literaturaren kritikaren_p5-19
DESCRIPTION
David Viñas Piquer Literaturaren Kritikaren historia.indd 5 21/11/11 08:18:48TRANSCRIPT
David Viñas Piquer
Literaturaren kritikaren historia
Literaturaren Kritikaren historia.indd 5 21/11/11 08:18:48
Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz
argitaratu da.
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILA
DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN
Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu informatikoa ematea edo liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman.
UPV/EHUko Euskara Zerbitzuak koordinatutako itzulpena.Itzultzailea: Iñaki Iñurrieta Labaien. Hizkuntza-begiralea: Juan Kruz Igerabide Sarasola.Begirale teknikoa: Lourdes Otaegi Imaz.
Lanaren egilea eta jatorrizko izenburua:
© Historia de la crítica literaria
David Viñas Piquer, Editorial Ariel, S.A., 2007
© Literaturaren kritikaren historia
2011, Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzuawww.argitalpenak.ehu.es – [email protected]
I.S.B.N.: 978-84-9860-574-7Lege Gordailua: BI-2914-2011
Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop.Zurbaran, 2-4, 48007 Bilbao
Inprimatzea: Itxaropena, S.A.Araba kalea 45, 20800 Zarautz (Gipuzkoa)
Literaturaren Kritikaren historia.indd 6 21/11/11 08:18:54
... Eta ni joango naiz. Eta txoriak geratuko
dira kantari.
(J. R. J., El viaje defi nitivo)
Aitari, heriotzaren kontra.
Eta Jordi Llovet nire maisuari,
zor kitaezina gogoan.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 7 24/10/11 09:15:35
Literaturaren Kritikaren historia.indd 8 24/10/11 09:15:35
Aurkibidea
Eskerrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Hasi aurreko oharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
I. KAPITULUA. Antzinate klasikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1. Poesiaren interpretazio alegorikoak K. a. VI. mendean. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232. Sofistak eta Aristofanes (K. a. V. mendearen hondarrean) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253. Platonen ideia estetiko-literarioak (K. a. 427-348). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.1. Sokratesen eta sofisten arrastoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293.2. Platonen elkarrizketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323.3. Poesia, paideia eta polisa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.4. Goi-arnas poetikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373.5. Imitazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.6. Poesiaren generoak eta esakuntza moduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453.7. Idazketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
4. Aristoteles: Poetika (K. a. IV. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504.2. Poetikaren oinarrizko ideiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.2.1. Mimesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534.2.2. Egiantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544.2.3. Literatura-generoen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554.2.4. Tragediaren berariazko printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5. Aldi helenistikoko autore greziarrak (K. a. III. m. - K. o. III. m.) . . . . . . . . . . . . . 655.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655.2. Demetrio: Estiloaz (K. a. III. m. edo K. o. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
5.2.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665.2.2. Prosaren erritmo-unitateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665.2.3. Lau estiloen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
5.3. Plutarko: Nola aditu behar duen gazteak poesia (K. o. I-II. m.) . . . . . . . . . 685.3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685 3.2. Tratatuaren ideia nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5.4. Longino: Sublime denaz (K. o. I. edo III. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Literaturaren Kritikaren historia.indd 9 11/11/11 10:47:49
10 LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
5.4.2. Sublime dena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745.4.3. Sublime denaren efektuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765.4.4. Natura vs. artea: jenioaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775.4.5. Sublimetasunaren iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
5.5. Plotino: Eneadak (K. o. III. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 815.5.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 815.5.2. Filosofia-postulatu nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835.5.3. Mimesiaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
6. Literaturaren kritika Erroma klasikoan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846.2. Horazio: Epistola ad Pisones (K. a. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
6.2.1. Testuaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856.2.2. Epistola testuinguruan jarriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876.2.3. Epistolaren oinarrizko printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886.2.4. Horazioren dualtasun nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
6.3. Zizeron: Hizlaria (K.a. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 946.3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 946.3.2. Estiloaren betegintzarrearen bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 956.3.3. «Elokuentzia gorena». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 966.3.4. Jakintza interdisziplinarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 986.3.5. Prosaren erritmoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.4. Kintiliano: Institutio Oratoria (K. o. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996.4.2. Institutio Oratoriaren X. liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1006.4.3. Erretorika klasikoaren sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
II. KAPITULUA. Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032. Tradizio neoplatonikoaren eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053. Alegorismoaren praktika, kritika-metodo gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064. Dante Alighieri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.1. Epistola Can Grande della Scala-ri (1319). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.2. De vulgari eloquentia (1304-1307) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
5. Francesco Petrarca: Le Familiariko X, 4 gutuna (1349) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196. Giovanni Boccaccio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.1. Danteren bizitza (1360-1362) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1236.2. Jainko paganoen genealogia (1360) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
7. Literaturaren kritika XV. mendean: Juan Alfonso de Baena, Juan del Encina eta Santillanako Markesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
III. KAPITULUA. Humanismoa eta ziklo klasizista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
1. Klasizismorako sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392. Errenazimentuko kritikariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
2.1. Pentsaera preskribatzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422.2. Poesiaren alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
2.2.1. Sir Philip Sidney: The Defense of Poesy (1583) . . . . . . . . . . . . . . . 1442.2.2. Sir Thomas Elyot: The Book named The Governor (1531) . . . . . . . 146
2.3. Imitatio auctoris delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502.3.1. El Brocensek (1574) eta Fernando de Herrerak (1580) Garcilaso de
la Vegaren poesiari egindako oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Literaturaren Kritikaren historia.indd 10 11/11/11 10:47:49
AURKIBIDEA 11
2.4. Herri-hizkuntzen duintzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.5. Poesia-zailtasunaren gurtza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.5.1. Carta de don Luis de Góngora en respuesta de la que le escribieron (1613 edo 1615) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
2.6. Lope de Vega: Arte nuevo de hacer comedias en este tiempo (1609) . . . . . 1743. XVII. mendeko klasizismo frantziarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1813.2. Querelle des Anciens et des Modernes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1823.3. Querelle du Cid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1833.4. Nicolas Boileau: Art poétique (1674) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
3.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1853.4.2. Kredo klasizistaren oinarrizko hastapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
4. XVIII. mendeko Neoklasizismo europarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2014.1. Garaiko ideia nagusiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2014.2. Joera berriak XVIII. mendearen bigarren erdian: Neoklasizismoarekiko haus-
tura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2064.2.1. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
4.2.1.1. Joseph Addison: Irudimenaren plazerak (1712) . . . . . . . . 2104.2.1.2. Giambattista Vico: Scienza nuova (1725) . . . . . . . . . . . . . 217
4.2.2. Pentsaera berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2224.2.2.1. Edmund Burke: Sublime denaz eta eder denaz ditugun
ideiei buruzko filosofia-azterketa (1757) . . . . . . . . . . . . 2224.2.2.2. David Hume: Gustuaren arauaz (1757) . . . . . . . . . . . . . . 2304.2.2.3. Gotthold Ephraim Lessing: Laokoon (1766) . . . . . . . . . . . 2384.2.2.4. Immanuel Kant: Juzgamenaren kritika (1790) . . . . . . . . . 2454.2.2.5. Friedrich Schiller: Poesia xaloaz eta poesia sentimentalaz
(1795-1796) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
IV. KAPITULUA. Erromantizismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
1. Kritika erromantikoa: sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2732. Friedrich Schegel: Poesiari buruzko elkarrizketa (1800). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
2.1. Friedrich Schlegel-en literatura-kritika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2752.1.1. Antzinatearen mirespena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2762.1.2. Kontzientzia historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2762.1.3. Antzinako poesia eta poesia modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
2.2. Poesiari buruzko elkarrizketaren ideia nagusiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2792.2.1. Literatura-aldiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2802.2.2. Mitologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2822.2.3. Ironia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2832.2.4. Poesia erromantikoa eta poesia modernoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2842.2.5. Klasikotasunaren eta modernotasunaren sintesia: Goethe. . . . . . . . 2862.2.6. Metodo historikoaren apologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2872.2.7. Witz delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
3. William Wordsworth: Preface to Lyrical Ballads (1800) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2893.1. Prefaceren aurkezpena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2893.2. Poesia-hizkuntzaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2893.3. Teoria asoziazionistaren eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2923.4. Natura eta zibilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2933.5. Berezkotasunaren alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2943.6. Emozioak adierazteaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2943.7. Sorkuntza-prozesuaren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Literaturaren Kritikaren historia.indd 11 14/11/11 11:04:51
12 LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
4. Samuel Taylor Coleridge: Biographia Literaria (1817). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2964.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2964.2. Lyrical Ballads direlakoen inguruko eztabaida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2974.3. Wordsworth-ekiko desadostasunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2994.4. Artifizialtasun neoklasikoaren kontra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3014.5. Poesiaren ikuspegi organikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3014.6. Poesia-jenioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
5. Percy Bysshe Shelley: Defence of Poetry (1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3035.1. Peackoc-ekiko eztabaida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3035.2. Poetaren irudia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3045.3. Malenkoniaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3055.4. Poesia eta moraltasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3065.5. Platonen eragina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
6. Victor Hugo: Cromwell (1827) lanaren «Aitzin-solasa» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3096.1. Neoklasizismoarekiko aurrez aurrekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3096.2. «Aitzin-solas»aren ideia nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
6.2.1. Generoen hibridismoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3116.2.2. Poesiaren aroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3126.2.3. Hiru unitate dramatikoez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3146.2.4. Ereduen imitazioaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3156.2.5. Artearen beregaintasunaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
7. Georg W. F. Hegel: Estetikako ikasgaiak (1835) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3187.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3187.2. Mundu espirituala eta mundu enpirikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3187.3. Arte-bilakaeraz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3207.4. Artearen betekizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3227.5. Jenioaren soslaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3247.6. Erudizioaren gutxiegitasunaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3247.7. Literatura-generoez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
V. KAPITULUA. Literaturaren kritikaren joerak XIX. mendearen bigarren erdian. . . 329
1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3292. Edgar Allan Poe: The Philosophy of Composition (1846) eta The Poetic Principle
(1850) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3303. Sainte-Beuve eta metodo biografikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364. Metodo historiko-positibista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
4.1. Hippolyte Taine: Histoire de la littérature anglaiseren «sarrera» (1863) . . 3414.2. Émile Zola: Le roman expérimental (1880). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3454.3. Ferdinand Brunetière: L’évolution des genres dans l’histoire de la littéra-
ture (1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3494.4. Gustave Lanson: Histoire de la littérature françaiseren «hitzaurrea» (1894) 352
5. Kritika inpresionista: Jules Lemaître, Anatole France eta Leopoldo Alas «Clarín» 3566. Poeta sinbolisten kritika: Baudelaire, Mallarmé, Verlaine, Rimbaud, Valéry . . . 362
VI. KAPITULUA. Literaturaren kritika XX. mendean: metodo nagusiak . . . . . . . . . . 367
1. Formalismo errusiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3671.1. Ingurune historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3671.2. Doktrina teorikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Literaturaren Kritikaren historia.indd 12 21/11/11 08:18:54
AURKIBIDEA 13
1.2.1. Asmo zientifista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
1.2.2. Formalismoaren helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
1.2.3. V. Shklovski: «Artea artifizio gisa» (1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
1.2.4. Desautomatizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
1.2.5. Literatura-bilakaeraz: Dominantearen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
1.2.6. Prosaren teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
1.3. Formalismoari egindako kritikak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
2. Estrukturalismo Txekiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
2.1. Pragako Linguistika Zirkulua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
2.2. Jan Mukarovski: Artefaktutik objektu estetikora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
2.3. Félix Vodicka: Literaturaren Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
3. Estilistika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3.1. Joerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3.2. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3.3. Oinarrizko ideiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
3.4. Charles Bally-ren Estilistika deskribatzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
3.5. Estilistika idealista edo genetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
3.6. Estilistika estrukturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
3.7. Estilistika generatibista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
3.8. Espainiar eskola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
4. New Criticism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
4.1. Jarrera kritiko berri baten sorrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
4.2. Eragin nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
4.2.1. I. A. Richards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
4.2.2. T. S. Eliot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
4.2.3. T. E. Hulme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
4.3. Printzipio estetikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
4.4. New Criticismi egindako kritikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
5. Literaturaren teoria soziologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
5.1. Sarrera: literatura eta gizartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
5.2. Ikuspegi historikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
5.3. Teoria marxistak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
5.3.1. Marxismoa Errusian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
5.3.2. Georg Lukács-en literaturaren soziologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
5.3.3. Frankfurt-eko Eskola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
5.3.3.1. Theodor W. Adorno eta arte-abangoardia . . . . . . . . . . . . . 439
5.3.3.2. Walter Benjamin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
5.3.4. Marxismo estrukturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
6. Estrukturalismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
6.1. Metodo baten filosofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
6.2. Estrukturalismo frantsesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
6.2.1. Roland Barthes eta Nouvelle critique delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
6.3. Literatura-gaitasunaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
6.4. Jonathan Culler: Irakurketaren konbentzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
6.5. Estrukturalismoaren krisia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
7. Roman Jakobson-en teoria linguistiko-poetikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
7.1. «Hizkuntzalaritza eta Poetika» hitzaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
7.2. Poesia-diskurtsoaren eraketa errepikariaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
7.2.1. Samuel R. Levin: Couplings edo binakatzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
7.2.2. Algirdas Julien Greimas: Isotopia nozioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
7.3. Jakobson-en teoria linguistiko-poetikoari egindako kritika nagusiak . . . . . 476
Literaturaren Kritikaren historia.indd 13 11/11/11 10:47:50
14 LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
8. Posformalismo errusiarra Bakhtin-en Zirkulua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
8.1. Bakhtin-en ideien jardun-eremua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
8.1.1. Subjektuaren teoria bat: Freud-en aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
8.1.2. Literatura-teoria bat: Formalismoaren aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . 478
8.1.3. Literatura-komunikazioaren teoria bat: Hizkuntzalaritza estruktu-
ralaren aurka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
8.2. Bakhtin-en kontzeptu nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
8.2.1. Polifonia eta dialogismoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
8.2.2. Inauteriketa eta iraulketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
8.2.3. Parodia, ironia, estilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
8.2.4. Marko barruko ahotsak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
8.2.5. Esandakoa eta inplikaturikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
8.2.6. Kronotopoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
9. Literaturaren semiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
9.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
9.2. Semiotika sobietarra: Juri Lotman eta Tartuko Eskola . . . . . . . . . . . . . . . 492
9.3. Julia Kristevaren semanalisia eta Umberto Ecoren Teoria Semiotikoa . . . 500
9.4. Literaturaren semiotikari ateratako ondorioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
10. Erretorika eta Neorretorika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
10.1. Erretorikaren berpiztea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
10.2. Erretorika-sistema klasikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
10.2.1. Inventioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506
10.2.2. Dispositioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
10.2.3. Elocutioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
10.2.4. Memoria eta Pronuntiatio edo Actioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
11. Harreraren Estetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
11.1. Aitzindariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
11.2. Husserl, Heidegger eta Gadamer-en eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
11.3. Irakurle historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
11.4. Irakurle inplizitua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
12. Literatura-pragmatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
12.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
12.2. Literatura-komunikazioaren berezitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536
12.3. Fikziotasuna: mundu erreala versus fikzioaren mundua . . . . . . . . . . . . . 539
12.4. Hizketa-ekintzen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544
12.5. Fikzio-diskurtsoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
12.6. Hizkuntza-zoriona eta lankidetza-printzipioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548
12.7. Esandakotik inplikaturikora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550
13. Dekonstrukzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
13.1. Estrukturalismoaren ondoko erreakzioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
13.2. Jacques Derrida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554
13.3. Ipar Amerikako Dekonstrukzioa: Paul de Man, J. Hillis Miller, Geoffrey
Hartman eta Harold Bloom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564
14. Teoria psikoanalitikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566
14.1. Oinarrizko kontzeptuak: Freud, Jung, Lacan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566
14.2. Psikoanalisia eta literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576
14.3. Literatura-sorkuntzaz eta harreraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
15. Kritika feminista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
15.1. Kritika feminista angloamerikarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
15.2. Teoria feminista frantziarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588
16. Teoria Enpirikoa eta Polisistemen Teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589
Literaturaren Kritikaren historia.indd 14 11/11/11 10:47:50
AURKIBIDEA 15
16.1. Norabide berriak literatura-azterketetan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58916.2. Literaturaren Teoria Enpirikoa: Siegfried J. Schmidt eta NIKOL taldea . . 59016.3. Polisistemen Teoria Itamar Even-Zohar eta Culture Research Group
delakoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59216.3.1. Literatura-sistemaren faktoreak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59616.3.2. Polisistemen arteko erlazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59816.3.3. Interferentzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59816.3.4. Literaturaren historia eta literatura nazionalak. . . . . . . . . . . . . . 599
17. Kultura Azterketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60017.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60017.2. Modalitateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60117.3. Interesgune nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60217.4. Artikulazioa eta muga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607
Hiztegia
Euskara-Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631Gaztelania-Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
Literaturaren Kritikaren historia.indd 15 21/11/11 08:18:55
Literaturaren Kritikaren historia.indd 16 24/10/11 09:15:36
Eskerrak
Badakit inoiz ez nuela liburu hau idatziko baldin eta nire bizitzan —nire bizitza hobetzeko, noski— zenbait lagun gurutzatu ez balira. Adiskidantzari buruz irakatsi didatenagatik, hemen aipatu nahi ditut. Honako hauez ari naiz: Esther Artigas, Túa Blesa, Nora Catelli, Teresa Español, Jordi Llovet, Elena Pallarés, Isabel de Riquer, M.a Ángeles Rodríguez Fontela, Antonio Sánchez Trigueros, Augusto C. Sarrochi eta Rosa Vila.
Esker bereziak merezi ditu Mireia Francok. Honezkero, ez dut uste zergatikoa azaldu beharrik dudanik.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 17 24/10/11 09:15:36
Literaturaren Kritikaren historia.indd 18 24/10/11 09:15:36
Hasi aurreko oharra
Literaturaren Kritika Mendebaldekoaren Historiaz ikuspegi osatu samarra eskaintzea da lan honen helburu nagusia. Honezkero topiko ere bihurtu da, literatura-azterketak osatzen dituzten jakintza-arloak analizatzen direnean, zera azpimarratzea: den-denek —orain berdin dio zenbat hartu behar diren aintzat— elkar-lanean jardun behar dutela emaitza benetan zorrotza izango bada. Jakintza-adarren arteko ikuspegi hori, ezbairik gabe, sinesmen baten ondorio da: interdisziplinariotasuna ezinbestekoa izan dela literatura-ikerkuntzaren historian. Ikuspegi diakronikoari esker ohar gaitezke halaxe izan dela; maiz, beste barruti batzuetatik hurbildu izan direla aztertzaileak lite-raturara: Filosofia, Estetika, Erretorika, Etika, Politika, Soziologia, Hizkuntzalaritza edo Psikoanalisitik, besteak beste. Eta, jakina, baita literatura-esparruko jakintza-alorretatik ere: Literaturaren Historiatik, Testuaren Kritikatik, Literaturaren Teoriatik, Literatu-raren Kritikatik, Literatura Konparatutik. Ikuspegiak askotarikoak dira, eta kasuan kasuko interesak desberdinak izan daitezke, baina, literaturaren arloa aztertzerakoan izan duten bateratzeari esker, modu batuan irakur daiteke —modu barne-hartzailean, beraz, eta ez baztertzailean— zer izan den literaturaren azterketa historian zehar. Horrexegatik, hain zuzen, iruditu zaigu egokia «literaturaren kritika» sintagma adie-rarik zabalenean, orohartzailean, erabiltzea. Azken batean, René Wellek-ek A History
of Modern Criticism (Kritika modernoaren historia) lanean darabilen adiera berean. Honela dio Wellek-ek lan horren «Hitzaurrea»n:
Kritika hitza adiera zabalean hartzen dut: ez bakarrik liburu eta autore jakin batzuei buruzko iritziak, «epaitzeko» kritika, kritika profesionala, literatura-gustu onaren adibideak adierazteko; horiez gainera, beste honako hauek ere, eta batez ere hauek, adierazteko: literaturaren printzipio eta teoriez, literaturaren izateaz, beteki-zunaz eta ondorioez pentsatu dena; beste giza jarduerekin dituen erlazioak; motak, prozedurak eta teknikak; jatorria eta historia (1989: 7-8).
Literaturaren Kritikaren adiera generiko horretaz ari da T. S. Eliot ere, The Use
of Poetry and the Use of Criticism (Poesiaren betekizuna eta kritikaren betekizuna) laneko orrialdeetan:
Adiera honetan darabilt kritika hitza hemen: poesia zer den, zer betekizun duen, zergatik idazten, irakurtzen edo errezitatzen den jakitea helburu duen jarduera inte-lektuala, edo —emanik hori kontzienteki edo ez hain kontzienteki badakigula— benetako poesia balioestea helburu duen jarduera intelektuala (1999: 44).
Literaturaren Kritikaren historia.indd 19 24/10/11 09:15:36