LICH SU VA DANH THANG

BAN THANH NIEN lA NO« - 1998

LA DANG BAT

CO DO HOA LU* LICH Sir VA DANH THANG

1 """i •*— \

?- i < ^ ' ̂ r̂ NHA XUAT BAN THANH NIEN

HA NOI --1998

;»C5J ^ - <

©

I 3 Dl NINH BINH

1. D^n tho vua Dinh TiSn Hoang 2. Din tho vua L6 Oai Hanh 3. Ma Y&n Son 4. Chua NhSt Tru 5. Din tho cdng chua PhSt Kim 6. Dong Am Tl&n 7. Xuy§n Thuy Dong

8. Dong Hoa Son

9. Dong Thi§n T6n

Vi tri cac danh thang trong khu viic Co do Hoa Lu"

Ldi GICll THIEU Do dieu kien dia li va Ijch sCi. Ninh Binh c6 nhieu danh

thdng vd di tich ndi t ieng cua ddt nUdc, trong do so mpt Id Co do Hoa LU.

GiQa mot vung non nUdc hQu tinh. tgi xd TrUdng Yen, huyen Hoa LU, each ddy tren mot ngdn ndm, sou khi dep xong logn 12 sQ qudn, thong nhdt sdn hd, thu phuc giang sdn ve mot moi, Dinh Bo LTnh dd len ngoi Hodng de, goi Id Dinh Tien Hodng, dd t ten nUdc Id Dgi Co Viet vd xdy diJng kinh do tgi TrUdng Yen. Cdi ten Hoa LU ghi Igi dd'u d'n luc thie'u thdi Dinh Bp LTnh cung cdc bgn ehdn trdu dung hoa lau Idm cd tdp trdn. Hoa LU dd trd thdnh kinh do dau tien cua nUdc Etai Co Viet - nhd nUdc phong kien tdp quyen Viet Nam thd'ng nhd't ddu tien. Id kinh do cua hai trieu dgi Dinh vd Tien Le. Til ddy , ndmlOlO Li Cdng Udn ddi dd ra Thdng Long. Tren nen cung dien cu dy , nhdn ddn ta dd xdy hai ngdi den thd Dinh Tien Hodng vd Le Dgi Hdnh vdi nhCfng net kien true ddc sdc ndm gida mot vung non nUdc nen thd vd mot gudn the danh thdng, di tich ki thu, trd thdnh mot trung tdm du lich ndi tie'ng, thu hut du khdch trong nUdc vd qudc te de'n thdm vieng.

Ngdy nay den Co dd Hoa LU, qud khQ vd hi^n tgi , Ijch sC( vd cdnh quan, thien nhien vd con ngUdi hda quyen nhau nhd dUa ta ve cgi nguon ngdn ndm bdt khud't cua ddn toe de tim hieu, de khdm phd, de tin tUdng d khi phdch , tdi tri, Idng yeu nUde, tinh thdn tU hdo, tU tdn ddn too, y thUe doc Idp, iU chu , tU lUe, tU cUdng, truyen thd'ng vdn hien vd y chi thdng nhdt dd t nddc cua nhdn ddn ta. Cung vdi nhdng di tich hien hien tren mdt ddt , gdn d d y ngdnh Khdo co dd phdt hien vd khai qudt dUdi tdng dd t giCfa hai den thd vua Dinh vd vua Le nen cung dien c d c h d d y tren 1000 ndm vdi nhdng hien vdt quy gid, minh chdng cho nhdng cdng trinh kien true cua Cd dd Hoa LU vd trinh do phdt trien ve kien true, nghe thugt, kinh te, vdn hda, xd hdi cua ddn tdc ta thdi bdy gid.

Vdi mdt khdi lUdng dd so, phong phu, nhieu tdng , nhieu Idp, cd be rdng vd chieu sdu, ve khdng gian, ve thdi gian cua khu vUc Co dd Hoa Ld vd c d c di t ich, danh thdng gdn lien vdi Cd d d , du khdch de'n thdm du cd d mot vdi ngdy vd du cd dugc hddng d d n , gidi thieu cdn ke cung khdng the ndo tim hieu thd'u d d o dUgc, hudng ho ch i den mot hai budi. Qe giup cho viec tim hieu, nghien cdu , cho den nay d d cd nhieu tdc phdm vdn thd, khdo cQu. sdu tdm. sdn khd'u ve Cd dd Hoa LU. Dung vdo dip trien khai Nghj quyet TW 5 ve "Xay dUng vd phdt trien nen vdn hoa Viet Nam tien tien, ddm dd bdn sdc ddn toe", anh Ld E)dng Bdt, nhd gido, ddng tdc gid cudn sdch "TrUdng Hdn Sieu - Nhd vdn Idn thdi Trdn, Danh nhdn vdn h d a d d n t o e " , t d c g id cud 'n "Ve vd i "Vjnh Hg Long cgn"", . . .vd nhidu bdi nghien cdu , sUu t dm , gidi thieu c d c di t ich, danh thdng d Ninh Binh tren c d c sdch, bdo, dd dUa cho tdi xem tdp bdn thdo " C d d d Hoa LU", gidi thieu ve Cd dd Hoa LU vd c d c di t ich, danh thdng gdn lien vdi C d d d , vUa ed tfnh he thdng, vUa ed nhdng phdt hien mdi tU c d c ngudn tU lieu tin e d y vd ket qud quan sdt trL/c tiep.

Qua cudn sdch ndy, cd the giup ngUdi doe hieu biet d d y du hdn, sdu hdn ve mot vung ddt Ijch sCf, vdn hien gdn lien vdi nhUng nhdn vdt Ijch si!( dd cd cdng lao trong qud trinh dUng nUdc vd giQ nUde, de t d dd gdp phdn ndng coo vd phdt huy hdn nda Idng yeu nUde, tinh thdn ttJ hdo ddn toe, tiep bUdc cha dng, xdy dUng vd phdt trien nen vdn hda Viet Nam tien t ien, d d m dd bdn sdc ddn toe, xdy dUng vd bdo ve To qudc, vl muc tieu ddn gidu nUdc mgnh, xd hpi cdng bdng vd vdn minh.

Vdi c d m nhdn d'y, xin ehdn thdnh c d m dn tdc g id, Nhd xud't bdn Thanh nien vd gidi thieu cung bgn doe.

•/UD -Ov n. Ninh Binh. ngay 25-9-1998

-• • N G U Y I N THANH TUC y .iOL Phd Bf thUTfnh dy

Chu fich HDND thh Ninh Binh

^i\.i •l^^. i.'-.'n ^.''.•.. vk.vn.

«c.'\ jt\^v\; CO DO HOA LU *

Cd D6 Hoa hd la kinb do d&u tien trong n§n van

minb Dai Vi&t cua d^n t5c, nen phong kien tap quyen d

nifdc ta. , , ' • . V

N6'u du kbacb mudn tbam Cd Do Hoa hd, tuf Ha Noi

xuoi pbia Nam tbeo ducrng qudc lo lA hdn 90km, de'n

C§u Huyen thuoc xa Ninh MI re phai vao diTcfng Tien

Yet, di khoang 5km v& phia Tay la de'n. Do la mot di6n

tich trai rong khoang 300ha bao trum len xa Trufcfng

Yen, huy&n Hoa Lu, tinh Ninh Binh.

Trung tam Co Do Hoa Lu la khu vUc HAI NGOI DEN

THd VUA DINH TIEN H O A N G VA VUA LE DAI

HANH thu6c xa TrUcmg Yen.

Nam 968, Dinh B6 Linh len ngoi Hoang de, gpi la

Dinh Tien Hoang, dat ten nUdc la Dai Co Viet.

Dinh Tien Hoang chon Hoa h\i (xa Tn.fcrng Yen,

huyen Hoa Ltr ngay nay) la viing nui non ki thu nhiftig

bi6m trd de lam tbtj do — "Kinh Do Da".

Sach "Dai Viet stjf Ivfdc" (khuyet danh thcJi Trin) co

ghi: "Den ndm thU nhdt nien hieu Khai Ban (968) ddi

vua Trieu Id Tdng Thdi To, Vucfng xung Hodng de d

LA DANG BAT

dgng Hoa Lu (1). Roi dung cung dien, che trieu nghi,

sdp dot trdm quan, lap xd tdc vd ton hieu Id Dgi Thdng

Minh Hodng de" (2)

Nha stjf hoc Le Van HuM (1230 — 1322), trong cudn "Dai Viet siif ki", khi ban ve Dinh Tien Hoang co viet:

"Tien Hodng vdi tax nang sdng sudt hcfn ngUdi, ddng lugc bgc nhdt thien ha, ddm ducfng luc nudc Viet ta khong cd chu, cdc hiing trudng cdt cU khdp ncfi, mot ldn cd sU, mUdi hai sii qudn deu than phuc het. The roi md nudc, dung do, doi nien hieu, xung Hodng de, dot tram quan, lap sdu qudn, che dp gdn du" (3)

Nguyin Trai (1380 — 1442) la b^c dai thi hao dau tien cua dan toe, trong cudn "Dia dd chi" cung ghi:

"Dinh (Dinh Bp Linh) gpi nudc Id Dgi Co Viet, dong do d Hoa Lu... Hoa Lu xUa Id Dgi Hodng, bdy gid Id phu Trudng Yen" (4)

Tai day, ong cho xay cung dien, dat trieu nghi, dap thanh, dao bao, dUa vao the nui xay dutig mot c6ng trinh

(D'Dpng khbng co nghia la hang dong, ma la tfen di gpi m6t khu vuc cu tru cua dong bao mten nui. Thdi Dinh Bp Linh chac Hoa Lu la khu VUc cu tni ciia dong bao Mudng, va lai khi % cung chua co su phan hoa ro ret giUa ngucri Mudng vdi ngudi Kinh nhu tir th&' ky XIV trd di (theo Dinh Gia Khanh trong cud'n "Truy&n hay nudc Vi&t" — NXB Thong tin — Ha Noi — 1988.

(2) "Dai Vi&t su lupc" — NXB Thanh phd Hd Chi Minh — 1993 — Trang 90.

(3) "Van tha Li - TrSn" — Tap 2 — Quyin thudng — NXB KHXH — Ha Ndi — 1988 — Trang 361.

(4) "Nguyin Trai toan tap" (in Ian thd 2) — NXB KHXH — Ha Ndi — 1976 — Trang 216. . '

8

CO DO HOA LU"

phong ngU kien cd nhU mot phao dai hiem, biet lap vdi ben ngoai.

Kinb do Hoa Lu nam gon trong dia phan xa Tnfcmg Yen ngay nay, dUcfc bao quanh bdi bang loat nui da vong cung, canh quan hiing vl. Khoang trdng giu'a cac su'cfn nui dxiOc xay kin bang da't ken gach, chan thanh co gach bo, dap kha cao tOf 8 de'n 10 met — co doan phia trong xay gach, phia ngoai dap dat, co doan dap da lan dat va CO doan dap toan bang dat. Do la nhiJng doan tifdng thanh nhan tao. Hien nay dau vet cua mtfcri tuyen ttfcfng thanh vin con. Dinh Tien Hoang da rat chu y den yeu td "Thanh" de bao ve kinh 46. Phia Bac thanh nam ben s5ng Hoang Long cho nen dUcfng giao thong thuy rat thuan tien. Day la trung tam chinh tri, kinh te', van boa va la mot quan thanh vilng chac.

"Dai Nam nha't thdng chi" co vi§'t: ' ' ' ' '

"Do cd nhd Dinh, nhd Le d xd TrUdng Yen Thuang vd Trudng Yen Hg.... cd Npi Thdnh vd Ngogi Thdnh".

Ngoai hai khu thanh do, con co thanh Nam (thanh d phia Nam tu" hang Ludn trd vao trong, nkm ddi dien va ndi lien vdi khu Thanh Ngoai). 0 day, xung quanh co nui cao bao hoc, an ngu" phi'a Nam kinh thanh, bao ve mat sau - td day, bang duTcftig thiiy co the nhanh chong nit ra ngoai. Thanh Ngoai rong khoang 140 ha thuoc dia phan th6n Yen Thu'dng va thon Yen Thanh, xa TrvTcfng Yen. Day la cung dien chinh, ma khu vu'c Jen Dinh, den Le la trung diem, la ncfi Dinh Tien Hoang cam ccf nu'dc.

LA DANG BAT

Trudrc cung dien cd NUI MA YEN, T U O N G TRUYEN, VUA DINH TIEN HOANG LAY NUI NAY LAM AN. d thon Yen Thanh co nhieu chua va den, hien nay vin con, la mot phan kien tnic trong khu cung dien chinh. Do la CHUA NHAT TRU, Du'de XAY TU" Ddi VUA LE DAI HANH. TRUdC CT̂ A CHUA CO COT KINH BANG DA HINH TAM CANH, K H A C BAI KINH L A N G NGHIEM. Cach chua Nha't Tru mot doan la DEN PHAT KIM (thcf cong chiia Pha't Kim — con gai ciia vua Dinh Tien Hoang).

Lui ve phia Tay Bac co chua Dia nam trong mot dong nho cf liftig chi^g nui Dia. NgUcfi xtfa da lay dong lam chua, trong dong bay nhfeu tifcfng Phat tren cac be xky. Dong cao so vdi chan niii khoang 30 met. Mudn len chua phai men theo sUcfn mii biidc len gian 60 bac da. Cac vach dong co nhfeu nhii da chay dai vdi cac hinh hai dep. Xung quanh "CbCia", tren cac vach niii nhieu cky si ldn cung cac cay dai thu vUcfn canh bao phu mot mau xanh. Re cac cay si tha xudng nhif nhu'ng "bo rau" ciia thdi gian tren da lam cho chua cang them co kinh, trang nghiem. Hien nay "ngoi chua da" do vin con.

Phia Bac kinh do Hoa h\X, gan sdng Hoang Long (cf vi tri ^ n cdng de Tru'dng Yen - each den thcf vua Le Dai Hanh khoang 2 km) la chua Thap (bien nay khdng con), CO thap Bao Thien.

Cling ^ n song Hoang Long, each chiia Thap ve phia Dong 200 met la chua Ba Ngo, da difdc xay dung lai,

10

CO DO HOA LLT

hien con giu" dUdc mot bia da bdn mat (cao hcfn 1 met, be ngang 0,5 met) deu cham khac chii" Han ghi cong diic nhu'ng ngudi da cung tie'n xay dung chiia.

Chua Dia, chiia Thap, chiia Ba Ngo deu diTdc xay dung tii thdi nha Dinh. )-• •'.';

(Nam 1963, trong khi tri thuy song Hoang Long, nhan dan da dao ducfc mot cot kinh Phat hinh bat giac, cham khac chii Han, cf do co ghi: Dinh Lien da lam 100 toa kinh Phat de dang len chua).

Thanh Noi cf phia Tay Bac co dien tich tUdng dUcfng vdi Thanh Ngoai, thuoc thon Chi Phong, xa TrUdng Yen, CO ten la Thd Nhi Xa hay Khd Nhi Xa, la ncfi nuoi tre em va lam kho. Goi Thanh Noi, Thanh Ngoai la goi tCf phia trong ra phia ngoai, chu' khong phai chi cac vong thanh phia trong hay phia ngoai. ciing khong mang y nghia la khu thanh phu hay khu thanh chinh.

Thanh Noi va Thanh Ngoai la hai khu vUc each biet nbUng cf sat canh nhau va co the qua lai dUcfc de dang nhcf mot ngacb niii an thong goi la Quen Vong. 0 hai khu CO cdng ldn x^y bang da, co hao sau, bac ngang qua bao sau la nbiJng chiec cau ciing bang da. Do la cau Dong, cau Ren... Cau Dong lam bang da phien (hien nay lam thay bang xi mang cdt thep), bac ngang qua song Sao Khe chay tiif sdng Hoang Long ve, nam cf phia Bac niii Hd. Hien con hai chii" Han ldn: "Dong Kfeu" cham khac ndi d vach da nui Ho. Cau each den thd vua Le Dai Hanh ve hudng Bac khoang 600 met nkm d pbia Dong

11

LA DANG BAT

kinh do Hoa Ld, nen goi la cau Dong. Cau Ren ciing lam bang da (hien nay lam thay bang xi mang cdt thep) bac ngang qua song Sao Khe lui ve phia Bac each cau Dong khoang 500 met.

Ben ngoai khu thanh co nhfeu tram gac bao ve. Kinh thanh nam giiia nhiJng qua mii ldn bao hoc xung quanh, mang nang tinh chat quan sii. Day la mot vi trf kin dao thuan ldi cho viec phong thu, tie'n cong, mat khac lai xa bien thiiy ai Bac — giac phddng Bac kho khan trong viec tim bieu de mcf nhiing deft ta'n cong chdp nhoang.

Phia Dong Bac thanh eo niii Cot Ccf, xUa la ndi vua Dinh cam cd nddc. Niii cao hdn 200 met, nhd mot cot cd thien nhien khong 16, vl dai. Phia Dong Nam thanh cd Ghenh Thap la mot mom mii thap nho ra sat sdng Sao Khe (gan Xuyen Thiiy Dong). Mom niii nay, tddng truyen la ndi vua Dinh, vua Le thu'dng difng de duyet thiiy quan. SONG SAO KHE CHAY QUA HANG LUON (XUYEN THUY DONG) L A Ndi CAC DdN VI THUY QUAN CUA VUA DINH LUYEN TAP THl/dNG XUYEN.

.;; .1 • .. .. n . , , • (̂pl -...iiioa m imA Cling cf phia D6ng Nam khu Thanh Ngoai con co

DONG AM TIEN 0 LU>JG CHLTNG NUI LA Ndi VUA DINH NUdi NHOT H 6 BAO DE TRLTNG TRI N H I T N G KE CO TOI. Dddi chan niii Dia nam ve phia Bac khu Thanh Ngoai co mot ao ldn, ten la Ao Giai. Tddng truyen, Ao Giai la ndi vua Dinh nuoi giai de nem nhiing ke CO toi xudng ao eho giai an thit. Ngoai ra con cd hang

12

CO DO HOA LU

Mudi la kho tich mudi, hang Tien la kho tni" tien, va mdt thung lung kha r6ng d phia trong hang Quan la ndi qu^n si cua vua Dinh thddng den tap luyen, nen dan dia phddng goi la "Dau dong quto". Tat ca niii song va khu vdc thanh cd nhip nhd do thien tao va nhan tao da hinh thanh m6t qu^n the kien tnic trang nghiem, dd sd, khoang dat ma khong mdt kinh do cd nao cd dddc.

Vua Dinh Tien Hoang da r i t quan tam den viec x^y dufng kinh thanh Hoa Ld.

Song song vdi vi&c dd vua Dinh Tien Hoang cdn td chiie bd may Nha nddc tddng ddi hoan chinh, djnh pham ham cho cac quan van, vd; phong Nguyen Bac lam Dinh qudc cdng, giii" chdc Thai Te (ddng sau vua); phong Dinh Dien gid chiic Ngoai Giap (trong coi ngoai kinh thanh), phong Le Hoan, gid chdc Thap Dao tddng quan... Ngoai ra, vua Dinh Tien Hoang cdn td chdc qimn ddi ra't chat che, chia lam 10 dao, mdi dao cd 10 quan, mdi quan cd 10 Id, mdi Id cd 10 tdt, mdi tdt cd 10 ngu.

Nhdng tdi nam 979, mdt tai hoa ldn da den vdi nha Dinh: Dinh Tien Hoang va con trai ca Dinh Liin bi Dd Thi:^b am hai. Dinh Tien Hoang cf ngdi dddc 12 nam (968 — 979), tho 56 tudi. The la trong trfeu cd nhieu vu xung dot xay ra. Trieu dinh phai dda ngddi con trai thii ciia Dinh Tidn Hoang la Dinh Toan mdi 6 tuoi l§n lam vua. Khi dd, trong nddc noi bd trieu dinh luc due, ngoai nddc nha Tdng (Trung Qudc) thda dip tie'n hanh mdu dd thdn tinh nddc Dai Cd Viet — Dit nddc dang ddng

13

LA DANG BAT

trddc hiem hoa bi giac ngoai xam de doa nghiem trong. Trieu dinh cd vua nhu'ng vua Dinh Toan cdn it tudi, chda du kha nang va uy tin de td chdc va lanh dao cuoc khang chien. Vi sd nghiep bao ve dpc lap dan toe, Thai hau Dddng Van Nga va mot sd quan lai cung ddng dao quan si da suy t6n Le Hoan len lam vua td thang 7 nam 980. Le Hoan la mot ngddi ed uy tin trong trieu luc biy gid dang giu' chdc Thap Dao Tddng Quan (Tdng chi buy quan dpi). Td dd cham ddt vai trd nha Dinh trong lich sd dan tdc. Nhd vay nha Dinh chi d ngdi dddc 13 nam (968 — 980).

Ll trao ngoi vua da diin ra tai kinh dd Hoa Ld. Le Hoan len ngdi vua nam 980, lap nen mot trieu dai mdi, trieu Tien Le, vin lly Hoa Ld lam kinh dd. Mdt nhiem vu lich sii trpng dai dat ra trddc dan toe va trieu dinh lue biy gid la phai ga'p rut td chdc cudc khang chien chdng quan xam Iddc Tdng.

Dau nam 981, quan Tdng theo hai dddng thiiy, bd ao at den xam Idde nddc ta dinh tie'n vao vay bam kinh dd Hoa Ld. Le Hoan trdc tiep td chdc va lanh dao cudc khang chien. Cudc khang chien chdng quan xam Iddc Tdng da gianh dddc thing ldi rdc rd. Lich sd dan tdc lai ghi them mdt ehie'n cdng mdi lam ve vang cho non sdng dit nddc va kinh dd Hoa Ld. Sau khi chien thing quan xam Iddc Tdng, Le Hoan tim each lap lai quan he bang giao vdi nha Tdng. Cac sd than cua nha Td'ng de'n kinh dd Hoa Ld, chdng kien canh nui sdng iiung vl, thay con

14

CO DO HOA LLT

ngddi Dai Cd Viet thdng minh, cd sdc manh ldn lao, da phai than phue va kinh nl' nddc Dai Cd Viet. Nhdng cudc bang giao ciia eac sd than nha Td'ng vdi nha Tien Le cf kinh dd Hoa Ld khi dd, ghi nhan mdt quan he ngoai giao qudc td ban diu, mdt chinh sach ddi ngoai kien quyet nhdng mem deo, khdn kheo de gid gin hda binh cho dan tdc.

Dit nddc lai binh yen, Le Hoan cho xay them nhi&u

cung dien long lly, gdp phan lam cho kinb dd Hoa Ld

ngay cang hoan chinh, trong dd ed nhdng cung di&n xay

cdt dat vang, dat bac, mai Idp bang ngoi bac. Trong cud'n

"Dai Vi§t sii ki toan thd" ciia Ngd SI Lien, cd ghi: "Gidp

Than ndm thit 5 (984): Dung nhieu cung dien; ldm dien

Bach Bdo Thien Tue d niii Dgi Vdn, cot dien ddt vdng

bac, ldm ncfi coi chdu; ben Dong Id dien Phong Luu, ben

Tdy Id dien Td Hoa; ben td Id dien Bong Lai, ben hitu Id

dien Cue Lac; roi ldm lau Dgi Vdn, roi lgi dung dien

Trudng Xudn ldm nai vua ngd, ben/cgnh dien TrUdng

Xudn dung dien Long Lpc lap bang ngdi bgc" (1). Day la

tam cdng trinh dddc xay ddng td nam 984. Mdt cdng

trinh thd chin xuit hi§n nda la dien Can Nguyen: "Ndm

Nhdn Thin (992) Id ndm thU 3 nien hieu Hung Thdng,

mUa xudn vua ngU d ldu Cdn Nguyen de xem den" (2).

Nui Dai Van nam d ngay phia sau khu "den Dinh va d&n

(1) (2) — "Dai Vi&t su lutfc" — NXB Thanh phd Hd Chi Minh — 1993 — Trang 100, 101.

IS

LA DANG BAT

Le hien nay, cdn gpi la ndi Long Trieu (Dai nam nhit

thdng chi), dan dia phddng gpi la nui Phi Van da xay

ddng dien Bach Bao Thien Tue. Dieu dd chdng td kinh

dd Hoa Ld ed quy md be the, dep de, uy nghi, trang

hoang long lly, hda nhap vdi thien nhien hung vl (1)

Nam 1005, vua Le Dai Hanh qua ddi tai dien Trddng

Xuan, d ngdi 25 nam (980 — 1005), thp 64 tudi. Con thd

ba eiia vua Le Dai Hanh la Le Trung Tdng len lam vua

dddc 3 ngay. Le Long Dinh (Le Ngpa Trieu) la eon thd 5

cua vua Le Dai Hanh va la em trai eung me ciia vua Le

Trung Tdng, da eddp ngdi, giet vua Le Trung Tdng len

ngdi nam 1006. Nam 1009 vua Le Ngpa Trieu mit. Nhd

vay nha Tien Le cf ngdi dddc 29 nam (980 — 1009). Hien

nay, du khach den day khdng cdn nhin thay nhu'ng cung

(1) Nam 1978, Ti Van hoa Thdng tin Ha Nam Ninh khao sat tai khu vuc Trudng Yen, huyen Hoa Lu, phat hien thay chan mdng bang da xep vudng v i n n h u d ban cd d dp sau 0,6 met, mot hen nha lat bang gach "Giang Tay quan" da bi vd, mot idp tro than day 20 - 30 cm d dp sau 0,90 met , mot mang hen gach hoa sen kich thudc 34 x 34 x 7 cm. Cling vdi mot sd manh ngdi dng d dp sau 0,95 met, mdt sd go lat muc day 10 - 20 cm va nhui ig m a n h gach ngoi ken day 40 cm c6 da'u vet tudng gach. Id nung gdm va dau vet kien t rue bi dd na t rdng t r am met vudng. Trudc dd cac nha khao cd hpe da dao dUdc nhieu manh bat dia, xuong voi. xUdng ngua va cot kinh Phat , t ren cd khac ddng chu "De tu T inh hai quan. Tiet dp su. Nam Viet Vuang Dinh Qudc Lien kinh tao bao t r ang nha't bach tda thdi Quy Dau tue" d gan sdng Hoang Long. Tai xa Trudng Yen dao dUdc hai loai gach, t ren ma t co ddng chU "Dai Viet qudc quan t h a n h chuyen" va "Giang Tay quan" (loai gach do quaii si Giang Tay thdi Dudng d d n g p nUdc ta san xua't ra). O khu \-uc ddng Thien Tdn thudc xa Ninh Ml cung dao dupc hai loai gach do. ^ , .

16

CO DO HOA LLT

dien nguy hga. nhdng tddng thanh vung ehlc, nhdng se

chdng kien day du nhdng ngpn nui, bang ddng, ddng

sdng va ao ngdi, nhdng ten gpi dd da ed td xa xda, dd la

mdt phan edn lai ma khdng bao gid mat di dddc ciia kinh

dd Hoa Ld. ''' ••'^•- • •''- ' ' ''' - -*'"••'•'

Tham quan d&n Dinh, Le xong, du khach trd ve con

dddng bp da vao, nam ve phia Ddng Thanh Ngoai la

dddng Tie'n Yet. Day la con dddng bd chinh vao kinh dd

Hoa Ld, cdn gpi la "Dddng Ciifa Ddng". (Hien cdn t im

bia Cda Ddng ghi: "Dudng Cua Dong Trdng An Id mot

Idi di rong ldn, mot thang cdnh d ddt Gia Vien (Hoa Lu). ^

TU khi Dinh Tien Hodng dung nUdc dinh do... d phia o

Dong do thdnh, Nien Thdn The gpi Id Dudng Cua Dong. \

Bdy gid cdc quan vdn vo thudng noi theo dudng ndy lui

tdi trieu can..."). Dpc dddng Tie'n Yet nay, trddc day-m—V

ddng nhieu tram gac kien ed dl bao ve kinh thanh floa

Ld. Cach Thanh Ngoai v& phia Ddng khoang hdn llkig-; '

la thdn Ang Ngu — ndi ma cac quan td khip ndi tron§~ :

nddc v§ day, trddc khi vao kinh dd chau vua, ddng lai de-, '

chuin hi sang sda trieu y. d thdn Ang Ngu cd DClNG' r.

HOA SdN, TU'dNG TRUYEN L A Ndi NUOI, Ab ' "P

CHUA. Cach thdn Arig Ngu hcfn 1 km la Quen Oi -"Ciik

ngd vao kinh do, trddc day rat eao, khd di. Cach Quen di

khoang 1 km la thdn Quan Vinh, cung la mdt tram gac

ldn. Cach thdn Quan Vinh hdn 1 km la DONG THIEN

2-CDHL 17

LA DANG BAT

TON THd MOT VI THIEN THAN CAO N H A T : T R A N

VU THIEN TON. DONG N A M TRONG NUI DUNG

DLfdNG. Khi Dinh Bd Linh dem quan di danh dep cac

sd quan da sda ll vat vao ll tai ddng Thien Tdn eau

mong dddc than giup dd. Sau khi thu phuc dddc dit

nddc va len ngdi Hoang de',Dinh Tien Hoang da tu sda

Jen va ddng, ddng thdi cho xay ddng d day hai khu nha

Tfen Te va Kinh Thien Dai de khach thap phddng ve cd

chd nghi va cung le. Ben canh nui Dung Dddng cdn cd

hai nui da ldn nda la: Nddng Sdn va Tddng Sdn. Ba nui

ldn nay thudc xa Ninh Ml, huyen Hoa Ld nim gan hai

ben dddng Tie'n Yet nhd mdt cdng thanh thien nhien ki

vl an ngd con dddng chinh vao kinh dd Hoa Ld. Td kinh

dd Hoa Ld di ra, bang dddng bd cdn ed eon dddng

Thu'dng Dao ve phia Tay, cd the di vao Thanh Hda va

ngdde len phia Bac dl dang. Dddng thiiy cd sdng Hoang

Long d phia Bac chay ra sdng Day de td dd nhap vao he

thd'ng Nhi Ha, cd the ngdde len mien nui va xudi ra

bien. Chinh bing dddng thuy nay, td dit Trung Qudc

vao sdng Bach Ding, qua sdng Lupe, sdng Dao d Phu Li

(Ha Nam), theo sdng Day, cac sd gia nha Td'ng da de'n

kinh dd Hoa Ldyet kien vua Le Hoan vao nam 990.

Kinh dd Hoa Ld cdn tda ra mdt khdng gian rdng hdn

nda, thdn La Mai, xa Ninh Giang, huyen Hoa Ld, each

nui Dung Dddng khdng xa, xda la ndi vua Dinh dl kho

18 i .n-, o

CO DO HOA LU"

mim, kho mudi. Dl bao ve kinh dd Hoa Ld ve mat dddng

thuy, vua Dinh Tien Hoang cdn cho xay ddn luy tren

NUI NON Nu'dc (NUI DUC THUY), COI NHU" MOT

TIEN DON KIEM S O A T CON Dl/dNG BO TLT TAM

DIEP, CON DUdNG BIEN THEO Cl/A DAI AC DI RA.

(1) Dfeu dd chdng td vua Dinh Tien Hoang rit quan tam

chu y xay ddng kinh thanh va cac phdng tuyen dl bao

ve vdng chac kinh dd eung la bao ve nddc Dai Cd Viet.

Nam 1010 Li Cdng Uin (Li Thai Td) len ngdi vua, lap

ra nha Li. Li Thai Td quyet dinh ddi dd td Hoa Ld de'n

thanh Dai La (Thang Long). Kinh dd Hoa Ld trcf thanh

Cd Dd Hoa Ld, mai mai gin lien vdi giai doan Ijch sd

thd'ng nha't, xay ddng dit nddc Dai Cd Viet ciia dan tdc.

Dl tddng niem cdng lao dat hen mdng xay ddng ddc lap

td chii ciia dat nddc va nhd den kinh dd Hoa Ld eua

nddc Dai Cd Viet, nha Li sau nay da lly ten mdt sd dau,

chua d kinh dd Hoa Ld dat ten cho mdt sd khu vdc d

Thang Long thdi ly nhd: d Cau Den, phd Trang Tfen,

chua Mdt Cdt, ... Didu dd da dddc "Dai Nam nhit thdng

chi" ghi: "Do cil nhd Dinh, nhd Le... Igi co cdc danh

hieii: cau Dong, cdu Ren, cdu Mudng, Trdng Tien, chiia

Thdp, chua Nhdt Tru... nen cd vdn con. Khi Li Thdi To

(1) Dpc "Nui Due Thuy" cua La Dang Bat — NXB The gidi — Ha Ndi — 1 9 9 8 . ' - J i " " I • ' - . ' . - . - ' • ' , ' . • •

19

LA DANG BAT

ddi do den Thdng Long deu diing theo cdc danh hieu

dy" (I) . r ' '^- "̂ , A >L ' .ypn--

Sud't 42 nam tdn tai (968 — 1010) kinh dd Hoa

Ld chu yeu la dai ban doanh ciia hai vi vua kiem

tdng td lenh quan dpi: vua Dinh Tien Hoang va vua

Le Dai Hanh. .OIL H-MI ;•

Cd Dd Hoa Ld sang mai vdi ten tudi Dinh Tien

Hoang va Le Dai Hanh. Dinh Tierk Hoang la ngddi cd

cdng md diu, ngddi khai pha va dat hen mdng cho

kinh dd Hoa Ld — dng td phuc hdng thd'ng nha't

qud'c gia. Le Dai Hanh la ngddi chien diu va bao ve

kinh dd Hoa Ld, eung cd nghia la bao ve hen ddc l^p

td chu cua da't nddc. Hai con ngddi dd da cd cudc ddi

kiet xuit, huy hoang sang chdi, nhd mdt sd bit diu,

mdt sd ke thda de khang dinh, td diim cho Cd Dd

Hoa Ld rdc sang mudn ddi, di vao Ijch sd nhd mdt

ban anh hung ca bit hu.

Chinh vi the, sad nay Bang nhan Vu Duy Thanh

(1807 — 1859), ngddi lang Kim Bdng, phii Yen

Khanh (nay la xa Khanh Hai, huyen Yen Khanh, tinh

Ninh Binh I da viet bai "Phu cd kinh danh thing" ca

ngdi Cd Dd Hoa Ld, trong dd ed doan:

(1) Tap 3 — NXB KHXH — Ha Ndi — 1971 — Trang 249.

20

CO DO HOA LLT

"Dinh do Trdng An; md hen Chinh Thong.

Mot Id tien the ton nghiem; hai Id tien dudng trieu cong.

Nui Md (Md Yen) nghin triing xa ngdt, thdnh ddp dd

. i... cao,

Song Long (Hodng Long) mot ddi trong veo, hdo hdo

cung rong.

Ndo phd tia, ndo tdu son, ndo ddi ldn, ndo gdc phung,

Ndo trudng tap tran, ddnh giac nudc Chiem,

Ndo qudn tien nghi, tiep quan nhd Tdng.

Tren dudng tia trdm quan do hpi, ngua ngUa xe xe,

Dudi cd ddo mUdi dao nghiem binh, chieng chieng,

•>!.T>'f id *̂ .... .rAiri, ...•• i^o^S trong

Xet trong dia dU; dUcfng buoi bdy gid,

Ben Tay niii ngdn nhu mdc; ben Dong bien long

nhu td.

Nam den Chau Hoan, Chdu Ai,

Bde gidp nudc Sd, nudc TU.

Cimg ddng chinh soc, cimg mdi xa thu

Ngdm cdu Nam de Nam cU, khdc hdn nhiing ddi

thdo mupi.

Xem tuang Bde Than, Bac Cuc, cdn ddu bdng xU

• .. • , !. . Hoa Lu.

at

LA DANG BAT

Phong cdnh tot thay, de nhdt Id day. ^ .> .»..%.

Phong Chdu khdn sdnh, Phong Khe ndo tdy. '•\t

Xem nhu dia li hoa do, thay Tdu de kieu,

Rd duac thien nhien hinh thdng, tha too kheo bdy.

• • ' > f • • • - ' !_ '•--•>: w •'•?."••>-' ^ i 'V t ' -

Thd rang:

,„ Da trai bao nhieu cuoc be dau, ,

Khien nay con nhd chuyen cof lau. ,

Mot vung sao rang thanh guTcfm bau,

Nam sac may phong bo ao chau.

Cong ca liTu truyen trong tam coi,

Khi thieng phang phat difdri nghin thau.

Trang An mieu cu hiTofng nghi ngiit,

Sung bai ai ai cung cui dau". •'• .::\^': ^ • ' 1 • S ^ n > n ^ < ? - ; * , . f - u ^

' M : ^ ' .- '. « \\K ^ i ^ v n :•'.'•'•. ; • ; .•

.d\ ':..ii\,\ ' ;n:,\ ^n,\A ;\;.j iroV; ,\ . . . . . . . . . . .. ,

l O ' - - - - .ua. ,̂!iVv .̂ sr,*}"/.

22

CO DO HOA LU

DEN THO VUA DINH TBEN HOANG

Du khach den tham Cd dd Hoa Ld thudc xa Trddng Yen, huyen Hoa Ld, thiy hai ngdi den ed kinh, trang nghiem nim d khu vdc trung tam hda nhap vdi nui sdng ngoan muc, dd la den thd vua Dinh Tien Hoang va den thd vua Le Dai Hanh.

Dinh Bd Linh la con dng Dinh Cdng Trd sinh ngay rim thang bai nam Giap Than (924), que d thdn Kim Ld, lang Dai Hdu, chau Dai Hoang (nay la thdn Van Bdng, xa Gia Phddng, huyen Gia Viln, tinh Ninh Binh). Dinh Cdng Trd la mdt tddng cua Dddng Dinh Nghe (thdi Ngd Vddng 939 — 944), lam Thd sd Hoan Chau (nay thudc Nghe An). Khi Dinh Cdng Trd mit, Dinh Bp Linh eung me la Dam Thi (ngddi vd bai cda Dinh Cdng Trd) bd Hoan Chau ve ddng Hoa Ld, nddng than vdi dng chii rudt Dinh Dd.

Tai ddng Hoa Ld (khu Thung Lau - mdt thung lung rdng khoang 16 mau nam trong day nui da vdi thudc xa Gia Hdng, huyen Gia Viln), Dinh Bd Linh cung nhd bao tre nhd khac trong lang que, di kiem cui. chan trau. Khi di chan trau, Dinh Bd Linh dddc tdn lam ngddi ddng dau va cung lu tre lay bdng lau lam ed tap tran. Ldn len, dng td rd la ngddi mdu Iddc eao. cd chi ldn. nen da xay ddng mdt ldc Iddng vu trang manh. dddc nhan dan

23

LA DANG BAT

trong vung theo phue rat ddng. Dinh Bd Linh danh chiem cac vung xung quanh, uy the ngay cang ldn.

Nhdng mudn cd rapt ldc Iddng manh hdn nda, biet Tran Lam (la mdt trong 12 sd quan) d Bd Hai Khiu (Vu Tien, Thai Binh) ed tai thao lu'dc, dung cam, dde dp, Dinh Bd Linh da de'n lien ket.

Tran Lam thiy Dinh Bd Linh la ngddi cd tai nang, hi vpng se lam rang rd cho dat nddc, da nhan lam con nudi va giao quyen binh cho dng cam quan. u BLIV r>fi3

Sau khi Tran Lam mit. Dinh Bd Linh thay the chi huy toan bd sd quan. Nhdng dng thiy vung Bd Hai Khau - vung ddng bing. dia hinh bat ldi, nen quye't dinh bd vung nay, rdi quan ve Hoa Ld - que hddng dng, cd nui non trung diep, sdng nddc khue khuat, ed dia the thuan ldi hdn.

Day eung la ndi r i t thuan ldi ve giao thdng thiiy, bd, cd ddng dddc ve quan sd. Hoa Ld cdn la vung dat mau md, quan si ed thi vda chien diu vda san xuat de tao ngudn Iddng thdc td tuc.

Ve Hoa Ld, sd quan cua Dinh Bd Linh cd dii ba dieu kien: Thien thdi, dia ldi, nhan hda. dng da lan Iddt danh bai cac sd quan khac. Den eudi nam 967, Dinh Bd Linh da dep yen loan 12 sd quan, non sdng ve mdt mdi, dat nddc trd lai thdng nhat.

Nam 968. Dinh Bd Linh len ngdi Hoang de gpi la Dinh Tien Hoang. dat ten nddc la Dai Cd Viet. Neu vua

24

CO DO HOA LU

Hung - thu linh bd lac Van Lang, ddng ra thdng nhit cac bd lac Lac Viet, ddng nen nddc Van Lang, md dau lich sd ddng nddc cua Viet Nam, thi Dinh Tien Hoang la ngddi cd cdng cung ed ddc lap va chu quyen dan tdc, xay ddng qud'c gia phong kien thd'ng nhit dau tien trong Ijch sii" dan tdc. Va eung la fan dau tien. dng da tdn xdng danh hied '"De". d nddc ta, trddc dd da cd hai ngddi xdng "De": Li Nam De (544 — 548). Mai Hie De (722), den Dinh Tien Hoang xdng la "Dai Thing Minh Hoang De", chinh la ngddi toan thing ve vang nhit. Dieu dd cung cd y nghia khang dinh nddc ta cd hen ddc lap td chii va Hoang de nddc Nam phai sanh ngang vdi cac Hoang de phddng Bac. Vi the trong "Lich trieu hien chddng loai chi", Phan Huy Chu (1782 — 1840) viet:

"Xet nudc ta tU thdi Hiing Vucfng mdi bdt dau thong hieu vdi Trung Quoc, nhung danh hieu con nho, khong duac du vdo hdng chu hdu trieu hpi... Rdi Trieu Dd kiem tinh nhd Hdn phong Dd ldm Nam Viet Vucfng chi dupc sdnh vdi chu hdu cua Trung Qudc, chua dUcfc neu Id mot nudc... Den khi Dinh Tien Hodng binh dinh cdc sU qudn, khoi.phuc md mang bd coi. bay gid sdch phong cila Trung Qudc mdi nhan cho dung rieng Id mot nUdc". • i"''

Hai nam sau, nam 970, Dinh Tien Hoang bd nien hieu cua cac Hoang de phong kien phddng Bic, td dat nien hieu rieng la "Thai Binh". Day la Fan diu tien trong lich sd hen phong kien tap quyen. mdt thu linh dia phddng len ngdi vua da vdt bd nien bieu cua "Thien Trfeu",

25

LA DANG BAT

khang dinh thing ldi xu hddng thd'ng nhit qud'c gia, thing ldi eiia tinh than dan tdc va y chi dde lap manh me eda dan tdc ta thdi ly. Vao dem trung thu nam Ki Mao, tdc la dem ngay 9 thang 9 nam 979 Dinh Tien Hoang mat, d ngdi 12 nam, thp 56 tudi. Thdi gian tuy ngan ngiii, nhdng Dinh Tien Hoang da la ngddi kiet xuat cd cdng md dau hen phong kien tap quyen d nddc ta, "tdi ndng, thdng minh han ngUdi, ddng luoc nhdt ddi" (Dai Viet sii ki toan thd).

Dl tddng nhd cdng lao ciia vua Dinh Tien Hoang, nhan dan Hoa Ld da xay ddng den thd dng cf lang Trddng Yen Thddng, nen gpi la Den Thddng.

Den thd vua Dinh Ti&n Hoang d phia Nam den thd vua Le Dai Hanh. Hai ngdi den deu dddc xay ddng td sau khi Li Thai Td ddi dd td Hoa Ld ra Thang Long, tddng truyen, nim tren hen cung dien chinh ciia kinh dd Hoa Ld ngay xda. Hdi ly, hai den deu quay hddng Ble, trdng ra nui Hd, nui Che. Nui Hd d ^ n cau Ddng (nim d phia Nam cau Ddng). Nui Che d phia Ble ciu Ddng, each ciu Ddng khoang 30 met, nim ben Tay sdng Sao Khe. Ndi ed mdt ngpn che ra hddng Ble nen gpi la nui Che. Hai qua nui nay nhd hai con hd phuc chau ve nui Cdt Cd (nim d phia Ddng Bac nui Che). Thdi gian khac nghiet da lam hdhdng hai ngdi den.

I n . - - .--J

Dau the ky XVII, Ll Quan Cdng Bui Thdi Trung, ngddi lang Chi Phong, tdng Trddng Yen, nay la thdn Chi Phong, xa Trddng Yen (la con dng Ml Quan Cdng

26

CO DO HOA LLT

Bui Van Khue), sau khi bo nha Mac theo nha Le (ddi vua Le Kinh Tdng (1600 — 1619), nien hieu Than Dde thd nha't (1600)) (1), da xay ddng lai hai ngdi den nhd cu, nhdng chuyin hddng, quay hddng Ddng. Nam ay Bui Thdi Trung la quan Dd dde Hieu ldc Td ve qimn vu sd bd Ll. Nam Hoang Dinh thd 7 (1606) da ddng bia ghi lai dfeu dd.

Sang ddi vua Le Hi Tdng (1676 — 1705) nien hi§u Vinh Tri thd nhat (1676), nhan dan xa Trddng Yen dai tu lai hai ngdi den. ••,;^ .;,n , - h nki . ij

Ddn nha Nguyin, ddi vua Nguyin Thanh Thai (1889 — 1907), ni§n hieu Thanh Thai thd 10 (1898), dng Ba Kenh tdc Dddng Ddc Vinh (1850 — 1909) (2), ngddi

(1) Bui Thdi Trung la con Mi QuSn Cdng Bui Van Khe va Nguyin Thi Nien Bui Van Khue la dung tudng, nha Mac phong Sdn Quan Cdng. Sau quy thuan nha Le, lap cdng Nha Le phong Bui Van Khuh la Nghia Quan Cdng. phong Biii Thdi Trung la Ll Qukn Cdng, lam tudng dao Sdn Nam, sau di tu. ("Dai nam nhat thd'ng chi" — Tap 3 — NXBKHXH — Ha Ndi — 1971 — Trang 264)

(2) Cu Hau Te la than sinh ra dng Duang Due Vinh. Khi da ngoai 60 tudi, cu Hau Te cd 6 ngudi eon gai. nhung van ehua ed eon trai, n&n phai di le cSu tu d chua Thap (Bao Thien Thap Tu) (trude day o vi tri gan ben dd Trudng Yen - nay khdng cdn i Den nam cu 63 tudi mdi sinh dupe dng Duong Diirc Vinh Gia dinh rat \-ui mirng, nhung sd khd nudi, nen khi sinh ra. dem dng Vinh de o cdng Ho (cdng da each den thd vua Le Dai hanh ve phia B4c hdn 50 met i. sau dd mdi dem ve nha nudi va dat ten la Cdng. Ve sau gpi chech la Kenh Ong Vinh sau nay lam Chanh tdng, dudc nha Nguyen phong tudc Ba, nen ngudi ta quen gpi dng la Ba Kenh. Ong tham gia phong trao Van Than, Giac Phap truy liing dinh bit. nen dng phai xudng Nha thd dii Phat Diem lan trdn. Thdi gian o day da lam dngnay ray dinh tdn tao den thd \aia Dinh Tien Hoang eao len bkng da. Luc da yen dn, dng tro ve lang, khdng lam Chanh tdng niia. ban bac vdi dan Trudng Yen ThUdng tdn cao den Dinh len De thu nghiem, dng lam

zr

LA DANG BAT

Tham den thd vua Dinh Tien Hoang, vao cdng cudn pbia Bac gpi la Ngp Mdn Quan (cdng ngoai), du khach nhin thay bd'n chd Han "Bic Mdn Toa Thdde" (Cda Bac khda chat). Qua cdng, quay nhin lai, du khach lai thay bdn chd Han nda la "Tien Trieu Phddng Cac" (Cî a phddng trfeu trddc).

Di thing vao ehinh gida, du khach thay cd sap da nhd, hai ben ed hai con nghe da chau dddc cham khic rat dep bing da xanh nguyen khdi. Tiep dd la Nghi Mdn Ngoai (eda ngoai), ba gian. ddng bing gd lim, IcJp ngdi, Du khach di theo dddng Chinh dao lat gach de'n Nghi Mdn Ndi (ciia trong) cung la ba gian, xay ddng bing gd lim, lap ngdi. Dfeu dpc dao la Nghi Mdn Ndi kien true theo ba bang chan cdt - dang kien true sdm nhit d nddc ta. Bd'n gdc ngoai eua Nghi Mdn Ndi cdn xay bdn cdt tru cao. '"

Vin di theo dddng Chinh dao lat gach, ben tay phai du khach la mot vddn hoa, tiep dd la nam gian nha Vpng - ndi cac cu ban viec te le. d gida vu'dn hoa cd hdn non bd "Hinh nhan bai tddng" (Con ngu'di ngddng vpng) nhd dang mdt cu gia, tdc bac dai bat ve pbia sau, mat dang ngdde len nhd nhin xem trdi dit the nao? Ban tay trai ciia cu dudi ra gid len gan mat, de nhin ddOc rd. Tay phai cu cam gay chd'ng cho vdng ehlc.

Ben tay trai du khach, dang ddi theo dddng Chinh dao cung la mdt vddn hoa, tiep dd la nam gian nha Khai •Thanh - ndi xda kia thd cha me vua Dinh Tien Hoang.

30

CO DO HOA LLT

d giua vddn hoa cung cd mdt hdn non bd l(5n "Cufu long tranh chau" (9 rdng tranh ngpc), cao gin 3 met. Vi la d6n thd vua nen nhan dan tao ddng hdn non bd nay. Ndi ddn vua la ndi ddn Kdng - con vat tddng trdng cho thanh cao, quyen quy. Nhdng day la 9 con rdng (theo quan ni&m ciia dao Phat, sd 9 la txiOng trdng cho vd cung) dang quay quan, quan quyt cung vdn mdt hdn ngpc quy. Chin con rdng bing da td nhien ud'n Iddn rit uyen chuyen, mem mai nhd mdt tac phim dieu khic gd tuy&t xao!

Hai hdn non bd cf hai vddn hoa ciia den, mdt hdn bilu td(Jng cho linh thi§ng, cao quy, mdt hdn la hinh dang mdt con ngddi binh thddng td tin, nhin trdi cao, bieu td(?ng cho khat vpng va sdc manh ciia eon ngddi.

Tiep dau hdi phia Tay nha Khai Thanh (ben tay trai

du khach), la Nha Bia thip (da dddc trung tu lai), du

khach vao phai cui dau, ben trong ddng 3 tim bia da.

Dac biet t im bia cf gida cham khac nam Chinh Hda thd

17 (1696) ghi: "Bai ki bia cdng ddc d mieu Dinh Tien

Hoang trfeu trddc", chan bia cham khac ndi rd con cua

(cf gida), hai ben la hai con chudt. Hai d n g to ldn qua cd

nhd khang dinh sdc manh cua cua trddc hai con chudt.

Du khach qua hai cdt ddng tru cao to nda la de'n san rqng. Tren san rdng ngay trddc gian gida ciia Bai Dddng cd sap Long Sang bang da xanh nguyen khdi rat ddc dao. Day la mdt Long Sang da dep nhat, cd gia tri nhi t cf nddc

31

LA DANG BAT

ta, bdi tai nghe cham khic da dieu luyen cua cac nghe nhan da tao ddng Long Sang.

Long Sang ed hinh khdi hop chd nhat, dai 1,80 met, rong 1,40 met. eao 0,95 met (kl ea be). Chpn dddc nhdng tang da xanh nguyen khdi nang khoang tren 20 tan dda ve day da la mdt ki cdng!

Dfeu ki dieu la khdi da dd lai dddc deo gpt, cham khic lam thanh mot chie'c giddng rdng ngoan muc. Mat Long Sang cham khic ndi mdt con rdng ldn, cd than map, dudi thing, phd vly ddn. Dau rdng nglng cao, hai tum bdm bay ngdde len, cdn hai dai rau lai tha long phia dddi. Ma rdng edn ed hai hang rau trai deu nhd hai canh phdcfng. Con rdng cd dang khde, rau bdm tua tiia, sac nhpn nhd nhdng tia chdp, bilu tddng khat vpng ciia eon ngddi, mudn mda thuan gid hda dl cay cay thuan ldi.

Vao nhdng ngay trdi mda rdi tanh, nhin mat Long Sang bdng nddc, vay rdng lip lanh nhd dat bac. Con rdng nhd dang udn Iddn bdi trong bl nddc in bdng may trdi tuyet dep.

Rdng la con vat linh thieng tddng trdng cho Vua -dang thien td tdi cap dddc cham khac d mat Long Sang. Cdn diem Long Sang lai ddpc cham khic cac eon vat rit binh thddng cua que hxiong sdng d dddi nddc, tren can nhd: tdm^ eua, ea va chudt. Nhdhg con vat nay tddng trdng cho nhan dan. Dieu ddc dao d day la, t i t ca nhdng con vat deu nhd sd'ng hda quyen, cung nhau bdi ldi, nd gidn rat vui ve va thda man. t

32

CO DO HOA LLT

Phai chang, nhu'ng nghe si dan gian sang tao ra Long Sang da cd td tddng phdng khoang, dam tinh nhan van?

Hai ben ta hdu cua Long Sang ed hai bang chan cdt bing da de elm bat bilu, vu khi, cd trong nhdng ngay bdi, tddng trdng cho cac thd bac ciia cac quan van vd trong trffeu. Mddi thanh long dao, tdcmg trdng cho mddi dao quan cua Dinh Tien Hoang.

Hai ben Long Sang cdn cd hai eon rdng bang da xanh nguyen khdi tac ban than kilu yen ngaa. r i t cdng phu. Tren minh va phia dddi bung rdng cham khic nhdng net may dao mac vun vut tda ve phia sau, tao cam giae nhd hai con rdng dang mud'n lao ve phia trddc. Canh dd dat hai eon nghe da ngdi chau, cung bing da xanh nguyen khdi. Dau nghe nglng cao, mom ha, nanh nhe, mui hech, tdc xoan, bung thdt lai, nen tdng thd thjt cf hdng ndi rd len. Ve dui hai chan trddc va sau cdn dddc cham khic them vai net may dao vut nhpn. Vi vay nhin hai con nghe thiy rat khde nhdng eung r i t hien td. Dang hinh hai con nghe ngdi ri t gid'ng vdi dang ngdi cua chd da, hd da.trong nghe thuat dieu khic dan gian Viet Nam. '• •-' '.^ '• •' i" ^ :•

hong Sang, rdng da, nghe da nay deu dxxac lam d the ki XVII cung thdi ki Le Quan Cdng Bui Thdi Trung va nhan dan xa Trddng Yen xay ddng lai hai ngdi den Dinh, Le. Dd la nhdng khdi da cd hdn, bay bdng nhd hdn ngddi, ndi len khat vpng ciia con ngddi, thi hien nghe thuat cham khic da tai hoa, tinh xao, dieu luyen cua cac nghe nhan Hoa Ld mang dam dau In phong each dan gian va phong each nghe thuat rua tbdi Hau Le.

T CDHL ^

LA DANG BAT

N h d the Long Sang khdng ddng ddc lap mdt minh, xung quanh cdn cd nhulig dd thd va nhu'ng con vat thd khac. Ta't ca n h d hai hda. bd sung cho nhau. cd cao. cd tha'p, cd khdi h inh manh me, nhdng cung ed nhu'ng dddng net ra't mem mai, uy in ehuyin tao thanh mdt tdng the dieu khic da tdn them ve dep long lay cua Long Sang.

Den thd vua Dinh Tien Hoang cd ba tda: Bai Ddd'ng,

Thieu Hddng: va Chinh Cung.

T d san Rdng bddc len eao 0,5m la Bai Dddng, nam gian. Kien true eua Bai Dddng ddc dao, cda lui vao tan hang cdt eai, tao thanh cac mang chdng rddng de cd eac bde dfem cham kh ic t rang tri, ddng thdi lam cho hien cua Bai Dddng rdng them.

Ngim nhin cac bde dfem, du khach se bi cud'n hut bcfi nghe thuat cham kh ic gd d day dat den t r inh dp dieu luyen, phong phu. Cac md tip cham khac gd la: Iddng long chau la de, Iddng long chau nguyet, chim phddng chau mat nguyet, lan chau la de... Mat nguyet co them chd "Van" nha Phat , tioae chd "Ngpc". Chim phddng trdng nhd con sao. Con lan dang n h d nhoai ve phia trddc.

Ngddi nghe nhan da kheo kdt hc/p gida cham ndi va cham long lam eho cac mang cham khic gd rat sinh d()ng. tai hoa.

Cung tai hien eua Bai Dddng. du kharh cdn choang ngap bdi nhdng cdt gd Um cao to cd dudng kinb khoang 0,5 met dddc dat tren nhdng tang d;i cd bdng ldn. Alu'di hai cdt gd lim trdn cua hai hang cdt sdng .sdng du'ng tri-n da rat \Ting chai. be the va hien ngang Dac hipt. nguTyn-

34

file:///Ting

CO DO HOA LU"

cda cua Bai Dddng dddc lam toan bing da xanh nguyen khdi va cham kbie cac hpa tiet trang tri r i t nghe thuat. Ngddng eda gian gida, cham khac Iddng long chau nguyet, bai gian hai ben cham khie td linh, tiep hai gian nda cham khic sung kiem, cudn thd va but mdc.

Khdng chi d hien Bai Dddng ma trong Bai Dddng, Thieu Hdcmg va Chinh Cung cdng deu cd nhdng cdt lim trdn cao to dat tren cac tang da vudng, ed bdng va deu dddc scfti son thiep vang rdc rd. Mau dd ndi \Sn bilu hien sinh khi ciia con ngddi, tao cam giac linh thi§ng, gdi lai ehdn cung dien xda nguy nga ldng lly vang son.

Dieu ddc dao nda la, ta't cl cac tang da vudng, cd bdng va nhdng phien da xung quanh (J ca ba tda, cung deu dddc cham long, cham ndi nhdng hpa tiet trang tri theo cac de tai quen thudc nhd: Td linh (long, li, quy, phddng), tdquy (thdng, mai, true, cue hoac mai, sen, cue, true), Iddng long chau nguyet, long hi thiiy, long ham thp, tung bac, cud'n thd, kiem sung, hoa la sen... Mdt sd phong canh cua qud hddng Trddng Yen cung dddc cham khic nhd: cau Ddng, cau Ren, chiia Thap, Ghenh Thap...

Phai chang, nhdng ngddi nghe si dan gian tai hoa da tdng lam nen cdng trinh kien true ddc dao ciia dan tdc -Nha thd da Phat Diem, nay lai den day tdn tao den thd vua Dinh Tien Hoang? Dddng net cham khic da cua hp tinh vi, mem mai, hoan hao, dep la-thddng, khien du khach phai ngdi ca, than phuc. Se la mdt thieu sdt, neu tham den thd vua Dinh Tien Hoang, du khach khdng thddng thdc nghe thuat cham khic gd d hien Bai Dddng va nghe thuat cham khic da tren cac ngu'dng cda da va nhdng tang da c6 bdng.

35

LA DANG BAT

Budc vao trong Bai Dddng, nhin len, du khach trdng

t h i y t ren eao d gian gida cd tam bien de ba chd Han ld"n

dddc sdn son thiep vang long lly: "Chinh Thdng Thuy"

(Md hen chinh thd'ng). Hai cot gida cd treo cau ddi:

"Cd Viet qudc dddng Tdng Khai Bao.

'"'^ ' Hoa Ld dd thi Han Trang An"

(Nudc Dgi Co Viet sdnh ngang nien hieu Khai Bdo cua

nhd Tong (Trung Qudc)

Kinh do Hoa Lu nhu kinh dd Trdng An cua nhd Hdn

(Trung Qud'c))

Bai Dddng thd cdng ddng. gian ben tay trai du khach,

dat cai t rdng cd dddng kinh 1,2 met, gian ben tay phai du

khach treo mdt qua chudng. Trong Bai Dddng, d gian gida

cd ddi "xa cd ngdng" rat dep, dl dd mai vda che cac dau

hoanh, la ki lu kien true r i t ddc dao.

Xem xong Bai Dddng, du khach vao Thieu Hddng - kiln

t rue theo kieu nha dng mudng. Trong Thieu Hddng dl cac

nhang an dat cac ngai, bat hddng thd td tru trfeu Dinh

gdm: Dinh Dien, Nguyin Bac, Tr inh Tu, Ldu Cd.

Dfeu dac biet la bdn ngddi nay deu cung que (xa Gia

Phdcfng, huyen Gia Viln) . cung tudi Giap Than (924),

cdng la ban chan trau thud thieu thdi vdi Dinh Bd Linh.

Rieng Nguyin Bac va Dinh Dien da cung Dinh Bd Linh

ket nghia Dao vien (1). Nguyin Bac khi di t ran trau d

Thung Lau (xa Gia Hdng, huyen Gia Viln) hi hd vd, Dinh

(1) Dao vien: Lay diin Luu Bi. Quan Vu va Trupng Phi ddi Tam Qud'c ke't nghia lain anh em o dudi cav dao ... . . .

36

CO DO HOA LLT

Bd Linh da dung giao nda dam dudi hd cdu Nguyen Bac (1).

Khi Dinh Bd Linh ddng len dep loan 12 sd quan thi Dinh Dien, Nguyin Bac, Trinh Tu, Ldu Cd theo Dinh Bd Linh dep loan va deu lap cdng ldn, nhat la Dinh Dien va Nguyen Bac.

Nam Tan Mui (971) Dinh Tien Hoang dinh ra giai pham cho cac quan van vd, phong Nguyen Bac lam Dinh Qudc Cdng (tdde cdng, quyen dinh lieu viec nddc) va gid chdc Thai Tl - "ndi thd'ng van cd" (lam cdng viec chdc phan cua Tl tddng - bay gid gpi la Thu tddng); ed Lud Cd lam chdc Si Sd d Dd Hd Phu. Dinh Dien dddc vua Dinh Tien Hoang phong chdc Ngoai Giap, eai quan cdng viec ben ngoai kinb dd. Trinh Td dddc vua Dinh Tien Hoang cd di sd sang nha Tdng (Trung Qudc) nam At Hdi (975).^ ' •"' '^•' •" • ^-^ •

Nguyin Bac, Dinh Dien, Trinh Tu, Ldu Cd da trd thanh cac vi khai qud'c cdng than, td tru cua nha Dinh. Nguyen Bac la de nhat cdng than.

Rieng Nguyen Bac va Dinh Dien cd cudc ddi rit bi trang. Sau khi vua Dinh Tien Hoang va con ca Dinh Lien bi Dd Thich am hai, trieu dinh dda Dinh Toan mdi 6 tudi len lam vua. Le Hoan dang gid chdc Thap Dao Tddng Quan, Dien Tien Chi Huy Sd nam quyen hanh

111 O Nghi Mdn Ndi den Dinh tren qua guuig l)en phai itheo hudng di vao) cd bifc cham trd ghi lai chuyen do Tay phiii Dinh Bd Linh n.'un dudi, tay trai (iam do;ui mia vdt nhpn dam hd.

37

LA DANG BAT

trong trieu chinh va td xdng la Phd Vddng. Ngd Le

Hoan se khdng cd ldi cho vua cdn nhd, Dinh Qud'c Cdng

Nguyin Bac va Ngoai Giap Dinh Dien mdi cung nhau

cat quan td Ai Chau (Thanh Hda) chia lam hai dao thiiy,

luc tien ve kinh dd giet Le Hoan, nhdng viec khdng

thanh. Le Hoan da cam quan ra Tay Dd (Thanh Hda)

danh nhau vdi Dinh Dfen va Nguyen Bac, Dinh Dfen bi

chet ngay tai tran, bit dd(Jc Nguyin Bac ddng cui dda ve

kinh dd, kl tdi rang: "Tien De bi ngn, than ngudi deu

cam gian, ngucti Id toi con lgi nhdn hogn ngn md bpi

nghia, khdi binh ldm logn, chUc phdn tdi con nhu the

ddy a?". Sau dd Le Hoan cho chem dau Nguyin Bac. Thi

tb i Nguyin Bac sau dddc dda ve que an tang.

Sii than Ngd Si Lien danh gia cai chdt ciia Dinh Dien

va Nguyen Bac 11: "Viec khdi binh dy khong phdi Id ldm

logn, la mpt ldng phu td hp Dinh, ddnh Hodn khong

duac md chet, cdi chet dy Id ddng chd" (Dai Viet suf ki

toln thd).

d Thieu Hddng cd mdt nhang an r i t dep dddc lam vao the ky XVII. Tren nhang an dl mu "Binh Thien" td(;mg trdng eho vddng niem cua vua Dinh Tien Hoang.

Du khach chu y nhin cac mang van bdng chay dai sud't xa long, thay dan rdng dddc cham khic tia tdt ri t cdng phu. KI thuat cham ndi va cham long eua cac nghe si dan gian tai hoa da lam cho nhdng con rdng nhd dang bay trong may trdi. Dieu dd cung the hien mdt tai nang, sang tao,

38

CO DO HOA LLT

thdng minh ciia cac ngh§ si dan gian Viet Nam d thd ki XVII trong nghe thuat cham khle gd.

Di hdt tda Thi§u Hddng, du khach bddc vao Chinh Cung nam gian, cung cd cac ngddng ciia da. Gian gida Chinh Cung thd tddng vua Dinh Tien Hoang bang ddng nhdng dddc sdn son thiep ving, dau dpi mu Binh Thien, mac ao Long Cdn, ngdi trong ngai, dat tren sap rdng da, dang r i t uy nghi, dddng b§ (1).

Hai ben sap rdng da (be thd bang da xanh nguyen khdi) dl tddng vua Dinh Tien Hoang, cd hai con rdng chau bing da ban than, tac theo kilu yen ngda gidng nhd hai con rdng chdu b&n Long Sang d ngoai san rdng. Nhdng hai con rdng nay lai dep hdn nhieu, cd nhdng net r i t dpc dao. Dddi bung con rdng da ben phai tddng vua Dinh Tien Hoang, tac them con ca chep dang bu rdng. Nhd the con rdng nay la rdng cai, cdn bilu td(Jng cho tich "Ca hda long" (ca chep hda rdng). Cd den ngay 8 thang 4 (am lich) hang nam, ca chep lai vddt vu mdn dl hda rdng:

"Mong bon cd di dn the, . , 7 M , _ . i . . . • • • < , •

Mong tdm cd ve cd vUdt vu. mon" ,,, ' /

• (Cd dao)

Dddi bung con rdng ben trai tddng vua Dinh Tien Hoang lai cd con ca trim dang ddp con tdm, nom rit ngd nghinh. Phai chang, cac nghe si dan gian mud'n thi hien sd hda quyen gida eon vat linh thieng vdi nhdng con vat

(1) Tuong do eu HSu Tfe t h ^ sinh ra dng Dudng Diie Vinh due bing ddng.

39

LA DANG BAT

binh thu'dng nhd da cd d Long Sang da ngoai san rdng. Hai con rdng dat trong Chinh Cung. dddc che mda nlng. khdng bi phong hda. nen nhu'ng net cham khic cdn nguyen ven, rd den tdng chi tie't nhd nhit . Rau va bdm rdng Iddn mem mai trdng r i t hoan hao.

Gian ben phai tddng vua Dinh Tien Hoang thd tddng Dinh Hang Lang (ngoai), Dinh De Toan (trong) deu quay mat ve phia Bac la hai con thd cua vua Dinh Tien Hoang.

Dinh Hang Lang du'de vua Dinh Tien Hoang rat yeu quy, nen mac du la con thd van dd(Jc lap lam Thai Tii' nam Mau Dan (978). Den nam Ki Mao (979) Dinh Liln da eho ngddi ngam giet Dinh Hang Lang.

Dinh De Toan la con thd ba va la ddi vua thd hai ciia nha Dinh (Phe de), sinh nam Giap Tuat (974).

Nam 978 vua Dinh Tien Hoang phong Dinh Toan la Ve Vddng. Sau khi vua Dinh Tien Hoang va Dinh Lien bi Dd Thich am hai, Nguyen Bac va Le Hoan dda Dinh Toan len lam vua td thang 11 nam 979. Dinh Toan cdn nhd, chda lanh dao dddc trieu chinh, nen den thang 7 nam 980 Le Hoan len lam vua. Dinh Toan bi giang xudng lam Ve Vu'dng. Nam Tan Sdu (1001), Dinh Toan theo vua Le Dai Hanh di dep loan d Cd Long (Thanh Hda) trung phai ten ddc cua giac, chet luc mdi 27 tudi.

Gian ben trai tddng vua Dinh Tien Hoang thd tddng Dinh Lien quay mat ve phia Nam la con trddng eua vua Dinh Tien Hoang. Khi cdn ban vi, Dinh Liln da cung Dinh Bp Linh tham gia dep loan 12 sd quan, ed nhieu cdng lao. Dinh Lien da thay than phii sang tien cdng ben Hau Ngd

4Q

CO DO HOA LLT

Vdcfng, da tdng bi Nam Tan Vu'dng va Thien Sach Vddng bat treo ngu'dc tren canh cay. • Sau khi len ngdi. den nam Ki Ti (969) vua Dinh Tien Hoang phong Dinh Liln lam Nam Viet Vddng. Nam Nham Than (972) wia Dinh Tien Hoang sai Dinh Liln di sd sang nha Tdng (Trung Qudc). Nam sau (973) Dinh Liln di sd ve, nha Tdng sai sd sang nddc Dai Cd Viet phong cho Dinh Lien lam Kiem Hieu Thai Sd Tinh Hai Quan Tiet Dp Sd An Nam Dd Hd. Dinh Liln td(Jng ring minb cd nhieu cdng \&n than phu se phong cho lam Thai Td. Nhdng vi vua Dinh Tien Hoang qua yeu quy con nhd la Hang Lang nen da lap Hang Lang lam Thai Td. Vi the Dinh Lien khdng bing ldng, nen den miia xuan nam 979 da cho ngddi n ^ m giet em la Dinh Hang Lang. Den thang 10 nam dd Dinh Lien da bi Dd Thich giet cung vdi vua cha.

(Sau khi giet em, Dinh Lien rat an ban. nen da lap 100 tda kinh Phat bing da d canh kinh dd, tren bd sdng Hoang Long, de cau cho linh hdn Dinh Hang Lang dddc sieu thoat). ;."-

Cac txiOng nay deu tac bang gd mit ddpc sdn son thiep vang dat tren cac be da xanh nguyen khdi.

Tddng truyen, ngay xda d dddi tddng vua Dinh Tien Hoang cdn cd tddng Dd Thich rit nho bing gd.

"Miia dong, thdng 10, Ki Mao 1979), Chi Hau Npi Nhan la Dd Thich giet vua d sdn cung dinh. Bpn Dinh Qudc Cong Ngiiyhi Bgc bdt Do Thich giet. TrUdc ddy, Do Thich lam Dong quan Igi. dem ndm O tren ivn. chgt Ihdy sao sa vdo mom, cho Id diem tdt, mdi manh tdm giet vua. Den

4r

LA DANG BAT

ddy, nhdn lua dn yen ban dem. say ndm d trong sdn. Thich ben giet, lgi giet ca Nam Viet Vi/ctng Lien. Khi dy vice bdt hung thu rat nggt. Thich trdn d tren mdng nUdc trong cung, qua ba ngdy khdi qud, gap trdi mUa lay tay hiing nudc. mUa udng. Bpn cung nU thdy vay mdi bdo vdi Dinh Quoc Cong Nguyen Bgc. Bgc sai ngUdi bdt dem chem, dap ndt xUdng vd bdm thit ra tirng manh... "(Dgi Viet sU ki toan thu) (1).

Cdn theo truyen thuyet dan gian thi ke: Dd Thich d trong trieu la quan ndi giam. Mdt dem bin md thiy sao rdi vao mom eho la minh se len lam vua, ben cho thudc dpc vao ldng l(?n. tie't canh dl eho vua an, ngd ddc chet. Vi the trong cac le vat cung te vua Dinh Tien Hoang d den khdng bao gid ed mdn long lOn va tiet c^nb. (2)

(1) Tap 1 - NXB KHXH - Ha Ndi — 1972 — Trang 168. (2) Dl giai thich thdi gian d ngdi cua Nha Dinh ng4n ngui, chi dupc 13

nam, dan gian cdn luu truyen mdt truyen thuyet sau: Mdt hdm, me Dinh Bp Linh ra sdng tam. gap mdt con rai ca. Khi ve. ba cd thai sinh ra dng. Sau dd it lau, ngudi ta bat dudc con rai ca ay. dem giet lay thit an. xUang dupc vut vao mdt bui ram. Me Dinh Bd Linh thudng tinh. dpi den dem len ra bui ram. nhat het xUdng eua con rai ca bd vao mdt cai mo cau rdi dem giau tren gae bip. Thdi gian trdi qua, Dinh Bd Linh ldn len trd thanh chu be cd tai bdi lan nhu rai ea, cd the lan rat lau dudi day sau dl bat ca va ba ba. Mdt hdm, cd mot thay dia li ngudi Tau den vung nay dl tham dd dat dai. Di theo sdng Dai Hoang, lao gap mdt \-uc nude xoay rat manh 'Vi la mdt nha phong thuy nen lao tiiet ngay o day cd huyet de vuong, lien gpi bpn tre chan trau dang chdi dua gan do hoi: "Cd chu nao lan dupe xudng day \T.rc nudc. xem cd gi khdng l&n kl lai, ta se thudng tien cho" Bpn tre lae dau le ludi Rieng Dinh Bp Linh ciing d trong dam tre trau nhan ldi Dinh Bp Linh hup mot hdi lan xud'ng tdi day VUc va rat ngac nhien thay cd mdt con rdng da mom dang ha to nhu chuc nudt nhung ai den gan nd. Dinh Bd Linh vdi nhoai ngudi len bd ke lai cho thay dia li nghe. Lao mimg rd thudng tien eho Dinh Bd Linh va hen 10 ngay sau se trd lai nhd Dinh Bd Linh lan xudng

42

CO 00 HOA LU

Vl ed tdi gidt vua, nen hang nam, cd de'n ngay td vua Dinh Tifen Hoang, dan lang lai dem tddng Dd Thfch ra danh ba roi hay "khao ba vd" de ran day nhdng ke cd tdi. Hien nay, td(;mg Dd Thich da khdng cdn nda, vi b | danh nhfeu ran ndn vd.

Trong Chinh Cung cd cau dd'i ca ngdi sd nghiep thdng nhit ciia vua Dinh Ti6n Hoang:

"Nga Nam dd thd'ng de nhi t ki.

Trddng Yen mieu mao van nien thu"

(Nudc Nam thdng nhdt ki thd nhdt. TrUdng Yen den mieu muon ngdn ndm).

mdt Ian nOca. Y hen, dung 10 ngay sau, lao din, mang theo mdt cai bpe budc r^t chat va nang, bao Dinh Bd Linh: "Hay lan xud'ng chd cu, diit cai bpe nay vao mi&ng eon rdng da rdi Ifen ngay, ta se thudng eho 10 nen bac". Dinh Bd Linh lan xud'ng va nan cai bpe, hiiu ngay d&y la hai cdt cua bd'-lao ta dem tang vao mi&ng rdng da, ben lifeng cai bpe dd ra day sdng, sau dd len bd tra ldi da lam xong vi&c. Lao ta cdn hdi th&m; "Eong da cd ngSm mi^ng lai khdng?" Dinh Bd Linh thdng minh tra ldi ludn: "Kdng da ng^m mi&ng lai ngay". Thi la lao thudng 10 nen bac eho Dinh Bd Linh rdi hi himg ra ve, dinh ninh la minh se dUdc l&n lam vua. Dinh Bd Linh chay v& nha hoi me: "Me di! Md bd' con d d^u?" Bi hdi bSt ngd, ba me Dinh Bd Linh buc minh gat: "0 trdn gac bIp ay!". Dinh Bd Linh vao gac bep tim thSiy mdt bpe gdi bang mo cau, dm chay ra chd vUc xoay, lan xud'ng bd ludn vao midng rdng da. Qua nhi&n mieng rdng da ng2tm lai ngay. Thay dia li Tau vd nudc, xem phong thuy thSiy huy&t dl vUdng khdng phat vd minh ma lai iing vao chu be dd, ndn lai sang nude ta tim Dinh Bd Linh bao: "Nay mai chu se ldn lam vua. Nhung mudn cho vung bdn l^u dai, chu hay dem hai thanh gUdm nay dl ldn co con rdng da dd". Dinh Bd Linh tudng th^t c ^ hai thanh gUdm da budc vao nhau, lan xudng dat ldn cd rdng da. 'Y dd tham hiiu cua thay dia li Tau la khi nude chay hai thsuih gUdm se cp xat vao cd rdng da, mdt thdi gian sau cd rdng da gay, nhu th i Dinh Bd Linh ldn ngdi vua se khdng dudc l^u. DSy chi la cau chuydn dim gian mang mau s4e hoang dudng dl giai thich hidn tuong Dinh Bo Linh d ngdi vua ngan ngili ma thdi.

43

LA DANG BAT

Khu vuc den thd vua Dinh Tien Hoang cdn cd cac cay dai thu. cay an qua, cay canh. cay boa dan xen, hda quyen. bd sung cho nhau, tao nen sd he the, hoanh trang, tdn n g h i e m . ( 1 ) . • . • ' •.>. , ,w- j - h r:'.-,,f^ A n i>r.> , - -r-;!-. nvM

Tham den thd vaia Dinh Tien Hoang. Tham boa Vu Pham Ham da xuc cam viet bai thd : "Den vua Dinh Tien Hoing" nhd sau:

"Thdo mupi thien sinh Thdnh, Hoa Lu de tdc bang. Co khai Dgi Co Viet, Thdng tiep co Hong Bdng. The van chung tu nhdt,

; ';' Thdn uy cdnh tuyet soang. ,.:' Thdi Binh nghi ve tgi,

-' ' ' Lo dich mdn Thu giang". Dich thd:

3 "Bai CO trcfi sinh giang, Thanh Hoa chua mof mang. Dap xay nen Co Viet, Noi doi ho Kong Bang.

-• The van khong thay doi, .-„•. Than uy mdfi ro rang.

Thai Binh nghi ve do. Lau lach khiip Thu giang".

(Song An Dudng Dinh Thac dich)

(1) Co tham khao bai "Den vua Dinh" cua Nguyen Van Trd in trong sach "Danh than-j Ninh Binh " - Tap 1 — So Van hda — Thdng tin va The thao Ninh Binh — 199.3. , .,

44

CO DO HOA LLT

V

DEN THO VUA LE DAI HANH en

Le Dai Hanh (Le Hoan) la ngddi Ai Chau (Thanh Hda) (1) sinh ngay rim thang bay nam Tan SuU (941), cha ten la Le Mich, me ten la Dang Thi. Ong md edi cha me td khi cdn nhd, Ldn len, khi Dinh Bd Linh ddng len dep loan 12 sd quan, dng ve Hoa Ld (Ninh Binh) theo Dinh Bd Linh, Nhd cd tai thao Iddc, dung cam vd song, luc dau dng chi trdng coi 2.000 binh si. sau dddc Dinh Bd Linh tin dung thang dan den chdc Thap Dao Tddng Quan.

Sau khi Dinh Tien Hoang mat, trieu dinh dda Ve Vddng Dinh Tue (Dinh Toan) len lam vua, luc nay Le Hoan dddc trieu dinh cd lam Nhiep chinh. Ong la ngddi dieu banh viec nddc khdn kheo, bet sdc gid vdng trfeu chinh trong luc hilm nguy.

Khi quan nha Tdng lam le thdn tinh nddc Dai Cd Viet, dddc Thai hau Dddng Van Nga trao ngdi bau, lay ao Long Cdn (2) (ao ll theu rdng cua vua) khoac len minb, Le Hoan da len ngdi vua nam 980, khi dd dng 40 tudi.

111 Theo "Dai Vidt sU ki toan thu" va theo Ngd Thi Si vdi (juyen "Viet sU tidu an" thi cho rhng Ld Hoan la ngudi .\i Chau Theo "Dai Viet J;U lufic" chep Le Hoiui la ngxrdi Trudng Chau Cd y kiln eho rang !> Hoan que a lang Bao Thai, huyen Th;mh Liem. Ha Nam

l2l Long la rdng Con la ao Id cua vua, LxJng Cdn la ao le theu loii-j cua \Tja.

45

LA DANG BAT

Dau nam Tan Ti (981). Le Dai Hanh trdc tiep cam quan chi huy danh giac Td'ng d Tay Ket, sdng Bach Ding, Chi Lang dda dit nddc trd lai binh yen, trd dddc hilm hpa cua giac ngoai xam. Ong la mot nha quan sd ldi lac, "bgc anh hiing nhdt ddi" (Dai Viet sd ki toan thd).

Nam Nham Ngp (982) khdng sd di nghi, theo tieng gpi eua con tim. Le Dai Hanh quyet dinh lap Hoang Thai Hau nha Dinh la Dddng Van Nga lam Hoing Hau.

Cung nam dd, Le Dai Hanh than chinh di danh quan Chiem Thanh xam pham bd cdi phia Nam "chem duac vua Chiem Id Be Mi Thue" (Dai Viet sd Iddc). Nhd the td mua xuan nam 981 den nam 982, ehi trong vdng hdn mdt nam, Le Dai Hanh da danh thing hai nddc: phia Ble pha Td'ng. phia Nam binh Chiem, ghi mdt mdc son bao ve ddc lap va chu quyen eua nddc Dai Cd Viet d the ki X.

Nam 984, vua Le Dai Hanh cho xay ddng them nhieu eung dien nguy nga, long lay, lam cho kinh dd Hoa Ld ngay cang hoan chinh hdn. Den nam 993, nha Tdng sic phong cho vua Le Dai Hanh lam Giao Chi Quan Vddng, nam 997 lai phong lam Nam Binh Vddng.

Den thang 3 nam At Ti (1005) vua Le Dai Hanh qua ddi tai kinh do Hoa Ld, d ngdi dddc 25 nam, thp 64 tudi.

Sau khi Li Thai Td ddi dd td Hoa Ld ra Thang Long, nhan' dan da xay ddng den thd vua Le Dai Hanh cung vdi den thd \-oa Dinh Tien Hoang de tddng nhd cdng lao

46

CO DO HOA LLT

Ddn thd vua Le Dai Hanh xay ddng d lang Trddng Yen Ha, nen gpi la "Den Ha", each den thd vua Dinh Tien Hoang ve phia Ble khoang 300 met. Trddc mat den ed nui Den lam an.

Den thd vua Le Dai Hanh, nhin chung ed kien tnic ^ n gid'ng nhd d&n thd vua Dinh Tien Hoang, eung xay ddng theo kilu "Ndi cdng ngoai qudc", chi ed khac la di vao den cheo cdng phia Ddng, cd them Td Vu, khdng cd ngddng ciifa da va nhdng tang da cd bdng tdn cao len nhd den thd vua Dinh Tien Hoang. Chinh vi vay* den thd vua Le Dai Hanh cdn gid nguyen dddc ldi kidn tnic va dieu khic d thdi ki Hau Le. ., • •• •_ ,; ., .4 '

Td hddng Ddng, du khach di thing vao den thd vua Le Dai Hanh, thiy mdt sap da nhd, sat ngay dd la Nghi Mdn Ngoai (cda ngoai), ba gian. Qua Nghi Mdn Ngoai, di tbeo dddng Chinh dao lat gach, phia ben tay trai du khach la Td Vu cua lang Trddng Yen Ha thd Khdng Td. Trddc Td Vu la Tien Bai. Trddc Tien Bai cd hdn non bd ldn bing ca mdt tang da lien, mang the "PhdcJng vu" (phddng mda), cao 3 met. Cd lc. hdn non bd nay dddc tao ddng td sau khi tddng Thai hau Dddng Van Nga d den thd vua Dinh Tien Hoang dddc dda sang den thd vua Le Dai Hanh vao thdi Hau Le de lam ndi rd ndi thd Thai Hau Dddng van Nga. ^,, . . .: .,.:;,) m,

Hdn non bp tddng hinh chim phddng mun. md quay vao don. hai canh nhd dang hay. An trong the nui ly, con CO bmh td linh": long. li. (iiiy, phdon::. "Con chim

47

LA DANG BAT

phddng" khdng fd da dau tren minh Con rua ldn. dau rua

quay vao nha Tien Bai. cd du cac chan va dudi. Nap dddi

con phddng mua la mdt con lan nho. Nhin mdt gdc than

nui se thay dang mdt con rdng dang udn Idpli. The nui

"Td linh"" thdd"ng chi cd d den thd vua.

Ben tay phai nha Tfen Bai cua '"rd Vd, d mat tien, cdn'

dat hdn non bp "Hd phuc " gan gdc cay dudi than to, ed 9

mui, da cd tudi thp tren 300 nam. Ben trai nha Tien Bai

la hdn non bd cd dang "Voi quy", dddc kh le hai chd

Han: "Bat di". Voi quy, hd phuc la bieu tddng trddc

t h a n h than, ai cung phai quy phuc tdn nghiem.

Hai hdn non bp nay deu cd chieu eao tren mdt met,

bang da xanh nguyen khdi tu" nhien, khdng cd tac ddng

va sd gia «5ng, deo gpt cua nghe nhan. Dieu ki dieu eiia

cac h.nn non bd la d chd dd. Thien nhien deo gpt, con

ngu'di pluit hien ra de sd dung.

Tbeo true du'd'ng Chinh dao, ddi xu"ng vdi Td Vu, ben

tay phai du khacli la mdt hd nu'dc rdng. Du khach qua

Nghi Mdn Ndi (cda trong), cdng ba gian, theo dddng

Chinh dao. kien true dang dd'i la hai vu'dn boa. sau dd la

bai day nha \'()ng (no'i xda kia i.̂ ac cu ban viec te le). mdi

day ba gian. Cf giua \'u"nn hoa ben tay phai du khach c6

hdn non bo [-"hdong a'p". ()' giu'a vu'dn hoa ben tay trai

du khach i:: hui non bo "Long Ma" (minh ngxi'a. dtiu

rdng). • _, • : ,„,,^,-: T a .c. -. •n^.i j.u

CO DO HOA LLT

bai nha bia, dat cac bia da cham khle rat tinh xao ghi cdng lao cua nhdng ngddi cd cdng xay ddng den.

O san rdng, ^ n gian gida ciia Bai Dddng, cung cd Long Sang da nhdng khdng dep bing Long Sang da d den thd vua Dinh Tien Hoang. Hai ben sap Long Sang cung cd cac hang chan cdt da dl elm cd, bat bilu, vu khi trong cac ngay hdi, tddng trdng eho nhdng thd bac ciia cic quan van vd.

Den thd vua Le Dai Hanh cung cd ba tda: Bai Dddng, Thieu Hddng, Chinh Cung. Tit cl cac xa, cdt eung dddc sdn son thiep vang. Den thd vua Le Dai Hanh thip, cd nhfeu bde dai td s(Jn son thiep vang, nen tao cam giac trang le h(Jn, tdi hdn, mang tinh chit huyen lo hdn.

Bai Dddng den thd vua Le Dai Hanh eung nam gian, hang cda cung lui vao hang cdt cai nhd den thd vua Dinh Tien Hoang. Mddi bai cdt gd lim cua hai hang cdt cung cao to sdng sdng. Hien cua Bai Dddng cung rdng nhd d den thd vua Dinh Tien Hoang. Dieu ddc dao d day la tren gian ciifa gida cd treo bde hoanh phi, trong dd cd nhdng ddng chd Han:

"Nhat mong lien hoa sinh, ' '""' ' " ' , • ' ^ ^ . . , ;d

Vgn co luu huang Trdng Xudn dien.

Bdn dg Hodng Long ung,

uc nien di dnh Dgi Van ldu".

Nghia la: "Nhdn md thdy hoa sen md sinh ra Le Hodn. Tir vgn co tieng thdm con lUu rndi tren dien

4 - CDHL 49

LA DANG BAT

Trudng Xudn. Nua dem rong vdng xudt hien. Ngdn ndm

hinh dnh cu con luu lgi d tren lau Dgi Vdn".

Bde hoanh phi nay mudn gdi cho du khach nhd den

t ruyen thuyet ba me Le Hoan nhan md th iy hoa sen ma

s inh ra dng, ddng tbdi cung k h I n g dinh cdng lao ciia Le

Hoan da xay ddng nhieu cung dien nguy nga, trong dd

CO dien Trddng Ximn va lau Dai Van. • -••

Cung n h d d den thd vua Dinh Tien Hoang, du khach

nen ddng chan d hien Bai Dddng d l ng im nhin cac bde

edn, dfem, xa, biy, chdng rddng...

Cac mang chdng rddng (each xay ddng b ing gd cd he

thdng dat n h d n g doan gd chdng len nhau tren cau dau

ket thanh vi dl ganh hoanh mai) d day r i t dep, la sd hdi

tu cua nghe thuat cham kh le gd. Dac biet sau chiec biy

cham kh le n h d sau con rdng dang vddn len cung vdi cac

mang cham a xa ngang tao thanh eac the: rdng hd gap

nhau, rdng phun Ida, rdng ngam ngpc. Cd vien ngpc

dddc cham kh le thanh mdt bdng hoa cue. Ngoai ra d cac

mang t rang tri khac cung cham khle rdng: hai rdng

chai^ ngam ngpc, dan rdng, rdng chau... Cac con rdng

dddc cham long, rau tdc tua tua, nhpn sic. Dddng net

cham gd dat den t r inh dp dieu luyen, tia tdt, cdng phu.

Dieu dac biet d hien Bai Dddng la chu yeu cham khic

n h d n g hinh tddng cac cay va con vat gan lien vdi eac

truyen thuyet ve vua Le Dai Hanh. • • =

Ao sen dddc cham kh le ba Fan trong cac tru diu: mdt

ao sen khdng cd ea, mdt ao sen cd ca rd dang nhay l&n

50 JHQO -

CO DO HOA LLT

ddp la sen va mdt ao sen cd ca rd dang bdi. Ba mang cham khac ao sen nay la ba canh ao sen khac nhau, sdng ddng, dep tuyet vdi.

Con hd dddc cham khle 9 fan. Ba con d td the ngdi, trong dd cd hai con ngdi chau dau vao nhau. Sau con ho cham khac d td the dang di, ed con nhd dang nd rdn vdi rdng. cay tnic dddc cham khac 2 Tan, nhdng la cinh "tnic hda long", than la tnic, ngpn la dau rdng.

Truyen thuydt ke ring, ba me Le Hoan "Lue mdi mang thai ndm mong thdy ncfi bung mpe ten cay hoa sen, chdc lot thi kit trdi. Bd hdi dem chia cho mpi ngudi ciing dn" (Dai Viet sd Iddc). Den khi ba me Le Hoan di cay d canh mdt ao sen thi sinh ra Le Hoan. Ba dem li Le Hoan trong mdt khdm tnic va dddc mdt con hd den Ip u bao ve. Thay the, ba phai cau xin hd, hd mdi ldng thdng bd di. Khi dd, ba mdi den be Im Le Hoan ve nha dddc.

Ngoai cac mang cham khle tren, d hien Bai Dddng cdn cham khle de tai: "ca hda long", nhdng ca chep lai dd(Jc cham khle thanh ca rd.- Diu ca bien thanh dau rdng, edn than la than ca rd. Dfeu dd gdi eho du khach nhd den cau ca dao ldu truyen d Trddng Yen:

"Di thi nhd cdu ciing co,

Khi lie lgi nhd cd ro tdng TrUdng (Trudng Yen)"

Ve nghe thuat cham khic gd, hien Bai Dddng d den Le dep bdn nhfeu so vdi hien Bai Dddng d den Dinh.

51

LA DANG BAT

Hau nhd t i t ea cac xa, diu tru, bay, diem, cdn deu dddc

cham khic. tj (*'>gm ' ' ' ' Thddng thdc nghe thuat cham khle gd d hien Bai

Dddng xong, du khach hay bddc vao trong Bai Dddng, thiy cd ba t im bien ldn sdn son thiep vang. Tim biin d gian gida de bd'n chd IMn: "Trddng Xuan Linh Tich" (Diu tich dien Trddng Ximn). Tim biin gian ben phai de ba chd Han: "Dddng Than Vu" (Bilu dddng than vu). Tim biin gian ben trai de ba chd Han: "Xuit Thanh Minh" (Xuit hien bac thanh minh). Trong Bai Dddng cd cac cau dd'i c:a ngdi vua Le Dai Hanh:

- "Th"an vu thiep td lan, thinh Tdng, eddng Chiem thii nhat.

Tinh linh tdn thi§n c6. Long giang, Ma true chi gian".

(Thdn vu. dpng bdn ben, trong luc Tong cUdng, Chiem thinh.

Thieng lieng con muon thud, trong viing song Long (Hodng Long), nui Md (Md Yen)).

- "Thuy van cam vu Thien hdu ngddng.

Tac tinh canh dien De ldc chi".

(Mdy Idnh mUa ngpt an Tien De,

Ddo gieng vd edy rupng la sUc ciia Nhd vug) (1)

Nhin len gian gida trong Bai Dddng du khach cdn

thiy ddi "xa nga voi" rat dep vda dd mai vda che cac dau

(1) Nam Dinh Hoi (987) vua Ld Dai Hanh da bat dau cay rudng tich didn. Day la rudng danh ridng cho nha vua di cay dku xukn.

52

CO DO HOA LLT

hoanh nhd d den thd vua Dinh Tien Hoang. Bd'n dau dd d trong Bai Dddng cung dddc cham khic thanh bdn dau rdng. Bai Dddng thd cdng ddng.

Tiep theo Bai Dddng la Thieu Hddng - kien true theo kilu dng mudng (gida dat nhang an thd, hai ben ed ldi di hep ndi Bai Dddng vdi Hau Cung). Trong Thieu Hddng thd td tru trieu Tien Le: Pham Cd Lddng, Li Cdng Uin... (J day cam bat bilu thd va cung cd mdt nhang an kha dep.

Pham Cd Lddng qu& cf Nam Sach (Hai Dddng) la em ruot tddng quan Pham Hap. Ddi Dinh, Pham Cd Lddng la mot danh tddng, cdn Pham Hap gid chdc Ve Uy Tddng Quan. (Pham Hap da cung Dinh Dfen, Nguyin Bac dem quan danh Le Hoan. Le Hoan da bit dddc Pham Hap dda ve kinh dd chem dau). Pham Cd hxxang la ngddi da cd cdng ldn trong viec dda L& Hoan len lam vua.

Nam Canh Thin (980), nha Tdng sai Thai Thddng Bac Si la Hau Nhan Bio sang xam \\iac nddc ta. Ddng trddc tinh hinh dd, Thai hau Dddng Van Nga da cii Pham Cd Lddng lam Dai tddng qu^n dl lanh dao qimn si chdng quan xam Iddc nha Td'ng. "Ngdy xudt qudn, Phgm Cu Luang vdo thdng trong dien bdo vua rdng: "Nay Chua thuang con nho dgi chUa hieu biet duac sU sieng ndng, khd nhpc cua bpn chung toi. Neu nhu cd mpt thudc tdc cong lao ndo thi roi ai biet cho. Khdng bang cdi cdch la trudc dua Thgp Dgo Tudng Qudn len ngoi Thien Tu roi sau mdi ra qudn". Qudn si nghe vay deu hd "Vgn tue".

file:////iac

LA DANG BAT

Thai hdu thdy tinh nguifi vui thudn mdi sai lay do Long Con khoac len minh Le Hodn vd xin ngdi len ngoi" (\)

Td dd Pham Cd Lddng dd'c long tdn phu, sat canh cung Le Hoan chien diu chd'ng quan xam Iddc Tdng, lap nhieu chien cdng hiin hach, trd thanh vi tddng tai gioi, dddc vua Le Dai Hanh phong den chdc Thai Uy.

Li Cdng Uan que cf lang Dinh Bang, huyen Td Sdn, tinh Bic Ninh. Ong lam quan a ddi vua Le Trung Tdng (1005). Khi vua Le Trung Tdng bi Le Long Dinh giet dl eddp ngdi, mpi ngddi deu xa lanh, duy ehi cd minh dng da dm xac vua Le Trung Tdng khdc. Chinh vi the vua Le Long Dinh khen la ngddi trung nghia, cho dng lam tdi chiic Ta Than Ve Dien Tien Chi Huy Sd (chdc quan coi viec cf cung ca'm, kiem cac ban trdc didn tidn).

Nam 1009, Le Long Dinh mit, Li Cdng Uan dddc Dao Cam Mdc cung cac quan trong trieu lap lam vua. Li Cdng Uan len ngdi vua nam 1010, lap ra nha Li. Thiy kinh dd Hoa Ld chat hep, Li Thai Td (1010 — 1028) da quyet dinh rdi dd td Hoa Ld ra thanh Dai La (Thang Long — Ha Ndi ngay nay). • ifiO nxfii Sfn>liiJ V >

Cung d trong Thieu Hddng du khach hay chu y ngim nhin hai bde me d eudi. Hai bde me nay deu dddc cham .khic cac con rdng qiiln nhau, cd ca rdng me va rdng con.

(1) "Dai Vidt su lUdc" — NXB Thanh phd Hd Chi Minh — 1993 — Trang 9'7, 98

54

CO DO HOA LLT

Ndi vdi Thieu Hddng la Chinh Cung. nam gian. Gian gida cua Chinh Cung, tren be da dat tddng vua Le Dai Hanh ngdi trong ngai vang, dau dpi mu Binh Thien, net mat quic thdde. Gian ben trai tddng vua Le Dai Hanh la tddng Hoang hau Dddng Van Nga, cdn gpi la tddng "Bao Quang Hoang Thai Hau".

Dddng van Nga la mdt ngddi phu nd cd hai ddi chdng va ca hai ddi chdng, ba deu lam Hoang hau. Ba la vd ciia Dinh Tien Hoang. Sau khi nha Dinh chim ddt vai trd lich sd, Le Hoan len lam vua, dng da quyet dinh lap Dddng van Nga lam Hoang hau vao nam 982. - -̂ •

Ba da tdng gid eddng vi chip chinh trong 8 thang, td thang 11 nam 979 den thang 7 nam 980 do Dinh Toan cdn nhd, chda lanh dao dddc trieu chinh. Vdi eddng vi chip chinh, nim ehlc uy quyen, ba da dieu khiln cdng viec eua trieu dinh dl gid vdng ngdi bau cho nha Dinh. Ba khdng chinh thdc lam vua, nhdng thdc sd da dieu hanh viec nddc nhd mdt dng vua.

Cdng lao ldn nhit cua ba 11 lddng sdc minh khdng dam dddng ndi viec nddc, ba da quyet dinh trao ngdi bau cho Le Hoan, tdc la da truat bo cd nghiep eua nha Dinh, xay ddng nha Tien Le. Day la viec lam h(Jp vdi ldng trdi va long ngddi khi dd. Ba la ngddi phu nd thdc thdi, nghi den van menh ciia dit nddc tren bet, bo qua nhdng ldi ban tan, phan ddi, tham chi ea nhdng dd luan xiu cua trieu dinh luc bay gid.

55

LA DANG BAT

Lai mdt lan nda, vddt len tren nhdng ngddi phu nd dddng thdi, dam td quyet doan tinh cam rieng td. tbeo tiing gpi eua con tim, ba chia se hanh phuc vdi Le Hoan. Tiep dd, ba da cung Le Hoan gdp phan xay ddng dit nddc sau chien thing. Den nam Canh Ti (1000) ba qua ddi, thp 49 tudi. ' •*

Vua Dinh Tien Hoang cd 5 ba Hoang hau. Vua Le Dai Hanh cung co 5 ba Hoang hau. Bdn ba Hoang hau khac ciia vua Dinh va bdn ba Hoang hau khac ciia vua Le, d&u khdng dxxac tac tddng thd cf trong hai den, duy nhit chi cd Dddng Van Nga la dddc tac tddng thd d den Dinh cung vdi tddng Dinh Tien Hoang dat trong Chinh eung. Den thdi Hau Le, cd dng quan bach rang: "Xuit gia tdng phu" (lay chdng thi phai theo chdng) theo thuyet "Tam tdng", nen nhan dan da rddc tddng ba sang den thd vua Le Dai Hanh.

Tddng Dddng Van Nga de quay mat vie phia dfen Dinh (quay mat ve phia Nam), vdi y nghia: Tinh cam ciia ba vdi vua Dinh Tien Hoang rat sau nang va mang nhieu duyen nd. Ba dddc tac tddng thd, la thi hien sd danh gia cdng lao va tinh cam ciia nhan dan ddi vdi ba.

Taang Ddcfng Van Nga la mdt pho tddng dep. Khudn mat ba bau binh, nddc da hdng hao, cd ddi mit bd eau duyen dang. Day la dang net cua mdt ngddi phu nd Viet Nam cd sic dep, tran day sdc sd'ng. Chide ao ngoai ciia ba dddc tac rd tu^g nep gap deu dan, budng thdng xudng, dl hd chide ao ben trong mdng dinh che bd ngdc nd

56

CO DO HOA LLT

nang nhd bao phu nd thanh xuan kiem diim khac. Cd le,

ngddi xda mud'n tao ddng hinh anh ba la mdt phu nd

xinh dep, quyen ru, sd'ng sdi ndi manh liet, day tai nang.

Tdcfng truyen, Dddng Van Nga la ngddi d xa Van

Long, ddng Hoa Ld (nay la xa Gia Van, huyen Gia Vien),

ket duyen vdi Dinh Bd Linh td thud hai ngddi cdn ban

v i . . , . • * .V . 1 , V l , L, , — •,..

Gian bdn phai tddng vua Le Dai Hanh, dat tren be da

tddng Le Long Dinh (Le Ngpa Trieu), la con thd 5 cua

vua Le Dai Hanh va la ddi vua thd 3 eiia nha Tien Le.

Sau khi vua Le Dai Hanh qua ddi nam 1005, Le

Trung Tdng (Nam Phong Vddng), ten buy la Long Vidt,

la con thd 3 ciia vua Le Dai Hanh len ngoi dddc ba ngay,

tbLbj em cung me (Dddng Van Nga) la Le Long Dinh

giet. Le Trung Tdng thp'*23 tudi.

Sau khi giet em, nam Binh Ngp (1006), Le Long Dinh

len ngdi, lly nien hieu la Ung Thien, tdn hieu la "Khai

Thien li'ng Van Thanh Than Vd Tie Thien Sung Dao

Dai Thing Minh Quang Hieu Hoang De", phong Li Cdng

Uan lam Ta Than Ve Dien Tien Chi Huy Sd.

Tinh vua Le Long Dinh da chem giet, lai say dim tufu

sic, nen phat ra benh tri, khdng thi ngdi coi chau dddc,

ma phai nam dl coi chau, vi vay dddc gpi la vua Le Ngpa

Trieu.

57

LA DANG BAT

Den ngay Tan Hdi, thang 10, mua ddng, nam Ki Dau (1009), vua Le Ngpa Trfeu qua ddi tai phdng ngu trong dien, thp 24 tudi, d ngdi vua dddc 4 nam.

Tit ca cac tddng d Chinh Cung deu tac bang gd mit, dddc sdn son thiep vang. Van bia d den thd vua Le Dai Hanh cham khic cf nien hieu Hoang Dinh thd 12 (1611) ddi vua Le Kinh Tdng (1600 - 1619) eho biet: "Den ngdy 19 thdng 6 ndm Tdn Hgi thi Hung cong tgc thdnh tugng vua Le Dgi Hdnh, Hodng Thdi Hau Bdo Quang, vua Ngpa Trieu. Ngdy tdt 24 thdng 6 ndm Nhdm Ti thi xong...".

Den thd vua Dinh Tien Hoang va den thd vua Le Dai Hanh mai mai la bieu tddng cho sd tdn kinh, biet dn eua nhan dan (^ nddc ddi vdi hai dng vua da ed cdng ldn d the ki X eua dan tdc. (1)

li.- • .;n,A.i i l pi ^..y'/. :^\-y I'•'.*X''\'i' '>!•: ":"in

c i ' h l _. ..jvi 'K' . 'uOti f ) 0>,> (if H {

: : f ' > ' " 'J '..md n-'i'* i'^-rl''' ^ n ' ' ! nl ' i

•^r- ' ! ; I •-.-. .'.c . ' ^ i ^ i f v - o l T u - ' 1

'-'Ut . .' "; -.'I-.:- .• ! . ^^j>i^: :

(1) Cd t ham khao bai "Den vua Ld" ciia Nguyin Van Trd in t rong sach "Danh thang Ninh Binh" — Tap 1 — Sd Van hda — Thdng tin va T h i thao Ninh Binh — 1993.

58

CO DO HOA LLT

tAi •^jr:\s%c i7T':i[- "'" ' .-;.-" .ur.

,-̂ 1 vi«„ ..sio m MA YEN SON ,;. . , .T . . f* J ,.^fi hri 1 c,'< I r - . . r ' . , . . . , / •( . . .-i t ' . ' " .

Du khach tham den thd vua Dinh Tien Hoang xong,

khdng thi khdng len tham lang vua Dinh Tien Hoang

tren dinh nui Ma Yen. Nui cf ngay trddc den Dinh, cao

chdng 200m. Hai dau nui nhd cao, gida vdng xud'ng

trdng gidng hinh yen ngda, nen gpi la Ma Yen.

Tddng truydn, khi Dinh Bd Linh len ngdi Hoang de

nam 968, dng da chpn Hoa Ld, mdt vung nui non hilm

trd de xay ddng kinh dd va lly nui nay lam an. Nhd the

Ma Ydn Sdn da cd vi tri r i t dac biet. ^ , ̂ „ ,,,,-,-

Vl vay, sau khi vua Dinh Tien Hoang bang ha, nhan

dan da dda thi hai dng an tang tren dinh nui nhd mudn

khang dinh sd nghiep cao ca cua Ong td phue hdng

thdng nha't qudc gia phong kien dau tien trong lich sd

dan tdc Viet Nam. Con ngddi vinh hing, bit td dd vin

nhd cdn ngdi tren yen ngda dl cdu dan, giup nddc.

Sach "Dai Viet sd ki toan thd" cd ghi: Khi voia Dinh

Tien Hoang mit, quin than "Rudc linh cihi cua Tien

Hodng de ve an tdng d Trdng An Scfn Ldng (tUc niii Md

Yen)". - • • , + > . , - ._ , . , . . . . J ._ ,.,

59

LA DANG BAT

Mudn len dinh Ma Yen, du khach phai treo 265 bac

da (dddc siia sang lai td nam 1960). Nhieu bac da mdn

ldm, vi hang nam biet bao ngddi len chiem ngddng da

dat chan tdi. Len tdi day, du khach mdi biet may trdi

tuyet dep va cdi ldng ling xud'ng de tha bay trong gid

nhdng lo toan tran tuc nhd lang lang, thoang nhe, sang

khoai, ddi dao cam hdng. Vao budi sang sddng mu bay

phii nhieu, ngpn nui luc an lue hien trdng rat huyen bi.

Lang vua Dinh Tien Hoang xay chinh gida dinh nui.

Thien nhien kien tao hay con ngddi tao diitig thanh

vung da tning xudng, bing phIng, rdng den vai tram

met vudng dl xay lang. Lang bang da, cd mdt bd thd,

tren dat mdt Id hdcmg da. Trddc lang ddng mdt bia da,

mat trddc khac sau chd Han: "Dinh Tien Hodng De chi

long", b^n canh cd ddng chd nho: "Minh Menh nhi thgp

nhai nien, ngu, nguyet, sa nhi nhat phung sdc kien".

Mat sau bia khic ddng chd: "Hdm Nghi nguyen nien,

cihi nguyet, nhi thgp tU nhat triing tu Tien de long". Cd

nghia la: Lang vua Dinh Tien Hoang dddc xay bing da

nam Minh Menh thd 21 (1840), ngay 2 thang 5 va ddn

nam Ham Nghi thd 1 (1885), ngay 24 thang 9 trung tu

lai ' • • i,̂ i .' • .\ -A. - n ""tuji t.

Hcfn mpt thd ki rddi trdi qua, nhd thach thdc vdi thdi

gian, nhdng net chd trdn bia da vin khdng md.

60

CO DO HOA LLT

Nhd the viec an tang thi hai vua Dinh Tien Hoang

tren dinh Ma Yen td nam Ki Mao (979), lang md da cd

td nam dd. De'n nam 1840 nhan dan mdi xay du'ng lang

bing da nhd bay gid.

Ndi day la sd ling dpng, yen tinh nhit ciia cudc ddi,

nhdng lai bdng sang, ngdi len dng anh nhd ngpc niem

td(ifng nhd cdng dn to ldn ciia vua Dinh Tien Hoang.

Trddc anh linh Ngddi, du khach thip hddng tddng

niem. Hddng thdm tren dinh nui tda bay, lan xa cung

ngao ngat hddng ddng gid ndi mdt vung non nddc Hoa

Ld. Khdi hddng bay nghi ngut, tram tdcfng nhd hddfng

tam hdn du khach hay nhd ve cdi ngudn dan tdc. nC)

Tren dinh Ma Y&n Sdn cd nhfeu cay lau hoa nd trang

xda. Nhin hoa lau, du khach hdi tddng ve qua khd xa

xda, nhd den hinh anh tudi thd ciia Dinh Bd Linh. Ngay

ngay di chan trau cho dng chu rudt Dinh Thue Dd, Dinh

Bd Linh thddng eung cac ban chdi trd danh tran gia. Dpi

quan chan trau chia lam hai phe, bao gid Dinh Bd Linh

cung cam dau mdt phe. Dinh Bd Linh da lly hoa lau lam

cd. Mdi khi phe ciia Dinh Bd Linh thing phe kia, cac

bdng hoa lau tren tay ciia quan tddng lai dddc phit len

tung bay trddc gid va Dinh Bd Linh dddc cac ban ket tay

lam kieu, rddc di vdng quanh bai tran. Tdcrtig truyen,

mdt hdm Dinh Bd Linh "thing tran rat oanh liet", da

61

LA DANG BAT

giet mdt con trau beo nha't trong dan trau cua dng chu

dl khao quan si. Ong chu biet tin ben vac gddm chay

bang bang ra bai tha trau tim Dinh Bd Linh dl hdi tdi.

Thiy chu td ding xa, Dinh Bd Linh lien lly cai dudi trau

chda kip an thit cam vao mdt khe nui da va binh tinh

chd chu den ma tra ldi ring: "Con trau da chui vao khe

nui da, chau keo ra khdng ndi, nhd chu den keo giiip".

Ong chu td(Jng that, hai tay nim chat dudi trau, ddng

dang chan cheo keo. Khdng ngd dng nga ngiia, dau dieng

ngddi. Biet minh bi mic ldm, dng cang dien tiet hdn,

cam ludn gddm dudi theo Dinh Bd Linh.

Dinh Bd Linh chay vd phia nui Trddng Yen de trdn

tranh, nhdng bi ddng sdng chin ngang khdng di qua

du'de. Dinh Bd Linh ben gpi anh Long la ngddi cheo dd

luc dd de chd minh sang sdng. Anh cheo dd khdng ra,

bit cbdt mdt eon Rdng Vang ndi len ngang sdng dl Dinh

Bd Linh di tren ldng sang ben kia sdng.

Tb% vay dng chu kinh hoang, elm gddm xud'ng dit

lay nhd te sao. Con sdng dd sau dddc gpi la Hoang Long.

Qua nui cd gddm eiia dng Dinh Thuc Dd cam dddi chan

nui, sau dddc gpi la ndi Cim Gddm. Con dddng td lang

ra den bd sdng, cung dddc gpi la dddng Bai Yet. Ben dd

ay gpi la Hoang Long Dp. Thda rudng ^ n chan nui gpi

la Kiem Dien. ' "u-n

62

CO DO HOA LLT

Cau chuyen dan gian nhd mdt huyen thoai ve Dinh

Bd Linh thdng minh, tai ba, cd than sic de vddng ngay

td nhd, nen td mdt chu be chan trau da trd thanh mdt vi

Hoang de lay ldng trong lich sd dan tdc.

Ddng tai d^y, du khach cd thi nhin rd toan canh Cd

Dd Hoa Ld. Ding trddc la nui Long Trfeu, cdn gpi la nui

Dai van (1) nhd bao phii quanh hai ngdi den Dinh, Le.

Nhin xa hai ngdi den nhd bde phu dieu tac vao nui.

Ding kia la nui Cim Gddm, trdng nhd mdt thanh gddm.

Day la nui Cdt Cd cao vut nhd bdng dang cua la cd nddc

Dai Cd Viet da tOfng cam tr&n dinh thdi xda, dang tung

bay gida may trdi. Phia xa nhin eon sdng Hoang Long

udn Idpn nhd eon Rdng Vang ndi len ddn Dinh Bd Linh

thud ban vi. Mdi ngpn nui, mdi ddng sdng d day deu

mang mpt truyen thuyet hap dan va li thd. .a t

Dddi chan cac rang nui, du khach thiy ddng rudng,

dddng sa ke thanh d ngang dpc nhd ban ed. Ndi len la

nhdng mai nha an hien dddi eac rang cay xanh. Tit ea

h(Jp thanh mdt bde tranh thien nhien tddi dep, cd nui

biec, nddc trong, cay xanh, ngdi dd, day mau sic. dddng

net cua mdt mien que yen a, tru phu ma mpt thdi da

tdng la mdt kinh dd cua nu'dc Dai Cd Viet.

( DTheo "Dai Nam nhat thdng chi" - Tap 3 - NXB KHXH • Ha Ndi -1971 -Trang 237

63

LA DANG BAT

Chinh vi vay, khi ddng tren dinh Ma Yen, vieng lang

Tien De xong, Tham hoa Vu Pham Ham (1864 — 1910)

ngddi Ha Tay da de thd "MA YEN SO'N L A N G " nhd

sau:

"Phu hdm Hodng Long khda thgch luOng,

Hoa Lu thdnh npi toi cao cUOng. •

Bdn khong yen vu tnt thien co, ,. ..̂ .

Nhi de than linh gid bdt hoang. , ,, .̂ , >

Ki kiem du uy khong thdo thu,

, Kim ngdn cd chi bien tinh sUdng. ^ .

Thdnh trieu hdu y sieu tien triet, .jy .̂y) jgfj

Dgc kiem phong bi bieu tich vUOng". ,,• .

Dich thd: ' " '

"Ditdfi sap da, Rong Vang quanh quat,

Thanh Hoa Ltf cao ngat nghin trung.

Khoi mu mdf mit tren khong,

La ndi Nhi de vay vung ngay xtfa.

, Cof vdri kiem con trO cay co,

,, r Nen kim ngan may do tang thu'cmg.

;> .,/ Thanh trieu an y khac thu£fng,

;„ ; •, Chep vao bia de bieu dUofng Tien trieu".

iqjV -') (Thi nhan Dinh Gia Thuyet dich)

Ong Ddng Chau cung cd bai thd Ndm vinh nui Ma

Yen: . . . „ . , ;

64

CO DO HOA LLT

"Yen ngtfa chon von ngat dinh deo,

Scfn lang dau cu da cheo leo.

Diu hiu ngon gio cO lau phat,

Vang vang sudfn non tieng muc reo.

Nen mieu Trang An con viing da,

Tam bia Tien De chiia mdf reu. ,

• ' '• Non song Co Viet nao dau do? .! '̂î c

Bang lang thanh Hoa bong ac chieu". ' '

Du khach vieng lang vua Dinh Tien Hoang tren dinh

nui xong, fan theo bac da xud'ng chan nui, di quanh ve

phia Nam khoang 800 m de vieng lang vua Le Dai Hanh

- Ngddi ke tuc sd nghiep cua nha Dinh, lap ra nha Tien

L§.

Lang vua Le Dai Hanh dddc xay bang gach, cd tddng

hoa bao quanh, nim d dddi chan nui Quai Dieu (1) tdc la

nui Kim Ke (2), cdn gpi la Hoan Y Sdn (3) vi gidng chiec

ghe.

Lang vua Le Dai Hanh dddc xay ddng td khi dng mit.

Den nam Minh Menh thd 20 (1839) lang dddc tu siia va ddng bia (4).

(1) (4)Theo "Dai Nam nha't thd'ng chi" - T^p 3 - NXBKHXH - Ha Ndi - 1971-Trang 238, 256

(2) l,3)Theo "Ninh Binh toan tinh dia chi khao bidn" ciia Nguydn Tu Mlin.

5 -CDHL ^^

LA DANG BAT

Hai ben lang vua Le Dai Hanh cd hai qua ndi chau lai

nhd hinh tay ngai, gpi la Long Chau, Hd Phuc.

Nui eao la gach ndi gida trdi va da't. cung la chd'n linh

thieng mi le.

Phai chang. Ma Yen Sdn cung vay, cd lang Tien De

tren dinh ngay dem long gid, nhd khang dinh mdt eon

ngddi bat hii, ldn len, trddng thanh, lap nghiep, xay

ddng kinh dd td nui - "Kinh dd da" va khi mat di, lai tni

ve vdi nui vinh hing. „.r»

•9»i

., ;, u,.i ;i'cH i :- (̂I

l^ '• • 'l t " 0 V ! •

• • •••••..a. •'• '•'ili' • • i U i f f t i , 1

66 jHor. - e

CO DO HOA LLT

DONG AM TIEN «

Tham lang vua Dinh tren nui Ma Yen xong, ddn ben dd sdng Sao Khe n ^ i thuydn xudi hddng Nam (Dddng thiiy di tham Xuyen Thiiy Ddng) khoang 500m rdi ldn bd, hoac di bp theo con dddng rai da rdng song song vdi sdng Sao Khe 500 jn, thiy cd mdt cay da a chan nui phia b§n tay trai each dddng vai chuc met, du khach re trai, di vao con dddng nho ^ n 100m ni2a den cai quen thip mang ten Am Tidn, cd chidu cao so vdi mat rudng 15m, la ldi di vao ddng Am Ti&n.

Quen nay dai 20m, hai dau la hai vach nui cao nhd cai cdng khdng Id ciia tao hda. Dddng l&n quen qua 55 bac da. Ldn den dinh ddc, phia bdn tay phai du khach cd am dd ba chd Han d tren "Nhac Thin Giang" (Ndi thd than nui). Hai bdn am cd ddi cAu dd'i:

"Nhi scfn ngddng chi canh hanh hanh chi.

Hdu Tidn tac danh hdu long tac linh"

Tam dich:

"Len ndi ngita mat nhin cdnh dep di di lgi lgi.

Cd Tien chdc cd tieng cd rong se co linh thieng"

Trddc khi vao ddng, du khach hay thap hddng khin thin nui phu hd cho chuyen di du ngoan tdt dep, may

67

LA DANG BAT

Ddng tren dinh quen. nhin ve phia Ddng, du khach thiy mdt thung lung rdng khoang 10 miu, xung quanh la ndi cao bao bpe. Cd cai quen nay mdi cd ldi vao ddng.

Theo dddng dde, qua 55 bac da nda, mdi de'n thung, d

gida cd mpt eon dddng nhd dai da, hai ben la hai canh

ddng Ida xanh mddt. Di tren con dddng nhd nay, nhin

hai ben va trddc mat chi thay nui cao chdt vdt. Vach nui

ben tay phai du khach mpe day loai tnic dudi cdng. Loai

true nay chiu dddc khd ban, sdng d vach da tha xud'ng

nhd nhdng dudi cdng xanh biec. Cf cac vach nui, cay edi

mpe um tum. Du khach cdn nhin thay nhdng gid phong