جۆربه جوره كانی له شوێنه له ش زۆر ئاسانتر ده بێته وه .ل����ه ه����ه م����ان����ك����ات����دا ك��ه م��ب��وون��ه وه ی راده ی خ��ان��ه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ی��ی��ه ك��ان چاره سه ركردندا له ماوه ی دیاریده كات و بۆ پزیشكه كان ده ره خسێنێت، هه له ئ��ه و س��ه رك��ه وت��ن��ی راده ی ك��ه بۆ چ��اره س��ه ر مێتۆده كانی چۆنیه تی نه خۆشێك و هه ر گه شه سه ندنی ده ركه وتن و تووشبوونه وه ی دووب���اره

شانه كان پێشبینیبكه ن.خوێن رێ��گ��ه ی��ه دا ل��ه م به ئازار ش��ێ��وازی جێگه ی له وه رگرتنی شانه كانی له ش له ئێستادا كه ده گ��رێ��ت��ه وه ، پ���زی���ش���ك���ه ك���ان ك��ه ڵ��ك��ی

لێوه رده گرن. ب��������ڕی��������اره چ�������وار ن��ه خ��ۆش��خ��ان��ه ی گ����ه وره

ب����ۆ پ����ارچ����ه ی ب���چ���ووك ل���ه ڕێ���گ���ه ی ك��ۆئ��ه ن��دام��ی ه��ه رس��ه وه ، ل��ه ب��ه ر ئ��ه وه ی به ئاسانی خوێن س��ووڕی ن��ات��وان��ێ��ت ئ��ه ن��زی��م��ه ك��ان

بمژێت.دوێ��ڵ��ی ده ڵ��ێ��ت "ئ��ه و مشكه كانی ك��ه بنێشته ی كاریگه ری جویانه تاقیگه ئه مه ش سه لماندووه ، خۆی ئ����ه وه ده گ���ه ی���ه ن���ێ���ت، كه

ك���ات���ژم���ێ���ر ل��ه س�����������ه ر سه یری یان كۆمپیوته رن، ت���ه ل���ه ف���زی���ۆن ده ك������ه ن، ی����ان خ���ه ری���ك���ی ی��اری��ی��ه دوو كۆمپیوت����ه رییه كانن ه��ێ��ن��ده ی خ��ه ڵ��ك�����������ی تر ئ���ه گ���ه ری ت��ووش��ب��وون��ی��ان دڵیان ق��ورس��ی ب��ه ش��ۆك��ی

هه یه . ئ������ی������م������ان������وی������ل ت��وێ��ژه ری ئستاماناكیس، ئیپدمی����ولۆژی و به شی ت����ه ن����دروس����ت����ی گ��ش��ت��ی ل���ه زان���ك���ۆی ل���ه ن���ده ن و له ڕاپۆرته هاوكاره كانی، ت������ازه ك������ه ی خ���ۆی���ان���دا

جۆربه جۆره كانی له شوێنه ئ��ه م��ری��ك��ا ل��ه م��س��اڵ��دا ئه م

به كاربهێنن. مێتۆده پزیشكی ئه نستیتۆی جانسۆن"، ئه ند "جانسۆن رایگه یاند به هاوكاریكردنی ویالیه تی ن��ه خ��ۆش��خ��ان��ه ی له سه ر ك��ار ماساچوسێت ئه م ن��اردن��ی ت��وێ��ژی��ن��ه وه و بۆ له تاقیكردنه وه یه شێوازه

بازاڕی پزیشكی ده كه ن.ی���ه ك���ێ���ك���ی ت����ر ل���ه و ب����واران����ه ی ك���ه م��ێ��ت��ۆده تاقیكردنه وه ی ت��ازه ك��ه ی ك��ارده ك��ات، تێیدا خ��وێ��ن كارایی راده ی دۆزینه وه ی ئه و ده رمانانه یه كه له ئێستادا نه خۆشی چاره سه ری بۆ به كارده هێنرێن، شێرپه نجه ه��ه رچ��ه ن��د ل��ه وان��ه ی��ه ئه م نه بێت تر تاده ساڵی مێتۆده به اڵم ئاسایی، به مێتۆدێكی زانستی توێژه رانی له ئێستادا ئۆمێدو به چاوی پزیشكی

وه رگێڕانی: كارزان دوكانی

ی نست

زانی

لڤیی:

ێڕانرگ

وه

له سه ر ئه نجامی هاوشێوه ی مرۆڤ ده بێت".

ده ك�����رێ�����ت ئ����ام����اژه ب�������ه وه ش ب����درێ����ت، ك��ه له ساڵی ئه نسۆلین سپرای بازاڕه كانی خرایه )2006(ئ��ه م��ری��ك��اوه ، ب���ه اڵم پ��اش س��اڵ��ێ��ك ل����ه ب����ازاڕه ك����ان ئه وه ی به هۆی كشێنرایه وه

كاریگه ری نه بوو.www.tabib.com

داوای������ان������ك������ردووه ك��ه بۆ رێنمای���ی ه��ه ن��دێ��ك تاوه ك����و دابنرێت خه ڵك ل���ه و زی��ان��ان��ه ب��گ��ه ن، كه توشیان پ��ش��وودا له كاتی ئ���ه م نووسه رانی ده بێت، ده ڵێ����ن ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه له كاتی خه ڵك "زۆرب���ه ی له پش����تی ك���ارك���ردن���دا كۆمپیوته رێك ی��ان م��ێ��ز، ماوه ی���ه كی داده نیش���ن و ده مێننه وه ، بێجوڵه زۆر ه���ه روه ه���ا م��اوه ی�����������ه ك��ی ل��ه ڕێ��������������گ��ای چ زۆر شوێنی ب����ه ره و رۆی��ش��ت��ن له شوێنی ی���ان ك��������������ار،

لێیده ڕوانن. خۆشبینییه وه هابر دان���ی���ه ل دك��ت��ۆر ئه م ل��ه ت��وێ��ژه ران��ی یه كێك ده ڵێت تازه یه توێژینه وه یه "ئ���ه گ���ه ر ت��ه ن��ی��ا ل��ه ك��ات��ی شێرپه نجه دا چ��اره س��ه ری كاریگه ری راده ی بتوانن ئه مه بزانین ده رم��ان��ه ك��ان گه وره یه هه نگاوێكی خۆی

بۆ پێشه وه ".ئێستا م��ێ��ت��ۆده ك��ان��ی هه ڵگرتنی ن��م��وون��ه وات���ه زانیاری شانه كان خوێن و شێوازو ده رب���اره ی ت��ه واو تیومه ره گه شه ی ئه گه ری به ده سته وه شێرپه نجه ییه كان هه موو پێوانی بۆ ن��ادات، شانه ، گه شه ی الیه نه كانی یان تیومه ره شێرپه نجه ییه كان چه ند ئاسایی به شێوه یه كی م���ان���گ دوای�����ی ده رم����ان وه رگ����رت����ن ل��ه ج��ه س��ت��ه ی سیتیسكان وێنه ی نه خۆش وه رده گ��رن، به اڵم هه ر ئه م

ببیت له وانه یه كورته ماوه نه خۆشه كه ئه وه ی به هۆی ب���ه ه���ۆی پ���ه ره س���ه ن���دن���ی

بمرێت. شێرپه نجه كه وه به اڵم به م مێتۆده تازه یه

زۆر تاڕاده یه ك����ی كاره كه ب��ێ��ج��وڵ��ه ن، ب��ۆی��ه ده ب��ێ��ت

ئاگادار بكرێنه وه ".ت��وێ��ژه ره ك��ان ك��اری��ان ك��ه س )٤٥12( ل��ه س��ه ر بۆم���اوه ی ك���ه كردبوو، كات���ژمێر ل��ه چ��وار زی���اد خ��ه ری��ك��ی س��ه ی��رك��ردن��ی كۆمپیوته ر، ت��ه ل��ه ف��زی��ۆن و ی�����ان خ���ه ری���ك���ی ی����اری ده ب��وون، كۆمپ����یوته ری ئه گه ری ده رك��ه وت بۆیان ت���ووش���ب���وون ب��ه ج��ه ڵ��ده و ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی س��وڕی ك��ه س��ان��ه دا ل��ه م خوێ���ن زی��ات��ره ه��ێ��ن��ده )1.٥2(

له م راپۆرتێ����ك توێژه ران ش��ێ��وه ی��ه ب��اوده ك��ه ن��ه وه ، ده وری توێژینه وه دا، ل��ه م ج�����گ�����ه ره ، ف��ش�����������اری چ����ه وری ب��ڕی خ��وێ��ن، خ�������وێ�������ن و ئ����اس����ت����ی وه رزش ك��ۆم��ه اڵی��ه ت��ی و ئه م له ب����ه رچ���اوگیراوه له گۆڤاری توێژین����ه وه یه Journal of the( American College )of Cardiology

باوبووه ته وه .س������������ه رچ������������اوه :

Sciencemag

ی نست

زانی

لڤیی:

ێڕانرگ

وه

دوای ده توانن پزیشكه كان ده رمان له پێدانی رۆژ یه ك بزانن كاریگه ری ده رمانه كه

چه نێك بووه .Daily telegraph : سه رچاوه

ل���ه وان���ه ی ك��ه ك��ه م��ت��ر له ئ��ه و ك��ات��ژم�����������ێ��ر )2(ب��ه وت��ه ی ده ك���ه ن، ك���اره ت��وێ��ژه ره ك�����������ان ل��ه م��اوه ی چوار ساڵدا )٣2٥( كه س ل���ه و ك��ه س��ان��ه م����ردوون، هه روه ها )21٥( كه سیش ت��ووش�����������ی ن��ه خ��ۆش��ی ق������ورس������ی س������وڕی

خوێ����ن و دڵ بوون. ئ�������������������ه م����ه ب���ۆ ی��ه ك�����������ه م��ج��اره ك��ه

Page 5: lvin science no 3

هه‌واڵ 7هه‌واڵ6

وه‌كو‌چاره‌نووسی‌پشیله‌كه‌،‌گفتوگۆ‌گۆڕانێكی‌بنچینه‌یی‌له‌پێوانی‌فشاری‌خوێنداكوانته‌مییه‌كان‌هێشتا‌بێئه‌نجامن زان���ای���ان ئ��ام��اژه ب��ه وه

ئامێرێكیان ك��ه ده ك�����ه ن، دروس����ت����ك����ردووه وه ك���و ك��ات��ژم��ێ��ر ل��ه س��ه ر ده س��ت ده ب���ه س���رێ���ت و ده ت��وان��ێ��ت داه��ات��وودا س��اڵ��ی له چه ند له سه ر چ��اودێ��ری شێوازی به ته واوه تی خوێن فشاری

بگۆڕێت.ت���وێ���ژه ران ل��ه زان��ك��ۆی لیسته رو له واڵتی سه نغافوره ، دروستكردووه ئامێرێكیان فشاری خوێن له شاخوێنبه ردا

ده پێوێت.پێوانی ئ��ام��ێ��ره ی ئ���ه م ف���ش���اری خ���وێ���ن ل��ه چ��او فشاری پێشووتر ئامێره كانی خ��وێ��ن ب���ه وردی زی��ات��ره وه

ده پێوێت.ئ����ه م ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای��ه وه زاره ت��ی بودجه ی له سه ر ت��ه ن��دروس��ت��ی ح��ك��وم��ه ت��ی ب��ه ری��ت��ان��ی��ا دروس��ت��ك��راوه و ل��ه ه��ه س��ت��ه وه رێ��ك س���وود شه پۆلی ك��ه وه رده گ��رێ��ت، خوێن ده م��اره ك��ان��ی ترپه ی تۆمارده كات، ئه م زانیاراییانه له دوایدا له گه ڵ بڕی فشاری خ��وێ��ن ل��ه م��ه چ��ه ك��دا، كه ده پێورێت ئاسایی به شێوه ی كۆمپیوته رێك، نێو ده چێته

تام سیگفرێدو: لڤینی زانستی

فیزیادا ل��ه دروس��ت��ب��وون��ی شت زۆر بیسته مدا له سه ده ی ئه نیشتاینه وه ئه لبێرت به ناوی گرێدراوه ، زۆرترینی ناوبانگی رێژه ییه وه تیۆری به هۆی ئه و ب���وو، ه��ه ڵ��ب��ه ت گ��ۆڕان��ك��اری ئه نجامدا، نیوتندا له یاساكانی ه���ه روه ه���ا ت��ی��ۆری م��ۆدێ��رن��ی خسته سه رپێ، گه ردوونناسی ل��ه گ��ه ڵ ه��ه م��وو ئ��ه م��ان��ه ش��دا گرنگی رۆڵێكی ئه نیشتاین ل���ه س���ه ره ت���ای دروس��ت��ب��وون��ی هه بوو، كوانته مییدا ت��ی��ۆری سه یری شتی زۆر ه��ه روه ه��ا لێده رده هێنا، كه یه كێك له وانه )Entanglement( گیروده یی یه ، ئه م ناوه سه یره له داهێنانی Erwin( شرۆدینگێر ئیروین كه Schrödinger(ه ، سه باره ت زانستی له وتارێكی خه یاڵییه كه ی به تاقیكردنه وه

ئه نیشتاین، باسیكردووه .گ���ی���رۆده ی���ی ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ی���ه ك���ێ���ك���ه ل���ه گ���ه رم���ت���ری���ن له فیزیادا، توێژینه وه بواره كانی

فشار ب���ڕی ش���ێ���وازه ب���ه م دڵ ن��زی��ك��ی )Aorta( ل��ه

ده پێورێت.پڕۆفیسۆر برایان ویلیامز ده مار دڵ و زانستی له به شی گلنفیلدی له نه خۆشخانه ی زان��ك��ۆی ل��س��ت��ه ر، ده ڵ��ێ��ت میلی چ��ه ن��د "ش��اخ��وێ��ن��ب��ه ر دوره و ل��ه دڵ��ه وه م��ه ت��رێ��ك ئێمه ل��ه م��ێ��ش��ك و ن��زی��ك��ه هه میشه ده مانزانی فشار له و

به دواداچوونی گیرۆده یی نه ته نیا له حه قیقه تی تێگه یشتنه ب��ۆ له هه مانكاتیشدا س��رووش��ت، ته كنه لۆژیای په ره پێدانی بۆ ئ��ه وه ی الورا نوێشه ، وه ك��و ساندیرس له حه فتاو پێنجه مین زانستییه كه ی وت��اره ساڵیادی ئه نیشتاین ده رباره ی گیروده یی، نووسیویه تی )یه كێكی تر له شته پشیله سه رسووڕهێنه ره كان، یان زی��ن��دو، په نجا ل��ه س��ه دا

مردووه كه ی شرودینگێر(.ه���ه رچ���ه ن���د ئ��ه ن��ی��ش��ت��ای��ن ل����ه ده م����ه زران����دن����ی ت��ی��ۆری به اڵم به شداربوو، كوانته میدا حه زی لێی نه بوو، ئه و باوه ڕی واب����وو، ك��ه شته س��ه ی��ره ك��ان تیۆری كه ئه وه ن پییشانده ری ك��وان��ت��ه م��ی ن���ات���ه واوه و ته نیا دیارده بۆ شرۆڤه ی به كاردێت له به رانبه ر بێده نگه بینراوه كان و حه قیقه ت، توخمانه ی ئ��ه و ك��ه ن��اب��ی��ن��رێ��ن و ه��ۆك��ارن بۆ ئه نیشتاین س��ه ی��ره ك��ان، شته زۆرترین، )Bohr( بۆر له گه ڵ گ��ف��ت��وگ��ۆو ب��ه ری��ه ك��ك��ه وت��ن��ی هه بوو، بابه ته دا له م بیروڕایان ك���ه ل���ه الی ب��ێ��م��ان��اب��وو، كه

شوێنه دا كه متره له قۆڵ"."ئه گه ر ده ڵێت هه روه ها فشار له شاخوێنبه ردا نه پێوین ل��ه س��ووده ك��ان و به دروستی زی��ان��ه ك��ان��ی چ���اره س���ه ری تێناگه ین"، خوێن ف��ش��اری ئامێره ئه م وتی هه روه ها له سه ر چ��اودێ��ری ش��ێ��وه ی زیاد بۆ كه خوێن، فشاری پێكراوه كاری سه ده له یه ك پڕۆفیسۆره ئه م ده گۆڕێت،

كه شتێك ب���وو ح��ه ق��ی��ق��ه ت بۆر به كاربهێنرێت، نابینرێت ئه نیشتاین به قسه كانی شكستی هێنا، به اڵم قسه كانی ئه نیشتاین كاریگه ری ه��ه ر ئێستاش ت��ا

ماوه . گفتوگۆكان له ئێستاشدا ب��ه اڵم گ��ه رم��ن، هه ندێكجار ئه نیشتاین و گفتوگۆكانی وه ك ب��ۆرن��ی��ی��ن، ج��ی��اوازی ب��ی��روڕا ك���اری���گ���ه ری ل���ه س���ه ر رێ���زو قۆڵییه كان دوو پ��ێ��وه ن��دی��ی��ه

دانانێت. ئه م به ریه ككه وتنی ئایدیایانه جۆربه جۆری ره ن��گ��دان��ه وه ی هه بووه ، بینیه كانیاندا له جیهان ك���ه ب���ه ه���ۆی ك��ه س��ای��ه ت��ی و فۆڕمی باكگراونده كانیانه وه ، وه رگرتووه ، ئه نیشتاین ساده یی و بۆریش به رزده نرخاندو روونی ده كرده وه ، ئاڵۆزی بۆ باوه شی زۆربه ی بوو، ته نیا ئه نیشتاین ئه نجامده دا، به ته نیا كاره كانی به اڵم بۆر له گه ڵ كۆمه ڵێكی زۆر له ئه نیستیتۆكه ی له فیزیاییه كان خ���ۆی ل��ه ك��وپ��ن��ه��اگ��ن ك��اری سه ركه وتنه هه روه ها ده ك��رد،

ته كنیكه ئه م چ��اوه ڕوان��ه پڕۆفیشناڵییه كاندا له ناوه نده ل��ه م��اوه ی به كاربهێنرێت و پ��ێ��ن��ج س��اڵ��ی داه���ات���وودا زۆر ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ه ك��ه ی

باوببێته وه .ئ���ه و ده ڵ��ێ��ت "پ��ێ��وان��ی له نزیكی خ��وێ��ن ف��ش��اری بۆ ل��ه وان��ه ی��ه مێشك دڵ و راده ی ب����ه راوردك����ردن����ی مێشك و جه ڵده ی ترسناكی

زانستییه سه رتاییه كانی ئه نیشتاین م���اده و یه كخستنی ب��ه ه��ۆی وزه وه بوو، به اڵم بۆر شرۆڤه ی ئه تۆمی به داننان به وه ی فیزیای به فیزیای ن��ات��ه واوه كالسیكی

كوانته می به ئه نجامگه یاند. ن��ه��ێ��ن��ی��ی��ه ب�������ۆر، الی ك���وان���ت���ه م���ی���ی���ه ك���ان وه ك����و سروشتی، دوو تایبه تمه ندی شه پۆل – ته نۆلكه ی رووناكی ده گ���ه ڕێ���ت���ه وه ، ب���ۆ ئ��اڵ��ۆزی به اڵم گ��ه ردون، له ڕاده به ده ری س��اده ی تیۆری كی ئه نیشتاین ئاڵۆزییه كه ی ك��ه ده وی��س��ت، ل���ۆژی���ك���ی ب���ێ���ت و ك��ه م��ت��ر

گێژكه ربێت. ف�����ی�����زی�����ای�����ی�����ه ك�����ان، ئه نیشتاینیان به دواكه وتنه كانی زۆره وه س��ه رك��ه وت��ن��ی ب��ه ب��ێ چوارچێوه ی ن��او خستووه ته هێشتا كوانته مییه وه ، میكانیكی پێشكه وتنه كانی كه رووننییه ، له گێژبوون دوری داه��ات��وو كوانته می میكانیكی به هۆی له گه ڵ خۆیدا دێنێت، یان زیاتر

گێژمان ده كات.Science news : سه رچاوه

باشتر دڵ نه خۆشییه كانی خوێن زه خ��ت��ی ل��ه پ��ێ��وان��ی ل��ه ق��ۆڵ��دا ب��ێ��ت، ب��ۆی��ه ئ��ه م ئامێره زۆر سه رنجراكێشه ".

ل��ه م��ێ��ژه ده زان���ی���ن، كه پ��ێ��وان��ی ف���ش���اری خ��وێ��ن له به شی سه ره وه ی قۆڵ زۆر زۆری ه��ه ڵ��ه ی نییه و ورد

تێدایه .ب���ه وت���ه ی پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ئه و تا ه��ه وڵ��دراوه ویلیام، ج���ێ���گ���ه ی، ك���ه ده ك���رێ���ت بۆ بچووكبێت ئ��ام��ێ��ره ك��ه ئه وه ی خه ڵك حه زیان لێیبێت س���وودی ل��ێ��وه رب��گ��رن، ئه م كۆمپانیای له الیه ن پڕۆژه یه هلت ئیستانس ئینته رناشناڵی سه نگافۆرییه وه ، كه شارازای دروس���ت���ك���ردن���ی ئ��ام��ێ��ری

دروستكراوه . پزیشكییه ف������ش������اری ب�������ه رزی له هۆكاره یه كێكه خ��وێ��ن، نه خۆشییه ری��ش��ه ی��ی��ه ك��ان��ی چونكه ج��ۆرب��ه ج��ۆره ك��ان، نییه ، ده ره ك�����ی ن��ی��ش��ان��ه ی چه ندین ت��اوه ك��و ل��ه وان��ه ی��ه بۆ نه چێت ن��ه خ��ۆش س��اڵ الی پزیشك و نه دۆزرێته وه و ل���ه وان���ه ی���ه ب��ارۆدۆخ��ێ��ك��ی ت��رس��ن��اك ب���ۆ ن��ه خ��ۆش��ه ك��ه

دروستبكات.

بۆ‌ئه‌وه‌ی‌نابیناكان‌سوود‌له‌فه‌یسبووك‌وه‌رگرن‌

ی نست

زانی

لڤیی:

ێڕانرگ

وه

توێژه رانی زانكۆی ئه ریزۆنا یه كگرتووه كانی له ویالیه ته هه ندێك توانیویانه ئه مریكا، وێ���ن���ه ی ت��ای��ب��ه ت ب���ه ت���ۆڕه ئینته رنێت كۆمه اڵیه تییه كانی نابینا كه سی كه دروستبكه ن، بتوانن به له مسكردنی ئه م وێنانه

ببینن. ت���وێ���ژه ران ل��ه س��ه ر ئ��ه و ب���ڕوای���ه ن، وێ��ن��ه ك��اری��گ��ه ری كۆمه اڵیه تی له ژیانی زۆری داهێنانه ی ئه و هه یه ، مرۆڤدا

ئه وان، ئه و هه له ده ڕه خسێنێت ت��اوه ك��و نابینا خ��ه ڵ��ك��ی ب��ۆ بۆ ت��وێ��ژه ران ببینن، بتوانن ته كنیكه ئ��ه م دروستكردنی توێژه رێكی كاریگه ری له ژێر حه زی زۆر كه نابینادابوون، له وه بووه زانیاری زیاتر له سه ر گرافیك بزانێت. كارێكی زۆر هه موو بتوانیت كه قورسه ، زانیارییه گرافیكییه كان بكه یت به داتا بۆ ئه وه ی خه ڵكی نابینا تێیبگه ن، بۆیه توێژه ره كان زۆرتر

كارده كه ن، وێنانه ئه و له سه ر له تۆره كۆمه اڵیه تییه كاندا كه

سوودی لێوه رده گیرێت. بۆ دروستكردنی ئه م وێنانه له نێوان هاوسه نگی ده ب��ێ��ت دروستببێت، زانیارییه كاندا توێژه ران وێنه كانیان به شێوه یه ك زانیارییه ته نیا تاوه كو گ��ۆڕی گرنگه كان ده ربكه وێت، چونكه گۆڕینی هه موو وێنه كه به شێوه ی ل��ه م��س��ی ده ب���ێ���ت، ب��ه ه��ۆی وێنه كه س��ت��راك��ت��ه ری ئ���ه وه ی

بۆیه بگۆڕدرێت. ب��ه ت��ه واوی به سوودوه رگرتن له گریمانه یه كی گرنگه كانی به شه ماتماتیكی ناسینه وه ی ب��ۆ ك��ه وێ��ن��ه ك��ه ، ل��ه ب��اق��ی پێویسته ك��ه س��ه ك��ه وێنه كه جیاكرایه وه و به شه كان دروستكرا، له مسی به شێوه ی به واتایه كی تر ئه م نه رمه كاره بۆ ده ڕه خسێنێت، هه له ئه و نابینا تۆماربكاو وێنه یه ك ت��اوه ك��و ن��ه رم��ه ك��اره ك��ه وه ، ن��او بیخاته له مسی وێ��ن��ه ی��ه ك��ی ت��اوه ك��و

هه‌نگوین،‌ده‌بێته‌‌پاریزه‌ری‌

خواردنه‌‌سه‌فه‌رییه‌كان

وه رگێڕانی: كارزان دوكانی

ئه مریكی ت��وێ��ژه رێ��ك��ی ده ڵێت: هه نگوین ده گونجێت بۆ ج���ێ���گ���ره وه ی���ه ك وه ك م����ادده پ���ارێ���زه ره ك���ان، كه له قوتودراوه كان له خواردنه ب���ه ك���ارده ه���ێ���ن���رێ���ت، ب��ۆ ب���ه دروس���ت���ی ه��ێ��ش��ت��ن��ه وه ی خ��واردن��ه ك��ه ت��ا زۆرت��ری��ن بمێنێته وه گونجاو م��اوه ی دژه ب�����ه ك�����اری�����گ�����ه ری

ئۆكسێنه ره كان.توێژه ری ئه مریكی نیكی ئه نگیسیز، گۆڕانكاری به سه ر )EDTA( ترشه ئه مینییه كانیدا، هێنا تاڕێگه له ئۆكساندنی له ناو كه بگرێت زه یته ئه و شله ی زه اڵت����ه و ش��ۆرب��ای شیرینیدا هه یه و تام و بۆنێكی ئه نگیسیر كه بداتێ، خۆشی پڕۆفیسۆره و ی��اری��ده ده ری له به شی كیمیای خوارده مه نی وتی )ئه لینۆی(، له زانكۆی ڕوونبووه ته وه ، بۆ "ئه وه مان ئۆكسیده كان دژه مادده كه پ��ارێ��زگ��اری له هه نگویندا ل���ه ج���ۆرێ���ت���ی ش����ۆرب����ای زه اڵته كه كردووه ، بۆ ماوه ی ن��ۆ م��ان��گ و وای���ك���ردووه ، به سرووشتی تامه كه ی كه

بمێنێته وه ".ئ����ه وه ش����ی زی����ادك����رد ك��ه ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ل��ه س��ه ر ج���ۆری )19( ل���ه زی���ات���ر زانینی بۆ ك��راوه هه نگوین تایبه تمه ندی و كاریگه ری و ئه و پاراستنی بۆ تواناكانی خوارده مه نیانه ی كه تێیكراوه ، زۆربه یان كه ڕوونبووه ته وه پێكهاته یه كی تایبه تی تێدایه ، كه ده توانێت پارێزگاری له و خ��وارده م��ه ن��ی��ان��ه ب��ك��ات، بۆ

ماوه ی چه ند مانگێك.www.tabib.com : سه رچاوه

لێچاپبكات. ب�����ه گ�����ش�����ت�����ی چاپی كه ره سته كانی ل��ه م��س��ی زۆرگ���ران���ن، كه سێك هه موو بۆیه ن��ات��وان��ێ��ت س����وودی بۆیه ل��ێ��وه رب��گ��رێ��ت، به جاپكردن پێوست هیوا ب��ۆی��ه ن���اك���ات، ه�����ه ی�����ه ، ك�����ه ئ����ه م به زوترین ن��ه رم��ه ك��اره له ئینته رنێتدا ك���ات ب����ۆ ل���ه م���س���ك���ردن���ی وێ�����ن�����ه س��������وودی

لێوه ربگیریه ت.

Page 6: lvin science no 3

زه‌ویناسی 9زه‌ویناسی8

سۆنامی‌چۆن‌دروستده‌بێت؟

ت��س��ۆن��ام��ی دی��ارده ی��ه ك��ی س���روش���ت���ی���ی���ه و پ��ێ��ك��دێ��ت به رزو شه پۆلی له زنجیره یه ك به خێراییه كی ئ���او ج��وڵ��ه ی وشكانی ب��ه ئ��اڕاس��ت��ه ی زۆر )ك��ه ن��اره ك��ان��ی ده ری����ا(و هه ر دی���ارده ی���ه ك���ی س��رووش��ت��ی و له گه ڵ رێگای بێته مرۆییش،

خۆیدا ده یبات رایده ماڵێت. وش�����ه ی )ت��س��ۆن��ام��ی(، زاراوه ی بڵیین راستتر ی��ان )ت����س����ۆن����ام����ی( وش����ه ی����ه ك )زاراوه یه ك(ی ژاپۆنییه و له دوو )TSU–تسۆ( پێكدێت بڕگه )نامی– )ك��ه ن��ار(و به مانای )ش��ه پ��ۆل( به مانای )NAMIئه م كات به تێپه ڕبوونی دێت و وه كو تسۆنامی زاراوه ی����ه ی یه ك بڕگه به كارده هێنرێت... یه كه مجار بۆ ده وترێت وه ك راوكه رانی ماسی واڵتی ژاپۆن

ئه م زاراوه یه یان به كارهێناوه .هۆی روودانی ئه م دیارده یه

تسۆنامی بڵیین ده توانین ئ��ه ن��ج��ام��ی ه���ه ر پ��ه ش��ێ��وی و به شێوه یه كی كه ئاڵۆزییه كه ، راكێشانی ه��ۆی ده بێته خێرا ئ��اوی ده ری���او زه ری��اك��ان... په شێوییانه ش، ئه و له دیارترین ك��ه ده ب��ێ��ت��ه ه���ۆی روودان����ی ئ��ه م دی��ارده ی��ه )ب��ووم��ه ل��ه رزه ، گڕكانه كان، داڕمان و رۆچوونی ب���ه ه���ۆی ی������ان زه وی(، نه یزه كی ك��ه وت��ن��ه خ��واره وه ی مامناوه نده وه ، بچووك و قه باره ب���ه اڵم دی��ارت��ری��ن و زۆرت��ری��ن هۆكاری روودانی ئه م دیارده یه ، روودانی بومه له رزه یه ، كه ده بێته ژێر زه وی داڕووخ��ان��ی هۆی روودانی سه ره نجام ئاوه كان و له كاتی تسۆنامی، شه پۆله كانی روودانی بومه له رزه دا زه وی بنی رووب��ه ڕووی زه ریا یان ده ریا، ئ���اڵ���ۆزی و ت��ێ��ك��ش��ك��ان، ی��ان

و: ئیكرام حسن ئه مین. ماسته ر له بواری

جیۆمۆرفۆلۆجیا

بارۆدۆخی تیشكدانه وه ئه تۆمییه كانی فۆكۆشیما

وێستگه كاره ساتی له كاتێكدا ل��ه ژاپ��ۆن فۆكۆشیما ناوكییه كه ی زۆر خه ڵكێكی ه��ه ی��ه ، درێ����ژه ی له ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكاو حه بی به كڕێنی رووس��ی��ا چ��ی��ن و ئ��ی��دوری پ��ۆت��اس��ی��ۆم ده ی��ان��ه وێ��ت تیشكه ب��ه ره ن��گ��اری ب��ۆ خ��ۆی��ان كه ئاماده بكه ن، رادیۆئه كتیڤه كان

له ڕێگه ی باوه ده گوازرێته وه . داوای ژاپ�����ۆن ح��ك��وم��ه ت��ی كردووه واڵته ئه و له هاوواڵتییانی به بازنه ی )٢٠( كیلۆمه تر له وێستگه كه خانووكانی خۆیان چۆڵبكه ن، به اڵم ئه مریكا وه ك ل��ه واڵت��ان هه ندێك بازنه ی تا كردووه له خه ڵك داویان نزیك له وێستگه كه كیلۆمه تر )٨٠(ده ی��ان ئ��ه و له هه مانكاتدا نه بنه وه ، ه���ه زارك���ه س���ه ی، ك��ه ل��ه ن��اوچ��ه ك��ه تیشكیان تاقیكردنه وه ی هه ڵهاتوون له سه ر ئه نجامدراوه بۆ ئه وه ی راده ی به تایبه تی بزانن، كاریگه رییه كه ی به تیشك، هه ستیارن زۆر مندااڵن له ساڵی )١٩٨٦( وێستگه ی كاتێك ئه و ته قییه وه ، له ڕوسیا چرنۆبیل ده ژیان له ده وروبه ریدا كه خه ڵكه ی تیشكه وه و كاریگه ری ژێر كه وتنه تووشی منداڵ )٦٠٠٠( له زی��اد

شێرپه نجه ی تیروید بوون.ده ڵێت لیمه ن ئیدوین دكتۆر "رادیوئاكتیڤ بۆ مندااڵن زۆر خراپه و ده گه ێنێت، )DNA(ی ب��ه زی���ان تووشبوون به هۆی ببێت ده توانێت به هه ندێك شێرپه نجه ، پزیشكان ده ڵێن به سكانكردنی له ش، ده توانیین بڕی هه ڵیمژیوه له ش رادیۆئاكتیڤه ی ئه و پێش ده توانین ئ��ه وك��ات بپێویین، بگریین، له شێرپه نجه كان به هه ندێك دكتۆر جان سوو ده رباره ی یه كه كانی پێوانی رادیۆئه كتیڤه وه ده ڵێت، یه كێك )rem( له یه كه كانی پێوان بریتییه له ،)Sievert( له بریتییه تر یه كێكی زۆرتر ئێمه گه وره یه و یه كێكی كه له )MilliSievert( كه ڵكوه رده گرین، سنگ له وێنه گرتنێكی نموونه بۆ )٢( له سه ر )١٠(ی میلی سیڤێرت )١( نابێت مرۆڤ به كارده هێنرێت، هه روه ها لێیبدات، سیڤێرت میلی ل��ه وان��ه ی��ه سیڤێرت میلی )١٧(شێرپه نجه ی كوشنده ، دروستبكات. ب��ه پ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی زان��ك��ۆی به ناوبانگی )MIT(ی ئه مریكی، بڕی وێستگه ی رادیۆئاكتیڤه كه ی تیشكه میلی )٤٠٠( فوكۆشیما ن��اوك��ی بڕی ه��ه رچ��ه ن��د ب���ووه ، سیڤێرت به اڵم داب��ه زی، به خێرایی تیشكه كه له وێستگه كه ب��ه دورك��ه وت��ن��ه وه ش

بڕه كه ی كه مده كات. گرنگه ئ��ه وه ی ده ڵێن زانایان ته نیا بڕ نییه ، به ڵكو درێژی ماوه ی له ش له تیشكه كه ش به ركه وتنی

گرنگی تایبه ت به خۆی هه یه .

جوڵه یه كی گه وره ی چینه كانی ده بێته ك��ه ده ب��ێ��ت��ه وه ، زه وی هۆی راكێشانی بڕێكی زۆری ئه و ئاوه ی، كه ده كه وێته سه ر روویه وه ... له كاتی راكێشانی ئ���ه و ئ�����اوه دا ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ترسناك و خێرا، به پێی ئه و بنه ما زانستییه زانراوه ی، كه ده ڵێت، جوڵه پێكردنیدا له كاتی ئ��او بگه ڕێته وه هه وڵده دات ئاوه كه پێشووتری سروشتی دۆخ��ی گ���ه وره ، زۆر به خێراییه كی ل���ه ژێ���ر ك���اری���گ���ه ری ه��ێ��زی ئه و بۆیه زه وی���دا، راكێشانی ده بێته ده كات و ئاوه جوڵه یه ك هۆی به رهه مهێنانی شه پۆلێكی ب�����ه رز... زۆر ب��ه ه��ێ��زی نزیك ئه مه ئه گه ر به شێویه ك كه ناریی شارێكی وشكانی و داپۆشینی هۆی ده بێته بێت، ب���ه ت���ه واوه ت���ی ل��ه م��اوه ی��ه ك��ی

كورتدا.تێگه شتن مه به ستی ب��ۆ ل��ه س��روش��ت��ی روودان�����ی ئ��ه م كه به سه ، ئ��ه وه ن��ده دی��ارده ی��ه به فڕێدانی هه ڵبسێت كه سێك سه تڵێك ن���او ب��ۆ ب���ه ردێ���ك ئاو... ده بینی چۆن ئه و ئاوه بۆ گ��ه ڕان��ه وه ی بۆ ده جوڵێت )پێشفڕێدانی پێشووی دۆخی به رده كه بۆ ناوی(، له سه ره تادا به هێزو زۆر ئ��اوی شه پۆلی خێرا په یداده بێت و ئه مه ش پله كه مده بێته وه )تدریجی( پله ه���ه ت���اوه ك���و ئ���اوه ك���ه ل��ه ن��او س��ه ت��ڵ��ه ك��ه دا ده گ��ه ڕێ��ت��ه وه بۆ راوه س��ت��اوی ئاسایی و ب��اری

به شیوه یه كی ته واو.تسۆنامی ش��ه پ��ۆل��ه ك��ان��ی زه ب���ه الح���ن و گ�����ه وره و زۆر شه پۆلێك و هه ر نێوان ماوه ی ش��ه پ��ۆل��ێ��ك��ی ت���ر ج���ی���اوازه و ل��ه ن��ێ��وان چه ند ده گ���ۆڕێ���ت و كاتژمێیرێك ب��ۆ خوله كێك

ده بێت.ب�����ه رزی ش��ه پ��ۆل��ه ك��ان��ی ده ری���او له پانتایی تسۆنامی له مه ترێك، كه متره زه ریاكاندا

هه ندێك شه پۆالنه ئه م به اڵم ده گاته به رزاییه كانیان ج��ار هه ندێك مه تر، )3٠( نزیكه ی ده گاته خیراییه كه یان جاریش له كاتژمێر، )5٠٠-١٠٠٠( كم ب��ه ت��ای��ب��ه ت ك��ات��ێ��ك ده گ��ات��ه

كه ناره كان. )ئ��ه وه ی كه له م رۆژان��ه دا ل���ه ژاپ���ۆن رووی���ان���دا ب���ه رزی نزیكه ی گه شتنه شه پۆله كان ل��ه ك��ه ن��اره ك��ان��ی م��ه ت��ر )١٠(

دوورگه ی هۆنشۆ(.ئ���ه وه ی ل���ه ڕوودان���ی ئه م

دیارده یه ده كه ویته وه : راسته وخۆو پێش روودانی شه پۆله كانی تسۆنامی ده كرێت تێبینی ئه م حاڵه تانه ی خواره وه

بكرێت.

)ئه گه ر هه ستكردن -١كه میشبێت( ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی

به جوڵه ی زه وی.هه ندێك ده رچ��وون��ی -٢له ئاوی ج��ۆراروج��ۆر گ��ازی شێوه ی به چه ندین ده ری����اوه

جیاواز.ه����ه س����ت����ك����ردن -3ئ��اوی خ��ێ��رای به گه رمبوونی كه سانه ی، ئه و له الیه ن ده ریا،

كه له ناو ئه و ئاوه دان.ده ن����گ ب��ی��س��ت��ن��ی -٤هاوشێوه ی ده نگی هه وره گرمه .5- باڵوبوونه وه ی بۆنێكی ئ��اوی ل��ه ن��او ن��اخ��ۆش زۆر

ده ریاكه داو ده ورووبه ریدا.ئ��اوی گ���ه ڕان���ه وه ی -٦ك���ه ن���اراوه ك���ان ب��ه ئ��اڕاس��ت��ه ی

زۆر به شێوه یه كی قواڵییه كان گه وره .

پانۆڕامای روودانی تسۆنامی به درێژایی مێژو:

هه ن، بیروباوه ڕ هه ندێك كه گوایه تسۆنامی دیارده یه كی ده گمه نه ، به اڵم به ڵگه و رووداوه ده سه لمێنن، ئه وه مێژووییه كان وه ك وان��ی��ی��ه له ڕاستیدا ك��ه

ده بینین:١- ساڵی )١٦5٠(پ.ز: دورگ��ه ی گڕكانی ته قینه وه ی كه ،)Santorin( سانتۆرینی ب���ووه ه���ۆی دروس��ت��ب��وون��ی ئه و به پێی به هێز شه پۆلێكی دۆزراون��ه ت��ه وه كه به ڵگانه ی، ب��ه رزی��ی��ه ك��ه ی گ��ه ش��ت��ووه ت��ه )١٠٠-١5٠(م، ن��زی��ك��ه ی

له ناوبردنی ه��ۆی بووه ته كه ك���ه ن���اراوه ك���ان���ی ب���اك���ووری دورگه ی )كریت(، كه ده كه وێته له شوێنی )٧٠(ك���م دووری

روودانی گڕكانه كه وه .٢- ساڵی )١٧٠٠(ز:

ب�����ه ه�����ۆی روودان���������ی زه م����ی����ن����ل����ه رزه ی ن���اس���راو )Cascadian( به كاسكادیا تسۆنامییه كی زۆر هێز په یدابوو، ك��ه رووب������ه ڕووی زۆرب���ه ی ن��اوچ��ه ك��ان��ی واڵت���ی ژاپ���ۆن و هه ندێك له كه ناراوه كانی واڵتی

ئه مریكاشی گرته وه .3- ساڵی )١٨٨3(ز:

گڕكانی روودان��ی به هۆی كراكاتوای )Krakatau( یابانی، په یدابوونی ه��ۆی ب���ووه ك��ه تسۆنامییه ك، كه له گه ڵیدا ئاوی نزیكه ی بۆ به رزبووه وه ده ریا

)٤٠( مه تر.٤- ساڵی )١٨٩٦(ز:

تسۆنامی ش��ه پ��ۆل��ه ك��ان��ی ل����ه م س���اڵ���ه دا ب�����ووه ه��ۆی ئاوی ئاستی ب��ه رزب��وون��ه وه ی ن��زی��ك��ه ی )٢٠( ب��ۆ ده ری�����ا مه ترو به و هۆیه شه وه یه كێك ژاپ��ۆن واڵت��ی له گونده كانی )Sanriko( سانریكۆ به ناوی ب���ه ت���ه واوی ل��ه ن��اوچ��وو، كه ژم�����اره ی ق��ورب��ان��ی��ی��ان��ی ئ��ه و تسۆنامییه )٢٦( هه زار كه س

بووه .)١٩٩3(ز: س��اڵ��ی -5له كه ناروه كانی تسۆنامییه ك دورگ����ه ی )ه��ۆن��ش��ۆ(ی داو بووه هۆی كوژرانی )3٠٠٠( وێرانبوونی )٩٠٠٠( كه س و )٨٠٠٠( تێكشكاندنی ماڵ و

كه شتی. ٦- ساڵی )١٩٦٠(ز:

روودان�����������ی دوای گه وره ، )چیلی( بومه له رزه ی كه هێزه كه ی گه شتبووه )5.٩( له ژێر رێخته ر به پێوه ری پله ، باشووری كه ناراوه كانی ئاوی شه پۆلێكی به هۆیه وه چیلی، تسۆنامی په یدابوو به به رزی ه��ۆی ب����ووه م��ه ت��رو )٢5( )١٠٠٠-٢٢٠٠( ك��وژران��ی تسۆنامییه ئ��ه م ك��ه س، ك��ه س گه شتوه ته كه ناراوه كانی ژاپۆن،

به اڵم به به رزی )3( مه تر.)١٩٧٦(ز: س��اڵ��ی -٧وێرانكه ر تسۆنامی شه پۆلێكی پ��ه ی��داب��وو، ك��ه ب���ووه ه��ۆی ك��ه س )5٠٠٠( ك���وژران���ی له كه نداوی )مۆرۆ(ی فلیپینی.

٨- ساڵی )١٩٩3(ز: تسۆنامی ش��ه پ��ۆل��ه ك��ان��ی هێرشییان هێنایه سه ر دوورگه ی )Hokkaido(ی ه��ۆك��ای��دۆ ژاپۆنی به و هۆیه شه وه نزیكه ی )٢٠٠( كه س مردن سه ره ڕای

برینداران و ونبوون.٩- ساڵی )١٩٩٨(ز:

له كه ناره كانی تسۆنامییه ك هۆی ب��ووه داو )نیوغینیا(ی

كوژرانی )٢٢٠٠( كه س.)٢٠٠٤(ز: ساڵی -١٠بومه له رزه یه ك روودان��ی پاش

له ناو زه ریای هندیدا سه ره نجام ب������ووه ه������ۆی روودان�������ی زه ریاكه دا، له ناو تسۆنامییه ك بوموله رزه یه ئ��ه و هێزی ك��ه گه شتبووه )٩.٢( پله به پێوه ری شه پۆله كانی ك��ه رێ��خ��ت��ه ر، تسۆنامی په یدابوون و بووه هۆی كوژرانی زیاتر له )3١٠.٠٠٠( ك�������ه س، ت��س��ۆن��ام��ی��ی��ه ك��ه ل��ه ن��اوچ��ه ك��ان��ی ده وروب�����ه ری چه قی بومه له رزه كه دا ده ركه وت مالیزیا، )ئ��ه ن��ۆن��ی��س��ی��ا، وه ك هه ریه ك كه ناراوه كانی گه شته به نگالدیش و ل��ه واڵت��ه ك��ان��ی

هندو سریالنكا(.١١- ساڵی )٢٠١١(ز:

دواترین ئه و تسۆنامییانه ش واڵت��ی مانگه ی ئ��ه م ئ���ه وه ی روودان��ی به هۆی كه ژاپ��ۆن��ه ،

ب����وم����ه ل����ه رزه ی����ه ك����ه وه ب��وو ل���ه ك���ه ن���اره ك���ان���ی دورگ�����ه ی كه ،)Honshu( ه��ۆن��ش��ۆ گه شتبووه بومه له رزه كه هێزی )٩.٨( پله به پێوه ری رێخته ر، سه ره نجام بووه هۆی په یدابوونی بووه كه به هێز، تسۆنامییه كی ئاستی ب��ه رزب��وون��ه وه ی ه��ۆی له )١٠( بۆ زیاتر ئاوی ده ریا ناوچه كانی داپۆشینی مه ترو دانیشتوانی نیشته جێبوونی پیشبینی دورگه كه ، كه ناره كانی قوربانییانی ژم��اره ی ده كرێت زیاتر گه شتبێته رووداوه ئ��ه م )كوژراو كه س هه زار له ده یان زیانێكی س��ه ره ڕای وبریندار( له م گ����ه وره ش زۆر م����اددی واڵته دا، كه به ده یان ملیار دۆالر

مه زه نده ده كرێت.

Page 7: lvin science no 3

زان�����ای�����ان ب��������ه رده وام ل����ه ه����ه وڵ����دان، داه��ێ��ن��ان و بهێنن، ب���ه دی خ��ه ون��ه ك��ان خه ونانه ل��ه و باشترین ك��ه ه��ه وڵ��دان��ه ب��ۆ دۆزی��ن��ه وه ی شێرپه نجه و چ���اره س���ه ری دروستكردنه وه ، به اڵم ئایدز، ی�����ان ك���ۆپ���ی���ك���ردن���ه وه ی م��ام��وس��ێ��ك��ی پ��ه ش��م��ی��ن، بوونه وه رێك كه ده یان هه زار ساڵه نه ماوه ، كارێكه ئاڵۆزو

قورسه . زانستییه ه��ه وڵ��ه ئ���ه م ك���ه س���ان���ێ���ك ن�����ه ی�����ارن و پشتگیری ك��ه س��ان��ێ��ك��ی��ش ده ك�����ه ن، ئ��ێ��س��ت��ا زان��ای��ان��ی خه ریكی روس��ی ژاپ��ۆن��ی و

ئه و كاره ن.پڕۆفیسۆر ئاكیرا ئیریتانی، سه رۆكی ئه نیستیتۆی ته كنیكه له زانكۆی پێشكه وتووه كان رێبه رایه تی ژاپ���ۆن كینكی

پڕۆژه یه ئه م ده كات.

پ��ڕۆژه ی��ه ك��ی ب���ه ن���اوی س���اڵ���ه )١٣(دروستكردنه وه ی ماموس.

خه ڵكی ده ڵێت، ئیریتانی ئ����ه م س����ه رده م����ه ئ��ه رك��ی س��ه رش��ان��ی��ان��ه ك��ه گ��ی��ان��داره جارێكیتر ل��ه ن��اوچ��ووه ك��ان چونكه زی��ن��دووب��ك��ه ن��ه وه ، له كه لتوری به شێك چه ند ئێمه پێشكه وتووی ئێستاو له ناوچوونی به هۆی ب��ووه

ژینگه ی ئه م گیانله به رانه .كه پالیستوسن، پاركی رووب����اری الی ده ك��ه وێ��ت��ه ك���ول���ی���م���ا، ل���ه ب���اك���ووری خ����ۆره����ه اڵت����ی س��ی��ب��ری��ا،

ن��اوچ��ه ی��ه ك��ی پ���ارێ���زراوی )١٥٠( به درێژی سروشتییه ، ك��ی��ل��ۆم��ه ت��ر ل���ه ب���اش���ووری زه ری���������ای ب��ه س��ت��ه ڵ��ه ك��ی ئه م ب��اك��وور، س��ه رده م��ێ��ك له و په شمینانه گیانله به ره ئێستاش ن��اوچ��ه ی��ه داب��وون، وه ك����و ن��اوچ��ه ی��ه ك��ی ژی��ان ب��ۆ م��ام��وس��ه ك��ان��ی داه��ات��وو

ئاماژه ی بۆ ده كرێت.س���ه رگ���ی���ی زی���م���ۆف، ی��ه ك��ێ��ك ل���ه ش���اره زای���ان���ی ئ���ه م ن��اوچ��ه ی��ه و ب��ه رپ��رس��ی به هێنانی ئێستا پ��ارك��ه ك��ه كێوی گیانله به ری هه ندێك ج��ه م��س��ه ری ئ��اس��ك��ی وه ك ئه سپی گامێش و ب��اك��وورو ژینگه ی ده ی��ه وێ��ت ك��ێ��وی خ��ۆی وه ك م��ام��وس��ه ك��ان

دروسبكاته وه .ئ���ه و ده ڵ���ێ���ت، ئ��ه رك��ی ئاماده كردنی من سه رشانی ژینگه ی شوێن

م��ام��وس��ه ك��ان و دروس����ت����ك����ردن����ی

نموونه ییه ژینگه یه كی ب����ۆی����ان، ت��ائ��ێ��س��ت��اش بۆیه سه ركه وتووبووین، ئه گه ر كه سانێك خه ریكی دروس������ك������ردن������ه وه ی

م��ام��وس��ه ك��ان��ب��ن ئ��ێ��م��ه ئاماده یمان هه یه .

له تاقیگه كه ی ئیریتانی خ���ۆی ل���ه ژاپ���ۆن ده ڵ��ێ��ت، له پێنج ده ت��وان��ی��ن ئ��ێ��م��ه س����اڵ����ی داه������ات������وودا دروستبكه ین، ماموسێك ئه وه یه ، ئه و پالنه كه ی

فیل هێلكه خانه یه كی ج��ی��اب��ك��ه ن��ه وه و )DNA(ك�����ه ی

الببه ن و )DNA(ی ماموسێك به كرداری جێگه كه ی بخه نه كڵۆنكردن، له باری تیۆرییه وه دوای�����ی ئ����ه وه ه��ێ��ل��ك��ه ی��ه ك ده كرێت ك��ه ب��ه ره��ه م��دێ��ت، ئاسایدا فیلێكی له منداڵدانی )٢٢( دوای��ی گه شه بكات و مانگ چاومان به له دایكبوونی

ماموسێك بكه وێت.ئێمه لێره دایه ، كێشه كه گیانله به ره ئ���ه م ده ك��رێ��ت ئ����اڵ����ۆزه ك��ۆم��ه اڵی��ه ت��ی��ی��ه دروستبكه ینه وه و جارێكیتر له ژینگه یه كی ته نیادا به ڕه اڵی

بكه ین تاگه وره ببێت. ئ����ه م گ���ی���ان���ل���ه ب���ه ره چ تا ده بێت و ژیانێكی ج��ۆره ژینگه دا له گه ڵ راده ی��ه ك چ ده گونجێت، شوێنه وارناسان و په رده یان ژینگه شاره زایانی ئ��ه ن��ج��ام��ی زۆر ل���ه س���ه ر الداوه ، ك��اره ئه م ئه خالقی پرسیاره یان ئ��ه م ه��ه روه ه��ا باشتر ئایا گ��ۆڕێ، هێناوه ته سه رفكردنی له جیاتی نییه له وه ها گه وره یه بودجه ئه م

، ا ێكد ر كاب���ودج���ه ك���ه ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی گیانله به رانه ئ��ه و كه س��ه رف��ب��ك��رێ��ت خه ریكن له ناوده چن؟

له به شی فیشه ر دان��ی��ه ل شوێنه وارناسی مۆزه خانه ی زانكۆی میشگان، كه تاوه كو ئێستا سێ ماموسی دۆزراوه ی پێش سه هۆڵبه ندانی سیبریای ت��وێ��ك��ارك��ردووه ، ب���اوه ڕی خانه ی دۆزینه وه ی بۆ وایه هێلكه ی ماموس كه به كه ڵكی ئه م كاره بێت، هێشتا ده بێت

بگه ڕێن.ئادریان لیستر، مامۆستای ب���ه ش���ی ش��وێ��ن��ه وارن��اس��ی ل���ه م���ۆزه خ���ان���ه ی م��ێ��ژووی سروشتی له نده ن له و باره وه ماموسه كان "ژینگه ی ده ڵێت تا راده یه كی زۆر له ناوچووه ، ساڵ ه��ه زار چه ند هه ربۆیه چونكه تیاچوون، له وه وپێش شوێنی كه مێرگوزاره ی ئه و بووه گیانله به ره ئه م ژیانی بۆیه ن��ه م��اوه ، ل��ه ن��اوچ��ووه و وه ك له شوێنێك ن��اچ��اری��ن

قه فه س رایبگرین. ئ���ه و ده ڵ���ێ���ت ئ����ه وده م ت��ه ن��ی��ا م��ام��وس��ێ��ك��ی ل���ه ڕی لیستر ده ب��ێ��ت، په شمینمان ده ڵێت قسه كانیدا له درێژه ی هه روه كو ماموسه كان

زۆر گیانله به ری فیله كان كۆمه اڵیه تی بوون و په یوه ندی زۆر ئاڵۆزیان له گه ڵ یه كتریدا

هه بوو. به رچاوی بیهێنه ئێستا به و گیانله به رێكی خ��ۆت بهێنین و كۆمه اڵیه تی شێوه یه بكه ین، گ����ه وره ی ب��ه ت��ه ن��ی��ا ژیانێكی چۆن بزانه ئه وده م

كاره ساتباری ده بێت.ن���ادی���ا ل��وس��ك��وت��وف، زانستی ب��ه ش��ی س��ه رۆك��ی دووب����اره زی��ن��دووك��ردن��ه وه ، ل���ه ب���اخ���چ���ه ی ئ����اژه اڵن����ی له نیبراسكا ئوماها دورل��ی ك���ه م���اوه ی���ه ك ه���اوك���اری ده ڵێت ده ك���رد، گروپه كه ی خه رجییه كان و من "ب��ه ڕای پڕۆژه یه ئه م سه رچاوه كانی گ��رن��ت��ی ن���ه ك���راوب���وو، من بودجه كه حه زملێیه زۆرتر گیانله به رانی پاراستنی بۆ نه وه كو به كاربهێنرێت، ئێستا پێزیندووبكرێته وه . ماموسی له گه ڵ هه موو ئه م قسه و ده یه وێت ئیریتانی باسانه دا بۆ بچێت ئیمساڵ هاوینی ماموسێكی ت��اوه ك��و سیبریا

باشتر بدۆزێته وه .

زینده‌وه‌رزانی 11زینده‌وه‌رزانی10

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

ماموسه كانبۆ دروستكردنه وه ی هه وڵه كانی زانایانی ژاپۆنی

Page 8: lvin science no 3

سه ره كییه كانی سه رچاوه كوردستانی له هه رێمی ئ��او رووباره كان و زێ و عێراقدا ئه ویش ژێ��رزه وی��ی��ه ، ئ���اوی لقه كانیتی دیجله و رووب��اری ك�����ه ن����اوچ����ه ك����ه پ��ش��ت��ی زێیانه ئ���ه م پ��ێ��ده ب��ه س��ت��ێ��ت، ده ڕژێ����ن����ه ن����او رووب�����اری دی����ج����ل����ه وه ل���ه ه���ه رێ���م���ی له خشته ی وه ك كوردستان

خواره وه دیاریكراوه .داهاتی تێكڕای كه واته دیجله رووب��اری بۆ سااڵنه ملیار.م³(یه كه نزیكه ی )49 له توركیایه )56%(ی رێژه ی )%12( له عێراقه و )32%(ی

ی له ئێرانه .هه رێمی ب��ه ن��داوه ك��ان��ی

كوردستانكوردستاندا له هه رێمی هه یه گ��ه وره ب��ه ن��داوی سێ ك��ه ب��ۆ ك���اره ب���او س��ام��ان��ی سوودیان كشتوكاڵ ماسی و

لێوه رده گیرێت.-ب����ه ن����داوی دوك�����ان: ده ك����ه وێ����ت����ه پ���ارێ���زگ���ای دوك���ان ق����ه زای سلێمانی ، ساڵی بچووك، زێی له سه ر دروس���ت���ك���راوه ، )1959(كۆنكرێتی به نداوه كه جۆری ك��ه وان��ه ی��ی��ه و ب��ه رزی��ی��ه ك��ه ی )116،5(م�����ه ت�����ره ، ت��وان��ای ملیۆن 6800( گلدانه وه ی

م3( هه یه .یه كێكه دوكان به نداوی له سه رچاوه كانی به رهه مهێنانی تۆڕباینی )5( ك��ه ك��اره ب��ا، به رهه مهێنانی كاره بای هه یه و )400( به رهه مهێنانی توانای

مێگاوات كاره بای هه یه .ده ربه ندیخان: -به نداوی ده كه وێته پارێزگای سلێمانی ،

له سه ر ده ربه ندیخان ق��ه زای زێ����ی س����ی����روان، ل��ه س��اڵ��ی دروس���ت���ك���راوه ، )1962(جۆری به نداوه كه گڵ به رده و مه تره ، )127( به رزییه كه ی 3000( گلدانه وه ی توانای

ملیۆن م3( ئاوی هه یه .ده ربه ندیخان ب��ه ن��داوی كاره باش به رهه مهێنانی بۆ كه لێوه رده گیرێت، س��ودی توانای هه یه و تۆڕباینی )3( )240( ب��ه ره��ه م��ی��ه��ێ��ن��ان��ی

میگاوات كاره بای هه یه .ب�����ه ن�����داوی ده�����ۆك: دهۆك، پارێزگای ده كه وێته له سه ر رووباری دهۆك ساڵی دروس���ت���ك���راوه و )1988(پڕكراوه ی به نداوه كه جۆری ب��ه رزی��ی��ه ك��ه ی )60( خ��ۆڵ��ه ، گلدانه وه ی تونای م��ه ت��ره . ئ���اوی م3( م��ل��ی��ۆن 52(ه��ه ی��ه ، ت��ه ن��ی��ا ب��ۆ ئ��اودێ��ری

به كارده هێنرێت.ئه و به نداوانه ی له قۆناغی

جێبه جێكردندانكشتوكاڵ و وه زاره ت�����ی له هه وڵی ئاو سه رچاوه كانی دروس����ت����ك����ردن����ی چ��ه ن��د گلدانه وه ی بۆ به نداوێكدایه هه رێمی رووباره كانی ئاوی سااڵنێكی ك��ه ك��وردس��ت��ان، له بڕێكی جگه هیچ زۆره كه می ئه و ئاوانه كه له بواری به كارده هێنرێن، كشتوكاڵ دیكه یان س��وودێ��ك��ی هیچ

لێنه بینراوه .ئ�����ه ك�����ره م ئ���ه ح���م���ه د، به نداوو گشتی به ڕێوه به ری ل��ه وه زاره ت��ی ئ��او كۆگه كانی سه رچاوه كانی كشتوكاڵ و ئ����اوی ح��ك��وم��ه ت��ی ه��ه رێ��م له لێدوانێكدا بۆ لڤین رایگه یان

وه زره ت���ه ك���ه ی���ان ئێستا ك��ه ئ���ام���اده ك���اری ده ك�����ات بۆ به نداو )31( دروستكردنی كه كوردستاندا له هه رێمی ئێستا )14( به نداو له قۆناغی "ئێستا ج��ێ��ب��ه ج��ێ��ك��ردن��دان ل��ه ق��ۆن��اغ��ی ب���ه ن���داو )14(له هه رێمی جێبه جێكردندان كوردستان )2( له و به نداوانه ت���ه واو ب���ووه ، ئ��ام��اده ك��اری دروستكردنی ب��ۆ ده ك��رێ��ت دروستكردنی به نداو، )31(بچووكیش به نداوێكی هه ر ده خایه نێت، س��اڵ )3-2(ب��ه ن��داوی م��ام ن��اوه ن��د )4( به نداوی ده خایه نێت، س��اڵ س��اڵ )6-5( گ������ه وره ش

ده خایه نێت".ئه و به رپرسه ی وه زاره تی سه رچاوه كانی كشتوكاڵ و جارێك ك��ه رایگه یاند ئ��او به نداوی پالنی دروستكردنی گه وره یان نییه له به ر نه بوونی

بودجه ی پێویست.به نداوه نوێیه كان

دوو راب������ردوو س��اڵ��ی له هه رێمی دی��ك��ه ب��ه ن��داوی ك��وردس��ت��ان دروس��ت��ك��راوه و ه��ه ن��دێ��ك��ی دی��ك��ه ش ل��ه ژێ��ر ئێستا ت��ا جێبه جێكردندان،

دوو به نداو ته واوكراوه .باوه شاسوار: -به نداوی ق��ه زای گه رمیان، ده كه وێته ك��ف��ری ، ج���ۆری ب��ه ن��داوه ك��ه خ����ۆڵ����ه و ب���ه رزی���ی���ه ك���ه ی ئ��اودێ��ری ب��ۆ م��ه ت��ره ، )21(به كارده هێنرێت و یه ك جۆگه ی ه��ه ی��ه ، ت��وان��ای گ��ل��دان��ه وه ی ئاوی م3( ملیۆن 6،492(ه��ه ی��ه و ت��ێ��چ��ووی پ��ڕۆژه ك��ه دینار )9.139.000،000(

بووه .ب���ه ن���داوی ح��ه م��ام��ۆك: هه ولێرو پارێزگای ده كه وێته له سه ر ئاوی كانی حه مامۆك دروس�����ت�����ك�����راوه ، ج����ۆری به نداوه كه خۆڵه و به رزییه كه ی ت���وان���ای م����ه ت����ره ، )27(ملیۆن 0،3( گ��ل��دان��ه وه ی تێچووی هه یه و ئ��اوی م3( )4.142.000( پ��ڕۆژه ك��ه

دۆالر بووه .

ئه ندازیارێك وه ك��و "م��ن وه زی��ری ماوه یه كیش ك��ه بووم، ئاو سه رچاوه كانی ب��ه پ��ێ��ی ب��ۆچ��وون��ی خ��ۆم ه���ه م���وو ئ���ه و ك��ه س��ان��ه ی پ����س����پ����ۆڕو ش���������اره زان ل��ه دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ه ن��داو ن���اوچ���ه ی ك��وردس��ت��ان��ی عێراق له ڕووی جوگرافی و زه مینه یه كی ئ��اوه��ه واوه ل������ه ب������اری ه����ه ی����ه ب��ۆ

دروستكردنی به نداو".ئه حمه د ئه كره م به اڵم تا كه ده كات به وه ئاماژه نازانرێت به ته واوی ئێستا كوردستان ناوچه یه كی چ ب����ۆ ب�����ه ن�����داوی زۆرت�����ر له وانه ی جگه گونجاوه ، ب��ڕی��اری دروس��ت��ك��ردن��ی��ان ئێستا ت��ا "دی����اره دراوه ن��ازان��رێ��ت ك���ام ن��اوچ��ه و له باره كوردستان شوێنی به نداو، دروستكردنی بۆ بوترێت ده كرێت چونكه زۆر شوێنی له كوردستاندا كوردستان، بۆ هه یه له بار ب����ه اڵم ئ���ه و ش��وێ��ن��ان��ه ش به رزی شوێن و به گوێره ی ده گۆڕێن، ئه وه ش پێویستی

هه یه ". به لێكۆڵینه وه سووده كانی به نداو

زۆری سوودی به نداو

ته‌کنه‌لۆژیا 13ته‌کنه‌لۆژیا12

هۆكاره كانی دروستنه كردنی به نداوی بێخمه

راپۆرتی ژیار عومه ر هه ڵگورد سه مه د

گشتی ب���ه ڕێ���وه ب���ه ری سه چاوه كانی به نداوه كان و هه رێم حكومه تی ئ��اوی باس له وه ده كات كه هه موو ئێستا ب���ه ن���داوان���ه ی ئ���ه و جێبه جێكردندان له قۆناغی ب������ه ن������داوی ب����چ����ووك و ئه وه ی له به ر مامناوه ندین، توانای هه رێم حكومه تی نییه بودجه ی دابینكردنی به نداوی دروستكردنی بۆ ب��ه رن��ام��ه ی "ئێمه گ���ه وره دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ه ن��داوی چونكه نییه ، گ��ه وره م��ان زۆری ب���ودج���ه ی���ه ك���ی

پێویسته ".كوردستان جوگرافیای

گونجاوه بۆ به نداو

جوگرافییه وه ل��ه ڕووی ناوچانه ی ئ��ه و زۆرب���ه ی ل��ه ك��وردس��ت��ان رووب��اری��ان پ����ێ����داده ڕوات گ��ون��ج��اون به نداوو دروستكردنی بۆ له بواره سوودلێوه رگرتنی

جۆراوجێره كان.ره ش��ی��د، ل��ه ت��ی��ف د. وه زی�����������ری پ���ێ���ش���ووی س���ه رچ���اوه ك���ان���ی ئ���اوی ح����ك����وم����ه ت����ی ع����ێ����راق ل��ه ل��ێ��دوان��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ه ت رایگه یاند لڤین به گ��ۆڤاری

له پێكهاته یه كێكه ئ��او هه رواڵتێك و سه ره كییه كانی نوێدا له سه ده ی پێده چێت گرنگی زی��ات��ر بابه ته ئ��ه م دوای به تایبه ت پێبدرێت، زه وی گ��ۆی گ��ه رم��ب��وون��ی ك��ه م��ب��وون��ه وه ی به گشتی و بۆیه س������ه رزه وی، ئ����اوی هه وڵی ناوچه كه واڵت��ان��ی ب��ۆ ده ده ن ب����������ه رده وام پاراستنی و ئاوو گلدانه وه ی

سوودلێوه رگرتنی.ل����ه م چ���واچ���ێ���وه ی���ه دا

ه���ه رێ���م���ی ك���وردس���ت���ان چه ند ك��ه ل��ه ب��ه رن��ام��ه ی��دای��ه به نداوێكی نوێ دروستبكات ب���ۆ گ���ل���دان���ه وه ی ئ���اوی س����ه رزه وی، ب��ه اڵم ئ��ه وه ی له مپه ر ده بێ�ه هه ندێكجار له و بواره دا ئه وه یه كه تێكه ڵ ده بێت و سیاسی ب��ه ب��واری هه ندێك الیه ن كاریگه رییان یاخود دروستكردن له سه ر دروس��ت��ن��ه ك��ردن��ی ب��ه ن��داوه كوردستان ل��ه ن��اوچ��ه ك��ان��ی

هه یه .

یه كێك له و مه ترسییانه ی له سه ر هه رێمی كوردستان و ع��ێ��راق ب��ه گ��ش��ت��ی ه��ه ی��ه و ك��اری��گ��ه ری راس��ت��ه وخ��ۆی ل��ه ك��ه م��ب��وون��ه وه ی ئ���اوی ئه و هه یه دیجله رووب��اری ب��ه ن��داوه زۆره ی ژم����اره له سه ر توركیا واڵت��ی ك��ه رووباری دیجله له ناو خاكی

توركیا دروستیكردوون. ب���ه گ���وێ���ره ی دوای���ی���ن زان���ی���اری ك��ه رۆژن���ام���ه ی زه م��������ان��������ی ت�����ورك�����ی

ب�����اوی�����ك�����ردووه ت�����ه وه ، ب��ه ت��ه م��ای ت��ورك��ی��ا ئێستا دروستكردنی )13( به نداوی هاوسنوورن كه هه یه نوێی له گه ڵ هه رێمی كوردستان و م��ه ب��ه س��ت��ی س��ه ره ك��ی��ش��ی رێ��گ��رت��ن��ه ل���ه دزه ك���ردن���ی ناو بۆ په كه كه چه كدارانی به گوێره ی توركیا. خاكی رۆژن��ام��ه زانیارییه ك���انی ئه و سه رجه می توركییه كه ل��ه س��اڵ��ی ب���ه ن���داوه )13(

)2011( ته واو ده بن.

ŽõŒ@õìbä@ói@õ‰ŽîŠ†âØ @Šói@Šóiììó’ü Šaíš@âØ @

Šíib‚@QVP@VRWP@

ôŽîŒòŠìó @ @TWS@RVTWP@

ŽîŒÛìí›i@ô @TUV@RRRUP@

@ôròìb÷@RRP@QPVXP@

@çaìIóÜbî†@H @SXV@SRPPP@

 

ئێستا یازده به نداوی دیكه له ژێر جێبه جێكردندان:سه رچاوه كانی ئاو له هه رێمی كوردستانی عێراق:

 

òŠbàˆ  ‹q@ñìbäòˆû@Iìa‡äóiH   b ŽîŠbq  Šóiì슠ñòìóäa‡Ý @ñbäaím@

bvŽï@ò‹móà@ói@ìb÷ 

1  ¶óu@õìa‡äói  ‹ŽïÜìóè  2000  8,000,000@

2  õìa‡äói  ‹ŽïÜìóè  900  2,750,000 

3  óÜóŽî†@õìa‡äói@ ‹ŽïÜìóè  750  1000,000 

4  óÝi@¶ó @õìa‡äói@ ‹ŽïÜìóè  50  1000,000 

5  õìa‡äói@Šó ŒòMæîíî†   ‹ŽïÜìóè  400  2500,000 

6  õìa‡äóiçbiíÔb÷@   ‹ŽïÜìóè  300  2500,000 

7  õìa‡äóióäaíŽî†@ @ ôäbáŽïÝ  1000  22,500,000 

8  õìa‡äói‘óäó‚@   Ûü膠 5000  2500,000 

9  õìa‡äóiŽôèû‡ïi@   Ûü膠 1200  3650000 

10  õìa‡äóiçaŒaìóäŠü‚@   çbïàŠó   4000  9985000 

11  õìa‡äóiçb’ìbÔŠìí@ @ çbïàŠó   200  3500000 

Page 9: lvin science no 3

ب����ه ن����داوه ، ل��ه م��ب��اره ی��ه وه وه زی���ری ق���ادر، ته حسین س��ه رچ��اوه ك��ان��ی پێشووی هه رێم حكومه تی ئ��اوی لڤین ب��ۆ ل��ه ل��ێ��دوان��ێ��ك��دا كوردستان "خ��ۆی ده ڵێت به ئاو ده وڵه مه نده واڵتێكی له و پ���ڕۆژه ی ئێستاش تا سوود كه نه كراوه ج��ۆره وه ربگیرێت، ئ��اوه ی ل��ه و له هاوینان ب���ه رده وام بۆیه هه یه و كه مئاوی كێشه ی الفاو كێشه ی له زستانیشدا دروستكردنی بۆیه هه یه ، به نداو زۆره ی ژماره ئه و زۆرت���ره ئیجابی الی��ه ن��ی سلبی ، ل��ه الی��ه ن��ی وه ك

كۆبكه ینه وه و ئاو ده كرێت گ���ل���ب���درێ���ت���ه وه ، ئ��ه وی��ش ل���ه ڕێ���ی دروس��ت��ك��ردن��ی چونكه ده بێت، به نداوه وه دێنه كه راپ��ۆرت��ان��ه ی ئ��ه و ب���ه رده س���ت���م���ان رۆژان�����ه ب���اس ل��ه ك��ه م��ب��وون��ه وه ی ئ��اوو زۆرب��وون��ی ژم��اره ی دان���ی���ش���ت���وان ده ك���رێ���ت

ڕۆژانه . دی���اره دروس��ت��ك��ردن��ی ب���ه ن���داوی���ش پ��ێ��وی��س��ت��ی هه یه ورد به لێكۆڵینه وه ی نه ك رووه كانه وه له هه موو ده ستبكرێت له خۆوه هه ر

به دروستكردنی به نداو".حكومه تی به نداوه كانی

عێراق، به نداوه كانی ئاوی ده كاته گشتییان كۆی كه

بڕی )148 ملیار م3(.ب����ه ن����داوه ن��وێ��ی��ه ك��ان عێراقدا پارێزگای له سێ له هه ولێر دروستده كرێت، سێ به نداو دروستده كرێت سه ر ده كه ونه دوانیان كه زێ���ی گ�����ه وره ، ب��ه ن��داوی )ب��ێ��خ��م��ه ( ك���ه ت���وان���ای ملیار 17( گ��ل��دان��ه وه ی م3( ئاوی هه یه و به نداوی )م����ه ن����داوه ( ك��ه ت��وان��ای م3( ملیار 2( گلدانه وه ی سێیه میشیان هه یه ، ئ��اوی له سه ر )ته قته ق(ه به نداوی تواناكه ی كه بچووك زێی

كێشه بێخمه ، به نداوی گه وره كه

كه زۆره س��ااڵن��ێ��ك��ی ل��ه ڕاگ��ه ی��ان��دن��ه ك��ان م��اوه م����اوه ب���اس���ی ب���ه ن���داوی )ب��ێ��خ��م��ه ( ده ك���رێ���ت كه ده كه وێته ناوچه یه كی نزیك شوێنی ب����ارزان، گ��ون��دی ل��ه دای��ك��ب��وون��ی م��ه س��ع��ود بارزانی، سه رۆكی هه رێمی پسپۆڕان وه ك كوردستان، باسی لێوه ده كه ن سه ره تای ب���ی���رۆك���ه ی ب���ه ن���داوه ك���ه سه رده می بۆ ده گه ڕێته وه عه بدولكه ریم ده س��ه اڵت��ی ق����اس����م ل���ه س���اڵ���ه ك���ان���ی دوات���ر ب���ه اڵم ،)1960(كۆمپانیایه كی ل���ه الی���ه ن ئ���ه وروپ���ی ل��ه س��اڵ��ه ك��ان��ی بنه ڕه تی دیزاینی )1980(

به نداوه كه داده نرێت.ل���ه ی���ه ك���ه م دی��زای��ن��ی پ������ڕۆژه ك������ه زۆرب�������ه ی گ���ون���ده ك���ان���ی ن���اوچ���ه ی ئاو ژێ��ر ب��ارزان��ی بێخمه و به نداوه كه ئه گه ر ده كه وتن جێبه جێكرابا، خۆی وه كو ه��ه رچ��ه ن��د ت��ا س��ه رده م��ی )1991( راپ����ه ڕی����ن����ی ی ه��ه رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان نزیكه ی )30%(ی پڕۆژه كه دوات��ر ب��ه اڵم جێبه جێكرا،

وه ستێنرا.ره ش��ی��د، ل��ه ت��ی��ف د. وه زی�����������ری پ���ێ���ش���ووی س���ه رچ���اوه ك���ان���ی ئ���اوی ح���ك���وم���ه ت���ی ع���ێ���راق���ی رای��ده گ��ه ی��ن��ێ��ت ك��ه ئ��ه وان ل��ه ك��اب��ی��ن��ه ی پ��ێ��ش��ووی سه رچاوه كانی وه زاره ت���ی ئ���������اوی ح���ك���وم���ه ت���ی ع����ێ����راق����ی ه���ه ڵ���س���اون دیزانی به بچووككردنه وه ی ب���ه ن���داوه ك���ه ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك ك���ه گ���ون���دی ب������ارزان و گ��ون��ده ك��ان��ی ده رووب����ه ری ژێ������ر ئ������او ن�����ه ك�����ه ون، به مجۆره ش گوندی بارزان له ئاستی م��ه ت��ر )100(ده بێت به رزتر به نداوه كه به گۆڕینی هه ستاین "ئێمه بچووككردنه وه ی دیزاین و

ده بێت، واڵت��ێ��ك ه��ه ر ب��ۆ ل���ه وان���ه ب���ۆ ك��ش��ت��وك��اڵ و ماسی و سامانی ئ��اودێ��رو ب��ه ره��ه م��ه��ێ��ن��ان��ی ك��اره ب��او دروس��ت��ك��ردن��ی ن��اوچ��ه ی

گه شتیاری.سووده كانی ده رب��اره ی كوردستان، به نداوه كانی ئ��ه ك��ره م ئ��ه ح��م��ه د ئ��ام��اژه "سه ره كیترین ده كات به وه له دروستكردنی مه به ستمان ب��ه ن��داوه ك��ان گ��ل��دان��ه وه ی ئ������اوه ، چ��ون��ك��ه ب��ه پ��ێ��ی )2010( ساڵی راپۆرتێك وش��ك��ه س��اڵ��ی ب��ه ڕێ��وه ی��ه ، ئاوه ئه و ده بێت ئێمه بۆیه بۆ هه روه ها خه زنبكه ین، ئاودێری و بۆ دروستكردنی ن����اوچ����ه ی گ��ه ش��ت��ی��اری

لێده بینرێت. سوودیان له تیف د. به بۆچوونی س��وودی ب��ه ن��داوی ره شید هه رزانترین زۆره و گه ڵێك به رهه مێهانانی سه رچاوه ی س��وودی "دی���اره كاره بایه دروس����ت����ك����ردن����ی ئ���ه م به تایبه ت زۆره به نداوانه ئاوی گلدانه وه ی له ڕووی ده توانرێت باران رووبارو گ���ل���ب���درێ���ت���ه وه س����ودی بۆ ئاودێری و بۆ لێببینرێت ناوچه یه كی دروستبوونی هه روه ها گه شتوگوزاری ، س������ودی ت�����ری گ��ه ل��ێ��ك ب��ۆ ب���ه ت���ای���ب���ه ت زۆره ماسی ، سامانی زیادكردنی بۆ گرنگتریش ل��ه ه��ه م��وو كه ك��اره ب��ا دروستكردنی ه��ه رزان��ت��ری��ن و باشترین و پاكترین جۆری كاره بایه ".

به پێویستی كوردستان به نداوه

ب�����ه ڕای ش����اره زای����ان چ��ه ن��دی��ن س��اڵ��ه زۆرب���ه ی س��ه رزه وی ئ��اوی سامانی ه���ه رێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ب����ه ف����ی����ڕۆده ڕوات، ب��ۆی��ه پێویسته حكومه تی هه رێمی كوردستان بیر له گلدانه وه و سامانه له و سوودوه رگرتن باشترین ب��ك��ات، ئ��اوی��ی��ه رێ��گ��ه ش دروس��ت��ك��ردن��ی

ته‌کنه‌لۆژیا 15ته‌کنه‌لۆژیا14

بێخمه به نداوی رووبه ری ماڵی گوندو كه مترین تا كه به جۆرێك به ربكه وێت، دێهاتی )25( به نزیكه یی هه ریه كه یان ك��ه ب��چ��ووك دوو ب��وو ت��ێ��دا وای ه��ی یان تێدابوو ماڵی سێ بۆ له دیزاینه ماڵبوون )5-4(ن��وێ��ك��ه ژێ���رئ���اوده ك���ه ون، به پێی پێشتر كه له كاتێكدا )70-60( كۆنه كه دیزاینه دێی ده خسته ژێ ئاوه وه ".ه�����ه ن�����دێ�����ك ك����ه س پ��ێ��ی��ان��وای��ه ك���ه پ��ارت��ی ك��وردس��ت��ان و دیموكراتی پارتی رێگره سه ركردایه تی به نداوی له دروستكردنی مه سه له یه ئ���ه و بێخمه و كراوه ، به سیاسه ت تێكه ڵ گشتی به ڕێوه به ری ب��ه اڵم حكومه تی ب��ه ن��داوه ك��ان��ی ره تده كاته وه ئ��ه وه هه رێم ك����ه دروس���ت���ن���ه ك���ردن���ی ب���ه ن���داوه ك���ه پ��ه ی��وه ن��دی به پارتییه وه هه بێت، چونكه دروستكردنیشیدا له باری ن�������اوچ�������ه ی ب���������ارزان "به نداوی ژێرئاوناكه وێت ب��ه وه زاره ت��ی س��ه ر بێخمه س���ه رچ���اوه ئ��اوی��ی��ه ك��ان��ی ئێمه عێراقییه و حكومه تی له و زانیارییه كمان هیچ باره یه وه نییه ، به اڵم له هیچ له قۆناغه كانی قۆناغێك دروس��ت��ك��ردن��ی��دا ن��اوچ��ه ی ژێرئاوناكه وێت، ب���ارزان هه ربه نداوێك چ گه وره چ تایبه تمه ندی خۆی بچووك گرنگیانه وه له ڕووی هه یه ، چ ب���ه ن���داوی گ����ه وره چ ناكرێت بچووك به نداوی گ��رن��گ��ی و ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی

په راوێزبخرێت. هیچیان بودجه ی له ئێستاشدا )12( دروس���ت���ك���ردن���ی ب���ه ن���داوی ت��رم��ان ه��ه ی��ه ، ب�����ه اڵم ت���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ب��واری ناخرێنه نه كرێت

جێبه جێكردنه وه ".تێبینی ئ���ه وه ی ب���ه اڵم ئێستا ت��اوه ك��و ده ك��رێ��ت پ�����ڕۆژه ی دروس��ت��ك��ردن��ی

ب�������ه ن�������داوی ب��ێ��خ��م��ه وه س���ت���ێ���ن���راوه و ل����ه دوای كاری )1991(ه وه ساڵی تێدانه كراوه ، نه ك هه ر ئه وه ، ئامێره كانی هه موو به ڵكو ب���ه ن���داوه ك���ه ش ل��ه س��اڵ��ی

)1993( فرۆشران.له تیف د. به بۆچوونی ره ش���ی���د دروس��ت��ك��ردن��ی گرنگی بێخمه ب��ه ن��داوی بۆیه هه یه ، خۆی تایبه تی فه رامۆشبكرێت ناكرێت "دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ه ن��داوی ئێمه به بۆچوونی بێخمه ده بێت زۆری س��ودێ��ك��ی به تایبه ت ك��وردس��ت��ان ب��ۆ ب���ۆ ع���ێ���راق ب��ه گ��ش��ت��ی ،

ب����ه ن����داوه ، ب��ه ب��ۆچ��وون��ی بێخمه ب����ه ن����داوی م���ن بۆ ده بوو زۆری سودێكی كوردستان. ئێستاش ئه گه ر سودی هه ر دروستبكرێت

ده بێت".ته حسین قادر، وه زیری س��ه رچ��اوه ك��ان��ی پێشووی هه رێم له حكومه تی ئ��او ئ���اش���ك���رای ده ك�����ات كه به نداوی دروستنه كردنی بۆ ئێستا ت��اوه ك��و بێخمه ئ����ه وه ده گ���ه ڕێ���ت���ه وه كه ب��ارزان ن��اوچ��ه ی خه ڵكی له كابینه ی "ئێمه ن��اڕازی��ن پێنجی ( )كابینه ی پێشوو ه��ه رێ��م��ی ی ح��ك��وم��ه ت��ی

هه رێم حكومه تی ره شید ب���ی���ان���ووی ه����ه ب����ووه بۆ به نداوی دروستنه كردنی ده ك��رێ��ت ب���ه اڵم بێخمه ، بكرێ�ت له وباره وه گفتوگۆ چونكه چاره سه ركردن، بۆ ئه و به نداوه سوودی زۆری ب��ۆ ه��ه رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ئه وه ی "له ڕاستیدا ده بێت پ���ه ی���وه ن���دی ه��ه ب��ووب��ێ��ت ب��ودج��ه و ته نیا به ئێمه وه سه رپه رشتی و ته سمیم و به اڵم ب��وو، دروستكردنی وه ك ده زانرێت ئه و به نداوه كوردستانه وه و ده كه وێته پێویسته حكومه تی هه رێم و ناوه ندی هاوكاری ته واوی

ل����ه الی����ه ك����ی ت���ری���ش���ه وه ژماره ئه و تری سودێكی بۆ ئه وه یه به نداو زۆره ی خۆراك و ئاسایشی الیه نی گرنگه ، نیشتمانی ئاسایشی به ئاوی ده توانرێت چونكه به نداو زۆره ی ژماره ئه و زه وی كشتوكاڵی زۆرترین

پێئاوبدرێت".وه زی�������ری پ��ێ��ش��ووی س���ه رچ���اوه ك���ان���ی ئ���اوی ح��ك��وم��ه ت��ی ع��ێ��راق��ی��ش رای���ده گ���ه ی���ن���ێ���ت ئ��ێ��س��ت��ا زۆر كوردستان هه رێمی ئاو به گلدانه وه ی پێویستی تا پێمباشه "ئێستا هه یه

عێراقیب�����ه گ�����وێ�����ره ی ئ���ه و زان���ی���اری���ی���ان���ه ی ده س���ت ك��ه وت��ووه ، لڤین گ��ۆڤ��اری سه رچاوه كانی وه زاره ت���ی عێراقی حكومه تی ئ��اوی پالنی هه یه بۆ دروستكردنی ش���ه ش ب���ه ن���داوی گ���ه وره هه رێمی ل��ه ن��اوه ڕاس��ت و ك��وردس��ت��ان و پ��ارێ��زگ��ای

موسڵ.دروستكردنی ئامانجی زیادكردنی به نداوانه ئه م 33( نزیكه ی گلدانه وه ی بۆ ئ����اوه م3(ی م��ل��ی��ار گلدانه وه ی ئێستای توانای

)3 ملیار م3( ئاوه .ب����ه ن����داوی����ش دوو ل����ه پ����ارێ����زگ����ای م��وس��ڵ به ندوای دروستده كرێت. 10( تواناكه ی )ب��ادۆش( ب��ه ن��داوی م3(ی���ه و ملیار )ب��اك��رم��ان( ل��ه س��ه ر زێ��ی 500( ت��وان��اك��ه ی خ���ازر

ملیۆن م3(یه .به نداوێكی ه��ه روه ه��ا گ�����ه وره ش ل��ه پ��ارێ��زگ��ای ئ��ه ن��ب��ار دروس��ت��ده ك��رێ��ت به ناوی به نداوی )به غداد(، كه توانای گلدانه وه ی بڕی ئاوی م3( ملیۆن 500(

هه یه .

چ��ون��ك��ه ئ����ه م ب���ه ن���داوه ل��ه س��ه ر زێ���ی گ���ه وره ی���ه ، راس��ت��ه ئ���ه وه پ��ڕۆژه ی��ه ك��ی بوجه یه كی ب���وو گ����ه وره ب��وو، پێویست گ����ه وره ی ئه و له سه ر هه ر من به اڵم خۆمم بڕیاره ی بۆچوون و حكومه تی پێویسته ك��ه ه��ه رێ��م ب��ه زووت��ری��ن كات به دروستكردنی ده ستبكات

به نداوی بێخمه ".وه زی�������ری پ��ێ��ش��ووی سه چاوه كانی ئاوی عێراقی كه ده ك��ات ئاشكرا ئ��ه وه ئ���ه و ل���ه وك���ات���ه ی وه زی���ر عێراقی له حكومه تی بووه به حكومه تی چه ندینجار ه��ه رێ��م��ی وت����ووه ب��ا ئ��ه و

ب��واری بخرێ�ته پ��ڕۆژه ی��ه ج��ێ��ب��ه ج��ێ��ك��ردن��ه وه ، ب��ه اڵم حكومه تی وه اڵم��ه ك��ان��ی نه بوون پۆزه تیڤ هه رێم "ئ���ه وك���ات���ه ی ك���ه وه زی���ر ئه مه م چه ندینجار ب��ووم ب���ه ح���ك���وم���ه ت���ی ه���ه رێ���م راگ���ه ی���ان���دووه ت��ه ن��ان��ه ت ب��ه ن��ووس��ی��ن ن���ووس���راوی ف��ه رم��ی��م ب���ۆ ح��ك��وم��ه ت��ی ه���ه رێ���م���ی ك���وردس���ت���ان به داخه وه ب��ه اڵم ك��ردووه ، حكومه تی وه اڵم��ه ك��ان��ی یاخود پ��ۆزه ت��ی��ڤ ه��ه رێ��م زۆرج�������������ار وه اڵم��������ی نه داوینه ته وه رازیبوونیان ده ستپێكردنه وه ل��ه ب��اره ی ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ئ��ه و

پشتیوانیمان ك��وردس��ت��ان ل��ه ه��ه وڵ��ه ك��ان��ی وه زاره ت���ی س���ه رچ���اوه ئ��اوی��ی��ه ك��ان��ی ده كرد عێراقی حكومه تی به نداوی دروستكردنی بۆ وه ك ب������ه اڵم ب��ێ��خ��م��ه ، ئه و تائێستاش ده بینرێت ب��ه ن��داوه دروس��ت��ن��ه ك��راوه ، ه���ۆك���اره ك���ه ش���ی دی����اره داواك��اری و ئه ویش چییه ناڕه زایی خه ڵكی ناوچه ی گه یاندیانه كه بوو ب��ارزان س��ه رۆك��ای��ه ت��ی ه��ه رێ��م تا به نداوه دروستنه كرێت ئه و به شێك ئ����ه وه ی ب��ه ه��ۆی ل��ه ن��اوچ��ه ك��ه ی��ان ژێ��ر ئ��او

ده كه وێت".له تیف د. به بۆچوونی

بكات بۆ دروستكردنی ئه و له كوردستان كه پڕۆژانه ی له مانه یش جێبه جێده كرێت بێخمه و به نداوی پڕۆژه ی نزیكی ئێستا ه��ه ت��اوه ك��و پڕۆژه كه یش )%30-%25(ج��ێ��ب��ه ج��ێ��ك��راوه . ل���ه وه ده چ���ێ���ت ك���ه ه��ه ن��دێ��ك خۆی بیانووی له هه رێم ه��ه ب��ێ��ت ب��ۆ دواخ��س��ت��ن��ی ده س���ت���پ���ێ���ك���ردن���ه وه ی و دروس��ت��ك��ردن��ی ب��ه ن��داوی جێگای ئ��ه وی��ش بێخمه گ����ف����ت����ووگ����ۆی����ه ، ئ����ه و پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ان��ه ی ك���ه ب��اس ده كران له سه ر بێخمه ئه وانه وه اڵمدراوه ته وه و زۆربه ی

چاره سه ركراون".

وه زیری پێشووی سه رچاوه کانی ئاوی عێراق:

له به رنامه دایه )12( به نداوی

دیکه له کوردستان دروستبکرێت

Page 10: lvin science no 3

فیزیا 17فیزیا16

له‌یزه‌ر

دژه‌‌له‌یزه‌ر

ل���ه ی���زه ر ئ��ام��ێ��رێ��ك��ه ، به ڕێگه ی ئامرازێكه ی��ان ب����ه ره اڵك����ردن����ی ف��ۆت��ۆن��ه ج���واڵوه ك���ان ل��ه گ��ه ردی��ل��ه ه���ان���دراوه ك���ان���ه وه ك��اری له یزه ر وشه ی پێده كرێت، وش��ه ی��ه ك��ه )LASER(له كورتكراوه ی پێكهاتووه ئ�����ه م رس����ت����ه ، ك����ه ه���ه ر یه كه میان پیتی وشه یه كیان

وه رگیراوه به م جۆره . L i g h t ( Amplification by Stimulated Emissonئ��ه م ،)of Radiationرس��ت��ه ب����ه وردی وه س��ف��ی چ���ۆن���ێ���ت���ی ك���ارك���ردن���ی به مانای ده ك���ات، ل��ه ی��زه ر یان گه وره كراو، رووناكی به هۆی چ��ه ن��دج��اره ك��راو ب��اوب��وون��ه وه ی وروژان���ی

تیشكدان. له یزه ر جۆرێك چه ند ه��ه ی��ه ، ك��ه ه��ه ری��ه ك��ه ی��ان ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی ب��ن��ه ڕه ت��ی دیاریكراوی خۆی هه یه ، له له یزه ری ناوه ندی له یزه ردا رووب��������ه ڕووی ك����رداری وروژمی رووناكی گونجاو ده ستكه وتنی بۆ ده بێته وه گه ردیله له باری هاندراودا. یان )نموونه تێبینی : مه به ست له یزه ری مادده ی له و مادده یه ، كه ده كرێته ناو توڵه یاقوتییه كه وه ، ده كرێت شلی ، یان گازی ، مادده ی

یان ره قی بێت(.نموونه ی له یزه ری

پ��رت��ه روون���اك���ی زۆر خاڵیبوونه وه ی یان به هێز، سه ر ده كه وێته كاره باییه ن���اوه ن���دی ل���ه ی���زه ری بۆ زۆر بڕێكی دروستكردنی

له گه ردیله ی هاندراو )گ��ه ردی��ل��ه گ��ه ل��ێ��ك كه

وزه ئه لیكترۆنی خاوه نی ك��رداره ئ��ه م بێت(، ب��ه رز ده ستكه وتنی بۆ پێویسته له گه ردیله ی زۆر بڕێكی ه���ان���دراو ت��اك��و ل��ه ی��زه ر ب��ه ت��وان��ای��ی ك��ارب��ك��ات، ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی گ��ش��ت��ی : ده بێت هاندراو گه ردیله ی دوو ب���ۆ ه���ان���دراوب���ێ���ت ی��ان س��ێ ئاست ئ��اس��ت، س����ه رو ئ��اس��ت��ی زه م��ی��ن��ی )Ground state(، چونكه كۆچكردنی پ��ل��ه ی ئ��ه م��ه Population( دانیشتوان زیادده كات، ،)inversionكۆچكردنی دانیشتوان واته ژماره ی ئه و ئه لیكترۆنانه ی ل��ه دۆخ��ی ه��ان��دراودان به له دۆخی به وانه ی به راورد

زه مینیدان.ل���ه پ���ێ���ش���ه وه وه ك یان ن��اوه ن��د، باسمانكرد، بڕێك ل��ه ی��زه ری م���ادده ی ل��ه گ��ه ردی��ل��ه ی ت��ێ��دای��ه ، كه له ئاستی ئه لكترۆنه كانیان ئه لكترۆنه ه���ان���دراودان، هاندراوه كان وزه یه كی زیاتر له ئه لكترۆنه كۆده كه نه وه نموونه بۆ هاننه دراوه كان، بڕێك ده توانێت ئه لیكترۆن بگاته تاكو بمژێت وزه هه روه ها هاندراو، ئاستی ده ت��وان��ێ��ت ئ��ه م وزه ی���ه ش

به ره اڵ بكات. وه كو له وێنه كه دا دیاره ، ده توانێت ئه لیكترۆن كه ب���ه ئ���اس���ان���ی خ����ۆی ل��ه و

زان��ای��ان��ی ف��ی��زی��ا ت��وان��ی��ان ئ��ام��ێ��رێ��ك دروس��ت��ب��ك��ه ن، كه له یزه ر تیشكی كاریگه رییه كانی ناهێڵێت و پێیده ڵێن دژه له یزه ر. ئه م ئامێره ، تیمێك له زانكۆی یه كگرتووه كانی له ویالیه ته ییل دروس��ت��ی��ان��ك��ردووه و ئه مریكا تیشكی ه��ه م��وو ل��ه ت��وان��ای��دای��ه دێت رووت به ره و كه له یزه ر، به ته واوه تی هه ڵبمژێت، توێژه ران دروستكردنی بۆ ئه مه ده ڵێن له به رانبه ر به رگری سیسته مێكی چه كه له یزیرییه به هێزه كان نییه ، كاریگه ر به شێوه یه كی به ڵكو ب��ۆ ب��اش��ت��رك��ردن��ی ن��ه وه ی��ه ك��ی كۆمپیوته ره كانه ب���ه رزه نوێی ئه م .)Super Computer(به هه ندێك كۆمپیوته رانه ب��ه رزه كه دروس��ت��ده ك��رێ��ن، كه ره سته به ڕووناكی ئه لكترۆن له جیاتی كارده كات. پڕۆفیسۆر داگالس

ببێته رزگاربكات و وزه ی��ه جێگیر، ئه م وزه ده رپه ڕیوه )وزه ی فۆتۆن له شێوه ی فۆتۆنی روون���اك���ی (دای���ه ، شه پۆلێكی درێژه ده رپه ڕیو هه یه س���ن���وورداری زۆر ك��راو( دی��اری )ره نگێكی به باری په یوه سته ئه مه ش ئ��ه ل��ی��ك��ت��رۆن��ه ك��ه وزه ی ل��ه ك��ات��ی ده رپ���ه ڕان���دن���ی لێره دا ئه گه ر فۆتۆنه كه دا، دوو گه ردیله ی چونیه كمان هه ریه كه یان ك��ه هه بێت، ه��ان��دراوی ئه لیكترۆنی ئ��ه وا هه بێت چونیه كیان ب��ه ره اڵی فۆتۆنانه ی ئ��ه و ده كه ن درێژه شه پۆله كانیان به ته واوی وه ك یه ك وایه . روون����اك����ی ل���ه ی���زه ر ب�����ه ت�����ه واوی ج����ی����اوازه ل���ه ڕوون���اك���ی ئ��اس��ای��ی ، روون���اك���ی ل���ه ی���زه ر ئ��ه م

هه یه : تایبه تمه ندییانه ی له یزه ر روون��اك��ی -1پێكهاتووه وات���ه ت��اك��ه ، )یه ك شه پۆل درێژه له یه ك درێژه دیاریكراو(، ره نگی له سه ر به نده شه پۆله كه ش ده رپه ڕیوه ی ، وزه بڕه ئه و له ئاستی ئه لیكترۆن ك��ه ب�����ه رز )ه������ان������دراوه وه ( وزه ی ئاستی ده ك��ه وێ��ت��ه ن����زم، ل���ێ���ره دا ده ت��وان��ی��ن س����ود ل����ه م ه��اوك��ێ��ش��ان��ه زانینی له كاتی وه ربگرین، شه پۆلی درێ��ژه ل��ه ره ل��ه رو ف��ۆت��ۆن��ه ده رپ���ه ڕی���وه ك���ه ،

ئ���ه س���ت���ۆن و ه���اوك���اره ك���ان���ی ل���ه زان���ك���ۆی ی��ی��ل ل��ه س��ه ره ت��ا بۆ ب��وون تیۆرییه ك خه ریكی كه ره سته یه كی ش��ی��ك��ردن��ه وه ی خاو، كه ده كرێت وه ك بنچینه بۆ له یزه ره كان له به رچاوبگیرێت.

له یزه ره زۆر سه یره كانده ڵێت، ئیستۆن پڕۆفیسۆر دوای��ی��ه ئ��ه م پێشكه وتنه كانی له دیزاینی له یزه ردا بووه به هۆی دروستكردنی هه ندێك ئه مرازی سه یر، كه له گه ڵ شێوه باوه كه ی

له یزه ردا ناگونجێت.له سه ر "ئێمه ده ڵێت ئ��ه و ت��ی��وری��ه ك ك���ارده ك���ه ی���ن، كه بكات، ئ��ه وه پێشبینی بتوانێت ده توانرێت له چ شتگه لێك كه ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ل��ه ی��زه ر

كه ڵكوه ربگیرێت".تیۆرییه ، ئ��ه م ئ��ه و به وته ی ل��ه ج��ی��ات��ی ده ك������رد، پێشبینی

و : سه روه ت قادر

جێگیری فۆتۆن= وزه ی ب�����الن�����ك* ل�����ه ره ل�����ه ر ی���ان خ��ێ��رای��ی روون��اك��ی )ف����ۆت����ۆن(= ل���ه ره ل���ه ر*

درێژی شه پۆل 2- روون����اك����ی����ی����ه په یوه سته ، ده رپ��ه ڕی��ووه ك��ه واته فۆتۆنه كان رێكوپێكن, به هه مان فۆتۆنێك هه موو ره وگ����ه ده ج���وڵ���ێ���ت، كه ده جوڵێن، تر فۆتۆنه كانی فۆتۆنه كان ه��ه م��وو وات���ه شه پۆلییه كانیان ده ستپێكه له گه ڵ )لوتكه چوونیه كه . لوتكه ، بنكه له گه ڵ بنكه (.له یزه ر روون��اك��ی -3ه���اوئ���اڕاس���ت���ه ی���ه ، وات���ه زۆر ت���ی���ش���ك���دان���ه ك���ه ی چڕه ، به هێزو رێكوپێك و ب��ه پ��ێ��چ��ه وان��ه ی روون��اك��ی رووناكییه كه كه ئاساییه وه ، ب�����ه ه�����ه م�����ووالی�����ه ك�����دا الوازو ب���اوده ب���ێ���ت���ه وه و

ناچڕه .ب��ۆ ئ����ه وه ی ئ���ه م سێ ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی��ی��ه ب��ێ��ت��ه دی پێویسته ئه وه ڕووبدات، كه باوبوونه وه ی پێیده وترێت ه����ان����دراو، ئ����ه م ج���ۆره له ڕووناكی ب��اوب��وون��ه وه ئ��اس��ای��دا ڕوون�����ادات، كه به شێوه یه كی گه ردیله كانی )random( ه��ه ڕه م��ه ك��ی ف���ۆت���ۆن���ه ك���ان���ی ره ه�����ا ده ك����ات، ب��ه ڵ��ك��و ئ���ه وه ی له باوبوونه وه ی هورژێنراو باوبوونه وه ی رووده دات

ف��ۆت��ۆن��ه ك��ان��ه ب��ه ش��ێ��وه ی رێكوپێك و هاوقۆناغ.

وه ك�������و ل���ه ش���ێ���وه ی فۆتۆنی دی���اره ، پ��ێ��ش��وودا ده رپ��������ه ڕی��������و ل����ه ه����ه ر گ��ه ردی��ل��ه ی��ه ك وزه ی��ه ك��ی دی��اری��ك��راوی ه��ه ی��ه ، كه ی��ه ك��س��ان��ه ب���ه ج���ی���اوازی ئاستی ه�����ه ردوو ن��ێ��وان هاندراو. زه مینی و وزه ی به ناو فۆتۆنه ئ��ه م ئ��ه گ��ه ر بڕوات، تردا گه ردیله یه كی هاندراوی ئه لیكترۆنی كه دۆخه دا له م ئه وا هه بێت، دی���ارده ی ب��اوب��وون��ه وه ی رووده دات ه����ان����دراو ب���ه م���پ���ێ���ی���ه ش ف���ۆت���ۆن���ی ئاسته ئه لیكترۆنی یه كه می ده وروژێنێت هاندراوه كه ب���ۆ داب�����ه زی�����ن و پ��اش��ان تر فۆتۆنێكی ده رچ��وون��ی كه دووه م، له گه ردیله ی له ره له ری ئاڕاسته و هه مان

فۆتۆنی یه كه می هه یه .تر بنه ڕه تی كلیلێكی به رهه مهێنانی ل��ه ك��رداری له بوونی بریتییه ل��ه ی��زه ردا ج��وت��ێ��ك ل��ه ئ��اوێ��ن��ه ، كه ل����ه ه����ه ردوو ج��ه م��س��ه ری ن�����اوه ن�����د، ی�����ان م�����ادده ل��ه ی��زه ری��ی��ه ك��ه وه دان���راون، ب���ه و پ��ێ��ی��ه ش ف��ۆت��ۆن��ه ك��ان ده ده ن خ�����ۆی�����ان ك�����ه جارێكی ب��ه ئ��اوێ��ن��ه ك��ان��دا بۆ ده ب��ن��ه وه پێچه وانه ت��ر له یزه رییه كه . م��ادده ن��او فۆتۆنه ك���رداره ش���دا ل��ه م ئه لیكترۆنه په رچكراوه كان ده هوروژێنن هاندراوه كان بۆ دابه زین بۆ ئاستی وزه ی ده رپه ڕینی پاشان زه مینی ، فۆتۆن، زۆر ژم��اره ی��ه ك��ی شه پۆل و درێژه هه مان كه ره وگ����ه ی����ان ه���ه ی���ه ، ئ��ه م دووباره به رده وام دیارده یه ده ب��ێ��ت��ه وه ل��ه ن��او م���ادده ی ل��ه ی��زه ری��دا، ل��ه م��اوه ی��ه ك��ی ك��ورت��دا ژم��اره ی��ه ك��ی زۆر

زۆر له فۆتۆن له دایكده بێت، ك���ه ه���ه م���ووی���ان ه��ه م��ان ره وگ��ه و هه مان ل��ه ره ل��ه رو هه یه ، ئاڕاسته یان هه مان له م دۆخه دا ده بێت یه كێك له یه كێك ل��ه ئ��اوێ��ن��ه ك��ان نیمچه له جه مسه ره كانه وه پیاڕۆ بێت. به واتایه كی تر هه ندێك له فۆتۆنه كان په رچ بكاته وه بۆ ناو ناوه نده كه و تریان به هه ندێكی رێگه ده ره وه ، ب��چ��ن��ه ب�����دات ده ره وه ش رووناكییه كه ی ئه و له تیشكدانی بریتییه

له یزه ره ی به كاردێت.به شه وێنه ی ده توانین س��ه ره ك��ی��ی��ه ك��ان��ی ل��ه ی��زه ر كه ببینین، شێوانه دا ل��ه م ئ���ام���اژه ی���ه ب��ه ك��ارك��ردن��ی

Ruby( یاقوت ل��ه ی��زه ری پێكدێت له یزه ر ،)Laserل��ه ب��ۆری��ی��ه ك��ی پ���رت���ه دار ئ��ه وه ی وه ك���و )Flash(ل��ه ك��ام��ێ��رای وێ��ن��ه گ��رت��ن��دا توڵێكیش ب���ه ك���اردێ���ت، ی��اق��وت، دوو ل���ه م���ادده ی له جه مسه ره كانیدا ئاوێنه ش پیاڕۆیه نیمچه یه كیان كه

بۆ رووناكی . توڵه بكه یت ته ماشا ی���اق���وت���ه ك���ه داده ن����رێ����ت له یزه رییه كه و ب��ه ن��اوه ن��ده ب��ۆری��ی��ه پ���رت���ه داره ك���ه ش ه��ه ڵ��ده س��ت��ێ��ت ب��ه ك��رداری

ده رپه ڕاندنی رووناكی .

وێنه ی )1( دۆخی ناله یزه ری پیشانده دات.

وێنه ی )2( ده ریده خات بۆرییه پرته داره كه گه ردیله كان له یاقوته كه دا ده وروژێنێت.

له گه ردیله كان هه ندێك ده ری��ده خ��ات )3( وێنه ی فۆتۆن ده رده په ڕێنن به ئاڕاسته ی جیاواز.

ده جوڵێن ف��ۆت��ۆن��ه ك��ان ده ری���ده خ���ات )4( وێ��ن��ه ی دوات��ر یاقوته كه ، توڵه ب��ه ت��ه وه ری ته ریب به ئاڕاسته ی به هۆی یاقوته كه دا له ناو رووده دات ب��ه رپ��ه رچ��دان��ه وه ئه م تێپه ڕبوونی له میانی جه مسه ره كانه وه . ئاوێنه ی فۆتۆنانه ی ناو یاقوته كه ده رپه ڕینی وروژێنراو رووده دات

له گه ردیله هاندراوه كانی تردا.

یه ك تیشكی ده رچ��وون��ی ده ری��ده خ��ات )5( وێنه ی پ��ێ��ك��ه وه ل��ك��او )چ���ڕ( له توڵه ل���ه ره ل���ه رو ه��او ره وگ����ه و تیشكی ئه مه پیاڕۆكه دا، نیمچه ئاوێنه به ناو یاقوتییه كه وه

له یزه ره .

وه ك��و روون��اك��ی به هێزكردنی ترپه ی رێكخراو ئه و كاره ی كه بتوانین ده بێت ده یكات له یزه ر ك���ه ره س���ه ی���ه ك دروس��ت��ب��ك��ه ی��ن، ل��ه ی��زه ر كاتێك ك��ه روون��اك��ی هه ڵمژێت. دێت روویی به ره و كه ره سته یان ئ��ه و ئێستا ئ��ه وان كه ره سته یه ئه م دروستكردووه . به له ره له ری له یزه ر تیشكی دوو دی�����اری�����ك�����راوه وه ده ن��ێ��رێ��ت��ه له سیلیكۆن روون��اك��ی كونێكی دروس���ت���ك���راو. ئ���ه م ك��ون��ان��ه له ناو روون��اك��ی تیشكه كانی خۆیاندا گیرده كه ن ناچاریانده كه ن، بكه ن بازێن ب��از ب���ه رده وام كه به ته واوه تی هه ڵدمژرێن. تاوه كو ئ����ه م وت�����اره ك���ه ل��ه گ��ۆڤ��اری )Science( ب��ه ن��اوب��ان��گ��ی پێمانده ڵێت ب���اوب���ووه ت���ه وه ، به درێژه رووناكییه كه )%٩٩.4(شه پۆلی دیاریكراوه وه به م شێوه یه

هه ڵده مژرێت.كۆمپیوته ری رووناكی

گ��ۆڕان ده ڵ��ێ��ت، ئیستون ده كرێت شه پۆله كه دا له درێژی له یزه ره كه دژه رێگه یه وه ل��ه م بیكوژێنینه وه ، ی��ان هه ڵبكه ین له كلیله ده ت���وان���ێ���ت ئ���ه م���ه به كارهێنانی رووناكییه كاندا ه��ه ب��ێ��ت. ه���ه روه ه���ا ده ڵ��ێ��ت كه كه ره سته یه ك، دروستكردنی شه پۆله وه به كۆمه ڵێك رووناكی ئ��اس��ان��ه ، زۆر ه��ه ڵ��م��ژێ��ت، بۆ به ته نیا به كارهێنانی ب��ه اڵم دیاریكراو، شه پۆلێكی درێ��ژه كۆمپیوته ره ب��ۆ ل��ه ی��زه ر دژه به كارده هێنێت. رووناكییه كان ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی��ی��ه گ��رن��گ��ه ك��ه ی له سیلیكۆن له وه دایه ، دژه له یزه ر مادده یه ئ��ه م دروس��ت��ده ك��رێ��ت، كۆمپیوته ردا له دروستكردنی به وته ی به كارده هێنرێت. زۆر پڕۆفیسۆر ئیستۆن، ئه م كه ره سته یه ل��ه ب��ه ران��ب��ه ر قه لغانێك وه ك���و

له یزه ردا به كارناهێنرێت.ئه و ده ڵێت "وزه ی هه ڵمژراو ل��ه الی��ه ن ئ��ه م ك��ه ره س��ت��ه ی��ه وه ، ئه گه ر بۆیه ب��ه گ��ه رم��ا، ده ب��ێ��ت بۆ به هێز له یزرێكی كه سێك دژه به كاربهێنێت، سووتاندنتان بكات كارێك ناتوانێت له یزه ر

كه نه یسوتێت".

Page 11: lvin science no 3

حه‌په‌‌ڤیتامینییه‌کان

ه�����ه ن�����دێ�����ك ك����ه س وای��ه كه مرۆڤ ب��اوه ڕی��ان رۆژانه به خواردنی حه بێكی ڤیتامین، یان مه ڵتی ڤیتامین پێویستیه كانی ده ت��وان��ێ��ت بكات، داب��ی��ن ج��ه س��ت��ه ی تریان هه ندێكی ته نانه ت باوه ڕیانوایه به خواردنی ئه م به هیچ پێویستمان ڤیتامینانه تر ته ندروستی خواردنێكی

نابێت.دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ده دات ب�����ه وه ئ����ام����اژه حه به ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ك��ه ڤیتامینه كان ته نیا به فیڕۆدانی پاره یه و هیچی تر نه ك هه ر تووشی به ڵكو ئه وه نده ش، ته ندروستیشمان كێشه یه كی

ده كات.به كارهێنانی ئه م حه بانه ده گ��ه ڕێ��ت��ه وه ب��ۆ س��ه ده ی كه له كاتێكدا راب����ردوو، ته نیا كه واب��وو ب��اوه ڕی��ان میوه س��ه وزه و به خواردنی پێویست ڤیتامیناتی ناتوانن وه رب����گ����رن، ل��ه ڕاس��ی��ت��دا كه می كێشه ی له وكاته دا ه��ه ب��وو ب��وون��ی ڤیتامین ڤیتامین كه می به تایبه تی ه��ۆی ب���ب���ووه ك���ه )D(كه می م��ن��ااڵن و ئیفلیجی ببووه كه )B3( ڤیتامین پێست، تێكچوونی ه��ۆی ب��ه اڵم ئ��ه م��ڕۆ ه��ه ر ج��ۆره میوه و سه وزه یه كت بووێت بێت وه رزێ���ك���دا ل��ه ه��ه ر

ده ستتده كه وێت.ڤیتامینه كان حه به -1سیسته مێكی ق���ه ره ب���ووی

خۆراكی خراپ ده كه نلێكۆڵینه وه پ��ار ساڵی له سه ر )160( ئافره ت كرا له ئه نجامدا ئه وه ده ركه وت ئه و كه سانه ی حه بی ڤیتامین ته ندروستیان به كارده هێنن كه نییه باشتر كه سانه له و هاوكات ناهێنن، به كاری نه خۆشییه كانی چاره سه ری ن��اك��ات شێرپه نجه دڵ و نزیكه ی ڤیتامینه كان مه ڵتی تێدایه ، پێكهاته ی )20(ب���ه اڵم م��ی��وه ك��ان س���ه دان

پێكهاته ی به سوودی تێدایه ، ماریان نیوهاوسه ر پزیشكی خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل��ه ن��اوه ن��دی ف���ری���د ه��ات��ش��ی��ن��س��ۆن بۆ شێرپه نجه لێكۆڵینه وه ی په نا "ئه گه ر وتی له سیاتل ڤیتامینه كان م��ه ڵ��ت��ی ب��ۆ به ریت ئه وه زۆر له پێكهاته سرووشتییه كان ڤیتامینه

له ده ست ده ده یت".ل��ی��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ك��ان��ی��ش ج���ه خ���ت ل���ه س���ه ر ئ���ه وه ده كه ن كه ئه م حه بانه ته نیا سكپڕیدا له كاتی پێویسته چونكه ب��ه ك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن، به كارهێنانی ل��ه وك��ات��ه دا ئ����ه م ح��ه ب��ان��ه م��ه ت��رس��ی دڕكه په تك نه خۆشییه كانی له سه ر منداڵه كه ناهێڵێت.

-2ڤ��ی��ت��ام��ی��ن دژی )C(ت���وش���ب���وون به هه اڵمه ت

ل���ه س���اڵ���ی

)1970(ل���ی���ن���وس دا

كیمیایی زان���ای بولینگ ئ���ه م���ری���ك���ی و وه رگ�����ری خه اڵتی نۆبڵ، بیرۆكه یه كی ڤیتامین ك��ه ب��اوك��رده وه تووشبوون له سه رماو )c(به هه اڵمه ت ده مانپارێزێت.

ل�������ه ڕاس�������ت�������ی�������دا له ساڵی لێكۆڵینه وه یه ك دوای ئه نجامدرا )2007(ئ����ه وه ی ك��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ران )11000( بۆ شیكاریان كه س كرد بۆیان ده ركه وت هه موو ڤیتامینه ئ��ه م ك��ه ك��ه س��ێ��ك��ی ن��ه پ��اراس��ت��ووه له سه رماو هه اڵمه ت، به ڵكو ته نیا ئه و كه سانه نه بێت كه یاری ماراسۆن و وه رزشی سه ربه فرو ئه و سه ربازانه ی ل���ه ن���اوچ���ه س����ارده ك����ان

مه شقده كه ن.ئ�����ای�����ا ڤ���ی���ت���ام���ی���ن م�����اوه ی ت��ووش��ب��وون��ه ك��ه

كه مده كاته وه ؟به شێوه یه كی كه م به ڵێ، بۆ ئه و كه سانه ی له ته مه نی ه���ه رزه ك���اری���دان م���اوه ی تووشبووه كه چ��اره س��ه ری رۆژ )11( ب��ۆ )12( ل��ه

كه مده كاته وه .ڤیتامینه كان ئ��ای��ا -3دڵ ل�����ه ن�����ه خ�����ۆش�����ی

ده مانپارێزێت؟ب��������اوه ڕواب��������وو ك��ه ئ�����ه و ك����ه س����ان����ه ی ئ���ه م ح��ه ب��ان��ه ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ن ئ���ه گ���ه ری ت��ووش��ب��وون��ی ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی دڵ��ی��ان به اڵم كه مده بێته وه ، له سه ر تووشنه بوون ل��ه ڕاس��ی��ت��دا دڵ ب��ه ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی به وه رزشكردن و په یوه سته خ��������واردن��������ی ژه م������ی ت��������ه ن��������دروس��������ت و دوورك�����ه وت�����ن�����ه وه

له جگه ره كێشان.

زۆرێ�����������������������������ك ل���ه ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه وه ك���ان كه ده ده ن ب���ه وه ئ��ام��اژه ڤیتامینه كانی ب��اوه ڕواب��وو )C، E، B12، B6(نه خۆشییه كانی ئ��ه گ��ه ری ب���ه اڵم ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت، دڵ ڤیتامینانه ئ��ه م له ڕاستیدا ه��ی��چ پ��ه ی��وه ن��دی��ی��ه ك��ی��ان دڵ��ه وه به نه خۆشییه كانی

نییه .ب��اش��ت��ری��ن چ��اره س��ه ر ئ�����ه وه ی�����ه ك����ه م���رۆڤ�������� ب��ه رن��ام��ه ی��ه ك��ی خ��ۆراك��ی كه هه بێت ت��ه ن��دروس��ت��ی دانه وێڵه سه وزه و له میوه و

پێكهاتبێت.ڤیتامینه كان ئ��ای��ا -4

ده مانپارێزن؟ له شێرپه نجه ل�������ه ڕاس�������ت�������ی�������دا

ئێستا ت��ا لێكۆڵینه وه كان كه ن��ه ی��ان��س��ه ل��م��ان��دووه له نه خۆشی ڤیتامینه كان

بمانپارێزێت. شێرپه نجه دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ئافره تدا )5442( له سه ر به شی ب����ه دوو ك���ران ك��ه ڤیتامین نیوه یان یه كسانه وه ترشیان ن��ی��وه ك��ه ی )D(و ده رم���ان���ێ���ك���ی ئ��اس��ای��ی��ان به كارهێنا، دوای )7( ساڵ ئه نجامه ی ئ��ه و گه یشتنه ك���ه ه�����ه ردوو گ��روپ��ه ك��ه به نه خۆشی له توشبوونیان ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه و م��ردن��ی��ان

یه كسان بوون.ه��������������ه روه ه��������������ا نیوهاوسر له لێكۆڵینه وه ی ج���ه خ���ت ل���ه س���ه ر ئ���ه وه ده كه ن كه ڤیتامینه كان هیچ

له نه خۆشی به رگرییه ك

په نجه شێرناكه ن.

دوات��������������������������������ر تر ل��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی��ی��ه ك��ی ب��ه س��ه رپ��ه رش��ت��ی زان��ك��ۆی ه��ارڤ��ارد ئ��ه ن��ج��ام��درا، كه بیتا- )E، C(و ڤیتامین ك��اروت��ی��ن ن��ات��وان��ن ئ��ه م

به رگرییه بكه ن.گریمان به هه رحاڵ -5ئه م حه بانه زه ره ریان نییه .

له لێكۆڵینه وه كان یه كێك بیتا- له سووده كانی باس كه پێكهاته كانی ی��ان كاروتین، ئۆكساندنه كانیان دژه كه تر ت��ێ��دای��ه ، ئ��ه و ك��ه س��ان��ه ی كه جگه ره كێشن و ئه م ماددانه ش ب���ه ك���ارده ه���ێ���ن���ن ئ���ه گ���ه ری به شێرپه نجه ی تووشبوونیان

سی زۆر زیادده كات.

ئه م لێكۆڵینه وه كانی ئه نجامه ئ��ه و دوای��ی��ان��ه ش ب��ه وه ی پشتڕاستده كاته وه ئه م حاڵه تێكدا له هه ر كه به كاربهێنرێت م���اددان���ه ئ����ه گ����ه ری ت��وش��ب��وون��ی )پیاوان و له به شێرپه نجه

ژنان( به رزده كرێته وه .لێكۆڵینه وه ی هه ندێك ت���ری���ش گ��ه ی��ش��ت��ن��ه ئ��ه و خ��واردن��ی ك��ه ئه نجامه ی ترشی زۆری رێ��ژه ی��ه ك��ی )Folic Acid( ف��ۆل��ی��ك ئ����ه گ����ه ری ت��وش��ب��وون��ی ش���ێ���رپ���ه ن���ج���ه ی ك���ۆڵ���ۆن

به رزده كاته وه .ئامۆژگارییه ك ئایا هیچ ه��ه ی��ه ك��ه ب��ه ب��ه رده وام��ی

جۆره ڤیتامینێك بخۆین؟ ،)D( ڤیتامین به ڵێ: ب���ه پ���ێ���ی

وت��������������������ه ی ڤیتامینه ئ���ه م پ��س��پ��ۆڕان له نه خۆشییه كان له زۆرێك ده مانپارێزێت، ئه و پیاوانه ی ئه م گونجاو به ڕێژه یه كی ڤ��ی��ت��ام��ی��ن��ه ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ن ئ���ه گ���ه ری ت��ووش��ب��وون��ی��ان دڵ ب��ه ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی ك��ه م��ده ب��ێ��ت��ه وه ب��ۆ ن��ی��وه ، ه������اوك������ات ئ����ه گ����ه ری ل��ه پ��ی��اوان و شێرپه نجه ش ژن��ان��دا ك��ه م��ده ك��ات��ه وه بۆ

نیوه .ئامۆژگاری كۆتایی

پ�����ش�����ت ب����ب����ه س����ت����ه ته ندروست و به خۆراكێكی ده وڵ����ه م����ه ن����د ب���ه ه���ه م���وو ج��ۆره ك��ان��ی م��ی��وه و س��ه وزه ، ڤیتامین خ��واردن��ی هاوكات رێكوپێك و به شێوه یه كی )D(پێویست به به كارهێنانی هیچ جۆره حه بێكی تر ناكات.

ته‌ندروستی 19ته‌ندروستی18

ستی زان

ینی لڤ

و:

Page 12: lvin science no 3

ده‌رونناسی 20

ئه‌و مندااڵنه‌ی زیاتر گۆرانی ده‌ڵێن توانای فێربوونیان زیاتره‌

ل���ه و ب��اخ��چ��ه س��اوای��ان��ه ی ش�����اری وپ���رت���اڵ ن���اوی���ان

له بنه ماڵه نووسیوه نن، ه كا به ر په ناجگه ئ������ه وان

ئه ڵ�مانی، له زمانی به توركی و له ماڵه وه ئیسپانی ئیتالی و

قسه ده كه ن.هلند، هایكه ب����ه ڕێ����وه ب����ه ری

ب���اخ���چ���ه ی س���اوای���ان���ی وپرتال ئه لمانی فه ره نسی، ده ڵ���ێ���ت "ك��ه ڵ��ك��وه رگ��رت��ن ئامێرێكی وه ك���و ل��ه ده ن��گ م�����وس�����ی�����ق�����ا، ن���ه���ێ���ن���ی ك��اری��گ��ه ری��ی��ه ك��ه ی��ه ئ��ه م��ه ، منداڵه كان ك��ه ئه زمونێكه ب�����ه ح�����ه زه وه دووب�������اره ی كاتێك به تایبه تی ده كه نه وه ، ب��ه ده ن��گ��ی ب����ه رز گ��ۆران��ی جارێكی ده قیژێنن و ده ڵێن، ده ستده كه نه وه به هێواشی تر

به گۆرانی وتن".ئه و له سه ر هلند، هایكه وتن گۆرانی كه ب��اوه ڕه ی��ه ، ده دات منداڵه كان یارمه تی ب��اش��ت��ر خ��ۆی��ان ده رب���ب���ڕن، به شێوه یه كی له هه مانكاتیشدا سروشتییانه له گه ڵ یاریكردندا به هێزده كات، له به ركردنیان كردنه وه ی به دووباره ئه وان ری��ت��م��ی وش���ه ك���ان ب��اش��ت��ر

وشه كه له به رده كه ن.په یوه ندی به هێزكردنی ب��اش��ت��ر ل��ه ن��ێ��وان ل��ۆژی��ك و

ساوایانی له باخچه یه كی له شاری فه ره نسی ئه ڵمانی، )Wuppertal( وپ���رت���ال م����ن����داڵ����ه ك����ان خ����ۆی����ان ب��ه گ��ه م��ه ی ج��ۆرب��ه ج��ۆره وه خ���ه ری���ك���ده ك���ه ن، ئ����ه وان ل��ه گ��ه ڵ ی��ه ك��دا ی��اری��ده ك��ه ن، به یانی نانی ده كێشن و وێنه كاتی ئ��ه وه دوای ده خ���ۆن، گۆرانی وتن و خه واندنی نوا نوا ده ستپێده كات، )Noah(بۆقییه ، شووشه یه كی بووكه

كه زۆریان خۆشده وێت.ئ��������ه وان ن�����وا ل���ه ن���او شیین گ��ه وره ی قوماشێكی تا ئه یالوێنننه وه داده ن��ێ��ن و

ده خه وێت.ل��ه س��ه ره ت��ادا منداڵه كان ب��ه ده ن��گ��ێ��ك��ی ن���زم گ��ۆران��ی دوای ده خوێنن، فه ره نسی م���اوه ی���ه ك ده ن��گ��ی خ��ۆی��ان قوماشه كه ب��ه رزده ك��ه ن��ه وه و خ����ێ����رات����ر ده ج���وڵ���ێ���ن���ن، خێرا هێنده جواڵندنه كان شوشه كه بۆقه كه ده بێت، ب���ه رزده ب���ێ���ت���ه وه و دێ��ت��ه وه به نه واو یاریكردن خواره وه ، خ���ه وان���دن���ی ب���ه گ���ۆران���ی، مندااڵنی رۆژانه ی به رنامه ی دوو ساوایانه باخچه ی ئه م

زمانه ی شاری وپرتاله .به كارهێنانی ده نگ وه كو

ئامێری مۆسیقایه كێك روی��ل ف��ران��ك��وا باخچه ی ئه م له مامۆستاكانی "ئێمه ده ڵ���ێ���ت س���اوای���ان���ه فه ره نسی به زمانی ب��ه رده وام چونكه ده ڵ��ێ��ی��ن، گ��ۆران��ی گۆرانی وتن به رده وام جوڵه و منداڵه كان له گه ڵدایه ، یاری وه رده گ��رن و چێژ له فێربوون له م رێگه یه وه باشتر زمانه كه

فێرده بن".له و زۆر ژم��اره ی��ه ك��ی چ��ل و چ��وار م��ن��داڵ��ه ی، كه

كه متر كه ل��ه وان��ه ی زی��ات��ره گۆرانی ده ڵێن.

ئه نجامی ئه م توێژینه وه یه ب���الن���ك ت�����وم�����اس الی ئه و نییه ، س��ه رس��وڕه��ێ��ن��ه ر له مندااڵنی كه وایه ، بڕوای س���اڵ ش�����ه ش ب����ۆ دوو

په یوه ندیه كی ب��اش

ن له نێوای الچ�������������ه پ و مێشك راس��ت��ی بلنك هه یه ، بوونی له ڕاستیدا ك��ه ده ڵ��ێ��ت، لۆژیك و په یوه ندییه ی ئه م ه��ه س��ت ل��ه ك��ات��ی گ��ۆران��ی

وتندا به هێزتر ده بێت.لێره دا به بێ هه ڵه گۆرانی وتن زۆر گرنگ نییه و نابێت لێبكرێت، زۆری��ان مندااڵن هه له یان ئه و ده بێت ئ��ه وان لێیه حه زیان چۆن بدرێتێ

تاقیبكه نه وه . ده نگیان

هه ستدا.ت������ۆم������اس ب���ل���ن���ك، زانكۆ ئه ڵمانی كۆمه ڵناسی )Münster( مونستر شاری

مامۆستاكانی ب��ۆ پێشنیار ده ك��ات، ساوایان باخچه ی به مندااڵن زی��ات��ر كاتی ك��ه ب����ده ن ب��ۆ گ���ۆران���ی وت��ن، ئ��ه ن��ج��ام��ی ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ك، باخچه ی س��ه د له پێنج ك��ه س���اوای���ان ئ��ه ن��ج��ام��دراوه ، ده ڵ���ێ���ت، ئ���ه و م��ن��دااڵن��ه ی توانای ده ڵێن گۆرانی زیاتر

ف���ێ���رب���وون���ی���ان

Page 13: lvin science no 3

21ده‌رونناسی

حاڵه تێكی سه مه ره نیشانیده دات: هـه مـوو كـه سـێـك دووالیـه نـی هـه یـه

ده ستی س��اڵ��ی��ی��ه وه )10(به سه ر ژیانیدا گرتبوو.

نه شته رگه ری به گشتی سه رئێشه چاككردنه وه ی ل��ه دی��اری��ك��ردن و پێكدێت له مێشك به شێك بڕینی ئه لیكترۆنییه نیشانه ك��ه ده رده كات، ناسروشتییه كه پڕۆسه یه ئه م كاتێك به اڵم

نه توانرا بكرێت، یاخود ده ستنیشانی نه توانرا ناوچه تێكچووه كه ب��ك��رێ��ك، ئ���ه وا ن����ه خ����ۆش����ه ك����ه شتی ه��ه ن��دێ��ك

تری بنه ڕه تی ب�����������ۆ

ده كرێت، ل���ه ح���اڵ���ه ت���ی

نه شته رگه رییه كه ی كاریندا، ب��ری��ت��ی��ب��وو ل��ه ب��ڕی��ن��ی ئ��ه و ده م������اره ش���ان���ه ی���ه ی كه مێشك نیوه گۆی ه��ه ردوو ب��ه ی��ه ك��ه وه ده ب��ه س��ت��ێ��ت��ه وه ، ئ���ه م���ه س��ه رئ��ێ��ش��ه ك��ه ی

مایكل موسلی و : عه تا محه مه د ساڵح

چ����اك����ك����رده ووه ، ب���ه اڵم جیاوازی ته واو كێشه یه كی

بۆ جێهێشت.س�����ه ره ت�����ا ه���ه م���وو ده رك����ه وت، ب��اش شتێك تێبینی دكتۆره كه ی پاشان ن��ام��ۆی زۆر ره وش��ێ��ك��ی

تێداكرد.كاتێك ده ڵێت كارین قسه م له گه ڵ دكتۆر ئ���ۆك���ۆن���ۆر

ده كرد له پڕ دكتۆره كه پێیوتم )كارین ئه وه چی ده كه ی ؟ جله كانت ده س��ت��ه ك��ان��ت

له به ر داده كه نن(.تا ئه و كاته هیچ ئاگام كه نه بوو چه پم له ده ستی

ب��ی��ه��ێ��ن��ه پ��ێ��ش��چ��اوت ك����ه ل����ه الی����ه ن ی��ه ك��ێ��ك هێرش ل��ه ده س��ت��ه ك��ان��ت��ه وه ب��ك��رێ��ت��ه س�������ه رت، ك��ه ب��ه ب����ه رده وام����ی ه��ه وڵ��ی چرنوقلێگرتنت زله لێدان و ناو بچیته یاخود ب��دات، بۆالی بته وێت دوكانێك و ڕاس����ت ب���ڕۆی���ت، ب���ه اڵم ق��اچ��ه ك��ان��ت ب���ڕی���ارده ده ن ب�����ه الی چ���ه پ���دا ب����ڕۆن و له بازنه یه كدا واتلێبكه ن

بخولێیته وه .له كاتی پێشوو هاوینی زنجیره یه كی ئاماده كردنی ده رباره ی ئه ڵقه یی چوار )BBC(دا، ل��ه م��ێ��ش��ك به )كارین ك��ه وت چ��اوم ب���ای���رن(، ك��ه ده ی��ن��ااڵن��د ب���ه ده س���ت )ن��ه خ��ۆش��ی

ده ستی نامۆ(وه .چه پی و ده س��ت��ی قاچی هه ندێكجار ره فتاریان وا چه پی ئه وه ی وه كو ده كرد ك���ۆن���ت���ڕۆڵ���ك���راب���ن ئه قڵێكی ل���ه الی���ه ن

بێگانه وه . حاڵه ته كه ی كارین زۆر سه رنجڕاكێشبوو، نه ك ته نیا له به رئه وه ی نامۆبوو، به ڵكو حاڵه ته ئ��ه م ل��ه ب��ه رئ��ه وه ی مێشك ك��ه پ��ێ��م��ان��ده ڵ��ێ��ت چ���ه ن���ده س��ه رن��ڕاك��ێ��ش��ان��ه

ئیشده كات.ئه وه دوای حاڵه ته كه كارین كه ده ستپێده كات نه شته رگه رییه كی مێشكی بۆ كۆنترۆڵكردنی بۆ ده كرێت له ته مه نی سه رئێشه كه ی كه

كراسه كه می قۆپچه كانی ده ك�������رده وه ، ل��ه ب��ه رئ��ه وه به ده ستی راست ده ستمكرد هه ركه ب��ه داخ��س��ت��ن��ه وه ی ، وه س���ت���ام ده س��ت��ی چ��ه پ��م به كردنه وه یان، ده ستیكرد ته له فونێكی دكتۆره كه بۆیه به په له ی كرد بۆ دكتۆرێكی ده بێت )مایك پێیوت ترو بۆ بێی به په له ئێستا هه ر ئ��ێ��ره ، ك��ێ��ش��ه ی��ه ك��م��ان بۆ دروس��ت��ب��ووه ، ك��اری��ن ه ستێكی به د

چ��ه پ��ی

ه ڵه و ۆ نتر بێكۆل���ه ن���ه ش���ت���ه رگ���ه ری���ی���ه ك���ه

هه ستاوه ته وه (.ك������اری������ن ده ڵ����ێ����ت ك��ات��ێ��ك ج��گ��������������ه ره ی��ه ك داده گ��ی��رس��ی��ن��م و ل��ه س��ه ر ت���ه پ���ڵ���ه ك���ی ج���گ���ه ره ك���ه

ده س��ت��ی چه پم دای��ده ن��ێ��م، ده ڕوات و به ره و جگه ره كه ه���ه ڵ���ی ده گ�����������رێ��ت��ه وه ، هه روه ها له جانتاكامدا شت ئاگاشم ده رده ه���ێنێت و به رده وامم هه ر نییه و لێی له ڕۆشتن، به م شێوه یه زۆر پێشئه وه ی ونكردووه شتم

تێبگه م چی رووده دات.ئاسایدا له مێشكێكی مێشك نیوه گۆی ه��ه ردوو پ��ه ی��وه ن��������������دی ب��ه ی��ه ك��ه وه ده ك�����ه ن ل���ه ڕێ���گ���ه ی ئ��ه و ت���ێ���ش���ووه ده زول���ه ی���ی���ه ی مێشك ه������ه ردووالی ك��ه ده به ستێته وه ، به یه كه وه ن��ی��وه گ��ۆی چ��ه پ كه ده س��ت و كۆنتڕۆڵی قاچی چه پ ده كات و رێ���ده ك���ه وێ���ت وا توانا شوێنی ك��ه زمانه وانییه كانیش الی ب������ێ������ت، راس������ت������ی������ش ك����ه ك��ۆن��ت��ڕڵ��ی قاچی ده س���ت و چ����ه پ ده ك����ات ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی به رپرسه سه ره كی ل���ه ئ���اگ���ای���������������ی ب�������ۆش�������ای�������ی و ش����ێ����وازه ك����ان����ی

ناسینه وه .كارین ب��ه داخ��ه وه نه شته رگه رییه كه دوای مێشكی راس���ت���ی ب��ه ش��ی ن��ای��ه وێ��ت ب��ك��ه وێ��ت��ه ژێ��ر چ��ه پ��ی الی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی خۆشبه ختانه مێشك��ی ، دك���ت���ۆره ك���ان���ی ك���اری���ن ده رم���ان���ێ�����������������������ك���ی���ان دۆزی�����������وه ت��ه وه ك��ه الی راستی مێشكی ده گه ڕێنێته وه

ژێر كۆنتڕۆڵ.

BBC FOCUS: سه رچاوه

Page 14: lvin science no 3

گه‌ردوون 23گه‌ردوون22

خۆرو زه وی

سه ردار عه بدولڕه حمان ئیبراهیمبه كالیۆریۆس له زانستی جوگرافیا

خۆر ئه ستێره یه كه له و سه دان ملیار ئه ستێره یه ی كه له خولگه ی )milky way( ئێمه دا هه ن، كه به خولگه ی رێگه ی شیری )Galaxy(ناسراوه ، ئه م خولگه یه ی ئێمه ش یه كێكه له زیاتر له )100( ملیار خولگه كه له گه ردووندا هه یه .

Page 15: lvin science no 3

خۆر نزیكترین ئه ستێره یه ناوه ندی زه وی��ی��ه وه له گۆی solar( خ���ۆر ك��ۆم��ه ڵ��ه ی )8.33( ته نیا )systemخ���ول���ه ی ت��ی��ش��ك��ی ل��ه گ��ۆی

زه وییه وه دووره .پێویستی رووناكی وات��ا به )8.33( خوله كی تیشكی ل��ه خ��ۆره وه ئ��ه وه ی بۆ هه یه بگاته سه ر رووی هه ساره ی ئه ستێره نزیكترین زه وی ، ئ��ه س��ت��ێ��ره ی خ����ۆر دوای كه )proem centaur(له گۆی تیشكی ساڵی )4(

زه وییه وه دووره .تری ئه ستێره كانی خۆرو خولگه ی رێگای شیری و ئه و گازو تۆزانه ی كه له نێوانیاندا ه��ه ی��ه ب�����ه ده وری ن��اوه ن��دی خ��ول��گ��ه دا ده س���وڕێ���ن���ه وه ، دوورن ئ��ه س��ت��ێ��ران��ه ی ئ���ه و له ناوه ندی خولگه وه هیواشتر خولگه یه كی ده س��وڕێ��ن��ه وه و درێ�����ژت�����ر ده ب������ڕن،خ������ۆر دووره كم 17)2.6×10(خولگه یه وه ، ئه م له ناوه ندی ب���ه خ���ێ���رای���ی )220(ك�������م ل��ه چ��رك��ه ی��ه ك��دا، ب����ه ده وری ن���اوه ن���دی خ��ول��گ��ه ی��ه ك��ه دا به پێویستی ده س��وڕێ��ت��ه وه ، )250( ملیۆن ساڵ هه یه بۆ

ئه وه ی یه كجار بسوڕێته وه . )4.6( له ته مه نی خ��ۆر م���ل���ی���ار س����اڵ����ه ی خ���ۆی���دا )18( ئێستا تا توانیویه تی ج���ار ب�����ه ده وری ن��اوه ن��دی

خولگه كه یدا بسوڕێته وه .خ��������ۆر ب������ه ن������ه وه ی دووه م��������ی ئ��ه س��ت��ێ��ره ك��ان به شێك داده ندرێت،چونكه ده گه ڕێته وه له پێكهاته كه ی پێشوو ئ��ه س��ت��ێ��ره ك��ان��ی ب��ۆ ك��ه ت��ه ن��ی��ا ل��ه ه��ای��درۆج��ی��ن و به شێكی پێكهاتووه . هلیۆم بریتین پێكهاته كه ی ت��ری كێشیان كه توخمانه ی له و ك��ارب��ۆن و وه ك گ��ران��ت��ره ، ئۆكسجین، ن��ای��ت��رۆج��ی��ن و ت��وخ��م��ه ك��ێ��ش گ��ران��ه ك��ان��ی له ئه نجامی خ��ۆر پێكهاته ی ئه ستێره یه كه می ته قینه وه ی دروستبوو كورته كان ته مه ن

بۆشایی ف��رێ��دراب��وون��ه ك��ه ن��ێ��و ئ��ه س��ت��ێ��ره ك��ان، خ��ۆر ئه ستێره یه كی ورشه داره بریتییه كه كڵپه دار له تۆپه ڵه یه كی به رده وامدایه له ته قینه وه یه كی له ئه نجامی ئه و كارلێكردانه وه ن��اوه ك��ی��ان��ه پ��ه ی��داده ب��ێ��ت، ك����ه ل���ه ك���رۆك���ی خ�����ۆردا هایدرۆجینی رووده دات، ن���اوك���رۆك ده گ���ۆڕێ���ت بۆ ه��ل��ی��ۆم، ئ��ه س��ت��ێ��ره ن��اس��ه ك��ان هایدرۆجینی بڕوایه دان له و ملیار )7( له ماوه ی ناوخۆر سساڵدا كۆتایی دێت، ئه مه ش خۆر ك��ه ده گه یه نێت ئ��ه وه وزه و به به رده وامی ناتوانێت

تیشكبداته وه .

هه روه ها زه وی ، هه ساره ی پێوه ژیانی هه موو شتێكیشی

به نده .تایبه تمه ندییه كی چه ند

گشتی خۆرخ�������ێ�������رای�������ی -1هێڵی له ناوچه ی خوالنه وه ی رۆژو )24.5( ی��ه ك��س��ان��ی

نیوه .ا ند ه كا له جه مسه ر -2ده گاته خوالنه وه ی خێرایی

)36( رۆژ.خ���ۆر دووری -3 )152-147( ل��ه زه وی��ی��ه وه یه كه ی یه ك واته ملیۆن/كم،

فه له كی .ق����ه ب����اره ی خ��ۆر -4

گه‌ردوون 25گه‌ردوون24

پله ی )6000( رووه ك���ه ی سه دییه .

گ��ه رم��ی ن��اوه ن��دی -10ملیۆن )15( نزیكه ی خۆر

پله ی سانتیگراده .ق��ورس��ای��ی خ��ۆر -11ئ���ه وه ن���ده ی )333400(

قورسایی زه وییه .ب���ۆ ی��ه ك��ه م��ج��ار -12پ��ه ڵ��ه ك��ان��ی خ���ۆر ل��ه الی��ه ن )گالیلۆ( به ناوبانگی زان��ای به هۆی )1610(دا له ساڵی

ته لسكۆبه وه ئاشكرا كرا.ده رك�����ه وت�����ن�����ی -13خوله به شێوه ی خۆر په ڵه ی س��اڵ )11( خ��ول��ه ی ه���ه ر

ده خایه نێت.

راكێشانی هێزی -18ل���ه وه ی ج���ار )28( خ���ۆر

زه وی گه وره تره .ت��ه ق��ی��ن��ه وه ك��ان��ی -19رۆژدا له یه ك خ��ۆر تیشكی ته ن )53.222.404.000(ده سووتێنێت و هایدرۆجین

ده یگۆڕێت بۆ هلیۆم.20- ته نیا له یه ك چركه دا ته ن ملیۆن )4.000.000(

وزه ده رده په ڕێنێت.چ��ڕی ن���اوه ن���دی -21ئاو ل��ه چ��ڕی بریتییه زه وی ئه وه ی به اڵم )1گم/سم2(،

خۆر )1.4(.وزه ی��ه ی ئه و بڕی -22زه وی گۆی به ر رۆژان��ه كه 2000( له بریتییه ده كه وێت ی��ه ك��ه ی /ك��ال��ۆری /س��ح��ره ی

حه راری /سم2(.خ���ۆر ت��ی��ش��ك��ی -23ش��ه پ��ۆل س��پ��ی تیشكێكی كورتی بینراوه ، به اڵم دانه وه ی بۆ له زه وییه وه خۆر تیشكی له تیشكێكی بریتییه ئاسمان درێژی شه پۆل سووری ژێر

نه بینراو.جار )190( خۆر -24گ��ه وره ت��ره ، زه وی له تیره ی هه روه ها خۆر له ماوه ی )25( ب����ه ده وری خ��ول��ێ��ك رۆژدا له ڕاستیدا ده ك���ات، خ��ۆی��دا له مانگ ج��ار )400( خ��ۆر جاریش )400( گه وره تره و

له زه وی دوورتره .گشتی زانیاریه كی چه ند ده رباره ی هه ساره ی زه وی :

ت�����ی�����ره ك�����ه ی -1)12.756.28(ك���������م وات��ه هێڵی له سه ر )7.973(میل،

یه كسانی .2- ناوه ندی دووری خۆر )149.597.890( ل��ه زه وی

كم.زه وی ق����ه ب����اره ی -3 )1.083.200.000.000(

كم3.5.973.( بارستایی -4700.000.000.000.000

000.00.(كلغ.5- چڕی زه وی )5.515

گرام/سم3(.

به رزترین پله ی گه رمی له ساڵی )1922( تۆماركراوه له وێستگه ی )عزیزیه ( له لیبیا كه پله ی گه رمی گه یشته )58( پله ی سه دی

پ��ل��ه ی ب���ه رزت���ری���ن -6 )1922( ل��ه س��اڵ��ی گ��ه رم��ی له وێستگه ی ت���ۆم���ارك���راوه پله ی كه له لیبیا )عزیزیه ( پله ی )58( گه یشته گه رمی

سه دی .پ��ل��ه ی ن��زم��ت��ری��ن -7ئێستا ت��اوه ك��و كه گه رمیش ت���ۆم���ارك���راب���ێ���ت ل��ه س��اڵ��ی )فستۆل( له بووه ، )1983(ل��ه ج��ه م��س��ه ری ب��اش��وور كه پانی هێڵی س��ه ر ده ك��ه وێ��ت��ه كه پله ی ب��اش��وور، )78(ی )88،3-( گه شته گ��ه رم��ی

پله ی سه دی .به رگی )%78( ل��ه -8له گازی بریتییه زه وی گازی بریتییه )%21( )نایترۆجین(

له گازی ئۆكسجین. پ��ل��ه ی ن����اوه ن����دی -9گه رمی سه ر رووه كه ی )15(

پله ی سه دییه .ه���ه وا پ��ه س��ت��ان��ی -10

)1.013( باڕ.خ��ێ��رای��ی س���وڕان���ه وه ی زه وی كه مه ره ی له ناوچه ی

)11.18 كم/چركه (.زه وی چ���ێ���وه ی -11یه كسانی هێڵی ل��ه ن��اوچ��ه ی

)40.066( كم.زه وی چ���ێ���وه ی -12ل���ه ه���ه ردوو ج��ه م��س��ه ره ك��ه ی

)39992(كم.زه وی ت���ی���ره ی -13یه كسانی هێڵی ل��ه ن��اوچ��ه ی

)12.753(كم.زه وی ت���ی���ره ی -14ل����ه ه����ه ردوو ج��ه م��س��ه ره ك��ه

)6.376( كم.زه وی نیوه تیره ی -15له هێڵی یه كسانی )12.710(

كم.زه وی تیره ی نیوه -16ل���ه ه���ه ردوو ج��ه م��س��ه ره ك��ه ی

)6.355(كم.زه وی سوڕانه وه ی -17 )365( خ���ۆردا ب����ه ده وری )48( س��ه ع��ات )5( رۆژو

ده قیقه و )46( چركه .س�����وڕان�����ه وه ی -18به ده وری خۆردا )66.700( )107.320( سه عات میل/

كم، له سه عاتێكدا.خ���ۆر س��ه رچ��اوه ی��ه ك��ی له به رگی وزه ی���ه س��ه ره ك��ی گ��ازی��دا ب��ه ش��داری ده ك��ات، به ڕێژه ی )99.97%( له وزه ی ب��ه ره��ه م��ه��ات��وو ل��ه ب��ه رگ��ی رووی ل���ه س���ه ر گ����ازی����دا تری سه رچاوه كانی زه وی ، زه وی رووی ل��ه س��ه ر وزه كه بریتییه )%03( له كه متره وزه ت��ری له سه رچاوه كانی

وه ك:وزه ی ناوجه رگه ی -1بریتییه وزه ی���ه ئ��ه م زه وی / ناو سرووشتییه كانی ل��ه وزه )بوركان، وه ك زه وی ناخی نافووره كان، ئاوی ژێرزه وی ،

گازه گه رمه كان(.وزه ی -2ه���ه س���اره ك���ان/ وزه ی���ه ك���ی له ڕووبه رێكی دی��اری��ك��راوه

به رفراوانی زه ویدا.هه ڵكشان و وزه ی -3داكشان/ هه ڵكشان و داكشانی ده ری���اك���ان پ��ه ی��وه ن��دی��ی��ه ك��ی فیزیاییه و په یوه ندی به جووڵه ی له ڕۆژێكدا كه هه یه مانگه وه به دی دیارده یه ئه م دووج��ار ده كرێت، به تایبه تی له ڕووكاره ئاوییه كاندا، ئه م وزه یه ش له و ش��وێ��ن��ان��ه دا ب���ه دی ده ك��رێ��ت به رفراوانی رووكارێكی كه تێیدا كه نارییه كانی ن��اوچ��ه

به دی بكرێت.به رپرسه خ��ۆر تیشكی ل���ه ڕاپ���ه ران���دن���ی س��ه رج��ه م ئ���ه و گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه ك��ه ش و ئ����اووه����ه وای����ی����ان����ه ی ك��ه زه وی ه���ه س���اره ی ل��ه س��ه ر )تێكچوونی وه ك رووده ده ن، ب����اروودۆخ����ی ئ���اووه���ه وا ده رك���ه وت���ن���ی ه���ه وره ك���ان، چه خماخه ، با، بارین، باران ه����ه وره ب����روس����ك����ه ....هۆكارێكی بێگومان هتد( س��ه ره ك��ی��ش��ه ب��ۆ ج��ووڵ��ه ی گۆڕانكارییه گ��ازی و به رگی

كه شییه كان.تیشكی گ��واس��ت��ن��ه وه ی زه وی س���ه ر ب��ۆ خ��ۆری��ش سه ره كیدا ك��رداری )3( به

تێپه رده بێت كه بریتین له :

گ�������ه ی�������ان�������دن -1.)CONDUCTION(

گ����واس����ت����ن����ه وه و -2ه���ه ڵ���گ���رت���ن���ی گ����ه رم����ی ب������ه ه������ۆی ه������������ه واوه .

.)CONVENCTION(ت���ی���ش���ك���دان���ه وه -3

.)RADIATION(خۆر كوتله یه كی گه وره ی گازییه ، روون��اك��ی گ��ه رم��ی )1.300.000( ت��ی��ره ك��ه ی ك���م. ب����ه ب����ه راورد ل��ه گ��ه ڵ ه��ه زارج��ار ب��ه س��ه دان زه وی زه وی ، له تیره ی گ��ه وره ت��ره سه ر گه رمی پله ی ناوه ندی پله ی )5700( رووه كه شی له گه ڵ ب��ه راورد به سه دییه ،

INFRARED( ژێ��رس��وور .)RADIATION

خۆرو نیوان په یوه ندی زه وی :

دی�����اره ئ��اش��ك��رای��ه كه یه كێكه زه وی ه��ه س��اره ی گه ڕۆكه كانی هه ساره نۆ له ك��ۆم��ه ڵ��ه ی سیسته می ن���او خ��ۆر ك��ه ب����ه ده وری خ��ۆرو به پێی ده سوڕێنه وه خۆیاندا

سیسته مێكی گه ردوونی .نێوان م��اوه ی تێكڕای ن��زی��ك��ه ی زه وی خ�����ۆرو ملێۆن/كم،به اڵم )149،7(ل��ه ب��ه ر ئ���ه وه ی گ��ۆی زه وی ب�����ه ده وری خ����ۆردا ل��ه س��ه ر ده س��وڕێ��ت��ه وه خولگه یه كدا

باكوور، گۆی له نیوه زستان زه وی گ��ۆی كاتێك ب��ه اڵم نیوه )هاوینی دووره له خۆر هیواشتر ب���اك���وور( گ���ۆی ده بێته ئه مه ش ده سوڕێته وه ، هاوین وه زی درێژی مایه ی

له نیوه گۆی باكوور.درێژی كورت و )ماوه ی زستان هاوین و وه رزه ك��ان��ی باكوورو نیوه گۆی له هه ردوو به نزیكه ی زه وی باشووری

)8( رۆژ خه مڵێنراوه .

سه رچاوه كان: oxford clearrners -1 pocket dictionaey.fourth

.edition.2008.p 445 cambridg -2 d i c t i o n a r y . a u d i o advanced learners.

.Three edition.2008شعادة، نعمان د. -1الثانیة ، الطبعة المناخ، علم النموذجیة ، ال��ن��ور مطبعة -61 ص ،1983 االردن،

.81مجول حمید د. -2في الزكیة الحیاة النعیمی ، الدار االول، الطبعة الكون، الحریة للطباعة ، وزارة الثقافة واالع�����ام، ب���غ���داد،1989،

ص21.چ���ه ت���ۆ ئ��������ه ژی -5ح��ه س��ه ن، گ����ه ڕان ب���ه دوای هه ولێر، له گه ردووندا، ژیان

2004.ال36.6- پ. د. ئازاد محه مه د امین نه قشبه ندی ، جوگرافیای به رگی ئ��اووه��ه وا، ك��ه ش��وو یه كه م،چاپی یه كه م،چاپخانه ی سلێمانی ،2007. حه مدی ،

ال46-42.راج��ی��و، رژان������دار -7وه رگیرانی هێمن حمه شریف، دۆزینه وه كانی به ناوبانگترین ج���ی���ه���ان، چ���اپ���ی ی���ه ك���ه م،

چاپخانه ی ئه ژین، 2010.8- سه ردار عبدالرحمن، رۆژن���ام���ه ی زان��ی��ن، ژم���اره زان��س��ت��ه ك���ۆل���ی���ژی ،)1(م��رۆڤ��ای��ه ت��ی��ی��ه ك��ان- ران��ی��ه ،

.2007

خ����ۆر ئ��ه س��ت��ێ��ره ی��ه ك��ه ده سوڕێته وه به ده وری زه ویی و خ���ۆی���دا ل��ه ه��ه م��ان��ك��ات��ی��ش��دا ب��ه زه وی رووناكی گه رمی و ره گه زێكی كه ده به خشێت ژیانه ، س��ه رچ��اوه ی گرنگی ت��ردا له شوێنێكی ه��ه روه ه��ا كراوه ، پێناسه ی شێوه یه به م ئه ستێره یه كه خ��ۆر ده ڵ��ێ��ت ب�������ه رده وام ل��ه ج��ووڵ��ه دای��ه ب���������������ه ده ووری خ�����ۆی و كۆمه ڵه ی تری هه ساره كانی خ����ۆر، ب����ه اڵم ب��ه گ��وێ��ره ی جیاوازیان نزیكیان دووری و دابینكردنی ك���اری ه��ه ی��ه ، روون����اك����ی و گ��ه رم��ی��ی��ه بۆ

زه وی ل��ه ق��ه ب��اره ی )3.1(گه وره تره .

ت������ی������ره ك������ه ی -5وات��ا ك��م، )1.390000(زه وی له تیره ی جار )1.9(

گه وره تره .به ت��ی��ش��ك��ه ك��ه ی -6)8.23( خوله ك ده گاته سه ر

رووی زه وی .ت��ی��ش��ك��ی خ���ۆر -7 )300.000( چركه دا له یه ك

كم ده بڕێت.ب�����������������ه دووری -8گڕه كه ی كم، )800.000(

باڵو ده كاته وه .پله ی گه رمی سه ر -9

پله ی گه رمی خاڵه -14 )4000( خ��ۆر ره ش��ه ك��ان��ی

پله ی سه دییه .ق����ه ب����اره ی پ��ه ڵ��ه -15 )50000( خۆر ره شه كانی

كم. )10( ه��ه ر خ��ۆر -16س���اڵ )11( ب����ۆ س�����اڵ ده گ��ات��ه وزه ی گ��ه رم��ت��ری��ن لووتكه ی توندوتیژی كه زۆر مرۆیی سرووشتی و ب��واری

ده هه ژێنێت.چ��رك��ه دا ل��ه ی��ه ك -17ت���ه ن م���ل���ی���ۆن )616( )916( ده بێته هایدرۆجین

ملێۆن ته ن هلیۆم.

خۆر زه وی ، گه رمی پله ی ب���ه وه ده ش��وب��ه��ێ��ن��درێ��ت كه ته قینه وه یه كی له بریتیبێت خودی له ناو ئه تۆمی بۆمبی خۆیدا بۆ به رهه مهێنانی وزه . له ڕێگای كارلێكی كیمیاییه وه ، به گۆڕینی هه ڵده ستێت ك��ه بۆ هایدرۆجین گ��ه ردی��ل��ه ی هلێۆم، گازی به رهه مهێنانی خ��ێ��رای��ی و ب��اڵوب��وون��ه وه ی ل��ه گ��ه ردوون��دا خ��ۆر وزه ی ل���ه س���ه ر ش���ێ���وه ی ش��ه پ��ۆل��ه كه خێرای ج��ی��اوازی��ی��ه ك��ان��ه ، ت��ی��ش��ك ده خ��ه م��ڵ��ێ��ن��درێ��ت ك��م/ )300.000( ب���ه

له چركه یه كدا. له چه ندین خۆر تیشكی ت��ی��ش��ك��ی ره ن����گ ج���ی���اوازو شه پۆل جیاواز پێكهاتووه كه بریتییه شه پۆله كانیان درێژی مایكرۆن )4 -0.1.7( له

له وانه :س��ه رووی تیشكی -1 ULTAR( وه ن���ه وش���ه ی���ی .)VIOLET RADIATION

ت������ی������ش������ك������ی -2 RISIBLE( روون����اك����ی

.)RADIATIONت����ی����ش����ك����ی -3

هه ندێك )23،5( به پله ی نزیكده بێته وه خ���ۆر ك���ات زه وی و گ��ۆی ل��ه ه��ه س��اره ی هه ندێك كاتیش به پێچه وانه وه

لێی دوورده كه وێته وه .ك��ان��وون��ی )3(ی ل���ه دووه م خۆر له هه موو كاتێك زیاتر له گۆی زه وی نزیكتره . كه ماوه ی نێوان خۆرو زه وی ملێۆن/ )147( به یه كسانه

كم. خۆر ته مووز )3(ی له ب��ه پ��ێ��چ��ه وان��ه وه ل��ه ه��ه م��وو زه وی ل��ه گ��ۆی ت��ر كاتێكی نێوانیان دوورتره ، كه ماوه ی بریتییه له )152( ملێۆن/كم.ده ب������ێ������ت ئ����ه م����ه ش ل�����ه ی�����ادن�����ه ك�����ه ی�����ن ك��ه دوورك���������ه وت���������ن���������ه وه و ن���زی���ك���ك���ه وت���ن���ه وه ی خ��ۆر زه وی گ���ۆی ل��ه ه��ه س��اره ی خێرایی س���ه ر ك��ارده ك��ات��ه زه وی گ���ۆی س���وڕان���ه وه ی

به ده وری خۆردا. ك��ات��ێ��ك زه وی گ����ۆی له خۆر نزیكده بێته وه )زستانی خێراتر باكوور( گۆی نیوه ده بێته ئه مه ش ده سوڕێته وه وه رزی ك���ورت���ی م���ای���ه ی

Page 16: lvin science no 3

رووتانه وه قژ له وانه یه نه بێته كاتی به شێوه یه كی سه رله نوێ چونكه كێشه ، قژ به اڵم كاتێك ده ڕوێته وه ، دیاریكراوی له ناوچه یه كی س�����ه ردا ده وه رێ�������ت، ی��ان ب����ه ت����ه واوی پ��ێ��س��ت��ی س��ه ر ده رده ك�����ه وێ�����ت، ب��ری��ق��ه ی ده بێت، لوس تێده كه وێت و لێره وه كێشه ده ستپێده كات.سه ر قژی رووتانه وه ی دی��ارده ی��ه ك��ی ب��ه رب��اوه .. ت��ه ن��ان��ه ت ه��ه ن��دێ��ك ك��ه س ب��ه ن��ه خ��ۆش��ی دان��ان��ێ��ن تا به ڵكو بكرێت، چ��اره س��ه ر ده ڵێن دیارده یه كی وابه سته یه مرۆڤه كانه وه .. به پیربوونی چ نه خۆشییه كی پێست بێت، پێویستی دی��ارده ی��ه ك، ی��ان

هه یه . به گرنگیپێدان س������ه ر رووت������ان������ه وه ل��ه پ��ی��اوان��دا ب��ه الوازب��وون��ی ده ستپێده كات سه ر م��ووی الجانگ و هێڵی له هه ردوو ك��ه م��ێ��ك ت��ه پ��ڵ��ه س���ه ر بۆ دواوه .. له كاتێكدا دیارده كه سه ر تووكی پێشده كه وێت، ل���ه الی دواوه ده ك��ش��ێ��ت��ه الجانگدا، هێڵی ه���ه ردوو قژ له لوتكه ی سه ردا له نێوان ئه م دوو هێڵه دا كه مده كات و ده چێت و نه مان به ره و ئیتر مووی له لوتكه كه یدا سه ر پ��ێ��وه ن��ام��ێ��ن��ێ��ت، ل��ه ه��ه م��وو قژ به پاشماوه ی الكانییه وه

ده ورده درێت.ه�����������ه روه ك دك���ت���ۆر ج����ه الل ع��ان��ی پ��س��پ��ۆڕی پێست ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی عینی، ق��ه س��رو له پزیشكی ده ڵ��ێ��ت س���ه ر رووت���ان���ه وه به بێ س��ه ده ك��ان به درێژایی زانینی هۆكاره كانی روودانی ب��ه ن��ادی��اری م��اون��ه ت��ه وه .. گ��ه ڕان��دی��ان��ه وه هه ندێكیان بۆ ك��او له سه ركردنی بۆ هه ندێكیتر درێژ، ماوه یه كی ده ی��ب��ه س��ت��ن��ه وه ب����ه زۆری سێكسییه وه .. توانستی به ڵگه یه كه وتیان ئه وانیتر ب��ه رزب��وون��ه وه ی رێ��ژه ی بۆ توێژینه وه ب��ه اڵم زیره كی.

ن���وێ���ك���ان س��ه ل��م��ان��دی��ان ب��اوه ڕان��ه بیرو ئ��ه م هه موو نییه ب��ن��ه م��ای��ه ك��ی��ان ه��ی��چ

له ته ندروستیدا.هۆكاره كانی ده ك��رێ��ت كۆبكرێته وه رووتانه وه سه ر

له سێ خاڵدا ئه وانیش.هۆرمۆنه كانی یه كه م:

نێرینه ییس������ه ر رووت������ان������ه وه رووده دات له ژێر كاریگه ری هۆڕمۆنه كانی نێرینه ، چونكه ده بنه هۆڕمۆنانه جۆره ئه م ه��ۆی رووت��ان��ه وه ی مووی س����ه ر، ب��ه پ��ێ��چ��ه وان��ه ش��ه وه چ������ڕب������وون������ه وه ی م���وو له شدا، تری له ناوچه كانی رووت������ان������ه وه ی ق���ژ ل��ه م شێوه ب��ه ه��ه م��ان ح��اڵ��ه ت��ه دا ب��ه ه��ۆك��اره پشتده به ستێت

بۆماوه ییه كان.ئ��������ه م ج����������ۆره ق��ژ رووت��ان��ه وه ی��ه ل��ه ب��ن��ه ڕه ت��دا رووده دات، له نێرینه كاندا هه تا روونادات له مێینه كاندا له ژناندا، نائۆمێدی ته مه نی كاتێك حاڵه تدا له هه ندێك نێرینه یی هۆڕمۆنی رێ��ژه ی به رزده بێته وه .. له خوێنیاندا سه ر هۆكاره شه ئه م له به ر له مێینه كاندا رووت���ان���ه وه

ده رده كه وێت.ه����ۆك����اری دوه م:

بۆماوه ییگرنگ رۆڵێكی بۆماوه سه ر ل��ه ڕوودان��ی ده بینێت

رووتانه وه دا.ه�����ه ب�����وون�����ی س����ه ر خێزاندا له یه ك رووت��ان��ه وه حاڵه ته ئه م دڵنیامانده كاته وه نه وه كانی بۆ ده گوازرێته وه

دواتری ئه و خێزانه .بۆماوه ییه كان ه��ۆك��اره چ�������ڕده ب�������ن�������ه وه ل�����ه و هه ڵگری كرۆمۆسۆمانه ی ب��ۆم��اوه ی��ی��ه ن، سیفه ته ئ��ه م سیفه تی ه��ه ڵ��گ��ری وات����ه س��ه ر رووت���ان���ه وه ن، م��ه رج ن��ی��ی��ه ب�����اوك، ی����ان ب��اپ��ی��ر ت��ووش��ی س��ه ر رووت��ان��ه وه سه ر سیفه تی هه تا بووبن رووت���ان���ه وه ی ب��ۆم��اوه ی��ی��ان

ب����ه س����ه ردا ب��س��ه پ��ێ��ن��رێ��ت، سیفه ته ده ك��رێ��ت چونكه به شاراوه یی بۆماوه ییه كان ب���م���ێ���ن���ن���ه وه ب����ۆ چ��ه ن��د جارێكیتر دوات��ر ن��ه وه ی��ه ك ل��ه ن��ه وه ی��ه ك��ی دی��اری��ك��راودا ده كرێت یان ده ربكه وێته وه ، بۆماوه یی بازدانێكی چه ند بۆماوه ییه كاندا له سیفه ته له و به تایبه ت روویدابێت سیفه ته ئه م ئینجا نه وه یه دا، ن��وێ��ی��ه ده گ���وازرێ���ت���ه وه بۆ

نه وه كانی دواتری.سێیه م: پیربوون

هوكارێكی پ��ی��رب��وون سه ر له ده ركه وتنی بنه ڕه تییه

رووتانه وه دا.تێپه ڕبوونی له كاتێكدا له زیادبووندایه ، ساڵه كان هه تاوه كو ته مه نی مرۆڤه كان زی��ادب��ك��ات ژم����اره ی ئ��ه و ن��اوچ��ان��ه ی س���ه ر ت��ووش��ی ق����ژ رووت������ان������ه وه ده ب����ن

زیادده كات.پشكنینی ل��ه ڕێ��گ��ه ی كه ده زانرێت، پزیشكییه وه رووتانه وه كه قژ هۆكاری بۆماوه ییه كانه ، هۆڕمونییه یان هۆكارێكی تره ، ئه مه ش سه ر دابه شكردنی له ڕێگه ی شوێنه ی ئه و رووتانه وه كه و

تووشی بووه .س����ه ر ب��������اوه وه ك به كه مبوونه وه ی رووتانه وه له هه ردوو ده ستپێده كات قژ ئینجا ن��اوچ��ه وان��ه وه ، الی ناوه ڕاستی سه رو كه مێكیش قه باره ی دوات��ر دواوه . بۆ زی��ادده ك��ات، ناوچانه ئ��ه م به شێوه یه كی یه كله دوای یه ك

به پێی تێپه ڕبوونی ته مه ن.ل��ێ��ره ش��دا دی����ارده ی قژ رووت���ان���ه وه ده رده ك��ه وێ��ت قژ له ك��ه م بڕێكی له گه ڵ له هه ردوو الی سه رو به شی

پشته وه ی.ع��ان��ی ج������ه الل د. كاتێك به وه ده كات، ئاماژه له پیاودا رووت��ان��ه وه س��ه ر ده ستپێده كات ماوه ی كۆتایی پ��ێ��ه��ات��ن��ی دی��اری��ن��ه ك��راوه ، چ��ون��ك��ه ق���ژ رووت����ان����ه وه

زان�������ای�������ان ب����ۆی����ان به كارهێنانی ده رك��ه وت��ووه م�������ادده ی م��ی��ن��ۆك��س��ی��دی��ل ی��ارم��ه ت��ی ق���ژ رووان������ه وه حاڵه تی له هه ندێك ده دات ق��ژ رووت����ان����ه وه ی ج��ۆری رۆژی ئ��ه گ��ه ر ب��ۆم��اوه ی��دا دووج��������ار ب��ه ك��اره��ێ��ن��را ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ب�����ه رده وام ئه گه ر ت��ه م��ه ن، ب��ه درێ��ژای��ی له به كارهێنانی نه خۆشه كه وه س���ت���ا، ق���ژ رووت����ان����ه وه ده ستپێده كاته وه . سه رله نوێ

ده رمانه ش ئه م كێشه ی هه موو به كه ڵكی ئ��ه وه ی��ه ج��ۆره ك��ان��ی ق��ژ رووت��ان��ه وه ئه مه ش س��ه رب��اری ن��ای��ه ت گ���ران���ی ن��رخ��ه ك��ه ی��ه ت��ی، وه به رهێنانی ك��ارگ��ه ك��ان��ی ده رم����ان����ه گ���ی���راوه ی���ه ك���ی له م دروس��ت��ك��ردوه ، نوێیان باشتره ئێستا ده رم���ان���ه ی ب��ۆ چ��اره س��ه رك��ردن��ی سه ر رووتانه وه ی پیاوان و خانمان، به كارهێنانی ده رك��ه وت��ووه )%2( له بری )%5( به چڕی له قژ هه یه باشتری ئه نجامی

رووتانه وه ی پیاواندا.ب���������ه اڵم ده رم�����ان�����ی فینستیراید به ناوی دووه م 1م����ل����گ����م ل����ه ش����ێ����وه ی ق��ه ت��ره دا چ��اره س��ه ری سه ر ده كات، پیاوان رووتانه وه ی به مه رجێك به درێژایی ته مه ن

به كاربهێنرێت.س������ه رك������ه وت������ن������ی س��ه ل��م��ێ��ن��دراوه ب���ه ڕێ���ژه ی

)70%(ی حاڵه ته كان.ب���ۆ قژ چ��اره ی��ه ك��ی��ت��ر ئه ویش ه��ه ی��ه رووت���ان���ه وه به شی تێیدا ق��ژه ، روان��دن��ی زۆر ورد له پێستی پشته سه ر ده گوازرێته وه بۆ ئه و به شه ی

پێشه وه قژی پێوه نه ماوه .به شه ی ئه و ئاشكراشه ئیتر الب���راوه س��ه ر له پشته بۆ ناكات گه شه تێیدا قژ چاره سه ری ئه مه ش قژه كه ی تا ده كرێته وه درێژ ته نیشتی

دایبپۆشێت.س����ه رچ����اوه گ���ۆڤ���اری

ته بیبی خاس ژماره 455

دكتۆر جه الل عه نانیپسپۆڕی نه خۆشییه كانی

پێست له قاهیره وه رگێڕانی: سامان غه فور

ل��ه پ��ی��اوان��دا ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ناڕێك رووده دات.

له هه ندێك كه سدا قژه كه به ڕێژه یه كی خێراو بۆماوه ی ده ڕووتێته وه ، رۆژێك چه ند ئ��ی��ن��ج��ا ب����ۆ م���اوه ی���ه ك���ی دیارینه كراو قژ رووتانه وه كه

ده وه ستێت.ق��ژ رووت����ان����ه وه ب��ه وه مووه ی ئه و جیاده كرێته وه ده ڕووت��ێ��ت��ه وه م��ووی نوێ ج��ێ��ی ن��اگ��رێ��ت��ه وه ، ئ��ه گ��ه ر ئ��ه وا بگرێته وه جێگه شی الواز ب��اری��ك و ت��اڵ��ه ك��ان��ی ده ب���ێ���ت.. ب���ه م ش��ێ��وه ی��ه ه����ه رج����اره ب���ڕێ���ك ل��ه ق��ژ ده ڕووت���ێ���ت���ه وه و پ��ڕی��ه ك��ه ی نامێنێت هه تا كۆتایی پێدێت سه ر بریقه ی تێده كه وێت.

خ���ۆش���ب���ه خ���ت���ان���ه ق��ژ رووت������ان������ه وه ل���ه ژن���ان���دا م��ه ت��رس��ی��ی��ه ك��ه ی ك��ه م��ت��ره و دره ن��گ��ت��ر ده رده ك����ه وێ����ت

له پیاوان. زانایان ئ��ه وه ی له گه ڵ نێرینه یی هوڕمۆنی رۆڵ��ی ده زان��ن، رووت��ان��ه وه دا له قژ به اڵم تائێستاش نه یانتوانیووه هۆڕمۆنه ئ��ه م ك��اری��گ��ه ری

نه هێڵن.ئ��ه م��ه ل��ه ح��اڵ��ه ت��ی س��ه ر رووت�����ان�����ه وه ی پ��ی��اوان��ی له هه ندێك به اڵم بۆماوه یی، ح��اڵ��ه ت��ی ق��ژ رووت���ان���ه وه ی ناڕێكی ده ك��رێ��ت خانمان رێ�������ژه ی ه���ۆڕم���ۆن���ه ك���ان چ��اره س��ه رب��ك��رێ��ت، ه��ه ت��ا ق��ژه ك��ه ب��گ��ه ڕێ��ت��ه وه س��ه ر

گه شه ی سروشتی خۆی.ل��ه ه��ه ن��دێ��ك ح��اڵ��ه ت��دا ق���ژ رووت����ان����ه وه ك��ڕێ��ش و چ���ه وری���ی���ه ده ردراوی تووشی به یه كه وه رژێنه كان كڕێش و ده بن، سه ر پێستی چ����ه وره ك����ان ده ردراوه ب��ه ئ��اس��ان��ی ل��ه ڕێ��گ��ه ی ئ��ه و سرووشتیانه ی پاكژكه ره وه چاره سه ر تێدایه قه ترانیان ئه مه ش س��ه ره ڕای ده كرێن، حاڵه ته ئه م چاره سه ركردنی ك��ارن��اك��ات��ه س���ه ر رێ���ژه ی

رووتانه وه ی قژی سه ر.

له سێكسدا به هێزترنپیاوانی سه ر رووتاوه ،

ته‌ندروستی 27ته‌ندروستی26

Page 17: lvin science no 3

پاراستنی‌وزه‌‌له‌كاتی‌خه‌وتندا

ستیفن ئۆرنێسوه رگێرانی: لڤینی زانستی

زۆر‌خه‌وتن،‌ده‌بێته‌‌هۆی‌قه‌ڵه‌وی

تاقیكردنه وه دا له م له نووستن، كه سێك ئه گه ر بینیان، زاناكان )١٦١( بخه وێت له شه وێكدا پاشه كه وتده كات، وزه كالۆری له شه ودا كه سێك ئه گه ر وات��ه كالۆری )١٦١( به خه به ربێت به كارده هێنێت، زی��ات��ر وزه ی )١٦١( خ��وارده م��ه ن��ی، به پێی به خواردنی به رانبه ره كالۆری مۆزو نیوێك، یان هه مبه رگرێكی ب��ه وزه ی به رانبه ره كه چ��ه ور، خوله ك )٣٠( بۆ به كارهاتوو، دروێنه ی گیایی بۆ مه رومااڵت، پاسكیل خ��ول��ه ك )٤٠( ی��ان

لێخۆڕین. ئه م لێكۆڵینه وه بۆ یه كه مجاره وزه ی ب��ڕی ئه نجامده درێت و له ماوه ی جه سته به كارهاتووی ب����ه وردی ك��ات��ژم��ێ��ردا )٢٤(ده پێورێت، بۆیه جه سته ی مرۆڤ كاتێك به خ��ه به ره زیاتر له كاتێك به كارده هێنێت، وزه نووستووه كه مكردنه وه ی بۆ ئایا كه وابوو زی��ات��ر نی�����یه ب��اش��ت��ر ك��ێ��ش

شه ش رۆژێ���ك، ك����ات����ژم����ێ����ر پ��ێ��ش پێنج بخه ون ئ��ه وه ی ژن، دوو پ���ی���اوو زانستی میوانی ك��ه ن��ه خ��ۆش��خ��ان��ه ی��ه ك��ی ك����ۆل����ۆرادۆرب����وون، ت��ێ��س��ت��ك��ران ئ����ه وان ژورێكی ناو چوونه ئ���ام���اده ك���راوه وه بۆ م��اوه ی چ��وار شه وو ب��ه ب��ێ رۆژ، س����ێ ماوه یه دا له و مانه وه ، نووستن ب���ه وردی زۆر ت���وێ���ژه ره ك���ان

چاودێرییان ده كردن. بڕی ده یانویست زاناكان له الیه ن كه ڵكلێوه رگیراو وزه ی هه موو له كاتێكدا كه سه كانه وه ، شه وه كه به خه به ربوون بپێون.

ح��ه وت ش���ه ودا له سێهه م ده ستیان به شداربووه كه كه سه سه یركردنی به خوێندنه وه و كرد به كورتی ق��س��ه ك��ردن، فیلم و جگه ده ك��رد شتێكیان هه موو

به خه به ر بین؟ كه سێك ئه گه ر له ڕاستییدا كێش ش��ێ��وازه ب��ه م بیه وێت پێچه وانه ئه نجامی كه مبكات لێكۆڵینه وه كانی وه رده گ��رێ��ت، م��اوه ی ب��ۆ خ��ه وت��ن پێشووتر دوورودرێ����ژی����ان ده ب��ه س��ت��ه وه به قه ڵه وییه وه ، كه ئه و بارۆدۆخه یه زۆرو كێشی ب��ه ه��ۆی ده ب��ێ��ت كێشه ته ندروستییه ترسناكه كان، دوای توێژینه وه دا ل��ه م ب��ه اڵم هه موو به شداربووه كان ئه وه ی ش���ه وه ك���ه ب��ه ن��ه خ��ه وت��ووی��ی هێڵدرانه وه ، دواتر مۆڵه تیان پێدرا بۆ ماوه ی )٨( كاتژمێر بخه ون، دۆخی به شداربووه كان كاتێك ئ��اس��ای��ی خ��ۆی��ان وه رگ��رت��ووه كه تێگه یشتن، ل��ێ��ك��ۆڵ��ه وه ران جه سته یان )٢٨( كالۆری زیاتر له وكاتانه ی، كه ژیانی ئاساییان زانایان ده سوتێنێت، ه��ه ب��ووه وزه بۆده چن، كه جه سته وای پاشه كه وت ده كات بۆ كاتێك كه ناچاری ده كه ن به شێوه ی ئاسایی

پیشانی ه��ه روه ه��ا نه خه وێت، ده دات پڕۆسه ی وه رگرتنی وزه نووستنی له كاتی له جه سته دا له گه ڵ هه یه ، جیاوازی ئاسایی

كاتی قه ره بووكردنه وه دا.نووستنی له كاتی جه سته قه ره بوودا به ئه ندازه ی نووستنی به كارناهێنێت، وزه ئاسایی كاتێك خه ڵك به شێوه ی ئاسایی ده خه ون، ئه وان )٩٦( كالۆری دوایی كه له وانه ی، وزه زیاتر ده خ���ه ون به خه به رهێشتنه وه شه وێك بۆیه ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ن، ده بێت ب��ه خ��ه ب��ه ری هێشتنه وه ئ���ه وه ی، ك��ه كالۆری ب��ه ه��ۆی ك��ه م��ت��ر ب��س��ووت��ێ��ت، ئ��ه م��ه ش به واتای كێشی زیاتر دێت، كاتێك جه سته ی ده خه وێت، كه سێك بۆ وزه ك��ال��ۆری به سووتانی كرداوه فیسیۆلۆژییه كانی جه سته دابینده كات، هه ندێك له و كارانه

بریتین له په یوه ندییه كانی مێشك و هۆڕمۆنه كان و رێكخستنه وه ی به رگری سیسته می یارمه تیدانی له ش، كاتێك كه سێك به خه به ره وزه ی زیاتری له وزه ی پێویست بۆ كاری به شه گرنگه كانی له ش

پێویست ده بێت. له خه ڵك زۆر به شێكی ب��ه ش��ێ��وه ی ئ��اس��ای��ی ش���ه وان ده خه ون، ئه و كه سانه ی شه وان

ك��ارده ك��ه ن زۆرب��ه ی ك����ات خ���ه وه ك���ه ی���ان ئ��ازاری تێكده چێت و ب��ێ��خ��ه وه ی ده چ��ێ��ژن له سه ر زاناكان ئێستا ئه م كاریگه رییه كانی ت��ێ��ك��چ��وون��ه ی خ��ه و له وانه یه ك��ارده ك��ه ن و ئ��ه ن��ج��ام��ی گ��رن��گ��ی ه��اوش��ێ��وه ی ئ���ه وه ی باسمانكرد بدۆزنه وه .

توێژه‌ران‌بڕی‌كالۆری‌)گه‌رمۆكه‌(ی‌به‌كارهاتوو‌له‌كاتی‌نووستن‌و‌به‌خه‌به‌ربووندا‌ده‌پێوون.

Sciencenews : سه رچاوه

ته‌ندروستی 28

Page 18: lvin science no 3

29ته‌ندروستی

چاره‌سه‌ری‌خانه‌‌شێرپه‌نجه‌ییه‌كان‌به‌له‌یزه‌ر ،)metastasis( پێیده ڵێن كه رووده دات، ك��ات��ێ��ك خ��ان��ه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ی��ی��ه ك��ان ده چ����ن����ه ن���ێ���ۆ ده م������اره لیمفه كان یان خوێنبه ركان، Lymph( ، )metastasisل���ه ش���ێ���وازی ك��ارك��ردن��ی ده م�����اره ك�����ان�����ی ل��ی��م��ف ل��ه ده ره��ێ��ن��ان��ی ش��ل��ه ی ناو البردنی له ش و خانه كانی گه ڕاندنه وه ی به كتریاكان و س��ووڕی نێو ب��ۆ شله كه سوودوه رده گرێت، خوێن ل����وو ب���ه دروس���ت���ك���ردن���ی به خۆی تایبه ت ده م���اری

شێرپه نجه ییه كان خانه باڵوده كاته وه .ب����������ۆ

مایكل موسلی و : لڤینی زانستی

باڵوبوونه وه ی وه ستاندنی ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ، ل��ه ڕێ��گ��ه ی س���ی���س���ت���ه م���ی ل���ی���م���ف، گ�����روپ�����ه ك�����ه ی ت��ام��ی��ا ده م�����اره ك�����ان�����ی ن��زی��ك ل��ه ل��ووه ك��ه ی��ان ل��ه ن��اوب��رد، ئ���ه وان ك��اره ك��ه ی��ان ب��ه وه ده س��ت��پ��ێ��ك��رد، ك���ه خ��ان��ه خسته شێرپه نجه ییه كانیان مشكه وه و گوێچكه ی ناو لووه كه ت��اوه ك��و وه س��ت��ان

له دوایدا دروستببێت، ده رم����ان����ێ����ك����ی

ه��ه س��ت��ی��ار

پ��زی��ش��ك��ه ك��ان ب��ه م��ی��ت��ۆدی به تیشك چ��اره س��ه رك��ردن ده رم���ان���ێ���ك���ی )PDT(به ڕووناكی ده خنه هه ستیار شێرپه نجییه كانی لووه ناو

نزیك له پێست.تیشكی ئ���ه وه دوای ل���ه ی���زری ژێ����ر س����ووری به كارلێك له یزر لێده ده ن، ل����ه گ����ه ڵ ده رم����ان����ه ك����ه دروستده كات، ئۆكسیجن ئ����ۆك����س����ی����ج����ن����ه ك����ه ش خ��ان��ه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ی��ی��ه ك��ان ل����ه ن����او ده ب���������ات، ئ���ه م ش���ێ���وازه ل���ه چ���اره س���ه ر، به شێكی ب��ۆ ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ل��ه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ك��ان زۆر ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت، ب��ه اڵم ئ��اك��ام��ی ت��وێ��ژی��ن��ه وه ك��ان��ی ت������ۆم������اس ت����ام����ی����او له زانكۆی هاوكاره كانی هیلسینكی واڵتی فیلله ندا پیشانی ده دات، له ئێستادا ژێر له جیاتی ده كرێت بۆ ته كنیكه ئه م پێست ده ماره كانیش نزیك خانه به كاربهێنرێت و ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ی��ی��ه ك��ان

كۆنترۆڵبكرێن.باڵوبوونه وه ی كه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ، پزیشكیدا له زمانی

ب�����ه ڕوون�����اك�����ی وه ك�����و )verteporfin( هه لبژارد. ده رمانه ئ��ه م ق��ه ب��اره ی ب���ۆ ج��ێ��گ��رت��ن��ه وه ل��ه ن��او ده ماره كانی لیمفدا گونجاو گیراوه كان وێنه نموونه ییه ، دوو ل��ه م��اوه ی پێشانیدا له الیه ن ده رمانه كه رۆژدا، ده م���������اره ل��ی��م��ف��ه ك��ان��ی ده ورووب�����ه ری ل��ووه ك��ه وه ه����ه ڵ����م����ژرا، ه������ه روه ك توێژه ره كان رایانگه یاندووه ، بۆ )٣( به وه شاندنی

چوارجار ده كرێت ته واوی ده ماره لیمفه كانی مشك له پڕبكرێت، )verteporfin(تیشكی به لێدانی له دوایدا تیمه له یزه ر، سووری ژێر هه موو توانیان زانستییه كه خانه لیمف و ده ماره كانی ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ی��ی��ه ك��ان��ی ن��او یه ك له ناوببه ن. ل��ووه ك��ه رۆژ دوایی چاره سه ر ته نیا له مشكه كاندا ل��ه ی��ه ك��ێ��ك خانه له مانه وه ی نیشانه یه ك به دیكرا. شێرپه نجییه كان

س��ت��ی��ڤ��ن ئ��ی��س��ت��اك��ر ل��������ه ن��������اوه ن��������دی ش����ێ����رپ����ه ن����ج����ه ی م�����������ه ك ك������ال������وم ل��ه م��ی��ل��ب��ۆرن ده ڵ��ێ��ت ، )m e t a s t a s i s ( "ك����ێ����ش����ه دارت����ری����ن الی���ه ن���ی چ���اره س���ه ری ش���ێ���رپ���ه ن���ج���ه ی���ه ، ئ���ه م به دڵنیاییه وه لێكۆڵینه وه رێ����گ����ه ل���ه ب���ه ران���ب���ه ر مرۆڤیش چاره سه ركردنی

ئاوه اڵ ده كات". New : سه رچاوه

Scientist

Page 19: lvin science no 3

ته‌کنه‌لۆژیا 30

ئه ستێره ی دووه می سامسۆنگ)S5230‌Star(‌هه‌ڵگریبوو.به‌اڵم‌پیشكه‌وتنێكی‌نوێ‌به‌دی‌ له‌مسییه‌كه‌یدا‌ له‌شاشه‌‌قه‌باره‌ی‌ ئه‌ندازه‌ی‌ ده‌كرێت،‌له‌‌ كه‌مێك‌ نوێیه‌كه‌‌ مۆبایله‌‌

)S5230‌Star(‌‌زیاتره‌.به‌اڵم‌گه‌وره‌ترین‌جیاوازی‌ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌‌ دوو‌ ئ���ه‌م‌ ن��ێ��وان‌تایبه‌تمه‌ندی‌ ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‌)وای‌ وای��ه‌رل��ێ��س‌ نێتۆركی‌‌S5260( له‌مۆبایلی‌ ف��ای��ه‌(‌Star‌II(دا‌له‌كاتێكدا‌مۆبایلی‌له‌م‌ بێبه‌شه‌‌ ‌)S5230‌ Star(

تایبه‌تمه‌ندییه‌‌گرنگه‌.بیرخسته‌وه‌یه‌‌ جێگه‌ی‌ك����ه‌‌ل����ه‌پ����اش‌م��ۆب��ای��ل��ی‌‌‌S5230(سامسۆنگ‌ Star(مۆبایلی‌‌‌‌‌ مانگێك‌ ب��ه‌چ��ه‌ن��د‌‌‌)S5230W‌ Star‌ WiFi(هه‌ڵگری‌ كه‌‌ ب��ازاڕه‌وه‌‌ خسته‌‌

وای‌فای‌بوو.ده‌توانیت‌جیاوازی‌نێوان‌ئه‌م‌سێ‌مۆبایله‌‌له‌خشته‌یه‌كدا‌بۆ‌ به‌سه‌ردانكردنت‌ ببینیت‌سایتی‌سه‌ره‌كی‌سامسۆنگ.ب�������ڕوان�������ه‌‌وێ����ن����ه‌ی‌:)S5260‌Star‌II(مۆبایلی

ئا:‌كاروان‌مه‌هدی‌

‌S5260(وێنه‌ی‌مۆبایلی‌)Star‌II

دیكه‌‌ له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌‌‌)Star‌ II(و)Star( مۆبایلی‌‌)3.15( كامێراییه‌كی‌ بوونی‌م��ێ��گ��اپ��ێ��ك��س��ڵ��ی‌ف��ۆك��ۆس‌

جێگیری‌بێفالشه‌.ه�����ه‌روه‌ه�����ا‌ه������ه‌ردوو‌م���ۆب���ای���ل���ه‌ك���ه‌‌پ��ش��ت��گ��ی��ری‌م����ی����م����ۆری)microSD(‌ی‌ده‌ك��ه‌ن،‌ گێگابایت(ی‌ ‌16(‌)Star‌ II( مۆبایلی‌ ب���ه‌اڵم‌)Star(به‌پێچه‌وانه‌ی‌مۆبایلی‌میمۆرییه‌كی‌ ه��ه‌ڵ��گ��ری‌ وه‌‌‌30( قه‌باره‌كه‌ی‌ كه‌‌ داخلییه‌‌مێگابایته‌(،‌له‌كاتێكدا‌مۆبایلی‌)Star(‌میمۆری‌داخلییه‌كه‌ی‌

)‌50مێگابایته‌.‌Star(و‌‌‌ II م��ۆب��ای��ل��ی‌)Star(‌به‌مۆبایلێكی‌هۆشمه‌ند‌ئه‌ژمار‌ ‌ ‌)Smart‌ Phone(‌Feature(ب��ه‌ به‌ڵكو‌ ناكرێن،‌ده‌ن���اس���رێ���ن.‌ ‌)Phoneب��ه‌وات��ای��ی��ه‌ك��ی‌دی��ك��ه‌‌ئ��ه‌و‌داده‌به‌زێنرێت‌ كه‌‌ به‌رنامه‌نه‌ی‌‌)Feature‌ Phone(ل��ه‌س��ه‌رهه‌یه‌‌ دی��اری��ك��راوی��ی��ه‌ك��ی��ان‌ل������������ه‌ڕووی‌چ�����االك�����ی‌و‌‌Smart( له‌چاو‌ كاركردنه‌وه‌‌

.)Phoneه���ه‌ڵ���گ���ری‌چ��ه‌ن��دی��ن‌وه‌ك‌ دی��ك��ه‌ن‌ تایبه‌تمه‌ندی‌) )فه‌یسبووك‌ ‌ تایبه‌تمه‌ندی‌به‌شێوه‌یه‌كی‌ )ت��وێ��ت��ه‌ر(‌ و‌كه‌‌ داب��ه‌زێ��ن��راون‌ ‌)default(به‌كاربهێنرێت‌ ده‌ت��وان��رێ��ت‌یاهومیسنجرو‌گۆگڵ‌و‌چاتی‌ده‌توانرێت‌ فه‌یسبووكیش‌‌)multi-IM‌2.0(له‌ڕێگه‌ی‌

جێبه‌جێبكرێن.‌Star( ‌ م��ۆب��ای��ل��ی‌II(س�����ه‌ره‌ت�����ا‌ل���ه‌واڵت���ی‌ئ���ه‌ڵ���م���ان���ی���اوه‌‌خ��رای��ه‌‌ب����ازاڕه‌وه‌‌ب��ه‌ه��ه‌ردوو‌ره‌ش‌و‌ ره‌ن�����گ�����ی‌

سپییه‌وه‌.

س������ه‌رچ������اوه‌ی‌)mobile.ir(‌:هه‌واڵ

به‌سه‌ر‌ زۆر‌ م��اوه‌ی��ه‌ك��ی‌ب���اوك���رن���ه‌وه‌ی‌ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌‌ن��وێ��ی��ه‌ك��ه‌ی‌س��ام��س��ۆن��گ��دا‌تێنه‌په‌رییوه‌،‌كه‌‌سه‌رچاوه‌كانی‌هه‌وڵ‌سه‌رله‌نوێ‌به‌رهه‌مێكی‌زۆر‌گرنگ‌و‌ناوازه‌ی‌دیكه‌ی‌سامسۆنگییان‌ كۆمپانیای‌

باوكرده‌وه‌.ئ��ه‌م��ه‌‌ل��ه‌ك��ات��ێ��ك��دای��ه‌‌كه‌‌ب���ه‌ره���ه‌م���ه‌ك���ه‌ی‌پ��ێ��ش��ووی‌بریتیبوو‌ ك���ه‌‌ س��ام��س��ۆن��گ‌‌،)S5230‌ Star( له‌مۆبایل‌س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ێ��ك��ی‌گ��رن��گ��ی‌ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��او‌ل�����ه‌ڕووی‌‌)30( نزیكه‌ی‌ فرۆشییه‌وه‌‌

ملیۆن‌دانه‌ی‌لێفرۆشرا!!سامسۆنگ‌ كۆمپانیای‌ل���ه‌س���ه‌ر‌ه���ه‌م���ان‌ب��ن��ه‌م��ای‌به‌رهه‌مه‌‌ پێشوو‌ ب��ه‌ره��ه‌م��ی‌‌S5260‌Star(نوێیه‌كه‌ی‌كه‌‌‌II(،‌به‌به‌كارهێنه‌ران‌ناساند.

‌S5260‌Star(مۆبایلی‌‌شاشه‌وه‌‌ ل���ه‌ڕووی‌ ‌)II

هه‌مان‌ئه‌ندازه‌ی‌س����ێ‌ئ��ی��ن��ج��ی‌ه�����ه‌ی�����ه‌،‌ك��ه‌‌م��ۆب��ای��ل��ی‌

Page 20: lvin science no 3

31جیۆگرافی

دانیشتووانی هه ساره كه مان ده بێت به حه وت ملیارد

هندستان: شه قامێكی قه ره باڵغ به ده ستگێڕو پیاده و تاكسی له شاری كه لكه ته ، ئه م شاره له ئێستادا جگه له و خه ڵكه ی رۆژانه له شارو شارۆچكه كانی ده وروبه ره وه رووی تێده كه ن، ژماره ی دانیشتووانه كه ی زیاد له )١٦( ملیۆن كه سه ، له ساڵی )١٩٧٥( ژماره ی ئه و شارانه ی كه دانیشتووانیان زیاد له )١٠( ملیۆن كه س بوو ته نیا )٣(

شار بوون، به اڵم ئێستا )٢١( شاری گه وره له جیهاندا بوونی هه یه كه زۆربه یان له واڵتانی جیهانی سێهه مدان.

روسیا :په رستارێك له )ناوه ندی پالنی بنه ماڵه و دروستكردنی منداڵ ( له مۆسكۆ به نیشاندانی منداڵێك له په نجه ره كه وه ده یه وێت ئه ندامانی بنه ماڵه كه ی له ده ره وه دڵخۆشبكات، هه روه ها حكومه ت پشتگیری منداڵ بوون ده كات. راده ی دانیشتووانی روسیا له )١٤٨( ملیۆنی ساڵی )١٩٩٠(ه كاندا، دابه زیووه بۆ )١٤٢(

ملیۆن.

ئینگلته را: شاری له ندن له شه ودا به و شێوه یه ده دره وشێته وه . له نده ن له سه رده می شۆڕشی پیشه سازیدا بوو به یه كێك له گه وره ترین شاره كان، كه یه كێك له زۆرترین رێژه ی زیادبوونی دانیشتووانی بۆ خۆی تۆماركردووه . واڵته ده وڵه مه نده كان زۆربه ی كات زیاتر له واڵته هه ژاره كان كه ڵك له سه رچاوه كانی وزه وه رده گرن كه ئه مه خۆی زیاتر له زیادبوونی دانیشتووان كاریگه ری خراپ له سه ر هه ساره كه مان داده نێت.

ئۆرناڵدۆ پالمێری له نه خۆشخانه ی وێنه گرتن بۆ تازه بووه كان ئه مریكا: مه تۆلكه یه كگرتووه كانی ویالیه ته تر له چاو واڵتانی پیشه سازی ئه مریكا یه كگرتووه كانی له ویالیه ته دانیشتووان زیادبوونی رێژه ی ریزكراون، رێژه یه كی زۆر به رزه كه به شێكی گرنگی ئافره تانی دووگیان گه نجن، هه روه ها كۆچكردنێكی به رده وام بۆ ئه و واڵته بوونی هه یه . پێشبینیده كرێت ژماره ی دانیشووانی ئه و واڵته تاوه كو ساڵی )٢٠٥٠( ببێت به )٤٠٠( ملیۆن.

سیكه كاندا له فیستیڤاڵێكی كه هندیانه ی ئه و وه كو له خۆرئاوا خۆرهه اڵتی كۆچه ری ره وه ندی ئیسپانیا: له هه موو سوودمه ندن، له ئه وروپا دانیشتووان زیادبوونی رێژه ی له وه ستانی ده بینرێن له به رشه لۆنه دا یان راده گرێت، هاوسه نگی جیهان دانیشتووانی كه دیاریده كات كه گه نجه كانه خاتوونه بڕیاری جیهاندا

نا، توێژینه وه كان نیشان ده ده ن كه ئه و ژنانه ی ئاستی خوێندنیان به رزه زۆر حه زیان له منداڵبوون نییه .

كینیا: له گه ڕه كێكی هه ژارنشینی شاری نایرۆبی ژنێك كه ناوی ماری وانزایه و دایكێكی ته نیایه و داهاته كه ی له ڕۆژێكدا ته نیا )٣( دۆالره ، شۆربا بۆ ده كه س دروستده كات، كه هه ندێكیان منداڵی خۆین و هه ندێكی تریان هه تیوون. رێژه ی زیادبوونی دانیشتووان له واڵتانی باشووری بیابانی ئه فریقا زۆر رێژه یه كی به رزه ، به اڵم ئێستا ئه و بڕه دابه زیووه بۆ )٤.٦( كه رێژه ی زیادبوونی دانیشتووان له جیهاندا تێكڕاكه ی )٢.٥(ه .

Nationalgeographic : سه رچاوه

Page 21: lvin science no 3

ئه م جۆره كرمانه كه به ناسراون، )acoels(ه ك���ان ل���ه ژێ���ر م��ای��ك��رۆس��ك��ۆب��دا بۆیه ی پڕژه وه ك زۆرجار ئ���اس���ای���ی ده رده ك��������ه ون، كرمانه ج��ۆره ئ��ه م ب��ه اڵم ق���ۆن���اغ���ێ���ك���ی گ���رن���گ له په ره سه ندنی نیشانده ده ن بریتییه كه زی��ن��ده وه ران��دا، گواستنه وه یی له قۆناغێكی س���اڵ م���ل���ی���ۆن )560(له خانه یه كی ئێستا، پێش گواڵڵه وه شێوه زیندووی ب��ۆ گ��ی��ان��ل��ه ب��ه ران��ی ئ��اڵ��ۆز ك��ه ئ��ه م��ڕۆ ل��ه س��ه ر زه وی

ده ژین.جۆر )370( نزیكه ی هه یه و )acoel( له كرمی ئه م ناوه ش به هۆی نه بوونی كرمه كه وه له شی بۆشایی بۆشاییه كی ك��ه لێینراوه ، ئه ندامه كانی له شله یه و پڕ ن���������اوه وه راده گ�����رێ�����ت

ئاڵۆزه كاندا. له گیانداره )cnidarians( وه ك ه ك��������ان، ك����ه ك���ۆم���ه ڵ���ه زی�������ن�������ده وه رێ�������ك�������ی كۆنترن، پ��ه ره س��ه ن��دووی ن��ه رم��ه ل��ی��ق��ه م��اس��ی وه ك گ��واڵڵ��ه ی )jellyfish(و ،)sea anemones( ده ریائه م كرمانه ته نیا یه ك كونیان پاشه ڕۆ بۆ خواردن و هه یه له جیاواز ب��ه اڵم ف��ڕێ��دان، ساده كان، )cnidarians(ه كه ته نیا یه ك چینی ناوه وه و كرمی ه��ه ی��ه ، ده ره وه ی�����ان سێیه میشی چینی )acoel(هه یه ، كه پێیده وترێت چینی

شانه یی ناوه ڕاست. كه رێكخستنه ش ئ��ه م دووپ��ش��ك و له پێكهاته ی ده بینرێت، ئ��اوی��دا سه گی ئ�����ه وه ده گ���ه ی���ه ن���ێ���ت كه خاوه نی )acoel( كرمی

ناوه ندییه . پێكهاته یه كی ئ����ه م گ��ری��م��ان��ه ی��ه ش زۆری پ��ش��ت��گ��ی��ری��ی��ه ك��ی سااڵنه ی ل��ه م به ده ستهێنا له ڕاپۆرتێكدا به اڵم دوایدا، )nature( له سایتی ك��ه بوو ب���اوك���راوه ت���ه وه ، دا

زاناكان كه ئه وه ی به هۆی له مه سه له ی بیر دووب���اره پ���ه ره س���ه ن���دن ب��ك��ه ن��ه وه . تیمێكی كه لێكۆڵینه وه كه له لێكۆڵه ره كان نێوده وڵه تی دات��او تیێدا ئه نجامیانداو لێكۆڵینه وه ی ته كنیكی كرمی به كارهێنا، نوێیان جێگۆڕكێ )acoel(ی�����ان پ����ێ����ك����رد ل����ه دره خ����ت����ی گیانه وه رانداو پۆلێنكردنی له الی نزیك له شوێنێكی جێگیریان ب��ڕب��ڕداره ك��ان��دا

كرد.ئ���������ه م دووب�������������اره پۆلێنی رێكخستنه وه یه ی دره خ���ت���ی پ��ه ره س��ه ن��دن��ی به هۆی ب��وو گ��ی��ان��داران، س���ه ره���ه ڵ���دان���ی ده ن��گ��ی زینده وه رناسانی ناڕه زایه تی ب���واری پ��ه ره س��ه ن��دن، كه زه نگی مه ترسی له ده ستدانی ئه و گرنگه كانی نموونه گرنگه ی ناوه ندییه قۆناغه گیاندارانیان په ره سه ندنی

لێدا. ه����������ه ن����������دێ����������ك گله یی ل��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ره ك��ان، به ڵگه كه كه ده ك��ه ن ئ��ه وه ت������ه واو ب��ه ه��ێ��زن��ی��ی��ه ب��ۆ گ��ه ره ن��ت��ی��دان ب���ه دووب���اره دره خ��ت��ی رێكخستنه وه ی په ره سه ندنێكی ئاوا سه خت راپۆرته كه كه رایانگه یاند، پشتگوێ گرنگه كانی دات��ا خستووه . هه رچۆنێك بێت گفتوگۆیه ی ئ��ه م به هێزی ن���ێ���وان ل���ێ���ك���ۆڵ���ه وه ران و زینده وه رناسان ته نیا گرنگی پیشانده دات كرمانه ئ��ه م په ره سه ندندا. له بایلۆژیای

زانای تێلفۆرد، ماكس له زانكۆی زی��ن��ده وه رن��اس ل�����ه ن�����ده ن، دواه���ه م���ی���ن نووسه ری ئه م توێژینه وه یه ، به شێوه یه كی "م��ن ده ڵێت دی��ب��ل��ۆم��ات��ی ده ڵ���ێ���م ئ��ه م پڕكێشه ترین توێژینه وه یه كه سیاسیانه یه توێژینه وه ی

نووسیبێتم". له ژیانمدا گ��ف��ت��وگ��ۆك��ه ج��ه خ��ت له سه ر ئه وه ده كاته وه ، كه چ

شوێنێك له دره ختی خێزانی )bilaterians(ه ك��ان��دا، كه ج���ۆره گ��ی��ان��دارێ��ك��ی سێ )acoel( بۆ كرمی چینین، زینده وه رناسان گونجاوه دابه شده كه ن گیاندارانه ئه م به سه ر دوو گروپدا: گروپی گه وره كان، كه پێیانده وترێت )protostomes(ه ك�������ان و بڕبڕه كانی ل��ه ب��ێ بریتین وه ك كرمی زه وی، سكوید

لولپێچ و مێروو. بچووكه كانیش گروپی )deuterostomes( كه بهپێكهاتوون ناسراون، ه كان بێبڕبڕه كان له بڕبڕه داره كان و ده ری�����او ژی��ش��ك��ی وه ك

ماسی و مرۆڤ.ئاژه ڵناسان به شێوه یه كی )acoel( شوێنی گشتی ی���ان ل���ه س���ه ر ن��زی��ك��ت��ری��ن )bilaterians(ه ك����ان، لقی ل��ه پ��ێ��ش ج��ی��اب��وون��ه وه ی )protostomes(ه ك�������ان و )deuterostomes(ه ك����ان ئه میش ج��ێ��گ��ی��رك��ردووه ، كرمانه ئ��ه م ل��ه ب��ه رئ��ه وه ی تایبه تمه ندییه كی چ��ه ن��د ده رچ����ه ی وه ك گ��رن��گ��ی كۆئه ندانی ك���ۆم و ده م و ده ماری ناوه ندی و پااڵوتنی

پاشه ڕۆیان نییه . س��������ه ره ڕای ئ����ه وه ی )acoel( ك��رم��ی شوێنی ب��ۆ چه ند ل��ه پ��ه ره س��ه ن��دن��دا جواڵبوو، تۆزێك ده یه یه ك )DNA( به اڵم له شیكارێكی ،)1999( له ساڵی كه دا شوێنی ئ��ه ن��ج��ام��دراب��وو )acoel(یان گه ڕاوه ته وه بۆ

شوێنی پێشووی خۆی. ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی��ه ك��ی )94( ل��ه س��ه ر ره گ�����ه زی له ساڵی زی��ن��دوو خ��ان��ه ی ئه نجامه ی ئه و )2009(دا، كرمی كه كرد، به رجه سته ئ��ه و خ���اوه ن���ی )acoel(له سه ره تای كه سیفه تانه یه )bilaterians(ه ك������ان������دا

جێگیربكرێت. ئ���ه و ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ی ك��ه ل���ه الی���ه ن ئ��ه ن��دری��اس

سه رپه رشتی هێجنۆڵه وه كراوه ، كه زینده وه رناسێكی ب�������واری پ���ه ره س���ه ن���دن���ه نێوده وڵه تی ل��ه س��ه ن��ت��ه ری س����ارس ب���ۆ ب��ای��ل��ۆژی��ای گ���ه ردی���ل���ه ی���ی ده ری���ای���ی سه لماند ئه وه ی له نه رویج، )acoel(و ك���رم���ی ك���ه به هه مان س��ه ر كرمه كانی خ�����ێ�����زان، ش��وێ��ن��ێ��ك��ی ن��اوه ن��دی��ان داگ��ی��رك��ردووه )cnidarians( ل��ه ن��ێ��وان )bilaterians(ه ه ك���ان و

ئاڵۆزه كاندا. ك�������اوس ن��ێ��ڵ��س��ن، زی����ن����ده وه رن����اس����ێ����ك����ی پ���ه ره س���ه ن���دن���ه ل��ه ب��ه ش��ی

)d e u t e r o s t o m e s (شانبه شانی دان���ا، ه ك��ان��دا )echinoderms(ه كان، كه ده ریاو ژیشكی ئه مانیش كرمی داربه ڕوو ده گرنه وه . شیكارییه لێكۆڵینه وه ئه وه پێشنیاری ره گه زییه كه )acoel( ده كات كه كرمیده ریایی ت��ری كرمێكی و ،)xenoturbella( به ناوی ئاڵۆزتردا زۆر له باوانێكی هه ندێك په ره یسه ندبێت و له ده ستدابێت تایبه تمه ندی )deuterostomes( كه لهه كانی تردا به دی ده كرێن.

دوات����ر ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ره ك��ان چ����ه ن����د رێ���ب���ازێ���ك���ی���ان لێكۆڵینه وه یان به كارهێناو له سه ر سێ داتای سه ربه خۆ بگه ن ئ����ه وه ی ب��ۆ ك����رد، یه كه مجار به ئه نجامێك، ده س��ت��ی��ان��ك��رد ب���ه دووب���اره شیكردنه وه ی ئه و داتایانه ی له لێكۆڵینه وه یه كه ی ك��ه خ��راب��ووی��ه ڕوو هێجنۆڵدا له ساڵی )2009(دا، ئه مه ش به به كارهێنانی )66( جۆر )94( له جیاتی له گیانداران

جۆر. ه����ێ����رڤ����ێ ف��ی��ل��ی��پ، ش��������������اره زای ب�������واری زی����ن����ده وه ران ل��ه زان��ك��ۆی كیوبیك له شاری مۆنتریاڵ له كه نه داو یه كه م نووسه ری )nature(ه ، لێكۆڵینه وه ی ئه و تیمه كه كه رایگه یاند، كه گیانله به رانه ی ج��ۆره نییه ، داتای جینی ته واویان یاخود زۆر به خێرا په ره یان س��ه ن��دووه ، الب����ردووه كه ده دات ئه وه مانای ئه میش له جینه كانیان هه ندێك كه به سه ردا گۆڕانێكیان چه ند به راود كه كاتێك هاتووه ، ده ك���رێ���ت ب��ه ج��ی��ن��ی ئ��ه و گ��روپ��ه گ��ی��ان��داران��ه ی كه ل��ه ه��ه م��ان��ك��ات��دا س��ه ری��ان ه������ه ڵ������داوه ، ب���ه رن���ام���ه تایبه ت كۆمپیته رییه كانی كێشه یه كی به په ره سه ندن، ئه م ل��ه گ��ه ڵ هه یه ب��اوی��ان ج�����ۆره گ���ی���ان���داران���ه داو

زینده‌وه‌رزانی 33زینده‌وه‌رزانی32

ئه م جۆره كرمانه قۆناغێكی گرنگ

نیشانده ده ن له په ره سه ندنی زینده وه راندا، كه بریتییه له قۆناغێكی گواستنه وه یی )560( ملیۆن ساڵ پێش

ئێستا، له خانه یه كی زیندووی شێوه گواڵڵه وه بۆ

گیانله به رانی ئاڵۆز

)acoel( قۆزاخه ی كرمیناكۆكی ده خاته نێوان زانایانی

بایلۆژییه وه

و: دانه ر عه بدولڕحمان محه مه دم�����ێ�����ژووی س���روش���ت���ی كه دانیمارك مۆزه خانه ی نزیكه )40( ساڵه خه ریكی كرمی له سه ر لێكۆڵینه وه یه "م��ن ده ڵ��ێ��ت ،)acoel(له ال هه سته م ئه م له ناكاو دروس��ت��ب��وو، ك��ه ه��ه م��وو شوێنێك له كۆتایدا شتێك له سه ر دره ختی په ره سه ندن

بۆ خۆی دیاریده كات".رێكخستنی شێواندنی دره ختی په ره سه ندن

كه ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��ه وه ك��ه ل�����ه الی�����ه ن ت���ێ���ڵ���ف���ۆردو سه رپه رشی هاوكاره كانی رێكخستنی دووب��اره ك��را، دره خ���ت���ی پ��ه ره س��ه ن��دن��ی )acoel( ك��رم��ی گ���ۆڕی، ی�����ان ل����ه ن����او ل��ق��ه ك��ان��ی

Page 22: lvin science no 3

دره خ���ت���ی پ��ه ره س��ه ن��دن��ی گیانله به ران.

شیكاركردنی ل��ه دوای ش���ری���ت���ه ك���ان ل���ه ن���اوك���ی گ���روپ���ه ك���ه ،)DNA(په ره سه ندنی دره ختێكی جیاوازی دروستكرد، له سه ر له وزه ماڵه جینه كان بنه مای )mitochondria (لێكۆلینه وه یان هه روه ها دا، ل��ه س��ه ر ورده ن��اوك��ه ت��رش��ی ك��رد، )microRNA(رێكخستنی ئ��ه رك��ی��ان ك��ه ده رك���ه وت���ن���ی ج��ی��ن��ه ك��ان��ه ، ب����ه اڵم ك���ۆد )ه��ێ��م��ا( بۆ پ��رۆت��ی��ن��ه ك��ان دان��ان��ێ��ت، نووسه رێكی به بۆچوونی

به ناوی لێكۆڵینه وه كه ، تری ك��ی��ڤ��ن پ��ی��ت��ه رس��ۆن��ه وه و زان�����ای ب�����واری زان��س��ت��ی له كۆلیژی به به ردبووه كان دارت���م���اوس ل��ه ه��ان��ۆڤ��ه ر، )microRNAs(ه ك�����������ان، ب��ه ت��ای��ب��ه ت��ی س��ودب��ه خ��ش��ن له سه ر بۆلێكۆڵینه وه كردن پ��ه ی��وه ن��دی��ی��ه ق��ووڵ��ه ك��ان��ی پ���ه ره س���ه ن���دن. ت��ی��م��ه ك��ه ب�����ۆی ده رك����������ه وت ك��ه پێكهاته ی )acoels(ه ك���ان )microRNA(ی�����������������ان ت��ێ��دای��ه ، ك��ه ت��ای��ب��ه ت��ن به )deuterostomes(ه ك���ان، هه بوونی پێشنیاری ئه مه ش پ���ه ی���وه ن���دی���ی���ان ده ك����ات

پێكه وه . ن�������������ووس�������������ه ری به و دانیان لێكۆلینه وه كان هیچ كه ن��اوه ، راستییه دا مه سه له ی ناتوانێت داتایه ك دان��ان��ی )acoels(ه ك������ان )deuterostomes(ل��ه ن��اوه ك����ان ی��ه ك��ای��ب��ك��ات��ه وه ، "ئه و ده ڵێت تیلفۆرد به اڵم راستییه كه كه به ڵگه یه ی پ��ی��ش��ان��ده دات ب��ه ه��ه م��ان كه واملێده كات ئاراسته ،

بڕوا بهێنم، ئه مه راسته ".كرمی شوێنی ئ��ه گ��ه ر له ناو بگونجێت )acoel()deuterostomes(ه كاندا، كرمانه ئ��ه م ده ب��ێ��ت ئ��ه وا

ل���ه و ب���اوان���ه وه پ��ه ره ی��ان كۆئه ندامی كه سه ندبێت ده م���������اری ن�����اوه ن�����دی و ریخۆڵه ی ل��ه ش و بۆشایی له شیدا ب��ه ن��او ت��ێ��پ��ه ڕی��وو به یه كه وه ك��ۆم ده م و ك��ه كه هه بێت، ده به ستێته وه تایبه تمه ندییه كه ئه میش )deuterostomes( ل��ه ه ك���ان���دا ب��ه دی��ده ك��رێ��ت، ه��ه رب��ۆی��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ره ك��ان پێویستیان به ڕوونكردنه وه ی ئه م له ده ستدانی چۆنێتی هه یه تایبه تمه ندییانه یان )acoels(ه ك���ان و له الیه ن )xenoturbella(ه ك��ان��ه وه ، ه���ه روه ه���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ره ك��ان به گه ڕان ده ستبكه ن ده بێت ب����ه دوای ب��اوان��ێ��ك��ی ت��ری هه نگاوی ك��ه ك��ۆن زۆر پ����ه ره س����ه ن����دن����ی ن���ێ���وان لیقه شێوه گیانله به رانی )bilaterians( م��اس��ی و

ه كان نیشانده دات.هه ندێك له لێكۆڵه ره كان ل���ه و واز ئ���ام���اده ن���ی���ن ب���ی���روب���ۆچ���وون���ه ك��ۆن��ه به پرسی س��ه ب��اره ت بێنن ج��ێ��گ��ی��رك��ردن��ی ك��رم��ی دره ختی له سه ر )acoel(هێنجۆڵ بۆیه په ره سه ندن، ده ڵ���ێ���ت "م����ن دڵ��ت��ه ن��گ��م به لێكۆڵینه وه كه یان، به رانبه ر كاتێك نیم ت���ووڕه ب��ه اڵم ت�������ووڕه ده ب������م ئ���ه گ���ه ر زۆر ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ك��ه ی��ان ئه مه ش ده رب��چ��ێ��ت، ب��اش به مانای ئه وه بێت كه ئێمه گ��ی��ان��دارێ��ك��ی ن��وێ��ن��ه رم��ان له ده ستداوه بۆ دروستكردنی گواستنه وه گرنگی پردێكی

له دره ختی ژیاندا".هێنجۆڵ و هاوكاره كانی ب���ه گ���وم���ان���ن، س���ه ب���اره ت دره خته ی به و به پشتبه ستن تیمه كه ی ت��ی��ل��ف��ۆردو ك��ه له جینه كانی دایانمه زراند ن����اوك����دا، ك���ه ب��ه ڵ��گ��ه ی سه ره كی بوو به ده ستیانه وه ، كه پێیانوایه ، ره خنه گران لقه سه ره كییه كانی دره ختی پێویست وه ك په ره سه ندن

بكات هه موویان ده یه وێت ب��ه گ��روپ��ێ��ك، س�����ه ره ڕای ئ����ه وه ی ئ���ه م گ��ی��ان��داران��ه په یوه ندیان به یه كه وه نییه .

زان�������������ا ف����ل����ی����پ و نه خشه یه كی هاوكاره كانی، پێشكه وتووتریان بیركاری شیكردنه وه ی بۆ به كارهێنا له دره ختی گیانداران ریزی یارمه تی كه په ره سه ندندا، كێشه كان ك��ه م��ك��ردن��ه وه ی

ده دات. به بێ پ��ێ��ی��وای��ه ، فلیپ هه ڵبژاردنی نه خشه یه و ئه م ج��ۆری گ��ی��ان��داری ده ری��ا، )acoels(ه ك�����ان ده ت��وان��ن ب��ك��ه وت��ه ئ��اس��ت��ی ن��زم��ی

زینده‌وه‌رزانی 35زینده‌وه‌رزانی34

كه ئه وه ی وه ك نییه ، ورد ده بوو ببوایه .

ئه مه یشه ، ل��ه ب��ه ر ه��ه ر په ره سه ندن، ب��واری زان��ای ب��ری��ان ئ��ۆم��ێ��را ل��ه زان��ك��ۆی تێنیسی له نۆكسڤیل، دره ختی به دره ختێكی په ره سه ندنه كه پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��ه ر ن���او ده ب���ات

نه وه ك یه كاییكه ره وه .لێكۆڵینه وه كه هه روه ها ك���ه وت���ه ب����ه ر ڕه خ���ن���ه ی ت���ون���د، ئ������ه وه ش ل��ه ب��ه ر ئ����ه وه ی ه��ه ن��دێ��ك دات���ای پ��ش��ت��گ��وێ��خ��س��ت��ب��وو، ك��ه پێیانوابوو، زان��ا هه ندێك لێكۆڵه ره كانی ئه نجامی الوازده ك�������������رد، پ��ێ��ش��ت��ر لێكۆڵینه وه كه توێژه رێكی ش���ی���ك���ردن���ه وه ی ل��ه س��ه ر ج��ۆرێ��ك��ی ك���رم، ن��اس��راو )merea stichopi( ب��ه په یوه ندییه كی كه كردبوو، )acoel( به كرمی به هێزی تێیدا ب���ه اڵم ه��ه ی��ه ، ه وه ی )m i c r o R N A ( )d e u t e r o s t o m e s (ن�����ه دۆزی�����ی�����ه وه ، ب����ه اڵم ت����وێ����ژه ره ك����ان ب���ه رگ���ری ل���ه ب���ڕی���اری خ���ۆی���ان ك��رد كرمی له دوورخستنه وه ی )merea stichopi()microRNA( له شیكاری ئه و له به ر ئه مه ش ه ك��ه دا، ه���ۆك���اران���ه ی س���ه ب���اره ت ئه و چۆنێتی به دڵه ڕاوكێی

داتایانه .ج����گ����ه ل����������ه وه ش، ن��اگ��ون��ج��ێ��ت ب��ه ڕێ��گ��ای ،)microRNA( شیكاری دوای��ی��ان��ه دا ل��ه م ته نیا ك��ه توێژینه وه ی بۆ په سه ندكرا ئه م هێشتا پ��ه ره س��ه ن��دن، راپ����ۆرت����ه ده رك���ه وت���ن���ی به رز له ئاستێكی میتۆده كه ئامڕازێك وه ك راده گرێت، ب����ۆ چ����اره س����ه رك����ردن����ی له به رئه وه ی په یوه ندییه كان، )microRNAs(ه ك������������ان ده ت���وان���ێ���ت ل��ه ن��اوب��چ��ێ��ت ل���ه م���اوه ی پ��ه ره س��ه ن��دن��دا، پ���ێ���ده چ���ێ���ت ب���ن���ه ڕه ت���ی )m i c r o R N A (

زی���������ن���������ده وه ری ی، )deuterostome( له كرمی بۆ بگه ڕێته وه )acoel(دا گیانله به ره هه موو باوانی ب���ه اڵم چ��ی��ن��ه ك��ان، دوو دوات�������ر ل����ه س����ه ر ه��ێ��ڵ��ی

)protostome( ونبوو.ل���ه گ���ه ڵ ه��ه ب��وون��ی توێژره كان زۆر، ناڕوونی له چاره سه ركردنی په رۆشن ك��ێ��ش��ه ك��ه . دام������ه زراوه ی زان����س����ت����ی ن����ه ت����ه وه ی����ی پێشنیاری داوای ئه مریكا، ده س���ت���ن���ی���ش���ان���ك���ردن���ی ج��ی��اوازی��ی��ه ق��ووڵ��ه ك��ان��ی ك���������ردووه ل���ه م���ێ���ژووی به شێك وه ك په ره سه ندندا،

له ژێر له ده ستپێشخه رییه ك ك��ۆك��ردن��ه وه ی ناونیشانی دره خ����ت����ی ژی�������ان، ت��ی��م به شی به ڕێوه به ری كۆڵینس پ��رۆگ��رام ل��ه دام��ه زراوه ك��ه ، ده ڵ���ێ���ت "ئ��ێ��م��ه ك��ارێ��ك��ی ب��اش��م��ان ك�����ردووه ل��ه ن��او كاتێكی به اڵم گرووپه كه دا، به المانه وه سه ختبوو زۆر قووڵترین بنیاتنانه وه ی بۆ ژی��ان"، دره خ��ت��ی لقه كانی به وه ئاماژه یشی هه روه ها رووداو كۆمه ڵێك كه كرد، روویانداوه ، دواییانه دا له م له سه ریان لێكۆڵینه وه كردن ئاسانتره به به راورد به وانه ی ك���ه ت��ه م��ه ن��ێ��ك��ی زۆری����ان

به سه ردا تێپه ڕیووه .له شاری پ��ار، هاوینی ك��ری��س��ت��ن��ب��ێ��رگ ل��ه س��وی��د، ه������ه ردوو زان����ا ه��ی��ج��ۆڵ وت���ی���ل���ف���ۆرد ب����ه ش����داری ل�����ه وت�����ن�����ه وه ی وان������ه ی پ��ۆل��ێ��ك��ی��ان��ك��رد پ��ێ��ك��ه وه ، پ����اش����ان ده س���ت���ی���ان���ك���رد ب��ه گ��ف��ت��وگ��ۆك��ردن ل��ه س��ه ر پڕۆژه یه كی جیاوازییه كان و ه��اوب��ه ش��ی ب��ه رده وام��ی��ان دام����ه زران����د ب��ه م��ه ب��ه س��ت��ی یه كاییكردنه وه ی كێشه كان، زنجیره ری��زك��ردن��ی وه ك )genomes( جینه كانی )acoel( ك�����رم�����ی )xenoturbella(و و

.)merea stichopi(تێكڕژانه ی ئه و له گه ڵ )genomic( زان���ی���اری ی ن��وێ��ی��ه دا، ت��وێ��ژه ره ك��ان هه یه ، به خۆیان ب��اوه ڕی��ان بتوانن بگه ن به ڕێككه وتنێك كرمی به شوێنی سه باره ت ل���ه م���ێ���ژووی )acoel(

په ره سه ندندا.به پێشنیارێكی سه باره ت په ره سه ندن، دره ختی نوێی "ئێمه رایگه یاند هیجنۆڵ به ئه نجامێكی س��ه ب��اره ت گه وره كاریگه ریی نزیك و سوودی ده كه ین و گفتوگۆ ئه مه ش ئه وه یه كه ده توانین

كێشه كه چاره سه ربكه ین".

Page 23: lvin science no 3

ك���ه ه���ه م���ی���ش���ه ت���ووش���ی ژێ��رده ری��ای��ی��ه ك��ان شۆفێرو بۆ بینینه ، كێشه ی ده بێت له كاتی شۆفێره كان نموونه رووب����ه ڕووی لێخوڕیندا ته موژ ده بنه وه ، كه نه ك ته نیا بۆ خودی شۆفێره كه ، به ڵكو سه رنشینانی پ��ی��اده و ب��ۆ ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ه ك��ه ش گ��رف��ت

دروستده كات.مه به سته ئ��ه م ب��ۆ ه��ه ر ت��ی��م��ێ��ك ل��ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ران Srinivasa( به سه رپه رشتی له زانكۆی )Narasimhanك��ارن��ی��گ��ی م��ی��ل��ۆن ك��ار ل���ه س���ه ر دروس���ت���ك���ردن���ی كه ته مومژ ده كه ن شاشه یه ك ك��ه ش��وه��ه وای نه هێڵێت و به شێوه یه كی ده ورووبه رمان وه ك ن��ی��ش��ان��ب��دات، روون

رۆژی رووناك.ئ����ه م ت��ه ك��ن��ۆل��ۆژی��ای��ه بۆ زۆر ئ��اس��ان��ك��اری��ه ك��ی ش��ۆف��ێ��ران دروس��ت��ده ك��ات، كه شێكی ب��ه پ��ێ��ش��ان��دان��ی ب��وون��ی ل��ه ك��ات��ی روون ت��ه م��وم��ژو ب��ه ف��رب��اری��ن��دا، ه��ه روه ه��ا ب��ۆ ف��ڕۆك��ه وان و ته نانه ت ده ریاوانه كانیش و سینه مایشدا فیلمی له كاتی

سوودی لێوه رده گیرێت.كۆمپیوته ری گیرفان

چ��اوه ڕوان��ده ك��رێ��ت وا )2020( ل��ه س��اڵ��ی ك���ه له كڕینی بیر ته نیا نه ك دا، به ڵكو بكه ینه وه ، كۆمپیوته ر ئه و ج��ۆری له كڕینی بیر بكه ینه وه ك��ۆم��پ��ی��وت��ه ران��ه كه تایبه تمه ندی زۆر گرنگی چونكه له خۆده گرن، باش ده بنه له ئاینده دا ئامێره كان ته كنۆلۆژیاو زی��ره ك��ت��ری��ن كه ئه مڕۆ ل���ه وه ی ج��ی��اواز

بوونیان هه یه .)ه�����������وارد ل����وك����ر( )Howard Locker(ب��ه رپ��رس��ی گ��ه ش��ه پ��ێ��دان��ی له كۆمپانیای ئ��ام��ێ��ره ك��ان ده دات به وه ئاماژه لینۆفۆ دروستبكرێت كه ئامێرێك به ئاسانی بخرێته گیرفانه وه ، ه����اوك����ات ئ����ه م ئ��ام��ێ��ره له خۆده گرێت ش��اش��ه ی��ه ك رووناكی به تیشكی كه ته نیا

كارده كات.ئینته رنێتێكی هه روه ها لێببه سترێت وای��ه رل��ی��س��ی كه خێراییه كه ی بگاته )550( ،)MBPS( م��ێ��گ��اب��ای��ت -5( پاترییه كه شی توانای 7( رۆژ ده مێنێت، هه روه ها ناوه كییه كه ی چ��اره س��ه ری )ال��م��ع��ال��ج ال��داخ��ل��ی ( ) )256( ل����ه )Coreشاشه كه ی پێكدێت پارچه

ب���ه )ل���م���س( ب���ه رك���ه وت���ن كارده كات.

زۆر ئ���ام���ێ���ره ئ�����ه م ل��ه ت��ی��ت��ان��ی��ۆم ب��ه ه��ێ��زت��ره و كێشه كه شی ده گاته )200

( گرام.داینه میكی كامێرای

ئ��������ه م ك����ام����ێ����رای����ه ئامێرێكی وه ك له شێوه یدا ی��اری��ك��ردن ده رده ك��ه وێ��ت، ب�����ه اڵم ل���ه ڕاس���ی���ت���دا ئ��ه و ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی��ان��ه ی ل��ه م زۆر ه���ه ی���ه ئ����ام����ێ����ره دا ئه و له تایبه تمه ندی به رزتره كامێرانه ی كه ئه مڕۆ بوونیان

هه یه . John( كنور( )ج��ۆن به شی سه رۆكی )Knaurك��ارگ��ێ��ڕی داه��ێ��ن��ان��ه ك��ان ئۆلیمبۆس، له كۆمپانیای ك��ه ئ��ه و ده ب��ی��ن��ێ��ت وای ك��ام��ێ��رای��ه ی چ�����اوه ڕوان ده ك���رێ���ت دروس��ت��ب��ك��رێ��ت س��ووك��ی زۆر كێشێكی ه��ه ی��ه ، ش��اش��ه ك��ه ش��ی زۆر روون���ه ك��ه ده ت��وان��رێ��ت به بسوڕێنرێته وه ، پله )360(ئه كریلیكییه و چاوه كه یشی ده ت��وان��ێ��ت ن���ه رم���ه ، زۆر وێنه كه ی پێویستی به پێی خ�����ۆی ب��گ��ون��ج��ێ��ن��ێ��ت، زۆر به رنامه یه كی هاوكات ده گرێت له خۆ پێشكه وتوو ویستی به پێی كه ده توانرێت مۆنتاژ وێنه كان به كارهێنه ر

بكرێت.ئ��������ه م ك����ام����ێ����رای����ه تایبه تمه ندییه كی چ��ه ن��د گ��رن��گ ل��ه خ��ۆده گ��رێ��ت، ب���ه ك���اره���ێ���ن���ان���ی وه ك وای��ه رل��ێ��س، ئینته رنێتی ده ت����وان����ێ����ت وێ���ن���ه ك���ان بگه یه نێت وای���ه ر ب��ه ب��ێ ب��ه ك��ۆم��پ��ی��وت��ه رك��ان و

پرێنته ره كانیش.ئ����ه وه ی ك��ه م��اوه بوترێ��ت ئه م كامێرایه له گه ڵدایه پاترییه كی به بێ كه ده توانێت )1200( وه ستان وێ��ن�����������������������ه

بگرێت.

ته‌کنه‌لۆژیا 37ته‌کنه‌لۆژیا36

ته‌كنۆلۆژیا‌ژیانمان‌به‌ره‌و‌گۆڕان‌ده‌باتئاینده به ره و ئه وه ده ڕوات كه هه سته كانمان پڕبكات له به دیهێنانی ئامانجی گه وره ، كه په ره به تواناكانمان ده دات له به ره وپێشبردنی په یوه ندیه كانمان له گه ڵ

ئه وی تردا. لێره دا هه نێك له و ته كنۆلۆژیایانه تان پێده ناسێنین.

ب��ه ده س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ت��وان��ای ئ��ام��ێ��ره ل���ه و زی��ات��ر زۆر ده س��ت��ك��ردان��ه ی ك��ه ئ��ه م��ڕۆ ب��وون��ی��ان ه��ه ی��ه و ن��ات��وان��ن زیاتر جۆڵه ل���ه )3( ته نیا

ئه نجامبده ن.داهێنانه ل��ه م ئ��ام��ان��ج وه ك قۆڵه ئه م كه ئه وه یه هه مان قۆڵی ئاسایی مرۆڤ��

به هه مان توانا ئیشبكات.هه وڵی كاتدا له هه مان قۆڵه ك��ه ئ��ه م ده ده ن ئ��ه وه ب��ه ده م��ارێ��ك��ی م��ێ��ش��ك��ه وه ب��ب��ه س��ت��رێ��ت��ه وه ، ك��ه ئ��ه رك و ف����ه رم����ان ل��ه م��ێ��ش��ك��ه وه

وه ربگرێت.شاشه ی ته نك و روون

له كۆمپانیای لێكۆڵه ران م��ای��ك��رۆس��ۆف��ت ك��ار

ئه وه له سه ر

ده كه ن

ك��ه ب��اش��ت��ری��ن سوود له و ئامێرانه وه رب����گ����رن ك��ه ئ��ێ��م��ه به كاریانده هێنین، رۆژان��ه )كۆمپیوته ر، وه ك

مۆبایل(.له و یه كێك نه ی لێكۆڵینه وات����ای����ب����ه ت����ه ب��ه ئ��ام��ێ��رێ��ك نرێت كه ده تواك���ۆن���ت���رۆڵ���ی ش���اش���ه ك���ه ی

كۆمه ڵێك له ڕێگه ی بكرێت دووگ���م���ه وه ك��ه ب��ه ل��ێ��واری ش��اش��ه ك��ه وه ی��ه ، ه��اوك��ات بخه ینه په نجه كانمان ئه گه ر ئ��ه وا ئ��ام��ێ��ره ك��ه وه پشتی به شێوه یه كی په نجه كانمان ئه لیكترۆنی ده رده كه وێت.

Lucid( ئه م ئامێره كه بهTouch( ناسراوه زیاتر ئه و س��وودی ده ت��وان��ن كه سانه ل��ێ��وه رب��گ��رن ك��ه ده س��ت و پ��ه ن��ج��ه ك��ان��ی��ان ئ��ه س��ت��ورو ق���ه ڵ���ه ون، ل���ه م رێ��گ��ه ی��ه وه پێش و ل��ه س��ه ر ده ت���وان���ن

پشتی شاشه كه به ئاسانی ن نیا ئیشه كا

ئه نجامبده ن.له گه ڵ ئه وه شدا له پشتی ك��ام��ێ��رای��ه ك كه شوێن هه یه ئامێره كه وه دی��اری��ده ك��ات، په نجه كان وه ك سێبه ر له سه ر شاشه كه

پیشانیده دات.ئه و ئامێرانه ی كه شێوازیان

ده گۆڕدرێتله ئاینده دا مۆبایله كه ت ده ب���ێ���ت���ه ه���اوڕێ���ی���ه ك���ی كه یارمه تییه كی هه میشه یت،

باشت ده دات، نه ك ته نیا ب��ۆ پ��ه ی��وه ن��دی��ك��ردن،

ب������ه ڵ������ك خ�����ۆی )طاقة له خۆیدا

ش���م���س���ی���ة ( ه ی ز و

خ�������ۆر

وه رده گ�����رێ�����ت و ت��وان��ای خۆنوێكردنه وه ی ده بێت.

ت��ی��م��ی دوو ئ��ێ��س��ت��ا )ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ن��ۆك��ی��ا( و نانۆ زان��س��ت��ی )ن���اوه ن���دی ل���ه زان���ك���ۆی ك��ام��ب��ری��ج(، نموونه یه ئه و له سه ر كار

ده كه ن.ده توانرێت ئامێره ئه م وایلێبكرێت كه قه د بكرێت و

ب���ه ئ���اس���ان���ی ێته بكر

گ��ی��رف��ان��ه وه ، به هێزیش ن��ه رم و هاوكات ده ب����ێ����ت، ك��ه ب��ه ئ��اس��ان��ی ناچێت، تێك ناشكێت و سه عات وه ك ده شتوانرێت

له ده ستبكرێت.ن����اوه ن����دی زان��س��ت��ی ن���ان���ۆ ت��ه ك��ن��ۆل��ۆژی��ای��ه ك كه توانای به كارده هێنێت هه یه خ��ۆپ��اك��ك��ردن��ه وه ی له جێگه ی په نجه و ته بووتۆز

و ئاو.....هتد.ه��������������ه روه ه��������������ا پ���ات���ری���ی���ه ك���ی ب��چ��ووك��ی ب��ۆ داده ن���رێ���ت ك��ه ت��وان��ای خ��ۆش��ه ح��ن��ك��ردن��ه وه ی ه��ه ی��ه ، ه��اوك��ات ئ������ه م ئ���ام���ێ���ره ئاگادارمان ده كاته وه ژینگه له پیسبوونی مادده یه كی ب��ه ه��ه ر

كیمیایی.ده توانین له كۆتایدا ده توانێت ئامێره ئه م بڵێین چاالك زۆر به شێوه یه كی

ئه نجامبدات. ئیشه كانی ئه لیكترۆنی بینینی سیستمی

مژده یه ك بۆ شۆفێرانگرفتانه ی ل��ه و یه كێك

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

قۆڵی رۆبۆتی: ل��ه زان��ای��ان ت��ی��م دوو ك���ار ل��ه س��ه ر پ��ه ره پ��ێ��دان��ی ده كه ن رۆبۆتییه قۆڵه ئه و به كارده هێنرێت، كه ئه مڕۆ یه كێكیان تیمه ش دوو ئه م )Deka Research(ب���ه ڕێ���وه ب���ه ره ك���ه ی )دی���ن )Dean Kamen( كامن( تاقیگه ی ئه ویتریشیان ه و ف��ی��زی��ای ج��ێ��ب��ه ج��ێ��ك��ردن��ه ل������ه زان������ك������ۆی ج����ۆن كه هه ڵده ستێت هۆبكینزه ، ئیشوكاری به ڕێكخستنی تر دام�������ه زراوه ی )30(له گه ڵیدا كه گرێبه ستیان

هه یه .ه��ه ن��دێ��ك ن��م��وون��ه ی تازه ی قۆڵی رۆبۆتی خرایه پزیشكی، پشكنینی ژێ��ر ه���ه ن���دێ���ك ل���ه پ���س���پ���ۆڕان نموونه یه كه ئه م وایده بینن

موعجزه یه كی ده بێته بۆ ئ���ه ن���دازی���اری

گ����ازی ف��رم��ێ��س��ك��ڕێ��ژ ب��ری��ت��ی��ی��ه ل��ه ئ��اوێ��ت��ه ی��ه ك��ی ك��ی��م��ی��ای��ی، ك���ه ده ب��ێ��ت ب���ه ه���ۆی ورووژان����دن����ی گلێنه ی هه س����ته ده ماری ورووژان���دنه ئ��ه م چ��او، ده ب���ێ���ت���ه ه�����ۆی ئ�����ازار، ف���رم���ێ���س���ك و ت���ه ن���ان���ه ت ه��ه ن��دێ��ك ج���ار ك��وێ��ری، پ��ێ��ك��ه��ات��ه ی ك��ی��م��ی��ای��ی ب��ه ش��ی��وه ی��ه ك��ی ئ��اس��ای��ی له بڕمۆئه سیتۆن، بریتییه )CH3COCH2Br( به نزیل ،)C7H7Cl( ك��ول��ۆرای��د تیوفن ی���ان ت���ی���وف���وران، به نزیل میتل ،)C4H4S(CH3-C6H4-( ب��رۆم��ی��د CH2Br(، هه روه ها بڕۆم و

كلۆر. چۆنییه تی دروستكردنی ب���ه ت���ێ���ك���ه ڵ���ك���ردن���ی له گلیسیرین و رێ���ژه ی���ه ك بایوسولف��ات، س��ۆدی��ۆم ب��ه گ��ه رم��ك��ردن��ی ت��اپ��ل��ه ی كارلێكێك ك���واڵن���دن���ی، ل���ه م ش���ێ���وه ی خ�����واره وه دروس����ت����ده ب����ێ����ت، ل���ه م بڵق هه ندێك كارلێكه دا دروس��ت��ده ب��ن، ك��ه گ��ازی CH2OH-( فرمێسكڕێژن CHOH-CH2OH +NaHSO4 CH2OH- CHOH-CH2ONa +

.)H2O + SO3ت��رش��ی ب��ه ده س��ت��ه��ات��وو سووتانه وه ی هۆی ده بێته چ����������او ل����ه گ�������������������ه ڵ فرمێسك، دروست�����كردنی ه�������������������ه روه ك ده زان������ن م����ادده ی پی����ازی���ش ئه م تێ����دایه ، گ��ۆگ��ردی م����اده ی����ه ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی ج���ۆرب���ه ج���ۆر ل��ه خ�����������ۆ

ده گ�����رێ�����ت، ی�����ه ك ل���ه و بری���تییه تایبه تمه ندی�����یانه كات���ێك له فرمێسك����ڕێژی، پ��ی��ازێ��ك ل��ه ت��ده ك��ه ی��ت، خ���ان���ه ك���ان���ی پ���ی���ازه ك���ه خانانه ئه م ده كرێن����ه وه و ه��ه ی��ه ، پێكهاته یان دوو كه ئه نزیمین، به شێ����كیان ئالین��ازو پێیده وت���رێت له گه ڵ به شی گۆگردی.

ئ��ه ن��زی��م��ی ئ��ال��ی��ن��از، پیاز گ��ۆگ��ردی پێكهاته ی هه ندێك ش��ی��ده ك��ات��ه وه و گۆگردی كاتی پێكهاته ی دروس��ت��ده ك��ات، ك��ه ده ب��ن ،)SO2( وه ك ب���ه گ���از، هه ڵگری كه گ��ازان��ه ، ئ��ه م پ��ێ��ك��ه��ات��ه ی گ��ۆگ��ردی��ن ده گ������ه ن هه واوه و ده چنه ب���ه چ���اوی م�����رۆڤ، ئ��ه م فرمێسك���ه ل��ه گ��ه ڵ گ��ازه رژێ����ن����ه ك����ان����ی چ������اودا ترشی ك��ارل��ێ��ك��ده ك��ات و س��ۆل��ف��ۆر دروس��ت��ده ك��ات، ه���ه ر ئ��ه م��ه ی��ه ك��ارده ك��ات��ه ده م��اره ك��ان و هه سته س��ه ر ده ب���ێ���ت���ه ه����ۆی ئ�����ازاری چ�����او، ل���ه ك���ۆت���ای���دا ب��ۆ واڵم��دان��ه وه ی ئ��ه م ئ��ازاره ف��رم��ێ��س��ك�����������������ڕژێ��ن��ه ك��ان دروس��ت��ده ك��ه ن، فرمێسك ب���ۆ ئ������ه وه ی گ��ۆگ��ردك��ه ب��ه ف��رم��ێ��س��ك��ه ك��ان ل��ه چ��او

پاكبكه نه وه . ی��ه ك��ێ��ك ل��ه ب��اش��ت��ری��ن رێ��گ��ه ك��ان��ی خ��ۆپ��ارێ��زی ل����ه ب����ه ران����ب����ه ر گ�����ازی ف���رم���ێ���س�������������������ك���ڕێ���ژ، دروس��ت��ك�����������������������ردن��ی دووك��������ه ڵ و خ���واردن���ی پاككردنه وه ی بۆ شیرمه نی ج���ه س���ت���ه ل�����ه م�����ادده ی

ژه هراوییه .

گازی فرمێسكڕێژ

چییه ؟

Page 24: lvin science no 3

كه ده ستیپێكرد ئ��ه وك��ات��ه میسری ه����ه زار س����ه دان به كۆبوونه وه ، ده ستیانكرد له سه ر ڤیدیۆیه كمان ئێمه له زیاد كه دانا فه یسبووك له سه ر ك��ه س )٦٠٠٠٠(دی��واره ك��ان��ی��ان ك��ردی��ان هه میشه م��ن ب��ه ه��اوب��ه ش، ئازادی تۆ ئه گه ر وتوومه خه ڵك ب��ۆ كۆمه اڵیه تیت ئینته رنێتیان ته نیا ده وێ��ت

بده رێ".غ���ون���ه ی���م ل��ه پ��ێ��ش��دا ل��ه ب��ه ڕێ��وه ب��ه ره یه كێكبوو ب��ێ��ن��اوه ك��ان��ی الپ��ه ره ی��ه ك��ی ف����ه ی����س����ب����ووك ل���ه ژێ���ر "ئێمه هه موومان ناونیشانی خالید سه عیدین"، خالید گه نجێكی ن��اوی سه عید كاتێك سااڵنه بوو، )٢٨(ڤ���ی���دی���ۆی���ه ك���ی ل���ه س���ه ر پۆلیس ه��اوك��اری��ك��ردن��ی

قاچاخچییه كاندا ل��ه گ��ه ڵ ئینته رنێت ت��ۆڕی له سه ر پۆلیسه وه ل��ه الی��ه ن دان���ا،

لێیدرا. به خه ستی ئ���������ه وه ی دوای ب���زوت���ن���ه وه ك���ه ی م��ی��س��ر ده س��ت��ی��پ��ێ��ك��رد غ��ون��ه ی��م رۆژ )١٢( م����اوه ی ب��ۆ دوای ده س���ب���ه س���ه رك���را، ئ������ازادی ئ����ه و ل���ه الی���ه ن ب���زوت���ن���ه وه ك���ه وه ب��ه ه��ۆی له سه ر كاریگه رییه كانی ب���زوت���ن���ه وه ك���ه ب���ه ه���ۆی ئ���ی���ن���ت���ه رن���ێ���ت���ه وه وه ك����و قاره مانێك پێشوازی لێكرا.به ڕێوه به رێكی وه ك��و گ������وگ������ڵ، غ����ون����ه ی����م میدیای كاریگه رییه كانی ك���ۆم���ه اڵی���ه ت���ی ب��ه ب��اش��ی ده ن���اس���ێ���ت، ل��ه م��ان��گ��ی دی��س��ه م��ب��ه ری راب����ردوودا ل���ه ك���ۆب���وون���ه وه ی���ه ك���ی

گ��وگ��ڵ��دا ل��ه ق��اه��ی��ره وت��ی چ��اوه ڕوان��ده ك��رێ��ت زیاد له )١٠٠( میلیۆن عه ره ب میلیۆن، )٣٥١( ل��ه ك��ۆی بتوانن )٢٠١٥( ت��اوه ك��و له ئینته رنێت سودوه رگرن. غ���ون���ه ی���م ه���ه روه ه���ا ب����ه ب����ه ش����دارب����ووان����ی وت ك���ۆن���ف���ران���س���ه ك���ه ی له خوله كێكدا زیاد له )٢٤( له جیهانی ڤیدیۆ كاتژمێر سه ر ده خرێته عه ره بییه وه ئه مانه ی هه موو یوتیوب، ك��ه ئ���ه و ده ی��ڵ��ێ��ت پێش

شۆڕشه كه بوو.ژم��اره ی��ه ك��ی ك��ه م له و خه ڵكه ی بڕوایان به وه نییه كۆمه اڵیه تییه كان میدیا ده وری گرینگیان له ئازادی كۆبوونه وه و راده رب��ڕی��ن و ل�����ه م�����ێ�����ژووی ن���وێ���ی له كاتی ن��ه ب��ێ��ت، ع��ه رب��دا

راب��وون��ی خ��ه ڵ��ك ب��ه دژی میدیا ده س�����ه اڵت�����داران، ده وری كۆمه اڵیه تییه كان له كۆكردنه وه و گرنگیان ب��اوك��ردن��ه وه ی ه���ه واڵ و گ��رن��گ و زۆر زان��ی��اری��ی��ه چ���اره ن���ووس���س���ازه ك���ان���دا له كۆتایدا ب��ه اڵم ه��ه ب��وو، ته نیا یوتیوب فه یسبووك و ئ���ام���رازن و ئ��ام��رازه ك��ان ن���ات���وان���ن ئ����ه و ش��ۆڕش��ه ببێت ك���ه ب��ه رپ��اب��ك��ه ن، جیهان گ��ۆڕان��ی ب��ه ه��ۆی وه ك ئه وه ی له م حه فتانه ی

بینیمان. دواییدا ئ�������������ه وه ی ه����ه ی����ه ن��ه خ��ۆش��ێ��ك��ی ق���ورس���ی ك��ۆم��ه اڵی��ه ت��ی��ی��ه ب��ه ه��ۆی س���ه رك���وت���ك���ردن���ێ���ك���ی ل��ه ڕاده ب��ه ده ر ل��ه س��ه ره وه و سیاسی و ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ئ��������اب��������ووری خ������راپ

هۆكاری ئه مه له خواره وه ، س�����ه ره ك�����ی راپ���ه ڕی���ن���ه جیهانی شه قامییه كانی ع��ه ره ب��ه ك��ه ب��ه درێ��ژای شۆڕشدا له ناو مێژوویان

ژیاون. Washington post : سه رچاوه

ئه ودیوی زانست 39ئه ودیوی زانست38

ئه گه ر تۆ ئازادی كۆمه اڵیه تیت

بۆ خه ڵك ده وێت ته نیا ئینته رنێتیان

بده رێ

شۆڕشی‌فه‌یسبووك‌و‌تویته‌رده سه اڵتی میدیایی هۆكاربووه بۆ ئه وه ی ئێمه نه توانیین شۆڕشێكی فه یسبووكی

له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاستدا ببینین. حوسنی ده س���ه اڵت���ی ده ی���ان دوای م���وب���اره ك س�����اڵ ف���ه رم���ان���ڕه وای���ی پێشوو مانگی س��ه ره ت��ای ك��ۆت��ای��ی پ��ێ��ه��ات، ئ��ه م��ه رووخ����ان����ی ده س����ه اڵت����ه ، سایته كاریگه ری رۆڵ و كۆمه اڵیه تییه كان و میدیاییه ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای م��ۆب��ای��ل��ی له سه ر ده سه اڵتی سه رۆكی پێشووی میسر پیشاندا.

دوای ئ����ێ����س����ت����ا خۆپێنێشاندان و ئ����ه وه ی ده س��ه اڵت دژایه تیكردنی ل���ه م���ی���س���رو ت���ون���س���ه وه

به حره ین، به ره و رۆیشتووه لیبیاو شوێنه كانی جه زاییرو تر هه ندێك له خه ڵك باسی دروس��ت��ب��وون��ی ش��ۆڕش��ی فه یسبووك ی��ان ت��وی��ت��ه ر، ل���ه واش���ن���ت���ۆن���ه وه ب����ه ره و تر شوێنه كانی ق��اه��ی��ره و

ده كه ن. چه ندین خ��ۆم بۆ من م���ان���گ پ���ێ���ش ئ������ه وه ی، ده ستپێبكات رێپێوانه كان ده وری له سه ر لێكۆڵینه وه م كۆمه اڵیه تییه كان م��ی��دی��ا ل���ه ج���ی���ه���ان���ی ع������ه ره ب ده ستپێكردبوو، ئه و بابه ته ی

پێشچاو ده ه��ات��ه وا ك��ه بایه خپێدانبوو ج��ێ��گ��ه ی ب��ۆ ه��اوڕێ��ی��ان��م ل��ه ب��ه ش��ی پ���ه ره پ���ێ���دان���ی م��ی��دی��ای له پڕبوو كه نێوده وڵه تی، ب��ه ی��ه ك��ێ��ك ل��ه گ��ه وره ت��ری��ن

باسه كانی ئه م جیهانه . ب�����ه اڵم چ����ۆن م��ی��دی��ا ك���ۆم���ه اڵی���ه ت���ی���ی���ه ك���ان ب��ه س��ه ر ئه م ده س��ت��ده گ��رن ئاڕاسته ی راپه ڕینه نانه داو ده ك�����ه ن؟، ئ��ای��ا ئ��ێ��وه بۆ رووخ����ان����دن����ی رژی���م���ه ت��وت��ال��ی��ت��ه خ��وێ��ن��ڕێ��ژه ك��ان به كۆكردنه وه یه ك پێویستتان

له فه یسبووكه تازه كراوه كان، په یامه یوتیوب و ڤیدیۆكانی

كورته كانی تویته ر هه یه ؟بۆ زانینی ئه مه با گوێ )٣٠( سااڵنه ی له كه سێكی گوگڵ ب���ازاڕی ن��وێ��ن��ه ری بگرین غونه یم وائیل واته له قاره مانه كانی یه كێكه كه به حكومه ت دژ بزوتنه وه ی ل���ه گ���ۆڕه پ���ان���ی ت��ه ح��ری��ر ش��ۆرش��ێ��ك��ی م��ی��س��ری كه

له دایكبوو. له فه یسبووكدا مانگی )١١(ی له ئه و )CNN( ب����ه ش����وب����ات "ش���وڕش���ه ك���ه گ����وت ی

نووسینی: جیفری غه ناموه رگێرانی: لڤینی زانستی

هێزی ساڵبوو ده ی��ان ده ستیگرتبوو س��ه رب��ازی ته له فزیۆنی رادی��ۆو به سه ر له بینایه كدایه كه میسری قاهیره ، شاری له ناوه ندی ئ���ه م ده س��ت��ب��ه س��ه راگ��رت��ن��ه ب��ه ڕواڵ��ه ت ب��ۆ ئ���ه وه بوو له مه ترسییه كانی واڵت كه

ده ره كی بپارێزێت.

Page 25: lvin science no 3

یه كن تاڕاده یه كی زۆر به هێزبوو، هریسون وای بۆ ده چوو، كه ئه و مۆمیاییه ی تر له وانه یه )ئه سمنخ كه پادشایه ی ئه و بێت، ك��اره ( بۆ ماوه یه كی كورت پێش )تون ئانخ ئامون( فه رمانڕه وایی كردو

له وانه یه براشی بووبێت.ئێسكی كه بینی هه ریسون كۆڵه كه ی سنگ، به شی سه ره كی ق��ه ف��ه س��ی س��ی��ن��گ و س��ه ی��رت��ر كه مۆمیاییه كه ، دڵی له هه مووی میسرییه كانه وه كاهینه له الیه ن مۆمیاكه ج��ه س��ت��ه ی ن���او ب��ۆ ده گه ڕێنرانه وه ، له جێگه ی خۆیدا بۆ وای ئه و هه روه ها نه ماوه ، ئێسكی الوازب���وون���ی ده چ���وو له وانه یه مۆمیاكه كه لله سه ری به هۆی خوێنبه ربوونه وه بووبێت، به ر به زه بر لێدانێكی له وانه یه

سه ری كه وتبێت. ئه م شتانه بۆ چه ندین ساڵ ئه و بیركردنه وه ی دروستكردبوو، كه )توت ئانخ ئامون( مه رگێكی زۆر دڵته زێنی هه بووه و له وانه یه

كوژرا بێت.دۆزینه وه ی تازه

،)٢٠٠٢( ل����ه س����اڵ����ی سكرتێری گشتی شورای به رزی شوێنه واری كۆن له میسر، )زاهی حه واس(، گه یشت به و ئه نجامه ی كه ده بێت كۆتایی به م گریمانانه روونببێته وه ، راستی بهێنرێت و بۆیه مۆڵه تی لێكۆڵینه وه ی له سه ر سه ره تا ده رك��رد. مۆمیاییه كان الشه ی ٢٠٠٥(دا، ( له ساڵی )توت ئانخ ئامون( به ته واوه تی به به كارهێنانی تیشكی ئیكسی سێ دووری، )سی تی سكان( كرا. تی سكان(ه ، )سی ئه م ئاكامی نیشانیدا هیچ چه شنه جێماوه ییه ك

كه لله سه ری به ركه وتنی له زه بر مۆمیاییه كه بوونی نییه ، شێوازی له كاتی دانانی الشه كه گۆشه ی سه لماند، ئه وه ی وێنه گرتنه كه دا كوشتنی له سه ر قسه كردن بۆیه هه میشه ب��ۆ ئ��ام��ون ئانخ ت��ون

كۆتایپێهات.بوو ت��ازه ك��ان وێنه گیراوه به هۆی دۆزینه وه ی شتێكی سه یر لێنه كرابووه وه ، بیری پێشتر كه پێشتر ش���ك���اب���وو، ق��اچ��ێ��ك��ی الشه ی پێنه دابوو. سه رنجیان چه ندینجار ئامون ئانخ ت��وت له ساڵی گ��واس��ت��ن��ه وه ، ب��ه ه��ۆی شوێنێكی چ��ه ن��د )١٩٢٥(ئ��ه م شكانه ، ب���ه اڵم ش��ك��اب��وو، جیاوازبوو چه پ، الی له ڕانی شكانه ئ��ه م ت��ر، له شكانه كانی كه ش��ك��ان��ێ��ك، وه ك ك��ۆن��ب��وو له كاتی ژیانی ئاسایی كه سێكدا رووده دات له كاتێكدا شكانه كانی تازه بوون، هه موویان )١٩٢٥(ئه م له چاكبوونه وه ی نیشانه یه ك مۆمی نه بوو بوونی شكاوییه به كارهاتوو له كاتی مۆمیایكردندا چ��ووه ت��ه ن��او ش��ك��اوی��ی��ه ك��ه وه ، له وانه یه ده دات پیشانی ئه مانه شكانه كه ماوه یه كی كورت پێش ئه نجامی روویدابێت. مردنی پێده چێت كه بوو ئه وه كۆتایی ئ��ام��ون( به هۆی ئ��ان��خ )ت���وت شكانه وه ئه م كاریگه رییه كانی

مردبێت. وه كو هه ر تیورییه ش ئه م تیورییه كانی تر، ده رباره ی مه رگی )توت ئانخ ئامون(، زۆر درێژه ی نه كێشا، له لێكۆڵینه وه ی دووه مدا گروپی توێژینه وه كه وێنه ی )سی زیاتره وه به وردی سكان(ی تی ه��ه روه ه��ا گ��رت، له مۆمیایه كه

ل���ه ئ���ێ���س���ك���ی پ���ێ���ی )ت����وت ئ��ان��خ ئ��ام��ون( ن����م����وون����ه ی )D N A (ی��ان، وه رگ��رت ت��������اوه ك��������و له گه ڵ بتوانن ئ��ۆرگ��ان��ی��زم��ه ن����ه خ����ۆش����ی

دروستكره كاندا به راوردی بكه ن، ه��ه روه ه��ا ب��ه ئ��ۆم��ێ��دی ئ��ه وه ی بنه ماڵه ی شه جه ره نامه ی بتوانن له گه ڵ روونبكه نه وه ، پاشایه تی ت��ردا مۆمیایی ی��ان��زه )DNA(

به روادیانكرد.ئه نجامی ئه م توێژه نه وه یه كه له ساڵی )٢٠١٠(دا باڵوبوویه وه ، پێیه كه ی ش��ك��ان��ی ل��ه گ��رن��گ��ی ك��ه م��ك��رده وه ، ئ���ه م ج��اره ی��ان، ئانخ توت ئه وه یه ، ئه نجامه كه ئامون به شێوه ی زگماك كه سێكی نه خۆش و الوازو كه مئه ندامبووه و ب��ه ه��ۆی م���ه الری���اوه م����ردووه ، تی سكان(ه كان )سی ئه نجامی پێی ئێسكه كانی ده دات پیشانی راس��ت��ی )ت��وت ئانخ ئ��ام��ون ( گرفتیان هه بووه ، له پێی چه پیشدا تێدابووه و درزی��ان ئێسكه كانی له هه ندێك شوێنیشدا جومگه كانی ئه نجامی به پێی ل��ه ج��ێ��چ��ووه ، گروپه ،)DNA( تاقیكردنه وه ی دڵنیان، ب��ه ت��ه واوی زانستییه كه )هه ریسون( مۆمیاییه كه ی كه كه ناوی )ئسمنخ كاره (ی لێنابوو ئانخ ت��وت ب��اوك��ی له ڕاستیدا ئاتن(ه ، )ئاخن وات��ه ئامونه و دایكی توت ئانخ ئامون خوشكی ئاخن ئاتن بوو، بۆیه توت ئانخ هاوسه رگیری منداڵی ئ��ام��ون

كریستین ت��ی��م��ان��ۆ كریستین نه خۆشییه له ئه نستیتۆی مایه ر نوختی( )برنارد ئیستواییه كانی له سه رده می ده ڵ��ێ��ت، ئه ڵمانیا )توت ئانخ ئامون(دا كه سیكی نه خۆشی له به رانبه ر پێگه یشتوو مه الریادا پارێزراو بووه و تووشی

ئه م نه خۆشییه نه ده بوو. ئ��اك��ام��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ی ره خ��ن��ه ی زۆرت���ری���ن )DNA(زۆر دروس�������ت�������ك�������ردووه ، كۆن )DNA(ی له شاره زایانی به گومانه وه سه یری ئه م ئه نجامانه ده ك�������ه ن، ه����ۆك����اری ی��ه ك��ه م )DNA( خ���ودی ب���ارۆدۆخ���ی )DNA(ی ه��ه رچ��ه ن��د ه ك��ان��ن، )نیانده رتاڵه كان( )ماموسه كان( و به اڵم ماون، ساڵه هه زار ده یان له ناوه ندێكی ماوه یه كی درێژ بۆ )بارنز( ی��ان ن��ه ب��وون، گ��ه رم��دا له زانكۆی بایۆلۆژی ش��اره زای له نده ن ده ڵێت له گه رمای ده شتی زیاتر )DNA(ه ك�����ان م��ی��س��ردا

له چه ند سه ده یه ك نامێننه وه . بریتییه ش���ت دووه������ه م ل���ه ب���وون���ی ش��ت��ی ت���ر ل��ه ن��او زانستییه كه تیمه )DNA(ك���ان، )PCR( پۆلیمه ری له كارلێكی بۆ به هێزكردنه وه ی )DNA(ه كان سوودیان وه رگرتووه ، ئه م میتۆده تاوه كو تێدایه ئاماده ییه ی ئه و )DNA( مادده ی نوێ بهێنێته نێۆ

كانه وه .زیاتر پێشكه وتنی ئاسۆی ئانخ )ت��وت ده رب���اره ی مه رگی زۆر رووننییه ، زۆر ئ��ام��ون(، ل��ه ت��وێ��ژه ران داوای���ان���ك���ردووه ت��اوه ك��و زان��ی��اری��ی��ه پ��ێ��واوراوه به وانیش بدرێت ره س��ه ن��ه ك��ان، تاوه كو لێكۆڵینه وه ی له سه ربكه ن، ب��اره وه ل��ه م ب��ه اڵم كه سێك كه ح��ه واس( )زاه��ی ده دات بڕیار ئاكامی رای��گ��ه ی��ان��دووه ، كه ه ، ده رب��اره ی ئه و لێكۆڵینه وه كانی مه رگی )توت ئانخ ئامون( قسه ی توێژینه وه كانی ئه گه ر كۆتاییه ،

حه واس قسه ی كۆتای بێت. م��ه رگ��ی پێشچاو وادێ��ت��ه هه میشه بۆ ئامون( ئانخ )توت ل��ه ژێ��ر پ���ه رده ی���ه ك ل��ه گ��وم��ان��دا

ده مێنێته وه .New Scientist : سه رچاوه

شارستانیه‌ت 41شارستانیه‌ت40

ی كار

هۆله

ن ایا

زانڵ،

سان

اراه ز

هی

واد

وه نه

ۆڵك

ده ن

كانه

ه ورع

فیی

دنمر

ئا: لڤینی زانستی

ئه نجامی مه حره مه كانه ، نێوان ه��اوس��ه رگ��ی��ری م��ه ح��ره م��ه ك��ان كه موكورتی ب��ه ه��ۆی ده ب��ێ��ت ئێستا بۆیه ل��ه م��ن��داڵ��دا، جینی ده ت���وان���ی���ن ت��ێ��ب��گ��ه ی��ن ب��ۆچ��ی كه سێكی ئ��ام��ون( ئانخ )ت��وت له كۆتایدا الوازب��ووه ، نه خۆش و رایده گه ێنێت، زانستییه كه گروپه )DNA( ل��ه س��ه ر تاقیكردنه وه ن��ه خ��ۆش��ی ن��ی��ش��ان��ی��ده دات ی م��ه الری��ای ه��ه ب��ووه ، ه��ه روه ه��ا به هۆی ئه وه ی به شێوه ی زگماك به رگه ی الوازب���ووه ، كه سێكی

نه خۆشییه كه ی نه گرتووه .ئه نجامی كۆتایی

ل���ه ل���ێ���ك���ۆل���ه ران زۆر راپۆرته یان ئه م به شی هه ندێك بیكر( )ب��رن��دا راستنییه ، ل��ه ال له زانكۆی )ئه ریزۆنای( ویالیه ته ی��ه ك��گ��رت��ووه ك��ان��ی ئ��ه م��ری��ك��ا، كۆنه كان ئێسكه ل��ه س��ه ر ك��ه مۆمیاییه ده ڵ��ێ��ت ك���ارده ك���ات، نه ناسراوه كه له ڕاده به ده ر گه نجه ، بۆیه ناكرێت باوكی )توت ئانخ

ئامون ( بێت. )جیمز گمبل( نه شته رگه ری ستانفۆرد له زانكۆی ئۆرتۆپێد به هۆی له جێچوونه كان ده ڵێت پڕۆسه ی مۆمیایكردنه وه روویان هه روه ها ت��ر، شتی ن��ه ك داوه ،

دۆزرای��ه وه ، )١٩٢٢(دا له ساڵی ده ستلێنه دراوی گ���ۆڕی ت��اك��ه میسری سه رده می كۆنه ، كاتێك )هاڤارد به ریتانی، دێرینناسی كارتر( گۆڕه شاره وه كه ی له ژێر فیرعه ونه كان دۆڵ��ی لمه كانی بچووك و ژووره بینی ده رهێنا، باریكه كانی پڕه له گه نجینه كانی

میسری كۆن. توێكاری مۆمیاییه كه

له سه ر ت��وێ��ك��اری ی��ه ك��ه م ئانخ )ت����وت م��ۆم��ی��ای��ی��ه ك��ه ی )١٩٢٥( ل��ه س��اڵ��ی ئ���ام���ون( له الیه ن )كارترو داگالس دری( ئه نجامدرا. قاهیره له زانكۆی ت��وێ��ك��اری��ی��ه ك��ه ن��ی��ش��ان��ی��ده دات، زۆر پیاوێكی ه��ی ته رمه كه گه نجه ، كه بااڵكه ی ته نیا )١٦٥( لێكۆلینه وه به پێی سانتیمه تره ، ل��ه ئ��ێ��س��ك��ه ك��ان و ددان��ه ك��ان��ی له ته منی كه سه ئه و ده رك��ه وت به اڵم م���ردووه ، ساڵیدا )١٨(كه نه بوو له به رده ستدا به ڵگه مردنه كه ی ه��ۆك��اری بزانرێت چی بووه . لێكۆڵینه وه ی دوایی له ساڵی مۆمیاییه كه ل��ه س��ه ر )روناڵد ئه نجامدرا، )١٩٦٨(توێكاری ش��اره زای هریسون(، به ریتانیا، لیڤه رپوڵی له زانكۆی به له سه ر الشه كه لێكۆڵینه وه ی تیشكی جیهازێكی به كارهێنانی گ��ۆڕه ك��ه دا ل��ه ن��او ك��ه ئیكس، دانابوو، به ئه نجامگه یاند، هه روه ها نموونه یه ك له پێسته كه ی هه ڵگرت، ل�����ه ڕووی ئ���ه و ن��م��وون��ه ی��ه وه جۆری توانی كانلی( )رۆبێرت خ��وێ��ن��ه ك��ه ی دی��اری��ب��ك��ات. خولیای زۆرت���ر )ه��ه ری��س��ون( ئه وه بوو تاوه كو په یوه ندی نێوان )توت ئانخ ئامون( و مۆمیاییه كی مۆمیایی وات��ه ت��ر، نه ناسراوی )KV٥٥( كه له گۆڕێكی نزیكی ئامون(دا ئانخ گۆڕه كه ی )توت

دۆزرابوویه وه ، بدۆزێته وه . )توت وه ك��و مۆمیاییه ئه م كه لله سه رێكی ئ��ام��ون( ئ��ان��خ درێژی هه بوو، بۆیه ئه و بۆچوونه ئه مانه ل��ه وان��ه ی��ه دروس��ت��ب��وو تێگه یشت یه كبن، كانلی خزمی دوو ئ��ه م خوێنی ج���ۆری ك��ه بۆیه وای��ه ، ی��ه ك وه ك مۆمیاییه ئه مانه خزمی كه ئه گه ره ی ئه و

توت مۆمیای ك��ات��ه وه ی ل��ه و )١٩٢٥(دا له ساڵی خ��ام��ون، كرایه وه ، یه كێكبوو له گه وره ترین دێرینناسه كان، نهێنییه كانی ده رباره ی چۆنیه تی زۆر تیۆری هاتووه ته فیرعه ونه ئه م مردنی مه یدانه وه ، له نه خۆشی زگماكه وه

تاوه كو كوشتن. ل��ه س��ه ر ل��ه م��ان��ه هیچكام بایه خدار توێژینه وه ی بنه مای زانست ئێستا ب��ه اڵم ن��ه ب��ووه ، ب��واره دا له م زۆری پێشكه وتنی له ساڵی ب��ۆی��ه به ده ستهێناوه ، )٢٠٠٥(دا كاربه ده ستانی میسری هه ندێك به ئه نجامدانی مۆڵه تیان مۆمیاییه كه ، له سه ر تاقیكردنه وه دووری سێ وێنه گرتنی وه ك )DNA(دا، ئیكس و به تیشكی كه تاقیكردنه وانه ، ئه م ئه نجامی )٢٠١٠( له ساڵی به ڕاپۆرتێك پێمانده ڵێت باڵوكراوه ته وه ، دا كه هۆكاری راسته قینه ی مردنی فیرعه ونه گه نجه كه ده ركه وتووه ، نه خۆشی ئامون(، ئانخ )ت��وت به هۆی ب��ه اڵم ب��ووه ، زگماكی

مه الریاوه مردووه .)توت ئانخ ئامون( كێیه ؟

)توت ئانخ ئامون( له ساڵی ده س���ه اڵت���ی ز پ )١٣٣٣(له دواین یه كێك ده س��ت، گرته ف��ی��رع��ه ون��ه ك��ان��ی زن��ج��ی��ره ی فیرعه ونه ئ���ه م ه��ه ژده ه��ه م��ه ، كرد. پاشایه تی )٩( ساڵ ته نیا زۆر ده رب����اره ی زانیارییه كان سه ره كییه كه ی هۆكاره كه من، واته ئ��ه و، پێش پاشای ئه وه یه كه ب��وو پاشایه ك ئاتن، ئاخن ه��ه ڵ��گ��ه ڕاوه كه سێكی وه ك���و كه سه ئه م باسیده كه ن، له ئاین ب��ی��روب��اوه ڕه ك��ه ی خ��ۆی گۆڕی یه كتاپه رستی، بیروباڕی ب��ه ره و واته باوه ڕی به خودای تاك و ته نیا هه بوو، بۆیه )توت ئانخ ئامون( و له الپه ڕه كانی ئ��ات��ن(، )ئ��اخ��ن سه رده مه ئه و فه رمی مێژووی

سڕاونه ته وه .فیرعه ونه ئ��ه م ه��ه رچ��ه ن��د ناسراو زۆر خۆیدا له سه رده می مه رگی، دوای ب���ه اڵم ن��ه ب��وو، زۆر له فیرعه ونه به یه كێك بووه ناسراوه كان، ئه م ناوبانگه زۆرتر به هۆی ئه وه وه بوو قه بره كه ی كه

Page 26: lvin science no 3

لێكخشاندن له بۆشایشدا هه یه

ئا: لڤینی زانستی

خه یاڵی فۆتۆنی یه كسانی ل��ه ه��ه م��وو ئ��اڕاس��ت��ه ك��ان��دا ب����ه ر ت���ه ن���ه ك���ه ب��ك��ه وێ��ت، دابه زاندنی به هۆی ده بێت ك���ه م���ب���وون���ه وه ی وزه و خ��ێ��رای��ی خ���والن���ه وه ك���ه . ه��ه رئ��ه م��ه ده ب��ێ��ت ب��ه ه��ۆی ئ������ه وه ی ت��ی��ش��ك��دان��ه وه ی فۆتۆن ب��ه ش��ێ��وه ی راس��ت��ی ده كرێت ك��ه دروستببێت،

ببینرێت. له تاقیگه دا كاریگه رییه ئه م توانای ستركتۆره و ل��ه س��ه ر ب��ه ن��ده قه باره ی ته نه كه ، هه ندێك ته نی تایبه تمه ندییه كه زێڕ، وه ك ده بێت ئه لكترۆنییه كانیان ب��ه ه��ۆی ئ����ه وه ی ش��ه پ��ۆل��ی كه متر ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی ه���ه ڵ���ب���م���ژن، ل���ه وان���ه ی���ه خ��ێ��رای��ی��ه ك��ان��ی��ان ك��ه م��ت��ر

بگۆڕدرێت.رێ���ژه ی ك��ه م��ب��وون��ه وه ی خێرایی هه میشه به نده له سه ر پ��ل��ه ی گ��ه رم��ی، ه��ه ت��اوه ك��و ن���اوه ن���ده ك���ه گ��ه رم��ت��رب��ێ��ت، ف��ۆت��ۆن��ی خ��ه ی��اڵ��ی زی��ات��ر تیاده چێت، دروستده بێت و ژووردا گ��ه رم��ی ل��ه پ��ل��ه ی پ��ێ��ده چ��ێ��ت س��اڵ��ی )١٠(تاوه كو ته نۆلكه یه كی گرافیتی كه ن��ان��ۆم��ه ت��ری، )١٠٠(له بۆشایی نێوان ئه ستێره كاندا له سه ر یه ك هه یه ، ب��ه زۆری سێی خێرایی سه ره تایی خۆی له پله ی گه رمی له ده ستبدات، س��ی��ل��ی��س��ی��وس��ی��دا، )٧٠٠(گه رمی پ��ل��ه ی تێكڕای ك��ه ئه م گ��ه ردوون��ه ، ناوچه كانی خیرایی ك��ه م��ب��وون��ه وه ی��ه ی ده كێشت، درێژه رۆژ )٩٠(سارده كانی له ناوچه ب��ه اڵم )٢٧( ئ��ه س��ت��ێ��ره ك��ان ن��ێ��وان

میلیۆن ساڵی ده وێت.ب���ه اڵم چ���ۆن ده ك��رێ��ت تاقیگه دا له كاریگه رییه ئه م ب��پ��ێ��وی��ن؟ )م��ان��خ��اواس��اس( ده ڵێت "وه ها تاقیكردنه وه یه ك پێویستی به بۆشاییه كی زۆرو له یزرێك به وردی زۆره وه بۆ هه یه ، نانۆته نۆلكه كان گرتنی له به اڵم ئێستا مه حاڵه ، ئه مه داهاتووی نزیكدا له وانه یه ".

نیوتن یاساكانی به پێی له بۆشایی ت��ۆپ��ێ��ك ئ��ه گ��ه ر بخولێته وه )Vaccum(دا هێزێك هیچ ل��ه ب��ه رئ��ه وه ی ك�����ار ن���اك���ات���ه س�����ه ری، خێرایی ن��اب��ێ��ت ك���ه واب���وو كه مبكات، خ��والن��ه وه ك��ه ی ده ڵێن توێژینه وه كان ب��ه اڵم جۆرێك ده توانێت بۆشایی دروستبكات. له لێكخشاندن

به پێی پره نسیپی نادڵنیایی Heisenberg( هایزه نبێرگ )uncertainty Principleئێمه كوانته مدا، له میكانیكی به دڵنییایه وه هه رگیز ناتوانین بڵێین، كه بۆشایی به ته واوی ئێمه ئ��ه وه له جیاتی بۆشه ، له و پ��ڕه بۆشایی ده زان��ی��ن ف��ۆت��ۆن��ان��ه ی، ك��ه ب���ه رده وام ئ��ه وه ی پێش دروس��ت��ده ب��ن و بیانپێوین راسته وخۆ بتوانین ئه م هه رچه ند ده چن، له ناو له ناو زوو زۆر ته نۆلكانه فۆتۆنی پێیانده ڵێن ده چ��ن و خ��ه ی��اڵ��ی، ب���ه اڵم ده ت��وان��ن كارۆموگناتیسی ب��ه ه��ێ��زی ه�����اوش�����ی�����وه ی ف���ۆت���ۆن���ه راس��ت��ی��ی��ه ك��ان، ك��اری��گ��ه ری ل��ه س��ه ر ت��ه ن��ۆل��ك��ه ك��ان��ی تر

دابنێن. )ئ�����ه ل�����ی�����خ�����ان�����درۆ ئابا خ��اڤ��ی��ه ر م��ان��خ��اواس و ئۆپتیكی له ئه نستیتۆی خوا( توێژینه وه كانی ئه نجوومه نی ده ڵێن، ئیسپانیا نه ته وه یی به هۆی ده ب��ن هێزانه ئ��ه م ئه وه ی، كه ته نه كان به ره به ره خ��ێ��رای��ی خ��واڵن��ه وه ك��ه ی��ان چۆن هه روه كو كه مبكات، به ره و ئۆتۆمبێل دوو كاتێك هێزێكی له یه ك رووده ده ن زی��ات��ر، ل��ه چ��او ئ���ه وه ی، كه پێكدادانه كه تر به شێوازێكی به یه ك، ده به خشن رووبدات، به ركه وتنی فۆتۆنێكی خه یاڵی ل��ه ئ��اڕاس��ت��ه ی خ��والن��ه وه ی كه متری هێزێكی ته نه كه دا كاته ی ئه و له چاو لێده دات كه خوالنه وه ی هه ردووكیان

دژ به یه ك بێت. م��اوه ی��ه ك، دوای ب��ۆی��ه ژماره یه كی ئه گه ر ته نانه ت

فیزیا 42