LCH S CU

LCH S CU

Lm. Giuse V c Minh

Vit t tc phm "Salvation History" ca Neal M. Flanacan, ofm

PHN I

LCH S CU

DN VO THN HC THNH KINH

(NGUYN TC SALVATION HISTORY

TC GI : NEAL M. FLANAGAN, osm)

PHN I

CU C : CHUN B N CU .

CHNG I

SNG TH CON NGI S TI(c Kn 1 11)

Khi mt lut s hi c Gisu ng ta phi lm g c sng i i, Ngi p : Trong l lut vit g, ng c lm sao ? V ngi y p : Ngi phi yu mn Cha, THIN CHA ngi, ht lng ngi, ht sc lc ngi v ht tr khn ngi v ng loi ngi nh chnh mnh. Ngi ni vi ngi y : ng tr li cch ch l, hy lm nh th v ng s c sng. Ngi y mun bin minh cho mnh th ni cng c Gisu : Nhng ai l ng loi ca ti ? p li cu hi quan trng ny, c Gisu k cu chuyn bt u bng nhng li ngy nay tr nn quen thuc : Ngi kia i t Yrusalem xung Yric v sa vo cp, chng lt ht o xng v nh nh t ngi y, on chng b mc ngi y na sng na cht m i mt. (Lc 10, 25 30). y nh chng ta bit, l d ngn ngi Samari t thin. p li cu hi ca ngi lut s, c Gisu dng mt cu chuyn, cu chuyn y dy chng ta mt cch linh ng rng : ht thy mi ngi, ngay c nhng k vn l th ch ca chng ta, u phi c coi nh l ng loi ca chng ta, v chng ta phi thi th tnh yu v lng nhn t c bit cho k no cn s gip ca chng ta nht.

Trong mt dp khc (Lc 15, 11tt) c Gisu k cu chuyn ngi n ng vi hai ngi con : Ngi con th ca ng y i chia phn gia ti cho mnh ri em i phung ph bng ru ch, o v n ht, chng bao lu tin bc tiu ph ht sch. Cui cng anh chng phi i chn ln thu, v cho ln n nhng thc phm cn ngon hn ming n ca anh ta. Sau ht, anh ta quay v nh v mong ngi cha rng tnh tha th. y d nhin l d ngn Ngi con trai hoang ng, n dy chng ta mt chn l quan trng nht tng c mc khi cho nhn loi : Thin Cha yu thng loi ngi, Ngi lun m rng cnh tay n h tr v vi lng thng hi n nn sau khi trm lun trong ti li.

Vn chng ti mun t ra y l nh th ny : Nhng d ngn Ngi Samari t thin v Ngi con trai hoang ng c phi l nhng cu chuyn c tht khng ? iu ny s gip a n vn s tht trong vn chng, mt vn khng phi n gin nh ngi ta tng.

Ci nim v s tht c mt ngha khc i phn no ty theo loi vn chng m n c p dng. Quyn sch lch s hin i chng hn, l tht nu nhng s kin ca n l chnh xc, nu a l v nin biu ca n l r rng, v nu n qung din ngha v cc mi lin h gia cc bin c mt cch ng n. Nhng v phn thi ca th sao ? Khng gp c s tht no trong sao ? V cn v d ngn na ? N cng phi c s tht ca n ch ? S tht ca n ra sao chc bn c th on c. Mt d ngn l tht nu iu n dy l tht. V chc chn rng nhng iu m d ngn Ngi Samari t thin v Ngi con trai hoang ng dy chng ta u l tht. Mi ngi l ng loi ca ta, v Thin Cha yu thng chng ta..

D ngn khng phi l lch s. Chng l nhng cu chuyn n s nhm mc ch da mt s tht no . Chng thng quan trng hn nhiu so vi bt c mt quyn lch s th tc no khc. y l im ct yu : c Gisu y nhiu chn l quan trng xuyn qua nhng cu chuyn n gin l th v d nh. Nh chng ta s thy ngay lp tc, nhng tc gi ca Cu c cng thng lm y nh vy.

SNG TH (c Kn 1, 1 2, 3).

Chng u ca sch Khi Nguyn i vi tc c chng ta tht l quen thuc. Chng ta c thy mt cch nhanh chng rng Thin Cha sng to nn th gii, ri trong su ngy Ngi lm cho n c n nh trt t, n ngy th by, ngy Sabbat, Ngi ngh. Khi theo di s din t cc cng vic khc nhau, chng ta c thy rng trc ht Thin Cha tch nh sng khi s ti tm, k Ngi tch nc pha trn ra khi nc pha di bng mt bu tri, bu tri ny ging nh mt mi trn cng, n y nhng nc nguyn thy ring ra, nh th, mt phn nc bn trn bu tri (iu ny gii thch ti sao c ma), v mt phn nc bn di bu tri, khong gia l khng kh. Sang ngy th ba, Thin Cha li tch na, ln ny th tch a cu vi nc pha di. Kt qu l : nc pha trn vm tri, ri n khng kh ngay lin di n, v cui cng l nc pha di vi qu t t nc nh ln.

Sng ngy th t Thin Cha to dng mt tri, mt trng v cc ngi sao. iu ny ng ngc nhin bi v chng ta c ni v nh sng ngy th nht, v chc chn rng mt tri, mt trng v cc ngi sao u c lin quan n nh sng. Vy ngy th t chc l c lin quan no vi ngy th nht.

Sng ngy th nm, xut hin chim trn tri v c di bin. iu ny cng ng ch v n a c gi lui tr li vi ngy th hai. Lc y bu tri phn chia v tr thnh hai vng : khng kh v nc. Gi y chnh nhng vng y li c trang tr bng nhng c dn ca chng, trn tri th c chim di nc th c c. Do ngy th nm lin quan n ngy th hai.

Nu qu tht rng cng vic ca ngy th nht lin quan vi cng vic ngy th t v cng vic ngy th hai lin quan vi cng vic ngy th nm, th ci g xy ra trong ngy th ba chc cng s nh hng cng vic ngy th su. V ng nh vy, trong ngy th ba, qu t c tch ra khi nc pha di. Ngy th su, Thin Cha to dng th vt v (cui cng) to dng con ngi sng trn qu t. Bi cng vic ngy th su lin quan vi cng vic ngy th ba.

S tng thut vic sng th mt cch n gin nh vy cho thy r rng rng tc gi x dng mt li din t rt l ngh thut. Ba ngy u tin ni v s phn tch, ba ngy cui cng ni v s c tr. Ci g Thin Cha phn tch trong ngy th nht th Ngi trang tr trong ngy th t ; ci g Ngi phn tch trong ngy th hai th Ngi trang tr trong ngy th nm ; ci g Ngi phn tch trong ngy th ba th Ngi trang tr trong ngy th su. Li bin ngu mt cch ngh thut nh th lm cho chng ta tng rng l mt li ni bng by bng vn vn ch khng phi l mt cu chuyn lch s bng vn xui.

Nhng yu t c tnh cht vn vn khc na cng kh r rng. Nhng cu ni tng t chy xuyn qua sut c chng chng khc no nhng ip khc trong mt bi ht, v d : Thin Cha phn hy c nh sng, v kt qu ngay lp tc v nh sng c. Sau Thin Cha thy rng kt qu tht l tt p, ri Ngi t tn cho n. Bui chiu v bui mai tip theo, mt ngy khc. Chnh s lp li thng xuyn nhng cu tng t lm cho chng ta c vng l do hn ngh rng l mt vn bn c tnh ngh thut thi ca hn l mt bi vit c tnh cch khoa hc.

iu ny a chng ta n kt lun rng ci m chng ta c y l mt cu chuyn rt c ngh thut, l th v d nh. S cn i ca nhng cng vic, s lp i lp li nhng cu ni, lm cho n tr thnh th cu chuyn m ch cn nghe mt ln, cng c th nh cch d dng v truyn li cho bt c thnh gi no ch nghe. S sp xp su ngy ri thm ngy Sabbat, chnh l s sp xp mt tun lm vic ca ngi Dothi. Bi v tc gi nht nh c bo cc ng bo Dothi ca ng rng h phi ngh trong ngy th by, cng nh chnh Thin Cha c hnh dung l c ngh trong ngy vy.

Mt yu t khc trong cu chuyn ny l chnh tc gi khng phi l mt nh khoa hc thc nghim, ng ra ghi chp nhng s kin lch s. iu m tc gi quan tm khng phi l khoa hc, nhng chnh l m t cch cu to hu hnh ca v tr, chnh l m t bn th v quyn lc ca Thin Cha v s cao qu ca con ngi, mt kit tc trn a cu. Khi ni v th gii, tc gi cng lm nh th vi mt ngn ng khng phi l ngn ng khoa hc, song l th ngn ng ca nhng biu hin. Tri, bu tri, theo cch tc gi m t ging nh mt mi trn. Ni v th gii, tc gi ch dng ci kiu ni m nhng ngi ng thi v ng qu hng vi ng quen dng m t n. Nu nhng li ct ngha c tnh cch khoa hc ca th k th XX, v s cu to ca th gii c trnh by cho tc gi, chc l tc gi nhn vai. khng phi l kiu ng quan tm. ng mun ni v Thin Cha ; v ngn ng cng nh nhng nim ca thi i ng cng qu gip ng ri. Hn na, nu ng c Thin Cha ban cho mt kin thc khoa hc chnh xc v vit ra nh th, th th hi nhng ngi ng thi v nhng ngi ng qu hng vi ng lm sao m c th hiu ng c ? S sau y cho thy li sng th lun ca ngi Dothi m tc gi dng v s cn i cc cng vic m ng theo.

(1)thn hc, tc gi khng nhm.

NC PHA TRN

Khi chp nhn rng tc gi ca chng ta quan tm n thn hc hn l khoa hc vt l v li hnh vn ca ng gn vi vn vn hn l vn xui, th mt vn khc t nhin phi t ra : Cu chuyn c tht khng ? Tr li ngay rng chng ny trong sch Khi Nguyn l tht, hon ton tht hiu theo ci cch c tht ca mt d ngn. Ci g n dy v tt c mi hun iu ca n hon ton tht. Ngay c bng thng k mt phn nhng iu c dy trong cu chuyn ny cng tht l ng ch :

1. Ch c mt Thin Cha v tt c cc vt khc u do Ngi to dng.

2. Thin Cha l mt ngi v, mt Thin Cha hng sng ca tm thn v mun, Ngi khng phi l mt lc thin nhin no , khng phi l mt tri, mt trng hay bo lt. V vn l mt Thin Cha c ngi v, Ngi phi c yu mn v phng th ht tnh.

3. Thin Cha to dng th gii t s h v. Ci gio hun cha ng trong cu chuyn ny ang c tranh lun. Tuy nhin c th rng, vo lc cu chuyn ny c vit ra, c l vo th k th VI trc Thin Cha Ging Sinh, th gii Dothi tin s sng th v tc gi c nh dy iu y.

4. Thin Cha l Cha ca trt t. Cu chuyn theo mt trt t tuyt ho v nhm dy c gi rng l ng li hnh ng ca Thin Cha.

5. Con ngi tri xa hn vn vt trn th gii. N c cp sau ht nh l mt kit tc ca to vt hu hnh. Ch trc khi to dng con ngi, Thin Cha mi bn nh thm vi chnh mnh Ngi v ch mt mnh con ngi c ban quyn cai tr trn th gii loi vt.

6. a v cao qu ca con ngi ch n l mt to vt c dng nn theo hnh nh ca Thin Cha v ging Ngi. L mt to vt c tr hiu bit v quyt nh, con ngi c th thc hin quyn cai tr ca mnh trn cc to vt trong th gii.

7. Hn nhn l mt a v c Thin Cha chc lnh.

8. Con ngi phi dnh ring t nht mt ngy trong tun cho Thin Cha.

9. Th gii v mi vt trn th gii c dng nn u l tt lnh. Pht xut t bn tay to dng ca Thin Cha, chng mang trn mnh du vt s TT LNH ca Ngi.

y khng phi l nhng s tht b nh, cu chuyn c o ny va ngn, va c ngh thut cao siu v rt uyn chuyn by t s tht v Thin Cha v con ngi, to nn tng cho mt khoa thn hc rng ri v thu o. Tuy nhin s khn ngoan v tuyt m ca cu chuyn ch c th c nh gi mt cch y khi no chng ta nhn nh c rng li m t ny nhm mc ch phn li mt cu chuyn khc ca ngi ngoi gio v vic sng th.

Cu chuyn sng th ca ngi ngoi gio thuc min Msptamia bt u bng mt thn nam v mt thn n (phi tnh l ti c). Nhng v thn ny sinh ra nhiu thn khc nh hn. Mt cuc giao chin do xy ra gia cha m v nhng k ni di. Trong cuc chin v thn nam b git, nhng v thn n tn l Tiamat, vn cn sng tip tc chin tranh vi l con ci. Sau mt trn giao tranh tn bo, v thn n y b git. T thi hi ca b, mt tri, mt trng v cc ngi sao c cu to. l cu chuyn ca ngi ngoi gio. N t ni v quan nim ca ngi ngoi gio i vi th gii, nhng li ni nhiu v nhng tng mc mc ca h i vi cc thn linh ca h.

Chng ta c th tng tng nhng ngi Dothi vn bit r cu chuyn ny, bt u cch mnh m v ni ; Nhng Thin Cha khng ging nh vy u. Bi th h k cu chuyn ca h v Thin Cha, v trong thi gian, cu chuyn ny c vit ra thnh chng th nht trong sch Khi Nguyn do v tc gi c thin khi. N dy rng khng phi c nhiu v thn nhng ch c mt v duy nht m thi, Ngi l mt ngi v ng cho chng ta yu mn v tng phc. Th gii c to dng khng phi l do kt qu ca nhng cuc giao tranh v tn st, nhng l do s sp xp trt t ca mun ti thng ca Thin Cha, mun chng t quyn nng v bin ca Ngi. Con ngi khng phi l chi ca cc thn linh, b l thuc vo s ngng cung ca h, nhng l ch cai tr cc to vt v l tm gng phn nh nhng s thin ho ca Thin Cha. Phi tnh khng phi l ti c, khng phi l quan trng hn tt c, nhng l mt phc lnh ca Thin Cha v c bo v qua hn nhn. Con ngi, mc d rt cao qu, nhng vn ch l mt to vt, v do , phi dnh ring t nht ngy Sabbat phng th ng To Ha sinh ra mnh. Sau ht, v y l mt im rt quan trng cho vn cu ri, tt c mi s u do bn tay Thin Cha m ra v u tt lnh. Th gii lc khng cn s cu ri. Con ngi l bn ch thn ca Thin Cha.

CON NGI (c Khi Nguyn 2, 4 25).

Vi chng th hai ca Khi Nguyn, cu th t bt u mt cu chuyn mi v hon ton khc Th s tch tri t, khi chng c to dng nn. N khng ni cho chng ta nhiu v s sng to th gii, cho bng ni v s to thnh ngi nam v ngi n. So vi chng th nht ca Khi Nguyn th n xa hn nhiu v cng bng by tng trng hn nhiu. c gi thi ny chc l t quen vi kiu ni rt bng by ny. Khng phi l chng ta c k nhng cu chuyn thn tin hoang ng, nhng l tc gi ang dy nhng chn l su xa bng cch x dng mt ngn ng linh ng v y mu sc. iu cn thit l chng ta phi m thu qua ci v bn ngoi ca cu chuyn tm thy ci nhn nm bn trong. Chng ta hy ly cu 19 20 chng hn. Trong nhng cu ny chng ta thy nhng con th vt i din hnh nh trong gnh xic ngang qua trc mt Aam. Ong t tn cho chng khi chng i ngang qua. V khi cuc din hnh chm dt, ng khng gp thy mt con vt no ging ng c. y ch l mt cch m t linh ng nhm mc ch dy cch c th rng con ngi l ch t th gii th vt. Theo tm l ca ngi Smt thi ch ngi no cm quyn cai tr mi c quyn t tn. l l do ti sao Aam c hnh dung ang t tn cho th vt. Ong khng h, nh cc bn nhn thy, t tn cho mt tri, mt trng, cc ngi sao, ngy v m, bi v ng khng c quyn hn g i vi chng c, chnh Thin Cha t tn cho nhng th . Cu chuyn th vt din hnh cng dy mt s kin khc na: trong cc th vt trn qu t, khng c mt con th vt no c nhn tnh, ngoi tr con ngi.

Trong khi c nhng chng ny cng nh nhng chng k tip, chng ta phi nh lun lun rng tc gi thng dng kiu ni bng by. Nu khng nh iu y, chng ta s khng th no hiu r c tc gi mun dy g, v s gn cho tc gi nhng tng m ng s l ngi u tin ph nhn. Cch y nhiu th k, thnh Au-gus-tin, mt nhn vt li lc, cng cnh co ci li qung din mt cch qu n l nhng vn bn v s to dng con ngi, trong y dy nhng thnh ng tng trng bng by. Ngi cng cnh co vic chp nhn nhng iu c v khi hi i vi nhng ngi khng tin.

Vy th chng ta c dy nh th no v ngi nam v ngi n u tin ? Aam c to dng bng t st v hi th ca Thin Cha. Nhng biu hin y tht l r rng. Con ngi khc hn th gii loi vt, n gm c hai yu t, trc ht l vt cht, t st l biu hin ca vt cht ch v thn th ca con ngi khi tan r s ha thnh t st ca th gii, v bi v trong ting Dothi, t st c gi l ADAMAL, gn ging nh t ADAM c ngha l ngi nam. Yu t th hai th cao siu hn nhiu v t vt cht hn, l s sng ca con ngi m hi th ca Thin Cha l mt biu hiu kch ng nht. iu ta hc c y tht l tuyt m : con ngi c mt s sng, mt sc sng hng v Thin Cha cho n ni n c gi l hi th ca Thin Cha. Tht vy tt c truyn thng Dothi Kit hu u da trn nim tin vng chc rng con ngi khc hn mi sinh vt khc. Mc du con ngi ging Thin Cha, nhng n khng phi l Thin Cha ; mc du n ging loi vt, nhng n khng phi l loi vt.

Mt chn l khc cng c cha ng trong chng ny : Ngi nam mt mnh khng tt. Thin Cha dng cho ngi n ng mt ngi bn, ngi b tc. c dng nn theo khun mu ngi n ng, cho nn ngi n b s tr thnh mt vi ngi n ng trong hn nhn v s chim mt a v bn cnh n ng (3 12). Ri chng ny kt lun bng cch ni r rng v s tt lnh ca phi tnh khi cha b hoen ti li v v s bn vng ca hn nhn. Phen ny, nng l xng t xng ti v tht t tht ti ; nng s i danh l n b v c rt t n ng. Bi th m n ng s b cha m m khng kht vi v mnh v h s nn mt thn xc. V c hai u trn trung, ngi n ng v v mnh, nhng h khng h ngi (2, 23 25). ng hn, l mt cu chuyn cm ng, vit bng t ng ca nhn loi, v mt v Thin Cha y tnh thng, tri tim Ngi thy au nhi trc cnh xu xa m con ngi ti li a vo s p ca to vt. Cu chuyn v trn lt hng thy c ph bin n ni, trong vn chng ngy xa, ngi ta cho trn lt l thng tn ph c vng Msptamia l mt bin c lch s. Mt vi chng tch trong mn kho c hc cng lm tng thm s c on ny. Qua cu chuyn ny, tc gi mun ni vi chng ta rng s ti lan trn nhanh chng n ni cn phi c nc lt mi ty xa sch nhng vt nh en ti ca n.

Tuy nhin l mt iu sai lm nu chng ta b qua iu gio hun y an i ny : mc d nhn mnh s ti, cu chuyn Cu c ny cng nhc nh chng ta nn lun nh rng Thin Cha vn hng quan tm mt cch yu thng n con ngi, to vt c dng nn rp theo hnh nh Ngi v ging Ngi. Lng t bi ca Thin Cha nh l si dy buc con ngi vi Thin Cha. Chng ta c dy v iu ny v trong on k li s sa ng c ni n s giao tranh m phn thng li s v pha dng ging ngi n b. Chng ta cng c dy v iu ny mt ln na khi Thin Cha bng lng v Abel 4, 5 v Henoch 5, 22 24. Ngay Cain cng c s quan phng ca Thin Cha gn gi. Ci du ni Cain khng phi l mt s chc d, song l biu hin s gi gn ca Thin Cha. Sau ht, cu chuyn lt hng thy cng l cu chuyn ni v Noe v gia nh ca ng c n hu c bit trc mt Thin Cha. Cu chuyn li giao c chng 9 qu tht l mt li ha vi c gi nhng ngy ti sng hn sp n.

S ti cng c nhn mnh r rng trong chng 11 ni v thp Babel. S kiu ngo l thng u trong cu chuyn ny. Mc ch ca cu chuyn l m t hu qu ca s ti. Do ti m ny sinh ra s bt ha v hn lon gia loi ngi. Ci lun l trong cu chuyn khng cn xa l g i vi chng ta, nhng k ang sng trong thi i m s ha hp mong manh gia cc quc gia c t chc trong ta nh Lin Hip Quc. ci iu e da s hp nht v ha ng chnh l do s kiu ngo phm vi quc gia v do s khng quan tm n Thin Cha v gii lut ca Ngi ?

Cui cng, s hin din ca ti li c biu hiu bng nhng bng lit k tui tc cc T Ph chng 5 cu 1, chng 6 cu 3 v chng 11 cu 10 16. Mt vi con s c l b sai lm khi lu sao li vn bn, nhng theo mu tng qut th tui th gim dn t u n cui bng thng k. y l mt k thut khc ni ln rng s ti mi ngy mt lan trn v n l nguyn nhn c bn ca s cht. S suy gim ca tui th l mt du hiu ch s gia tng ca s ti.

Lc c xong nhng cu chuyn ny, chng ta c cm tng rng s ti gia tng bng nhng bc nhy vt, v do lc khng khip phi thng ny m con ngi cn thit n cu cng gia tng tng pht. chnh l n tng m tc gi mun gy nn. Chnh ci nn en ti ny, theo dng tc gi, s cng lm ni bt khun mt sng chi ca Abraham (Abram) ngi bn ca Thin Cha v l v t ph ca dn Cha chn.

SNG TH CON NGI S TI

SATAN S TI S CHT

(1). Ti ca Aam v Ev ( Khi Nguyn 3)

(2). Ti ca Cain git Abel ( Khi Nguyn 4)

(3). ti gia con trai Thin Cha v con gi loi ngi ( Khi Nguyn 6)

Khi Nguyn

cc chng 3 11 (4). Ti b pht bng lt hng thy ( Khi Nguyn 6 9)

Gii thiu

lch s cu (5). Ti kiu ngo ti thp Babel ( Khi Nguyn 11)

Con ngi sa ng

Xa la Thin Cha Tt c nhng cu chuyn v s ti ny u ni cho chng

ta s bnh trng quyn lc ca vng quc

SATAN

S TI

S CHT

BNH TT

CHNG II

GIA NH - DN TC - TN GIO

GIA NH CA ABRAHAM (c Khi Nguyn 12, 1 - 25, 8).

n y lch s cu tin ln mt cch ng k v tin gn hn vi ngha hin i ca hai ch "lch s". Chng ta bt u tip xc vi nhng nhn vt v nhng bin c m ngi ta c th xc nh c thi gian, khng gian trong vn bn ca lch s tng qut.

Chn chng trc y ca " Khi Nguyn" (3 - 11) cho thy mt cch rt linh ng sc mnh m vng quc ca Satan trn ngp con ngi v th gii con ngi ang sng. S vn chuyn mi ngy mt dn dn xa Thin Cha. Ht cu chuyn ny n cu chuyn khc, nhng cu chuyn v s ti c ni tip nhau, con ngi ngy mt ri xa ci tnh "bn thin" thu n c to dng ; cng ngy n cng ri xa Thin Cha, n cn s cu mt cch tuyt vng nhng khng th t mnh lm c. Khng c mt ngi no vn cn trung thnh vi Thin Cha sao ?

V gi y, chnh Thin Cha bc vo mt cch rt t nhin v cm ng. Ngi tuyn chn, t mt th gii trm lun trong t gio, mt nhm t ngi, thuc th tc Thare sng ti Ur gn vnh Ba T, Ur cng thng c gi l Chal. Th tc ny di chuyn v pha ty bc, t Haran, gn ngun sng Euphrates. T th tc ny Thin Cha chn mt ngi duy nht : Abraham. S ch c mt Thin Cha duy nht c mc khi cho ng v vi ng, cng trnh cu ca Thin Cha cng nh dn ring Cha chn c bt u. Nhng chi tit ca s mc khi u tin ny khng r nh th no, nhng hnh nh n xy ra trc khi c li ha quan trng v lng danh c m t " Khi Nguyn" chng 12 cu 1- 3. Nhng li ha ny coi Abraham nh l mt ngi thn tnh vi Thin Cha. on vn tht cm ng :

Thin Cha phn vi Abram : "Hy i khi x s ca ngi, khi qu qun ngi, khi nh cha ngi, n t Ta s ch cho ngi. Ta s cho ngi thnh mt dn ln. Ta s chc lnh cho ngi v Ta s cho danh ngi nn ln lao, ngi s l mt mi chc lnh. Ta s chc lnh cho nhng ai chc lnh ngi, ai m ni ng n, Ta s chc d. Mi th tc trn trn th s ly ngi m cu phc cho nhau".

on vn ngn ngi ny h m ra di hnh thc hi tng qut, nhng li m Thin Cha t HA vi Abram, con ngi c Cha chn lm con tu cu ri. Trong thc cht, nhng li ha ny ni v :

1. 1. Mt dn tc s pht xut t Abraham.

2. 2. Mt t nc thuc quyn s hu ca dn tc ny, v

3. 3. Mt phc lnh c ban xung cho cc dn trn th gii nh Abraham.

Nhng li ha ny c lp li trong nhng chng k tip, v li ha th nht cng nh th nh s tr nn r rt hn. t nc ha cho miu du ca Abraham s l min t Canaan v pha ty nam Haran, min ny v sau c lch s gi l Pha-L-Tinh. Li tin tri v mt dn tc pht xut t Abraham cng tr thnh r rt hn. Dn tc ny c m t nh l ln lao, ng o chng khc g bi t (13 - 16) v sao trn tri (15, 5). Quan trng hn na, n c ghi nh l mt dn tc s pht trin t mt ngi con ca Abraham - mt ngi con m ng s c sau vi b v gi son s ca ng. y l mt li ha c v kh tin i vi ng, nhng l iu Thin Cha bo trc v Abraham phi tin. iu c ni chng 12, cu 3, lin quan n cc dn tc c chc lnh qua Abraham, c lp li mt ln na chng 18, cu 18, nhng cha bao gi c gii thch r rng hn. N vn l mt iu mu nhim i vi Abraham v miu du ca ng.

bo m v xc nhn nhng li ha ny, mt l kt c din ra gia Thin Cha v Abraham, con ngi c tuyn chn. L kt c l mt tha hip, mt s giao kt, mt tn gio, rng buc con ngi vi Thin Cha. Chng 15 cu 17 - 18 m t mt quang cnh huyn b. Abraham em n mt con b, mt con d ci, mt con d c, mt con chim cu gy v mt b cu, on ng x ra chnh gia v t phn ny i chiu vi phn kia.

"V khi mt tri ln v ti tm bao trm th ny mt l la nghi ngt khi v mt uc chy ngang qua gia nhng mng tht hy sinh. Ngy hm y, Thin Cha kt c vi Abraham rng : Cho dng ging ngi, Ta s ban tha t ny"

Nghi l kt c ny theo ng tc l thi , nhng bn bc vo tha hip u i ngang qua nhng con vt x i cam kt rng mnh cng s b x i nh th nu ph v tha hip. Ci biu hiu b ngoi ca mi quan h mi, s oan kt mi gia Thin Cha v Abraham, s l nghi l ct b (17, 1 - 14).

Cc cu chuyn ny c g quan trng i vi lch s cu khng ? Nhng giai on trong i sng ca Abraham lm ni bt ba kha cnh hot ng ca Thin Cha, s hot ng ny xut hin tng thi k qua nhiu th k, khi Thin Cha em li n cu cho th gii. Kha cnh th nht l s tuyn chn, Thin Cha chn mt ngi lm kh c ca Ngi. Trong trng hp ny, l Abraham, mt con ngi v danh trong mt th tc v danh, mt thnh ph v danh. Ti sao li chn Abraham ? Bi v Thin Cha mun chn ng. l cu tr li duy nht c th c. V vn xy ra nh th xuyn qua bao th k. Thin Cha chn ai, mc Ngi : ngi ny ch khng phi ngi khc, ngi ny ch khng phi l anh ca hn. Isaac c chn trn Ismael ; Yacob trn Esau, Yuse trn cc ngi anh ca ng, Maria trn cc trinh n ca Israel. Bao gi quyn tuyn chn cng ch thuc v mt mnh Thin Cha m thi.

Yu t th hai l li ha : Cu c t u n cui vn l mt li ha. Lc ny nhng li ha c phn ra vi Abraham. Nhng li ha y s c ni tip bng nhng li ha khc sau ny vi nhng c nhn m Thin Cha mun chn lm nhng ngi lnh nhn thin chc. Mc du khng cn, Thin Cha vn ha hn nhng n hu r rt trong tng lai v lng trung tn ca Ngi m bo cho chng c nn trn vn.

Yu t th ba l l kt c, biu l s hip nht thing ling gia Thin Cha v loi ngi. L kt c vi Abraham tht n gin, nhng t nht cng thit lp bc u ca mt tn gio, mt s rng buc ca Thin Cha i vi loi ngi v ca loi ngi i vi Thin Cha. Ci tn gio pht trin y ca Israel trong tng lai hy cn xa cch khong su th k na. Cng nn ghi nh rng, lin quan ti l kt c cng Abraham, l hy t c a vo nh l mt thnh phn ca l kt c.

Ba yu t : tuyn chn, li ha, kt c l nhng iu pha Thin Cha dng kt buc vi Abraham. l nhng iu Thin Cha em n, pha Abraham th c nhng g ? ng p ng li Thin Cha ra sao ? NIM TIN ! Abraham tin v vi nim tin , cng trnh cu bt u v pha loi ngi, ng tin rng Thin Cha s cho dng ging ng t Canaan (Phaltinh). ng tin rng ng s c mt dng ging ng v s, nh nhng ht bi t v sao trn tri. Hn na ng tin rng Thin Cha s lm cho lng d cn ci ca b v gi son s ca ng sinh ra mt a con, n s l khi u cho mt gia nh v cho mt dn tc, khng phi l mt li ha d tin. Sara ci khi b c loan bo tin (18, 12) v chnh Abraham, mc d l con ngi c nim tin mnh lit, cng phi bt ci khi nghe tin mng ln u tin (17, 17). l mt li ha kh khn, nhng Abraham tin. Bi v ng tin nn mt ngi con sinh ra bi Sara, tn ca cu b l Isaac, c lin quan n t ng Dothi ngha l ci, mt n ci xy ra khi n nhn ln u tin li ha cu b s c sinh ra.

Isaac ln ln bnh thng v mnh khe. Cha ca cu yu cu ht lng v qu cu nh con ngi ca mnh. Nim hy vng cu ca th gii c t ni cu. Tuy nhin khi Thin Cha bo Abraham mang cu con trai i dng lm ca l ton thiu, th ng c vng lnh ra i n ni t l, mc d au nt rut. Thin Cha ngn chn tay ng li v giao hon cu con trai cho ng, nhng ch sau khi Abraham minh chng nim tin su xa hn na ca ng, mt nim tin c mt khng hai trong lch s loi ngi thi i trc c Kit. V th ngi ta khng ngc nhin bao nhiu khi thnh Phaol gii thiu ng nh l ngi gng mu cho nhng k tin vo c Kit, v cho rng c tin c mt vai tr quan trng nht trong cng vic cu . S cu ca c th gii bt u vi nim tin ca Abraham nh th no, th s cu ca mi ngi Kit hu cng bt u vi nim tin ca mnh nh vy, vi mun chp nhn mi iu Cha dy v mi li Cha ha.

Chng ta c th xc nh Abraham v cu chuyn v i sng ca ng trong bi cnh ca lch s th tc khng ? Cc hc gi ngy nay cng nhn rng cu chuyn v Abraham hon tan n khp vi cc chuyn chng ta bit v th gii Canaan v Msptamia khong 2000 nm trc Thin Cha ging sinh. Li sng cng nh nhng phong tc ca Abraham v gia nh ng rt ging li m cc nh kho c hc xc nh ni nhng dn bn du mc thi , h di c rt ng t Msptamia n Canaan. Vy nu cho rng Abraham sng vo khong 1850 hay 1800 trc Thin Cha ging sinh th chc cng s khng sai lm.

Tip theo cu chuyn v gia nh Abraham l cu chuyn v Isaac v Yacob (c? Kn. 21 - 36). Isaac c m t bng nhng nt nht nht, nht l i vi cha ca ng l Abraham v con ca ng l Yacob. C hai nhn vt ny vi nhn cch rt vng vng lm cho hnh nh ca Isaac b lu m i. Tuy nhin vic Thin Cha lp li vi Isaac nhng li ha vi Abraham l mt iu quan trng cho lch s cu . chng 26 cu 3 v 5, Thin Cha phn vi Isaac :

Ta s gi li Ta th vi Abraham cha ngi, Ta s cho dng ging ngi nn ng o nh sao trn tri. Ta s ban cho dng ging ngi tt c x ny. Mi dn thin h s ly dng ging ngi m cu phc cho nhau .

V ca Isaac l Rbecca, khng phi c chn trong s nhng c dn ti Canaan, nhng c chn trong h hng ca ng hy cn ang sng v pha bc Haran, b sinh u lng hai ngi con trai song sinh. V mt l do cao siu no , chng ta kh hiu c, Thin Cha chn ngi con th l Yacob ch khng chn ngi con c l Esau. Tnh tnh ca Yacob c m t bng nhng mu sc rt trung thc. Vic ng dng bt cho i ly quyn trng nam ca Esau ang i bng, l mt hnh ng mnh kho ch khng phi l gian di (25, 29 - 34). Trong trng hp ny, tc gi gn nh t bt mn v hnh ng ca Yacob hn l v Esau : "Esau khinh r quyn trng nam n th" (25, 34).

Vic Yacob dng mu k gi dng Esau ng hu c chc lnh ca cha ng? (Kn 27) l mt vic trng c v gian xo hon ton, nu vic c quyn trng nam nh th khng c cha l do gii thch v bin h cho phn no. l mt v d cho thy Thin Cha thng vch nhng ng thng xen ln vi nhng ng cong, bi v xuyn qua Yacob ch khng phi Esau m chng trnh cu s tip tc.

T trc ti y, Yacob c cho thy nh l mt con ngi c tnh tnh ti tn. Tuy nhin, mt khi ng trn v pha bc Haran trnh cn gin d ca ngi anh, th nhng v tt p ni ng mi ngy mt gia tng v hin ra m nt r rt.? Kn 28, 10 - 22 ni v s chim bao ca ng v li ng khn vi Thin Cha ti Bthel, v s Thin Cha nhc li vi ng v nhng li Thin Cha ha vi Abraham v Isaac.? Kn 32, 25 - 31 ni v mt cuc gp g khc vi Thin Cha v vic c chc lnh ti Phanuel, sau Yacob c i tn l Israel. C hai ln m t ny nhm mc ch cho thy Yacob ngy cng thm tin c. Cu chuyn rt hay v mi tnh ca ng i vi Rakhel v v by nm ng gip vic ly c nng, by nm "i vi chng ch nh vi ngy thi, v chng qu yu nng" ( Kn 29, 20) cho ta thy mt cu chuyn i tnh u tin trong Kinh Thnh v nhng c im nhn loi rt ng cm phc. Yacob i x khn kho vi Laban, mt ngi cha v cng khn kho chng km, nhng nhng ngy la gt qua hn ri.

Nh chng ta bit, chnh Laban t ra mnh khe hn Yacob trong vic hn nhn ca Rakhel. Chng ta c thy rng : "Laban c hai c con gi, tn c ln l La v tn c b l Rakhel. Mt La l , cn Rakhel li dng dp xinh p, dung nhan m miu" (? Kn. 29, 16 - 17). Yacob mt ngi mnh khe, gp mt tay mnh khe bc thy !

Hai ngi v ca Yacob l La v Rakhel, v hai t gi ca cc b y, sinh cho Yacob 12 ngi con trai, v chng trnh cu ca Thin Cha s tip tc xuyn qua h. Trong nhng ngi con trai y, quan trng nht l Yuse, con ca Rakhel v l anh ca Benjamin.

Cu chuyn v Yuse (c? Khi Nguyn cc chng 37 - 50) l mt trong nhng cu chuyn c ph bin nht trong Cu c. B cc anh ghen ght v bn cho ngi Aicp lm n l, Yuse t ra c v khn ngoan ng lm mu mc cho thin h. ng c ct nhc ln a v cao trng th nh, ch sau vua Phara mt cp m thi. Khi cc ngi anh ca ng n Aicp tm lng thc trong thi k i km, Yuse tip n h mt cch nhn t v bc i, mt gng tt p. Khong 1700 nm trc thi ca n v lut yu thng trong Bi Ging Trn Ni ca c Kit. Sau ht, ton th gia nh ca Yacob di sang Aicp vi Yuse v Yacob "thu chn li ln ging v ng th hi cui cng. V ng c xum vy vi t tin" ( Kn. 49, 33).

l nhng chi tit ca cu chuyn. Tuy nhin ng sau nhng s kin ny, c cha ng nhiu iu v lch s Aicp v v chng trnh ca Thin Cha. Vic Yuse c ct nhc ln nm quyn hnh ca Aicp dng nh lm cho cu chuyn ta ra mt v p huyn b thn tin trong nhiu th k. Lm sao tng tng c rng mt con ngi t thn phn n l c ct nhc ln mt a v cao trng nh th trong chnh quyn ? Hin nay chng ta bit rng vo khong 1700 - 1570 trc Thin Cha ging sinh, nc Aicp b trn ngp bi nhng ngi Smt xm lc t pha bc ln xung, v h nm ht quyn cai tr. Nhng ngi ngoi xm ny c gi l "Hyksos", c ngha l "ch nhn ngoi quc". S chin thng ca h l nh vic s dng nga v xe m thi by gi ngi Aicp cha c. Tt c nhng iu ny lm cho vic Yuse c ct nhc tr nn d hiu hn. ng c ct nhc ln nh l mt ngi ngoi lai trong mt chnh quyn do nhng ngi ngoi lai nh ng nm gi.

D nhin l tc gi ca chng ta khng quan tm g c n vai tr mu lc ca ngi Hyksos trong lch s Aicp. ng ch quan tm n mt vic khc l nhng vic k l ca Thin Cha quan phng. Chng ta hy nh rng s cu nm trong gia nh Yacob. Trong thi k i km Canaan, gia nh ny phi nguy khn v c th cht sch. Nhng h khng cht, ch v Thin Cha thy rng, ch cn mt ngi trong gia nh, l Yuse, nm mt a v quan trng cng cu sng c gia nh. l l do ti sao Yuse b bn sang Aicp. ng li ca Cha quan phng tuyt diu bit bao ! Chnh nhng li ca Yuse tng thut li ngha cao siu ca giai on ny :

"Ti l Yuse, em ca cc anh, ngi cc anh bn qua Aicp. Nhng by gi ng qu bun su, ng tc ti vi mnh v bn ti. Ny, chnh l phng cu sng m Thin Cha sai ti i trc cc anh. Nay mi l hai nm i ni trong x nhng cn nm nm na khng cy khng gt. Thin Cha sai ti i trc cc anh l lu s st li trn t cho anh em, cu sng anh em v mu vic gii thot ln. Vy khng phi cc anh sai ti n y, nhng l Thin Cha ; chnh Ngi t ti lm nh cha ca Phara, lm cha tt c cung in ca ngi, thng tr ton ci Aicp" ( Kn. 45, 4 - 8).

Nhng chng cui ca? Khi Nguyn ni v ci cht ca Yacob-Israel v Yuse. Trc khi Yacob-Israel cht, ng nhn hai ngi con ca Yuse, l Ephraim v Manass lm con nui. Trong hai ngi , Ephraim, mc d nh hn, nhn c phc lnh ln hn, bi v th tc ca ng tr nn mt th tc quan trng Canaan. Mi hai th tc Israel s c thnh lp t mi hai ngi con trai ca Yacob-Israel, tr Yuse v Lvi, nhng li thm vo Ephraim v Manass. Yuse c tr ra, bi v con chu ca ng, nhng ngi Lvi s tr nn cc v t l v s sinh sng chnh bng chc nghip .

Chng ta ang vo phn cui ca sch? Khi Nguyn, thit tng cng nn tm tc mt cch ngn gn nhng g xy ra trong lch s cu t trc ti nay. Th gii v con ngi c sng to nn trong s THIN HO. Sau Satan n vi vng quc ca n l s ti, s cht, bnh tt. Cc chng 4 - 11 gy cho chng ta mt n tng v sc mnh ca s ti. chng 12, Abraham c Thin Cha tuyn chn, n nhn nhng li phn ha v l kt c. S cu ca nhn loi bt u t im ny. Nhng li phn ha c nhc li vi Isaac v Yacob-Israel, v h noi gng Abraham m hin dng chnh bn thn v gia nh mnh cho Thin Cha qua hy t. Sau ht Yuse c chn bo ton gia nh lc di chuyn v t Aicp.

GIA TC BIN THNH DN TC (c Xut Hnh 1 - 18).

"Yuse cht, ri cc anh em ng ht thy, ri tt c th h y. Con ci Israel sinh si ny n, h nn ng o v hng hu lm lm, n i x y nhng ngi ca h.

By gi c vua mi, khng h bit Yuse, ln ngi Aicp. ng ni vi dn ca ng : "Ny dn con ci Israel ng o v hng hu hn ta. No ! Ta phi khn mu vi n ! Ko n sinh si v khi xy c gic, n li ha vi ch m nh li ta ri ln khi x ny". V ngi ta t trn Israel nhng kh dch bc bch dn vai vc nng, v dn phi xy cho Phara cc thnh thng kh Phithom v Ramss. Nhng ngi ta cng p bc, th dn cng thm ng o bnh trng, khin ngi ta phi khip s con ci Israel. Ngi Aicp bt con ci Israel lao cng mt cch c nghit, bt chng sng cay sng cc bng lao dch nng n : khuy h lm gch, v cc cng vic ng ng, tc l ht thy cc cng vic ngi ta bt h phc dch mt cch c nghit" (Xh 1, 6 - 14).

Qua nhng dng trn y, sch Xut Hnh, quyn th nh ca Thnh Kinh, dn p lch s, mt khong 400 nm bng cch nhy t Yuse sang Ms. S suy thoi ca dn Israel, dng ging ca Yacob-Israel, chc l trng hp vi s ngi Hyksos b mt quyn hnh Aicp. Nhng ngi ngoi xm ny b dn bn x Aicp nh bi vo thng bn th k th XVI trc Thin Cha ging sinh (khong 1570), v chng ta c th hnh dung c d dng s tht sng nhanh chng ca dn Israel sau khi b con ca h l nhng ngi Smt b trc xut, tuy nhin h vn tip tc pht trin v to thnh mt gia nh ni c l rt ng c v b con h hng vi nhau. Khi vn mnh ca h dng nh sa xung tn y vc su, th mt v gii thot, mt v cu tinh lin c gi n cho h. y l Ms, mt khun mt chc chn ni bt nht trong Cu c.

Bui th u v thi k nin thiu ca Ms cng thm m nt qua vic ng c thot cht khi hy cn b bng, vic ng c gio dc trong triu nh vua Phara, vic ng khm ph c s tht v gia nh ca ng, vic ng trn khi Aicp sau khi git cht mt ngi Aicp ang hnh h mt ngi Israel v vic ng n Maian (x ny pha nam Eom v pha ng vnh Agaba). n y giai on quan trng nht ca i ng bt u.

chng 3 sch Xut Hnh, chng ta c thy cu chuyn Ms vi bi gai c la bc chy m vn khng b thiu hy. ng ci dp ra v ni ng ang ng c thnh ha bi s hin din ca Thin Cha. Ms c Thin Cha chn lm v cu tinh ca dn Hi-B-lai (Hippri) ang b n l. ng c Thin Cha ban cho quyn nh ng vua Phara, v c Thin Cha mc khi Thnh Danh ca Ngi : Yav. ngha ca Thnh Danh ny hy cn c cc nh hc gi tranh lun, nhng theo mt kin ng tin cy th n c ngha l : "Ta l ng ban s sng cho mun vt". Bi th Ms tr li Aicp v bt u thng lng vi vua Phara dn Israel c gii thot. Nhng tai ng cng nh nhng s ri lon trong thin nhin thc bch Phara sm thc hin cuc phng thch . Nhng ng vn chng li cho n khi tai ha cui cng ging xung ng mi u hng : S git cht tt c nhng con u lng ca ngi Aicp. m trc khi xy ra vic ny, dn Israel c lnh git mt con chin cho mi gia tc, ly mu n bi ln ca, n mt cch hi h sn sng ra i bt c lc no. Ci cht ging xung cho tt c cc con u lng t Aicp nhng vn vt qua mt cch v hi trc nhng cnh ca ngi Israel c bi mu. y l s VT QUA u tin, giy pht quyt nh ca cuc gii phng, giy pht khng bao gi c qun tri qua cc th k k tip, Phara buc lng phi phng thch cc ngi n l v cho h ra i.

Dn Israel trn vo samc i thng v pha ng, c mt con ng thng v gn dn vo t Canaan, mc tiu cui cng ca nhng ngi trn thot. Nhng Ms khng chu dng con ng y. C l ng thy r rng rng con ng s gip cho ng v nhng ngi ty tng i nhanh hn, nhng n cng s gip cho cc xe trn ca Phara cng i nhanh hn na trong trng hp ng ny thay lng i d. V qu tht nh th, Phara i . Ai cng bit rng tt c cc nc u rt ngn ngi khi phi mt i s phn vinh c xy p bng cng phu ca nhng ngi n l. Lc lng ca Phara ui theo dn Israel, bt kp h nhng ri b tiu dit bi vic nc Bin khp li rt nhanh chng, bin ny do mt hin tng thin nhin l lng gy nn bi quyn php Thin Cha, cho dn Israel i qua an ton. y l hnh ng th nh ca Thin Cha m nhng ngi n l trn thot ny cng nh tt c con chu ca h khng bao gi c qun (hnh ng th nht l s vt qua). Bng cch by t quyn nng mt cch l lng nh th, Thin Cha cu h thot khi mt quc mnh m nht thi y. Qua nhng php l nh th, Thin Cha by t quyn nng ca Ngi cng nh lng t bi v s lun lun c mt ca Ngi.

Sch "Xut Hnh" v qu bn tm n kha cnh linh thing ca cc s vic, n nhng g Thin Cha lm cho dn Israel, cho nn n hon ton b qua nhng im m c gi thi nay rt quan tm. Chng hn, ai l Phara trong thi Xut Hnh thot khi t Aicp ? S gii phng xy ra khi no ? S vt qua bin xy ra ni no ? Thnh Kinh khng tr li nhng cu hi nh th, nhng nhng hc gi ngy nay, c trang b bng nhng dng c nghin cu lch s v kho c hc, tin rng h c th tr li c.

Cuc xut hnh thng c cho l xy ra vo h bn th k th XIII trc Thin Cha ging sinh, di thi vua Phara Ramess II. ng ny c 79 ngi con trai v 59 ngi con gi, iu ny dng nh n khp hon ton vi ni dung vn bn thut li nhng cuc mo him ca dn Israel. Vic Ms c v cng cha Aicp cu thot cho thy : Cung in ca vua nm pha bc gn ng bng dn Israel , v ni l cung in ca Ramess, tn ca thnh ph c dn Israel xy ct mang tn l Ramess, c ng ng vua ny l mt ngi rt say m vic xy ct. Nhng c im khc na cng chng t l th k th XIII : Ms c ni n nh l mt ngi ng thi vi vua Moab, v cc nh kho c ngy nay tuyn b rng vng quc Moab c khai sinh vo th k XIII. Vy t Ms v cuc xut hnh vo khong 1250 trc TCGS c l l ng nht.

S vt bin thng c cho l xy ra pha trn phn chnh ca Bin , ni snh ly gia vng nc Bin v h Timsah v pha bc. Trong vn bn (Hippri) bin vt qua c gi l Yam Suph, c ngha l Bin Sy, iu y cho thy : ch l mt vng snh ly

Chnh do nhng bin c trong cuc xut hnh m Ms c gi l v cu tinh ca Israel. y l tc hiu th nht trong hai tc hiu cao qu ca ng. Khi ni n vic Ms dn a dn Israel ra khi Aicp, chng ta phi hiu rng t ng Israel c ngha l mt m dn chng hn tp. a s l thuc dng ging Yacop-Israel, nhng chc l cng c nhng dng h khc na, tng c nhn hoc tng nhm, li dng c hi trn thot khi ch n l, ch khi trong sa mc, nhm ny mi chp nhn mt np sng chung, mt mc ch chung, mt lut php chng v mt s lnh o chung. V nh th, m dn chng y s tr thnh dn tc.

DN TC TR THNH TN GIO (c Xut Hnh cc chng 19 - 20 v l kt c v Thp gii ; chng 24 v s tha nhn l kt c ; chng 25, 1 - 27, 2 v Khm Gio c v Nh Tm lm ni Thin Cha hin din).

"Mng mt thng th ba, k t khi con ci Israel ra khi Aicp, chnh trong ngy y h ti sa mc Sinai. H try i khi Raphiim v n sa mc Sinai v ng tri trong sa mc. Israel ng tri , i din vi ni. Ms ln vi Thin Cha" (Xh, 19. 1 - 3).

Nhng dng trn y m u bin c th nh c tm quan trng vnh vin v su xa trong cuc i Ms. ng chng t ng l v cu tinh ca Israel m np sng v mc ch chung luyn, cho h tr thnh mt dn tc ; gi y ng tr thnh v trung gian gia dn Israel v Thin Cha.

"Vy by gi, nu cc ngi quyt nghe ting Ta m gi giao c ca Ta, th cc ngi s l s hu ca Ta gia cc dn ht thy", v ton ci t u l ca Ta. cn cc ngi, cc ngi s lm mt vng quc t t cho Ta, mt Dn Thnh" (Xh 19, 5 - 6).

l nhng li Thin Cha phn vi Ms. T ng "kt c", nh chng ta thy i vi Abraham c ngha l tha hip, giao kt. Thin Cha by ra l kt c v quy ng nhng yu t thnh phn ca n. iu cn bn trong l Thin Cha oi thng tr nn Ngi Cha ca dn tc ny, v n tr thnh con ca Ngi. Israel l con ca Ta, con u lng ca Ta, l Li Thin Cha trong Xut Hnh chng 4 cu 23. bo chng tha hip ny, Ms ly mu nhng con b c t, ry phn na ln bn th i din cho Thin Cha, v ry phn na kia ln u dn chng. Qua hnh ng tng trng ny Thin Cha v dn chng r thnh mt gia nh, nhng ngi cng mu huyt. Nhng li ca Ms rt quen thuc i vi nhng ngi Cng Gio, bi v rt ging nhng li truyn php trong thnh l : "Ny l mu giao c kt vi cc ngi, th theo mi li y" (Xh 24, 8).

Nh mt ngi cha, Thin Cha ha bo v dn Ngi ; nh mt a con, dn th ha vng phc Cha Ch Thnh ca mnh. mun ca Ngi c bc l r trong Thp Gii, l gioil ut cn bn ban cho dn Israel. Gii lut ny, hoc ton b cc gii lut, ch l s ng, l mt th lun l c th va tm mt dn tc th s va mi thot ch n l lu nm mt nc ngoi gio. M gii rn u t nn tng trn nhn c r rt nht v t nhin nht, l s cng bng, hay s tn knh nhng quyn li ca tha nhn. Ba gii rn u lin quan n nhng iu phi c i vi Thin Cha : S c tn, s knh trng v s hin dng mt ngy trong tun. By gii rn cn li lin quan n quyn li ca tha nhn : quyn li ca cha m l nhng ngi phi c con ci tn knh v sinh ra chng, quyn li ca mi ngi i vi ti sn, vi v chng mnh v danh gi ca mnh. Tuy nhng gii rn ny tht l cht phc v t nhin, nhng chng cng biu l r rng mi quan tm ca Thin Cha i vi lun l ca loi ngi. Nhng iu cng bnh n gin nh th tng lm nn tng qua bao nhiu th k cho quy c lun l cao thng nh trn th gii, trc ngy c Kit ra i.

Nhng yu t khc ca l kt c ny cng ng ch . R rt nht l Khm Gio c v Nh Tm. Khm Giao c l vt s hu gi tr nht v d sm ca dn Israel. Rt n gin, n l mt ci khm bng g keo, hai xch ri chiu di v mt xch ri chiu rng, mt xch ri chiu cao. N c dt bng vng rng c trong ln ngoi, v bn trong n cha ng nhng phin Bia Thp Gii v c l cng c mt t man-na trong sa mc cng nh chic gy ca Aarn. Nhng cn quan trng hn nhng vt n cha bn trong nhiu, l ci bn bng vng rng bn trn Khm, chiu di v chiu rng u y nh Khm. hai mt` c trang tr hai Krubim. Ci bn ny gi l "Bn x ti", mu cc vt hy t s c v thng t ry trn bn y trong ngy x ti. Nh Tm l chic lu bao bc Khm, c lm bng mt khung g vi nhng tm mn che. Chng ta c thut li rng khi Ms lm xong Khm v lu Nh Tm, v t ci ny bn trong ci kia, th "m my ph Trng Tao Phng v vinh quang Yav y Nh Tm" (Xh 40, 34). Chic Khm qu tht c mt mc ch lng din : n cha ng phin bia ghi Li Thin Cha, v quan trng hn na, n l ni c ng ca Yav, l ngai ca Ngi hin din c bit ni trn th gia dn ca Ngi.

Khi chng ta xem k nhng yu t ca Giao c - mi tnh lin h cha v con, s Thin Cha v dn ca Ngi rng buc thnh mt gia nh, mu cng ng, mun ca Thin Cha c t by trong Gii Rn v s Thin Cha hin din cch thn mt gia dn Ngi - tt c nhng yu t m ngi Israel gi l giao c, th chng ta s gi c l tn gio giao c xa nay l giao c vi Ms, c ngha l tn gio xa hay tn gio thi Ms, chng ta c c ni nh th. T tng s ng ng su t ng tn gio l mt s rng buc chung gia Thin Cha v loi ngi. Giao c m Thin Cha lp vi dn Ngi qu tht c mc ch . Thin Cha v loi ngi rng buc vi nhau nh cha con. ca Cha th hin, ngi con ha tun theo. V ngi cha li vi con u lng ca mnh. Vy ci tn gio m Ms df9 truyn li cho dn Israel ng l mt tn gio y mi kha cnh.

Cn mt nt ni bt na trong tn gio ny : S th phng bng l t. L t c nhiu kiu cch khc nhau, nhng mt vi loi tng qu chng t rng chng ta c t thu ban u ca tn gio ny. C l hy t trong ton th vt hy t c la thiu hy trn bn th : hy l thng hip trong mt phn vt hy t c thiu hy, phn cn li dnh cho cc v t t v ngi dng l h chia s vi gia nh v bn b trong mt ba n cng ng : HY l x ti trong s ry mu l mt yu t ni bt hn c : s dng rau qu (bt m, tri cy u ma), s dng hng v bnh l,? bnh l ny gm 12 ming bnh m xp t thnh hai hng trn bn trong Nh Tm. Vo cui tun, cc t t s n nhng bnh y, ri lm li nhng ci khc, chng tng trng cho li th ha gia 12 chi tc Yav.

Nhng l t ny c mt ngha rt su xa i vi dn Israel, chng c coi nh l nhng vt cng hin cho V c quyn trn mun vt. Nhng ca l thng hip cng lm tng nim hp nht. Nh nhng li giao c ngy xa c bo chng bng mt ba n cng ng, cng vy, li giao uc ny tc l tn gio gia Thin Cha v gia nh ca Ngi, c tng cng bng mt ba n m Thin Cha, cc v t t v gia nh cng nh bng hu ca ngi dng l u tham d. L x ti cho thy rng mi ngi u c s c mun cn bn c n ti. Ti li l do s lm dng nhng to vt ca Thin Cha, do n phi c n b li bng cch t khc t ngay c mt vi s s dng chnh ng cc to vt.

Sau khi thm li ph ch nh th v l t, th nhng yu t ca tn gio thi Ms ni c l y . Lch s cu ca th gii bt u mt giai on mi trong tin trnh ca con ngi tr v Thin Cha v s THIN HO ca Thin Cha m con ngi b ri, khi m ca cho ti li bc vo th gii. Vai tr ca Ms trong vic truyn tn gio ny li cho loi ngi l vinh d ln lao nht ca ng. ng va l v cu tinh v l ngi trung gian, v chcc hn l nhim v th hai ny quan trng hn nhim v th nht nhiu.

Mt im na v Ms cng cn c nhn mnh, khng nhng ng ch l v cu tinh v ngi trung gian, ng cn l v tin tri na. Tin tri ch l mt ngi ni thay cho ngi khc, mt pht ngn vin. Ms l tin tri ca Thin Cha bi v ng ni thay cho Thin Cha, ng turyn t li cho loi ngi nhng li Thin Cha phn, sch "Th Lut" chng 18 cu 15 cha ng mt li ha quan trng ca Ms lin quan n vai tr tin tri ca ng :

"Thin Cha s cho chi dy mt tin tri nh ti, gia anh em cc ngi, cc1 ngi hy nghe li v ".

Li ha ca Yavi v v tin tri nh ng l mt li ha m dn vn ghi nh xuyn ua cc th k k tip. Trong lch s ca Israel v sau, s c nhiu tin tri, mi v nh Mos u gi vai tr pht ngn vin cho Thin Cha, mi v hon thnh mt phn no li ha trong "Th Lut" chng 18 cu 15. Tuy nhin dn Israel vn tip tc ch mong mt v tin tri xut chng, mt Ms mi, v s l thin s ti hu ca Thin Cha.

S xut hnh khi nc Aicp v nhng bin c tn gio trn nh ni Sinai l hai bin c trung tm trong lch s Israel m mun i phi ghi nh, chng lm thnh nn tng cho s tn th cng ng ca dn chng (nghi l) v i sng cu nguyn, c hai u l nhng vic tng nim qu kh,? ng thi bo m s tr lc cho hin ti v tng lai. Xuyn qua s t chc nghi l ca hai bin c ny, nhng ngi Israel mi th k u c th ch thn bc vo li giao c gia Thin Cha v l tin ca h. Nht l s xut hnh c nhc li hng nm trong i sng ca mi ngi Israel. Hng nm nghi l vt qua tng chng kin quang cnh nhng gia nh ng vy quanh bn n, v nhng ngi n ng trong t th sn sng ra i, chn mang dp, tay cm gy, o xn ln, n chin phc sinh vi rau ng v bnh khng men. S nhc li nghi l ny l mt vic biu dng hng nm nim tin Thin Cha nhn t v php tc, Ngi dn dt dn Ngi ra khi t y, a vo t Ngi ha vi Abraham v miu du ca ng. Trng tm ca nghi l ny rt r rng trong Xut Hnh, chng 12, cu 24 - 27 :

"Cc ngi s gi iu y lm lut iu cho cc ngi v con ci cc ngi n vn i. Vy khi cc ngi vo t Yav s ban cho cc ngi, nh Ngi phn, v cc ngi gi vic o ny, m xy ra l con ci cc ngi s hi cc ngi : l g vy, vic o c cc ngi gi ? Th cc ngi s ni : " l l t chin vt qua dng knh Yav, ng nhy ngang qua nh con ci Israel Aicp khi Ngi nh pht Aicp v cu thot cc nh chng ta".

Mt s biu dng c tin tng t nh th cng c thy trong nghi l hin dng l u? ma :

"T t s ly gi t tay ngi v ngi s ln trc t n ca Yav Thin Cha ca ngi. By gi ngi s xung ln v ni trc nhan Yav Thin Cha ca ngi : "Cha ti l ngi Aram phiu lc ; ngi xung Aicp v ng nh , vi t mng ngi ; nhng ngi nn mt nc ln lao, hng hu v ng o. Ri ngi Aicp x c nghit vi chng ti, v t chng tiu lao ng cc kh. V chng ti ku ln vi Yav Thin Cha ca t tin chng ti, v Ngi nghe ting chng ti : Ngi nhn n cnh a y, lm than, p bc chng ti phi chu. V Yav em chng ti ra khi Aicp vi tay mnh, cnh tay ging vi khip m ln lao, vi du l v im thing, Ngi em chng ti n ch ny ; Ngi ban cho chng ti t ny, t chy trn sa mt". (Th Lut 25, 4 - 9).

on vn ny c th c coi l "Kinh Tin Knh" ca dn Israel, mt bn tm lc tht s nhng iu h bit v Thin Cha v v tnh cch tn gio ca h.

Nhng nghi l trng th nhc li li giao c trn ni Sinai thng xuyn c t chc trong lch s k tip ca dn y. Khi Ysua thnh cng cui cng trong vic a cc chi tc vo t Ha, ng t chc mt nghi l nhc nh li cho nhng ngi ty tng ca ng, vn khng c sng torng nhng ngy xy ra bin c cm ng ni Sinai cng c th t mnh cng nhn ci tn gio rng buc h vi Yav (xem Ysua, chng 24). Vic Salmon hin dng n thnh nh ghi chp trong "Sch Cc Vua" chng 8, cu 54 - 61 l mt v d khc v s nhc li trng th li giao c. Nhng cch tm thng nht nhc li nhng hnh ng linh thing ny trong tm tr ca dn chng l s c Thnh Vnh hng ngy. Rt nhiu bi Thnh Vnh ca ngi Thin Cha gii thot dn Ngi khi Aicp v hp nht h li vi Ngi nh th l con u lng ca Ngi. Nhng Thnh Vnh 110 (111) ; 77 (78) v 104 (105) ch l mt vi v d trong nhng cu kinh c cng dng nhc nh nh th.

By gi chng ta c th nhn lui li th xem gia nh ca Abraham, Isaac v Yacob-Israel bnh trng ng o nh th no trong sut thi k c ng Aicp ; gia nh y tr thnh mt dn tc chung trong sa mc nh th no ; v dn tc ny tr thnh mt on th tn gio nh th no, xuyn qua nhng hnh ng diu k ca Thin Cha trn bn o Sinai. Dn tc ny phi chu nhiu nm nng nc, lnh lo, i kht trong sa mc, nhng tnh tnh ca h d tr nn thun thc. Nhng nm c k lut sau ch l nhng nm tip tc cng trnh gio dc. l nhng nm hun luyn, hun luyn s vng phc, nht l hun luyn s tin cy s quan phng ca Thin Cha, bi v s phn vinh vt cht ca Ms v ca nhng ngi theo ng, u hon ton l thuc vo Thin Cha. l nhng nm phc v trung thnh, nhng ri thay cng b hoen bng nhng thi k tht tn. Chnh bn thn Ms cng c ln mt tin tng, v th ng khng c n hu t chn vo t Ha v dn a dn vo . Ton th cu chuyn c thut li trong sch Dn S v sch Th Lut, hai quyn sch ny, cng vi sch Khi Nguyn, sch Xut Hnh, sch Lvi, c gi l Ng Kinh ca Ms. Sau nhng nm di th thch trong sa mc, ng v dn ca ng ti mt a im nm ngay pha ng Canaan. Ms leo ln ni Nb trn vng cao nguyn x Moab, t ng c th a mt nhn v pha ty qua bn kia sng Yoan, nhn vo t Ha.

V Yav phn vi Ms : " l t Ta th vi Abraham, Isaac v Yacob rng : Ta s ban n cho dng ging ngi ! Ta cho ngi thy tn mt, nhng ngi s khng qua !" V Ms ti t Yav cht , trong x Moab, theo lnh Yav, v ngi ta chn ct ng torng thung lng, x? Moab, trc mt Bet-por, nhng khng ai bit c m ng cho ti ngy nay. Ms th c 120 tui khi ng cht, mt ng khng la v kh lc khng gim. Con ci Israel khc Ms trong ng bng Moab ba mi ngy, sau nhng ngy khc tang Ms mn, trong dn Israel khng cn chi dy mt tin tri no nh Ms, k c Yav bit n din i din, khng mt ai snh c vi ng v cc du l im thing m Yav sai ng lm t Aicp trn Phara v tt c by ti v quyn lc kinh khng Ms biu dng trc mt ton th Israel (Th Lut 34, 4 - 12).

III

QUC GIA V VNG QUC

*

MT QUC GIA (c Ysua, cc chng 1 - 12 v 24).

Sau khi Ms, ti t Yav cht ri, Yav phn vi YSUA, con ca Nun, ti bc ca Ms rng : "Ms ti t ca Ta cht. Vy by gi ngi hy chi dy qua sng Yodan kia, ngi v ton dn ny, m vo t Ta ban cho chng -? cho con ci Israel, mi ni bn chn cc ngi dm ln, th Ta ban cho cc ngi ri, nh Ta phn vi Ms" (Ysua 1, 1 - 13).

Khng c t ai v x s ring, th mt dn tc cha phi l mt quc gia. l trng hp dn Israel. Khi Ms cht th h hy cn l dn du mc. Sch Ysua thut cho chng ta vic nh chim t Canaan v dng ging Abraham bin chuyn thnh mt dn tc.

Ms nh chng ta thy, khng phi l ngi dn a dn chng vo t Canaan. Nhim v ny vin ph t ca ng l Ysua phi gnh vc. Ysua l con ca Nun, chi tc Eprhaim, c phong lm k k v Ms trong mt nghi l c chnh thc c hnh trc mt v t t v ton th cng ng (Dn S 27, 22 - 23). Bc u tin trong cuc chinh phc l vt qua sng Yodan, bin gii pha ng ca Canaan. y xy ra mt s kin linh thing, tng t nh vic vt Bin (Hng Hi) thi Ms. Khi Khm Giao c i vo, th nc sng Yodan lin kh cn. Trn b pha ty ca con sng thuc lnh th Canaan, l Vt Qua c c hnh v Khm Giao c c t vo lu ti Galgal, v li trong khong 5 nm.

Cuc gip mt u tin vi dn Canaan xy ra ti Yric, gn ch vt sng. y, Thin Cha mt ln na cu tr Dn Ngi v thnh ny b chim ng cch d dng. Mt ln na Thin Cha bc vo? nhng cuc mo him ca dn Israel, dn chng tin tng rng Ngi lun lun c mt gia h v hng bnh h. Chnh s tin tng ny ca dn Israel s gip gii ngha c mt lot nhng bin c trong lch s Ysua m mt c gi thi nay c th cho l gai chng. Trong nhiu trng hp chng ta c thy trong Ysua nhng cuc tn st tn dit tt c nhng c dn trong nhng thnh b dn Israel trn ngp. l mt cch thng thng thi y. N c p dng v hoan nghnh bi nhng ngi Mab v Ammnt sng pha ng Canaan v nhng ngi Assyrin sng min ng bc vi k nguyn sau . Nhng cuc thnh chin Aicp, vo k nguyn sau Thin Cha ging sinh cng s dng chin thut tng t, v ngay c nhng qun thp t cng nhng gm vo nhng mu v ti. Phng tin ti tn ca mt cuc chin tranh ton din thi nay cng ch l mt quan im ph bin v s tiu dit nh th (hy nh li Hiroshima v Nagasaki). Nhng iu c th coi l gai chng trong sch Ysua l n qu quyt rng nhng cuc tn st ca Israel l do lnh Thin Cha truyn.

Mt s hc gi v vn ny l lun rng Thin Cha c ton quyn trn tnh mng, v Ngi c php thc hin quyn y mt ch thch hp xuyn qua nhng cuc tn st ca dn Israel, cng nh xuyn qua nhng tai nn t, bo lt, ng t . Gii thch nh th nghe cng tm c.

Tuy nhin cng c th gii thch mt cch khc hn s Thin Cha ra lnh tn st. Dn Hippri nhn nh, cng r rng hn chng ta rng Thin Cha l cn nguyn mi s, bt c vic g xy n cng u do phn no bi Thin Cha. Dn Israel hon ton tin chc nh th. H cng thy r rng rng nhng cuc tn st cng c mt s hiu qu tt. H trng pht nhng vic sng bi th tc ca ngi Canaan, h ly t cho Mi Hai chi tc, v thu hp li hoc bi tr tn gc nhng quyn r nguy hi trong vic sng bi ngu tng m ngi Canaan ph bin cho dn Israel. Bi th tc gi sch Ysua mun nhn mnh s phi hp nhng hiu qu tt ca cc cuc tn st, vi s Thin Cha l cn nguyn mi s, cho nn ng ni rng Thin Cha ra lnh tn st. Bt c iu g do Thin Cha m ra (v Thin Cha l cn nguyn mi s), h c hiu qu tt u l do lnh Thin Cha, l cch l lun ca tc gi, l li ni ca ng. Hiu nh vy c l l cch gii thch ng nht v an i nht i vi vn nan gii ny.

Cuc chinh phc Canaan ni chung l thnh cng. Mt vi khng c tuy vn cn ko di nhiu nm, ni ng ra, nhiu th k, nhng hu ht cc thnh tr Canaan u c chinh phc trong vng nm mi nm. Ngoi yu t tr lc ca Thin Cha, cn hai s kin hon ton t nhin khin cho dn Canaan b bi trn : Mt l h thiu thng nht, sch Ysua chng 12 cu 34 c ni ti 31 v vua ring bit trong t nc nh b ny. Trong hon cnh , dn Israel khng cn chia r h m chinh phc, v chnh dn Canaan b chia r ri. S kin t nhin th hai lm cho dn Canaan bi trn l v ang khi h chng c vi dn Israel tn cng t pha ng, th h li b xm lng t b bin pha ty do dn Philitinh, nhng ngi sng trn nhng o gn Hylp, kt qu ca s b tn cng c hai mt khng th no trnh khi. Dn Canaan b bi v phn ng nhng ngi cn sng st th di chuyn v pha bc vo phn t gi l Phnicia, ni h xy dng mt quc ni ting v hng hi. Hai thnh ph danh ting nht ca h l Tyr v Sin.

Khi dn Canaan b y lui hay b git, t ca h b phn chia cho nhng th tc Israel. Ruben, Gad v phn na th tc Manass nhn c phn t pha ng sng Yodan, gi l min bn kia sng Yodan. Nhng th tc khc by gi mi nhn lnh phn ca h.? Ranh gii ca nhng phn t ny khng th xc nh c mt cch r rng, nhng bn cng cho thy c nhng ni cc th tc nh c. Nhng ngi Lvi nh chng ta ghi ch, khng c mt lnh th chung no, mc du h c cc th tc kia nhng cho mt s thnh.

Ranh gii gia cc th tc v quc gia ca h l nh th, trong khong hai trm nm. l mt quc gia khng c vua, khng c th , khng c ngh vin. Ci lm cho h hp nht li vi nhau, chnh l s h thuc v Yav, h c tn gio chung. Du hiu r rt b ngoi ca s thng nht tn gio ny l Khm Giao c c t trong lu ti thnh Sil trong t Ephraim (Ysua 18, 1).

Bin c cui cng va c ngha lch s va c ngha tn gio, trong chuyn Israel tr thnh mt quc gia, c thut li trong sch Ysua chng 8 v 24. Nhng chng y tng thut li vic Ysua t chc nghi l rt cm ng nhc li li Giao c. Dn chng th ha trung thnh vi Thin Cha ca mnh v tun phc gii rng ca Ngi. Li Giao c gia Thin Cha v Ms khng phi l mt s kin bt ng. Nhng ngi mi sinh trong quc gia ny v trong tn gio ny phi bc vo giao c mt cch t nguyn, phi dn thn vo giao c y mt cch mnh m chng khc g Ms v t tin ca h trong sa mc xa kia.

Qua s kin Israel thu nhn t ai v tr nn mt quc gia nh li ha th nh m xa kia Thin Cha phn vi Abraham c thc hin. Li ha th nht l mt dng ging ng o pht xut t mt ngi con trai cha sinh ca Sara, ngi v gi v son s ca Abraham. Li ha ny trn vn qua s Isaac ra i v s bnh trng ca dn Israel. Li ha th hai l s ban t cho. Li ha ny c thc hin cui sch Ysua. Nhng vn cn cha thy thc hin li ni huyn nhim v phc lnh s xung trn cc dn v Abraham v gia nh ng.

THI K CC THM PHN (c "Thm Phn" cc chng 1 - 16).

Thi k ny ko di khong 200 nm t khi xy ra v o binh ca Ysua xm ln x Canaan. Trong lc , nh chng ta ni trc, quc gia c thng nht bng bi cnh mt gia nh chung v nht l bng tn gio chung th hin qua Khm Giao c. T ng Thm Phn y, c phn no khng thch ng lm, bi v nhng ngi c ch nh nh th khng phi l nhng v thm phn theo kiu ni ca chng ta ngy nay. ng hn h l nhng ngi c thin ph ti lnh o qun s, tng t Yoan d?Arc, nhng khng nht thit l c s thnh thin nh Yoan d?Arc. H l nhng ngi Thin Cha chn lnh o dn chng trong thi k nguy c chin tranh nh th rt nhiu, bi v nc Israel gip gii vi k th pha bc v pha ng, v nguy him nht l qun Philitinh, sng bn trong t Canaan dc theo ng bng Sharon trn b a Trung Hi.

Thi k ny rt t quan trng i vi lch s cu , ngoi tr vic n cho thy Dn Thin Cha vi phm gii lut Ngi mt cch thng xuyn v d dng, s h tin tng vng vng vo li Giao c v lng nhn t khoan dung ca Thin Cha. Trong hai th k ny, dn Israel hai ln b Thin Cha tn th ngu tng. Khng phi l tt c nhng ngi ngoi gio Canaan b tn dit, v nh hng cc nghi l t gio ca h cng cha hn l hon ton b loi tr. Dn Israel i khi t b Thin Cha ca mnh bi phc di chn tng Baal v Astarte ca dn Canaan, l hai v thn nam v thn n ca s sinh sn ng o. V l do , theo li ca tc gi sch Thm Phn, Thin Cha trng pht Israel bng cch cho chi dy nhng k th c lit.

Nhng Thin Cha cng rt t bi, Ngi cng cho chi dy nhng nh lnh o qun s, nhng v thm phn cu dn Israel, mt khi cn trng pht chm dt. Mi hai v trong s nhng nh lnh o c k tn, v mt s mu chuyn v nhng chin cng ca h chng khc no nhng bn anh hng ca. Chng hn, hud ca th tc Benjamin, chuyn s dng tay tri, git c vua glon x Moab, vi mt on kim hai li mt xch b di (Thm Phn 3, 12 - 30). V Ghn ca th tc Manass gim bt dn dn qun s, chng t rng sc mnh qun s ca ng khng phi l do s lng, song l nh s tr lc ca Thin Cha. Ri vi mt o qun rt t ngi, ng nh bi qun th gp bi (Thm Phn 6, 1 - 8, 28). V ai c th qun c Samson thuc th tc an. Samson con ngi ti li "ngi khng l vi cp chn bng t st" ? ng t chc nhng cuc mo him to bo chng li qun Philitinh, v mc d bn tnh vn nhc dc v tn bo, chnh ng l k bo v dn Israel nh tr nhng qun th mnh m hn, v h c nhng xe trn v nhng v kh m dn Israel khng c (Thm Phn 13, 1 - 16, 31).

Thi k ny cn c cu chuyn b Rt, sng di thi cc v Thm Phn. Ci p ca cu chuyn chnh mi tnh tha thit ca b qu ph Rt i vi Nmi, m chng ca mnh.

Nhng Rt ni : "M ng gic con b m m lui v khng theo m na ! V m i u con s i . Dn ca m s l dn ca con, v Thin Cha ca m s l Thin Cha ca con" (Rt 1, 16).

Tuy nhin trong lch s cu , th s quan trng trong sch b Rt l do ngi con ca b y tn l Abed. "CHnh Obed l cha ca Ysai, thn sinh ca avt" (Rt 4, 17), ng ny s lm vua dn Israel v b Rt l b ngoi ca avt.

VNG QUC

SAMUEL V SAUL (c sch Cc Vua I, cng gi l sch Samuel II).

Samuel sinh vo khong 1060 trc Thin Cha ging sinh, lc cha m gi v cha c con. Do vic ng sinh ra l mt vic ca Thin Cha ng vi ngha ca cc t ng y. Khi cn b ng c a vo thnh in ca Khm Giao c thnh Sil. Ni mc d hy cn th di, ng phng s Thin Cha. li l v t t ca n thnh lc by gi, ng l mt con ngi tnh tnh nhu nhc, khng uy quyn sa tr hai cu con trai ca ng, thng trm cp nhng l vt dng cho Thin Cha v n nm vi nhng ph n n Sil. Bi gia mt m ti tm kia, Thin Cha gi Samuel, tr Samuel lin p : "Ly Cha xin hy phn dy" v Thin Cha phn nhng li khin cho mi ngi nghe u kinh hi, Ngi bo trc tai ha s ging xung ; s trng pht li v hai a con trai ca ng. V nhng iu y sm xy ra, trong trn giao chin Aphek (khong 1050 trc Thin Cha ging sinh), c hai ngi con trai u b git trong khi qun ca Israel tho lui trc nhng v kh bng st ca qun Philitinh. Ngay c Khm Giao c cng b cp ot. V li, khi nghe nhng tin hi hng y, t trn chic gh ng ang ngi, ng nga ra cht.

Trong vng 20 nm t khi li cht, Samuel l nhn vt lnh o quc gia. ng thc l mt thm phn, v thm phn cui cng v l ngi ng ra gii quyt cc cng vic ng bo em n cho ng. Hn na, quan trng hn rt nhiu, ng cn l mt tin tri, s gi ca Thin Cha, truyn t li Thnh Thin Cha cho dn chng, v dng li cu xin ca dn chng ln Thin Cha. Samuel c gi l v thm phn cui cng v l v tin tri th nht. ng nh th, nu chng ta hiu rng "V tin tri th nht" c ngha l v u tin trong mt hng di v lin tc nhng v tin tri chi dy trong cc th h k tip. Trc ng v rt xa ng v thi gian, c Abraham v Ms, c hai u l nhng pht ngn vin ni ting ca Thin Cha, nhng k t Samuel tr i, th mi th k u c v tin tri ca mnh, v Samuel l ngi ng hng u trong cc v tin tri y.

i sng ca v tin tri ny khng c hnh phc v bng an lm. Khm Giao c b qun Philitinh chim ot v gi ly trong vi nm, v b gi ti thnh no th thnh b tai ha nhiu. S mt Khm Giao c lm Samuel au lng hn cc ng bo ca ng nhiu. T hn na, khi mt Khm Giao c, dn Israel cng mt c nim tin ni Thin Cha quan phng. Thnh in Sil iu tn ; Khm Giao c b cp ot. Dn Israel tm kim l do gii thch s thnh cng ca qun th v s tht bi ca chnh mnh. Nhng nc ln bang u c nhng ngi lm vua, cn h th khng c. C l l iu h cn chng, v dn Israel yu cu Samuel phong cho h mt ngi lm vua. T trc ti nay, vua ca h, vua c nht ca h chnh l Thin Cha. Gi y gia lc suy yu, h cho rng vng quyn ca Thin Cha cha , h ht cn hy vng v Vua trn tri, m ch c mong mt v vua ni trn th, kh d mang li thnh cng cho h.

Samuel coi vic yu cu phi c mt ngi lm vua nh th l t b Thin Cha, nhng ng khng th lm cho dn chng thay lng i d. H ku ln : "Khng, th no cng phi c vua cho? chng ti chng ti nn nh mi dn tc khc. Vua chng ti s cai tr chng ti, xut chinh i trc chng ti v giao chin cc cuc chin ca chng ti ." V Thin Cha phn bo Samuel : "Ngi c nghe ting chng m t mt vua trn chng". (Cc Vua I, hay Samuel I. 8, 19 - 22).

V vua u tin ca Israel l Saul thuc th tc Benjamin "Trong hng con ci Israel khng ai tun t bng ng ; ng cao hn tt c dn t vai tr ln " (Cc Vua I hay SamuelI 9, 20). ng xut hin ln u tin vi mt dng iu tm thng nht, bc i khp khing trn con ng dn v pha bc, bng qua min cao nguyn x Ephraim tm kim nhng con la ci ca cha ng b lc mt. Nh tin tri Samuel, ng tm? li c nhng con la ny. Cu chuyn ln n cc im khi Samuel ly du xc cho Saul tn phong ng lm vua Israel.

Nhng nm u tin ngi vua, Saul rt thnh cng. Tt c nhng hnh ng ca ng u thuc v phng din qun s. Sau khi t chc v thng nht cc lc lng Israel, ng a h i giao chin vi qun Phlitinh, y lui nhng qun ny v tn x ca h dc theo b bin pha ty Phaltinh. Saul ng l mt chin s hn l mt v vua. Th Gibea ca ng cch Yrusalem v pha bc vi dm c thit lp. Kch thc khim tn nhng ngi nh ca n di thi Saul cho thy rng Saul khng mng chi n danh vng th trn, khc hn nhng v vua k tip ng.

Tuy nhin cu chuyn ca Saul kt thc mt cch rt bi thm. c Thin Cha tuyn chn v c xc du i din Ngi, ng khng n ng vi trch nhm cao vi ca ng. ng nghe li dn chng hn l nghe li Yav. Nhng li ln n ca Samuel trong sch Cc Vua I (hay Samuel I)?????????? 15, 22 - 23 vch r ti trng : "Phi chng Yav vui ni thng hin v l t bng vng nghe ting ca Yav ? Ny vng nghe tt lnh hn l t, v tun lnh qu hn m bo ca d. V cng lnh khc g ti bi ton v bt phc cng bng ti bt cng v tn th ngu tng. V ng ph b li ca Yav, Yav ph b ng, ng ht lm vua".

Sau v trut ph ny, Saul mi ngy mt ha ra t hn. T ch bt tun lnh, ng i n ch h st cc t t thnh Nb, t ch ghen t n ch in khng v mc cm b bch hi, bi ng sng ph sc lc v thi gi ui bt avt mt cch lung cng, ang khi k th ch thc ca dn Israel, chnh l qun Philitinh li thu hoch c nhiu chin thng. ng cht do chnh bn tay ca ng????????????????????? (Cc Vua II. 1, 10). Ngay c tc gi cng khng cho cch m t no l chnh xc hn. l cuc i ng thng hi v s kt kiu bi thm ca mt con ngi ngi vua m khng lm ng theo Thin Cha. Quyn ln ngi vua cng chm dt theo ng, bi v con ci ca ng khng c k v. Vy qua Saul, quc gia tr thnh vng quc.

VUA AVT (c sch Cc Vua II, cng cn gi l sch Samuel II).

avt c gii thiu ln u tin cho chng ta trong mi tng quan vi s sp ca Saul trc mt Thin Cha. Tin tri Samuel c lnh i n Belem xc du cho mt ngi s thay th Saul. Ngi y c tm thy, chnh l avt, ngi con nh nht ca Ysai, v c "mi tc hoe hoe, i mt xinh xn, dng v khi ng". avt trng c v mt cu con trai y c tnh ca ngi Israel nht, v ng nh vy, cy n ca cu lm khuy kha ni bun ru cay ng ca Saul. Ci n ca cu phng mt vin nhn nhi nh gc Gliat, mt ngi khng l trong o qun Philitinh v em li chin thng cho qun binh Israel. S chnh xc ca avt trong vic s dng n v vin nhc chng ta nh cu ni thm xng to bo trong sch Thm Phn chng 20 cu 18, thut li vic nhng ngi thuc th tc Benjamin (cng nh avt) tp hp giao chin : "Trong tt c qun binh y c by trm qun tinh nhu thun c hai tay, mi ngi c th dng n bn mt si tc cng khng sai". avt? chc l cng chng km chnh xc.

Mi quan h gia avt vi vua Saul v gia nh vua y b rc ri v nh vua ghen t ng. V phn avt, ng vn lun knh trong Saul n c mt ln kia (Cc Vua I, 24, 1 - 22 ; 26, 1 - 25), avt c th git Saul cch d dng, ang khi ng ny tm cch st hi ng. Nhng avt b qua c hi y, bi v lng lun lun knh trng v c Thin Cha xc du.

Mi tnh bng hu mt ngy mt thm khng kht gia avt v Ynathan tr thnh tc ng. Chng ta c thut li rng "Linh hn ca Ynathan khng kht vi linh hn ca avt, v Ynathan yu avt nh chnh mnh vy". V con gi ca Saul tn l Michal tr thnh v ca avt. Tht l chuyn k l ! Saul trong lc in cung, tm cch git avt, chng ca con gi mnh v l bn ch thn ca con trai mnh. Cui cng, khi Saul v Ynathan b qun Philitinh git, avt ht mt khc ai ca m chng ta ngy nay, cch 3000 nm ri, vn cn cm thy mi xc ng su xa :

"Israel hi ! Tinh hoa b cht m trn cc mm i ni ngi ! Lm sao anh hng ng ?. Ni non Gilboa ! Ch h c c trn ngi sng mc, ma ngun . v , thun ca anh hng ra hoen , thun ca Saul. Saul v Ynathan ng mn d thng, khi sng khi cht khng h chia phi, h lanh hn ct, mnh hn s t . Lm sao anh hng ng ?? Ngay gia chin trng b cht m, Ynathan trn cc mm i ni ngi ? Ti nhng i on v anh Ynathan hi ! Thng anh v hi ! Tnh anh i vi ti tht qu phi thng, qu hn tnh ca n lu thin h. Lm sao anh hng ng ? Lm sao binh kh trn vong ?" (Cc vua II. 1, 19 - 27).

Sau khi Saul cht, mt cuc ni chin ngn xy ra chn ngi k v ng. Min bc th ng h Ishbaal ngi con trai cn sng st ca Saul ; ang khi min nam li ng h avt, tn ng ln lm vua ti thnh Hbron. Tuy nhin cuc ni chin sm chm dt v avt c cng nhn l vua Israel. Nguy c s tranh chp gia hai min nam bc vn cn, bi avt chn lm th mt thnh m ng va mi chinh phc ; mt thnh d nhin l khng c lin quan g trong qu kh vi bn ca min no c. Thnh ph l Yrusalem, gn ranh gii nam bc. y avt cai tr khong 40 nm. iu ny cho php chng ta ghi ch c mt trong nhng nin i bn l, nin i d nh i vi Cu c. Nm 1000 trc Thin Cha ging sinh, avt lm vua ti Yrusalem. thnh y khng phi ch l mt trung tm chnh tr m thi, avt a v Khm Giao c ot li khi tay qun Philitinh. Vi s di chuyn khn ngoan ny, avt lm cho Yrusalem tr thnh mt trung tm tn gio ca Phaltinh, ni hin din ca Thin Cha v l trung tm th phng ca dn Israel.

Cu chuyn v i sng ca avt s thiu st nu b qua mt trng ti ng phm v hnh pht tip theo . S qu say m Bat-shba, v ca Uria lm cho avt sa a. Ti ngoi tnh km theo ti st nhn khi avt m mu a Uria vo mt ch giao tranh c lit nht. m mu y thnh cng : Uria b git v Bat-shba vo cung in ca avt lm hong hu, ang khi b ct bc vo cung, th mt khun mt can m xut hin, l Nathan v tin tri ca Thin Cha, ngi k v Samuel gi y cht, ng i din vi v vua uy quyn ny, khin trch ng v nhng ti c ng phm v bo trc nhng hnh pht Thin Cha s ging xung cho ng v nhng ti li y. Cu tr li ca avt tuy n s nhng rt ng cm phc "Ti phm ti nghch vi Yav". Sau avt trai gii by ngy by m.

Nhng nm k tip, avt gp rt nhiu kh khn cha tng c ngi no, sau khi yu ui sa ng, phi au kh nh avt. Ynathan, ngi bn tm phc nht ca ng cht. Michal, ngi v th nht ca ng tr thnh mt m kh nt. Absolm, mt trong nhng ngi con ng thng yu nht, ni lon cp ngi cha v sut thnh cng. Du vy, khi a con phn nghch ny b git, avt khc nc n : "Absolm con i ! Con i ! Phi chi cha cht thay cho con !" (Cc Vua 2. 18 ; 33).

avt qu tht l mt con ngi rt l thng : L mt cu b chn cu, mt chin s anh hng, mt ngi si tnh, mt tng cp, mt thi s, mt vng, mt ngi ti li, mt ngi? bit thng hi, mt ngi cha nhn t, mt ngi bn trung tn, ngi sng lp mt triu i vnh cu ! Xuyn qua nhiu th k sau ny, ng vn l v vua ca Israel, l tiu chun cho cc v vua k tip.

AVT V LCH S CU (c li sch Cc Vua II, chng 7).

S d chng ta nhiu th gi i vo chi tit tiu s ca avt, chnh l v mun lm ni bt con ngi ny, mt con ngi ng mt vai tr rt quan trng trong lch s cu . Mi cho n khi avt xut hin, lch s cu ny cho thy Thin Cha tuyn chn mt ngi, Abraham, v ng ny sinh ra mt ngi con (Isaac) m dng ging bnh trng thnh mt gia nh, mt dn tc, mt quc gia, mt vng quc. iu ny c ngha l t trc ti sau nim hy vng cu vn nm ni mt ngi, ni gia nh ng, dn tc ng, quc gia ng v vng quc ca ng. chnh l hnh nh khi avt c xc du phong vng. Tuy nhin, trong sut triu i ca avt, xy ra mt s kin lm cho nim hy vng cu quay sang mt chiu hng mi. Trong sch Cc Vua, chng 7, chng ta c thy rng khi avt hon tt vic xy ct cung in ca ng, th ng ly lm h thn khi ngh n Khm Giao c, ni hin din ca Thin Cha, ch c che ch bng chic lu Nh Tm khng my lng ly, ng bt u d tnh xy mt n th, mt ngi nh trng l cho Thin Cha. Nhng cng chnh m y, Yav c li phn vi Nathan. l mt s ip su xa, gy n tng m trong tm hn ngi Israel. Thay v cho avt ct nh cho Yav, th Yav s thit lp nh cho avt, ngha l s thit lp mt triu i. Chng ta hy c chnh vn bn :

"V ch c ngi l c Yav loan bo rng : chnh Yav s lm cho ngi c nh, khi ngy i ngi mn v ngi yn ngh nm xung vi t tin ngi, Ta s cho dng ging ngi chi dy k v ngi, dng ging xut t lng d ngi v Ta s cho vng quyn n kin vng. Chnh n s xy nh cho Danh Ta, v Ta s cho ngai vng quyn n kin vng mun i. Ta s l Cha n v n s l con Ta. N c lm li th Ta s sa tr n bng roi ngi phm, bng n nhn loi tr nhau. Nhng lng nhn ngha ca Ta s khng ri xa n, nh Ta cho ri khi Saul, k Ta trut khi trc mt ngi. Nh ngi v vng quyn ca ngi s kin c mi mi trc mt Ta, ngai ngi s vng bn mi mi" (Cc Vua II hay Samuel II. 7, 11 - 16).

l li tin tri ca Nathan v thng c ni ti trong nhng sch khc ca Cu c, nht l trong cc Thnh Vnh nh Thnh Vnh 88 , 89 chng hn, gn nh hon ton ni v tha hip ny, v giao c ny gia Thin Cha v avt. Thnh Vnh 2 l mt Thnh Vnh khc ca tng s ip ca Nathan, v Thnh Vnh ny ni rng vng quc ca avt s ph bc, khng nhng v thi gian m thi (nh trong Cc Vua II, chng 7) nhng cn v khng gian na.

Bi s ip ca Nathan bo cho avt hay rng ng v dng ging ng bc vo con ng c bit trong chng trnh ca Thin Cha, vng quc ca ng s vnh vin v ph bc, mc d ng khng bit cch no v khi no. Khng nhng th m thi, chnh cc vua k v avt, s c gi l con ca Thin Cha. Tc hiu ny, nh chng ta cn nh l tc hiu vinh quang ca mi ngi Israel. Gi y n c bit thuc v cc vua m thi. iu ny c ngha l cc vua thuc dng di avt, c bc vo giao c Ms v tn gio Ms mt cch c o. Gi y vua ng vai tr trung gian. Vi t cch l con cch ring ca Thin Cha, vua s i din Thin Cha gia dn chng v cng s i din dn chng trc mt Thin Cha. Dn Israel, qua v vua, s thy du hiu r rng s bo tr ca Thin Cha, v bng chng lng trung thnh ca Thin Cha i vi li ha uy quyn Ngi phn. Mi ln mt v hong t thuc dng di avt sinh ra, mi ln mt v vng thuc dng di avt c tn phong trong nhng nm v sau, u l dp n mng, bi v hong t y, hay vng y c gn Thin Cha, v bit u s l v vng, m vng quc s ph bc v khng gian v vnh cu v thi gian. Dn chng c nh th m chun b n tip mt v khc thng thuc dng di avt, v ny s ng mt vai tr quyt nh trong lch s cu , s l v thin sai c vng quyn.

Cch m t vic avt di Khm Giao c v Yrusalem v vic ng khuyn khch s th phng cho ta thy, ngoi tc v vng, ng cn c tnh cch t t thing ling na. Trn ng i n Yrusalem "avt v ton th nh Israel nhy mng trc nhan Yav, ht sc h, vi ca vn, vi n cm, n st vi trng khu, no bt, phng la" (Cc Vua II. 6, 5). Sau khi Khm Giao c c t vo lu Nh Tm, avt t chc mt nghi thc th phng cu kinh ca tng Thin Cha trong ni thnh y.

"avt thng tin l thng hin v k an xong, th ng chc lnh cho dn, nhn Danh Yav. ng phn pht cho mi ngi Israel, nam cng nh n, mi ngi mt bnh, mt ch l v mt nho.

ng t trc khm Yav, t ngi thuc dng Lvi sung vo vic phng s ca tng, tn dng, khen ngi Yav Thin Cha Israel.

avt li trc Khm Giao c ca Yav, Asaph v cc anh em ng, lun lun phng s trc khm, ngy no c nghi l ngy y . T t Saok cng cc t t, anh em ng, avt li trc Nh Tm ca Yav trn cao n Gaban, thng tin hng ngy, sng v chiu. Hman v Gutun c loa, phng la cng cc nhc kh cho cc ca ngi ca Thin Cha" (Sch K S I. 16, 2 - 42).

Bi , vi avt, chng trnh cu ca Thin Cha tin thm mt bc y ngha. Nh Abraham l cha ca tt c dn Israel v l ngi duy nht c Thin Cha cng vch ra chng trnh, nh Ms l trung gian Thin Cha rng buc chnh mnh Ngi vi dn ca Ngi trong mt tn gio tht s, c t nn tng trn Giao c. Cng vy, avt l v vua Thin Cha chn thit lp mt vng quc m mt ngy no , s tr nn vnh cu v ph bc, trong n cu s c tm thy. T lc ny tr i, nim hy vng ca Israel, v tht ra, nim hy vng ca ton th gii, c hng v triu i ca avt, v v vua ang cai tr lc , v v v vua v i s n trong tng lai.

Cng nn nhc ti mt hnh vi tn gio cui cng ca avt, l vic mua li sn p la ca Araunah ti Yrusalem xy mt n th ti a im , v mc du avt khng ch thn xy n th, nhng khi Salmon, con ca ng xy ct, th cng l ti a im ny. avt qua i khong 965 nm trc Thin Cha ging sinh, ch t lu sau khi ng ch nh Salmon ln k v ng.

IV

S CHIA R VNG QUC

CC TIN TRI THI? K LU Y

***

S CHIA R VNG QUC

SALMON? (c 3V, 1 - 11).

Salmon con trai ca Bat-shba, c chn lm vua th theo quyt nh trn ging lm chung ca avt ; ngi anh ca Salmon l Anyah th khng c ch nh, Salmon tip tc cng vic avt b d. Triu i ng ni ting ly lng v s vinh quang ph qu . C bit ti v nhng ng li th tc, ng bc vo th trng thng mi quc t v em li s phn vinh cho Yrusalem. Hng trm chic xe trn tu c vi hng ngn con nga. Di tch nhng chung nga c tm thy ti thnh Mgi trong cuc khai qut ti tn, chng t rng iu m t trong 3V. 10, 26 khng phi l nhng li c tnh cch yu nc qu ng.

"Salmon tu dn xe c v nga : ng c mt ngn bn trm c xe v mi hai ngn con nga ; ng dn cha trong cc thnh xe v gn bn vua Yrusalem". Lng thc chi dng trong nh ca ng l "Ba mi gnh bt tinh la min v su mi gnh bt m, mi b bo ny v hai mi b chn ngoi ng, mt trm d cu khng k hu nai, hong, cu cu nui bo" (3V. 4, 22 - 23).

Chng ta c thy rng n hong Saba phi kinh ngc khi trng thy "s thnh son ni bn ng, ch ca triu thn, hng ng qun hu v y phc ca h, cc quan chc tu ca ng, cng nhng l thng hin m dng tin ni nh Yav".? S giu sang ph qu ca ng tiu biu cho cc triu nh thi xa, v tri ngc hn vi s n gin ca th vua Saul ; l cha ni g n s ngho i cng cc m Ms v dn chng phi tri qua nhiu nm trong sa mc, trong thi k xut hnh. S phn vinh ny che y mt cu chuyn ng thng tm v nhng su cao thu nng m ngi bnh dn trong mi th tc phi gnh chu, cu chuyn ngn i v ngi giu tr nn giu hn v ngi ngho li cng ngho mt l mt thc t hng ngy trong sut i v vua qu xa hoa ny.

Mc du qu say m s ph phim th trn, vua Salmon cng gp phn vo lch s cu v vo s pht trin tn gio Ms, trong n cu c tim tng. Trong khong thi gian by nm (khong 960 - 953 trc TCGS) ng dn sc lc vo vic xy ct mt n th cho Thin Cha, trn sn p la ca Araunah m avt, cha ca ng, mua trc kia . Vt liu ho hng nht tm c g b hng cao vt ca x Liban pha bc. Vua x ny tn l Khiram, gi nhng ngi th ti kho nht ca ng n gip xy ct. n th rt n gin v hnh th : N hnh ch nht, khng c g l to ln i vi tiu chun thi nay, 60 xch chiu di, 20 xch chiu rng. c chia lm ba phn chnh : mt tin nh, mt chnh in v mt hu tm, ni Cc Thnh. Khm Giao c c t vo gia cnh thm u ca hu tm. Khi c t vo Hu Tm v khi m my ch s hin din ca Thin Cha bao ph trn n, th Khm Giao c tr thnh mt vt cao qu nht trong ni thnh thin nht trn th gii. Ch mt mnh v thng t mi c php vo chn thm cung ca n, mi nm ch c mt ln m thi, vo dp l x ti c c hnh cch trng th.

Nghi l th phng chung quanh Khm c di thi avt trc kia, c ci thin cho hon ho hn. Thnh Kinh ni : "Cc Lvt ca s, tt c nhm Asaph, Hma, Giutun, cc con ci v anh em h u mc la l ng sn vi chm che, n st, n cm, pha ng t n, v bn cnh h l 120 t t thi loa. Vy khi tt c nh mt, h thi loa ca ht, ng thanh ct ting ngi khen cm t Yav, v tr ting loa, chm che v nhc kh m ngi khen Yav (2Ks. 5, 12 - 13).

Nhng nghi thc bn ngoi ca tn gio Ms c nh th m pht trin. Nhng nghi thc cng c th tr thnh kiu cch bn ngoi m thi ( l mi nguy him m mi tn gio u gp), nhng n chng t lng c ao ca vua cng nh ca dn chng mun dng ln Thin Cha ci p ca ca nhc v nghi l. Tnh cch thing ling ca Salmon, v vua thuc dng avt v l con ca Thin Cha, c ni bt qua on vn m t s dng hin n thnh nh sau :

"Khi Salmon nguyn xong vi Yav tt c li khn nguyn van xin y, th ng ng dy trc khi t n Yav, ni ng qu gi v ging tay ln tri, on ng ng m chc lnh ln ting cho ton th on hi Israel .

Ngy y vua tc thnh khong gia tin nh trc nh Yav, ng thng hin cng, v dn m l t k an." (3V. 8, 54 - 55, 64).

Trong khung cnh , Salmon hnh ng nh l mt t t hn l mt v vua. Ni cho ng hn, ng hnh ng nh mt v vua c tnh cch t t, ang mt a v c bit gia Thin Cha v loi ngi, a v c ban cho cc vua dng di avt qua li tin tri Nathan. Trong mi tng hp nh th, chc l dn chng t hi : Phi chng chnh Salmon l v vua, con ca Thin Cha, l k c ha ban cho mt vng quc va vnh cu va ph bc.

Salmon cng nh hng n s pht trin ca tn gio Ms do nhng li khn ngoan ng ni v vit. Truyn thng Thnh Kinh nhn mnh nhiu v s khn ngoan su xa ca ng, v nhng cu cch ngn ng pht biu.

"ng khn ngoan hn tt c mi ngi trong thin h. Hn Etan, Egrakhi v Hman, hn Kalrol v ara con ca Makhl. Tn ng vang n tt c cc dn chung quanh. ng cng truyn 3000 cch ngn, v thi c ca ng tnh n 1005 bi (3V. 4, 31 - 32). Theo Linh mc Th Thun th (1V. 5, 11 - 12).

Nhiu cu cch ngn ca Salmon chc chn l c truyn li xuyn qua nhiu th k tip, v ti tay chng ta di hnh thc "Sch Cch Ngn" v nhng Thnh Vnh.

Tuy vy, v vua con ca Thin Cha, con ngi khn ngoan v ha bnh ny, kt liu bng mt tn gio bi thm, b xu h thn thng v tnh say m sc dc v ca ng. Cc b v v hu thip ca ng m c hng chc, hng trm, nhiu b thuc ngoi gio, v h mang theo s tn th nhng v thn t gio ca h. Vic Salmon chp nhn cch th ng nhng th thc y chnh l u mi s ti ca ng. V cuoi cng ng thc s tham gia vo vic cng bi cc t thn .

"Vua Salmon yu nhiu gi ngoi bang, cng cha ca Phara, cc con ci Moab, Ammon, Eom v Ht-tt . Salmon trn tru yu thng chng n. ng c 700 th tht v 300 hu thip, v chng lm xiu lc lng ng. Khi Salmon gi, th cc v ng lm xiu lng ng theo cc thn khc. Lng ng khng cn n thnh vi Yav Thin Cha ca ng nh lng ca avt cha ng. Salmon i theo Astoret ca dn Sin, Milkom, tm ca dn Ammon. By gi Salmon xy cao n cho Kamosh, tm ca Moab, trn ni pha ng Yrusalem. ng cng lm nh th cho tt c cc v ngoi bang, nhng ngi mun hun yn t l cho cc thn ca h (3V. 11, 1 - 8).

Thin Cha khng lm ng trc thi khinh thng ny ca v vua, con ca Ngi, v hnh pht chng bao lu xut hin. Vng quc hng cng v phn thnh ca Salmon ch tn ti t lu sau khi ng cht :

"Bi nn th y ni ngi, v ngi khng gi Giao c ca Ta v cc lut iu Ta truyn dy ngi, Ta s git ly vng quyn ca ngi . Song Ta s khng lm th vo ngy i ngi, nhn v avt cha ngi, nhng Ta s x nt khi tay con ngi. C iu l Ta s khng x nt tt c nc, Ta s ban cho con ngi mt chi tc v avt ti t ca Ta, v ch Yrusalem Ta chn" (3V. 11, 11 - 13).

Th ri Salmon cht, khi gi v h hng, vng quc phn thnh v ti li ca ng gn nh b tiu tan.

S LY KHAI (c? 3V. 12, 1 - 33).

S thng nht vng quc ca Salmn b tiu tan t lu sau khi ng cht, vo khong 932 trc TCGS, ngi k v l Roboam con ng, hy cn tr tui v rt t s khn ngoan ly lng ca vua cha. Chnh ti thnh Sikem pha bc, c cung hin tng nh cc v t ph, l ni bng n vn v ti chnh, mt vn vn m t thi Salmon hy cn sng. l vn lin quan n su dch m Salmon bt mi chi tc phi ng gp c ti chnh v cng nhn p ng cho cc chng trnh xy ct v i ca ng.

Khi Rbam ln ngi, ngi ta hy vng rt nhiu mt chnh sch du dng hn v nht l c gim bt su thu. Bn cnh lng c mun ci cch y cn mt dng thc su xa hn, l s ganh t c truyn gia min nam v min bc. Mi ganh t ny nm yn di triu i ca avt, v bt u khuy ng li di thi Salmon, by gi tr thnh hin nhin khi Rbam n Sikem d nghi l tn phong. C ngi cho rng nhng sc thu nng n ca Salmon khng nh trn chi tc Yua min nam. Nu ng nh th, th nhng chi tc min bc phi chu tt c ci gnh ti chnh nng n cho nhng chng trnh ca Salmon. Vy nhng chi tc min bc yu cu v vua tr tui Rbam gim bt su thu. Rbam khng phi l mt con ngi khn lanh v chnh tr, v ng t ra dng dng trc nhng yu cu ca thi i v n kh ca dn chng, thay v gim bt su thu, ng tuyn b s tng thm. V ng tng su thu. Di s lnh o ca? Yrbam, mt ngi tng phc dch vua Salmon, thuc chi tc Ephraim (d nhin l ngi min bc), ton th min bc ni dy chng min nam v i ly khai. Nhng chi tc min bc ph v s thng nht vi nhng ting la :

"No ta c phn no vi avt ?

Khng khon no vi Ysai !

Israel hi ! Hy lui v lu !

Hy liu ly nh ngi, hi avt !

Rbam ch cn lm vua trn mt phn vng quc ca cha ng v ca ng ni ng, ch kim sot c chi tc Yua v mt s phn t thuc cc chi tc Benjamin v Simon. Cng trnh chnh tr ca Saul, avt v Salmon b nt, v dn Israel s khng bao gi cn c bit mt vng quc thng nht gm c mi hai chi tc nh di triu i ba v vua u tin ca b.

Mt torng nhng hnh ng u tin, mt hnh ng nguy him nht m Yrbam thc hin trong vng quc ca ng min bc (thng gi Israel phn bit vi vng quc Yua min nam) l lm cn tr s sng m ca dn chng i vi Yrusalem, th min nam v phng din tn gio. ng nhn nh rng s hin din ca n th v Khm s lun lun l dp li ko cc chi tc min bc thng nht vi min nam. Bi ng xy ct nhng n th ring, mt an v pha cc bc ca x ng, v mt Bthel, khng xa Yrusalem bao nhiu, ng hy vng rng bt c khch hnh hng no t vng quc ca ng nh i Yrusalem ving n th v Khm Yav, cng s b quyn r dng hn li Bthel. Ti an v Bthel ng u cho dng ln nhng con b vng (chc chn nhng tng bng g thp vng). iu ny khng phi hon ton v mc ch bi sng ngu tng. Nhng con b chc l c nh tiu biu cho ngai Yav v tng trng quyn nng ca Ngi, nhng khng th no lm cho dn chng ngh ng nh th, bi v con b cng cn tng trng cho t thn Baal ca dn Canaan, v thn ca s sinh sn ng o, qu nhin chng bao lu nhiu ngi n bi ly trc nhng con b vng, khng phi v coi nh l biu hiu ngai ca Thin Cha v hnh ca Israel, song h coi nh l biu hin hu hnh ca v thn sinh sn ng o. Yrbam m u cho mt tp qun tn gio nguy him nht. Nh ng ngn chn c dn chng ca ng, khng h i hnh hng n Yrusalem, nhng cng v th m ng gieo mm mng s phn bi sau ny ca Israel i vi Thin Cha chn thc ca mnh. Tuy nhin s phn bi ny s khng phi l khng b chng i. Nhng v tin tri ca Thin Cha bc vo lch s ca Israel min bc v Yua min nam, yu cu phi n nn tr li v mang n mt s ip thing ling rt su xa.

CC TIN TRI TRC THI K LU Y.

TIN TRI CA ISRAEL.

Phn nhiu nghe ni n tin tri, ngi ta hay ngh n mt ngi ni trc vic v lai, mt ngi c tm mt nhn rt xa. Hiu nh th tc l cha phn bit r rng nhim v ca cc v tin tri. ng th, mt vi trng hp rt t h cng ni trc nhng vic v lai, nhng thng ni mt cch bng gi huyn b. Nhng nhim v chnh ca h l em n mt s ip tinh thn ng lc v rt r rng ca Thin Cha, n cho vua v dn chng h l pht ngn vin ca Thin Cha, nhng s gi ca Ngi truyn li nhng i Thin Cha yu cu dn chng th hy n nn tr li. S ip ca h ch nhm vo thi i h m thi, nhng chn l v tm quan trng ca n ngy nay vn cn gi tr.

Ms l mt tin tri. Tht vy ng l s gi v i nht ca Thin Cha, trc thi Cha Gisu ra i.. nhng k nguyn ca cc tin tri, mt khong thi gian chng 900 nm t khong 1050 n 150 trc TCGS, tht s bt u vi Samuel v s chi dy ca vng quyn, tin tri v vng quyn dng nh cng chi dy chung vi nhau, v c hai u c s lin h cht ch trong nhiu th k, l do l mt trong nhng nhim v chnh ca tin tri l khuyn rn v cnh co vua. l mt nhim v bi bc, bi v cc v vua phn ng min bc (Israel) cng nh min nam (Yua) khng phi l nhng ngi bit knh s Thin Cha v bit hoan nghnh s ip ca Thin Cha, cu ni "phn thng dnh cho v tin tri" c mt ging iu ma mai chua cht ngay t lc lch s tin tri khi u, bi v cc tin tri hay b au kh rt nhiu v s mng ca h. H b nh p, t y, s nhc, gng cm, nhn su xung bn nhng ch c mt iu lm cho h im lng, l s cht, v thng thng h b git mt cch tn bo. Chng ta thy Samuel em n s ip ca Thin Cha trut ph Saul ; v Nathan can m khin trch vo mt avt v ti m mu git ngi vi Batshba. Nhng cuc chm mt nh th l in hnh cho mi quan h gia cc tin tri v cc vua k tip.

Khng phi s hot ng ca cc tin tri ch hn ch ni cc vua m thi. Nhiu ngi khc na cng cm thy sc mnh ca s ip Thin Cha. C v ni (ln ting v r rng), nhng li phn i cc v t t phn bi chc v linh thing ca mnh bng s tham v bi sng ngu tng ; phn i nhng ngi giu dy xo bc lt ngi ngho, v phn i c nhng ngi ngho c li sng lang thang sa a khng c mc ch, chng khc no nhng con cu i theo nhng ngi chn h n, cc tin tri ln ting ni vi mi ngi : vua, t t, k c tc quyn, ngi giu c, k ngho hn. Tnh cch thing ling mnh m trong nhng li gio hun ca h gp phn rt ln cho tn gio Ms v cn thc y tin hn na ln thi k cu , trong con ngi s c cu ri bng vic th phng trong tinh thn v trong chn l.

Trc khi ni v mt t v tin tri quan trng hn, thi k trc lu y, thit tng cng nn tm lc nhanh chng nhng iu gio hun tng qut ca h. Nhng li sm truyn cng nh nhng li ging dy ca cc tin tri thng tp trung vo nhng im sau y :

* S THNH THIN TRONG TM HN. Mt trong nhng li thin khi ca cc tin tri (iu cn thit cho ta ngy nay cng nh cho chnh thnh gi Hippri ngy xa c nghe ln u tin) l phi c mt tn gio thc trong tm hn, mt tn gio t nn tng trn s yu mn Thin Cha v vng phc Ngi. Trong sut thi k no lon ca cc tin tri, dn Israel tin tng qu tuyt i gi tr ca nhng nghi l bn ngoi. Tm hn h khng mun th phng Thin Cha bng cch vng Thnh Ngi hng ngy, bi h trn an lng tm bng cch tng thm nhiu bn th v nhiu l t. H phng on cch th thm l nhng vic ny c th ko xung lng t bi thng xt ca Thin Cha. S chung hnh thc thi nt kh khan m r trong mt thi k kh lu. Tiu biu nht cho s phn i ci tn gio gi to ch v b ngoi nh th, l nhng li ln n ca tin tri Yrmia.

"Yav cc c binh, Thin Cha ca Israel phn th ny : Hy ci thin ng i nc bc cng hnh vi ca cc ngi, v Ta s cho cc ngi lu li chn ny. ng tin cy noi nhng li di tr, rng : "n th ca Yav ! n th ca Yav ! n th ca Yav chnh l y !" Phi, nu cc ngi ci thin ng i nc bc cng hnh vi ca cc ngi ; nu gia ng bo vi nhau, cc ngi thi hnh cng l ; nu cc ngi khng p bc khch ng c, m ci, qu ph ; nu cc ngi khng mu v ti chn ny ; nu cc ngi khng i theo cc thn khc - m phi khn vo thn, th Ta s cc ngi lu li chn ny, trn t Ta ban cho cha ng cc ngi, t i i cho n i i" (Yr. 7, 3 - 7).

* CH TH PHNG MT THIN CHA CHN THT. Cc tin tri thng xuyn ch trch s bi sng ngu tng thi i ca h "Ta l Yav Thin Cha ca cc ngi. Ngoi Ta ra, cc ngi khng c c v thn no khc". l gii rn khn thit nht ca thi i y ngay c mt vi v vua tt nh ykia v Ysia cng ch thnh cng rt gii hn trong nhng chin dch bi tr s bi sng ngu tng thi?73;. Nhiu ngi Israel dng con ca h lm ca l b thiu sinh m t l v thn t gio Mlt. Pho tng ging nh hnh ngi ca v thn ny qu tht l mt l la khng l. Dc theo my cch tay gi ln ca n, xuyn qua ci ngc m ra ca n v vo trong bng c la chy bng bng ca n, ngi ta nm nhng nn nhn v ti t l t thn. Yrmia ni rng "ngay c ni t o ca Yua cng tm thy mu mng ngi bn cng v ti" (Yr 2, 34).

S tn th Baal v "n hong thin cung" cng phn nghch khng km, v li cn ph bin hn na. Nn tng ca n l s tun hon hng nm ca thin nhin. Bi v thin nhin trng nh ng yn di ci nng c nghit ca ma h v sng li vi nhng trn ma v cui ma thu. Ngi ta t ra mt huyn thoi gii thch ti sao li c s thay i gia cc ma nh th. Theo huyn thoi ny th Baal, v thn ca s sinh sn ng c b cht vo ma nng ro v n ma thu th c b v ca ng ta lm cho hi sinh. Ri cuc lm tnh ca h lm cho thin nhin sinh si ny n sau nhng trn ma. Nhng ngi tin tng huyn thoi ny th mun tn th hai v thn nam v thn n ca mnh bng cch bt chc h m lm tnh, hy vng l chnh mnh cng c phc sinh sn ng c nh l thin nhin vy. Xuyn qua s bt chc lm tnh nh th, dn chng ngh rng mnh mi tin gn nhng v thn a tnh ca mnh hn, v mi bo m c sinh nhiu con ci v rung t c ph nhiu. V s tn th ny m im y dy v sinh ra nhiu nghi l rt s sng th tc. Qu l liu thuc c cho i sng tn gio trong cc vng quc ca dn Israel. Cc tin tri lun lun ch trch vn ny, nhng khng c hiu qu thit thc ni thnh gi. C ngi khn khon yu cu h, e da h? v khc lc trc mt h xin h hy tr li v hy trung thnh vi mt Thin Cha c nht m thi, hy tn th Ngi, bng cch tuyt i vng phc Thnh Ngi v Ngi l Thin Cha tht ca thin nhin.

* S CNG BNG X HI. y cng l mt ti khc ca cc tin tri m c th p dng cho thi nay. S xa hoa ca cc n i dinh th c xy ct, trn s bt cng i vi cng nhn v s hi l ca cc thm phn trong nhng phin ta cng khai ti cc ca thnh. Nhng ngi bun bn thi thng x dng nhng hnh thc la gt tin nht, dng cn lng khng chnh xc (thi i chng ta khng phi l khng c), khch hng phi tr tin nhiu hn mn hng nhn c. Ngi ngho, ngi cng kh, ngi bch inh, theo li cc tin tri, rt quan trng c bit trc mt Thin Cha. Khn cho ai khng bit i x vi nhng k y nh "nhng ngi ngho kh ca Thin Cha". ti ny c nhiu tin tri nhc ti, nht l Amos, "v tin tri ca nhim v con ngi i vi ng loi".

"Ya v phn th ny : V ba ti c ca Israel v v bn ti, Ta s khng hi li, bi chng bn ngi lnh vi gi bc, v k kh vi mt i dp. Ngho nn chng ch u t bi, v chng un cong ng li k hn."(Am. 2, 6 - 7).

"Khn cho nhng k tro i cng l thnh kh ngi v l ngay chnh th ht nho xung t. Cho nn : nhn v cc ngi bt ngho hn c np t, v thu la thc bc lt n, nn cc ngi xy nh m s khng c . Cc ngi trng vn nho sang qu m s khng c ung ru.

Phi, Ta bit ti c cc ngi nhiu, cc ngi qu phm cng lm ; chng bt nt ngi ngay, nhn qu hi l, ni cng mn ht quyn k kh." (Am. 5, 7 - 12).

"Hy nghe iu ny hi qun ch p k kh, v mun ch p nhng ngi khim ti trong x. Cc ngi ni : Bao gi ngy sc qua i ta bn la ? Bao gi Hu L mi xong ta m hng ? Ta, bp nh u ong v thm nng qu cn, v lm si ci cn gi mo. Ta tu ly ngi ngho bng gi bc v k kh vi mt i dp. La qut b ta cng bn i". (Am. 8, 4 - 6)

Vic khi u ny ca cc tin tri v vn cng bnh i vi ngi ngho kh chng khc g mt bn tuyn ngn cc mi phc tht thi k Cha Kit cha ra i. Va ku gi cng bnh v t thin, va cao k ngho kh? l nhng ngi c Thin Cha yu thng cch ring.

S thnh thin trong tm hn, s phng th mt Thin Cha chn tht c nht, s cng bnh i vi ngi ngho kh : l nhng ti chnh ca cc tin tri ca Thin Cha. Cc vua, cc t t, cc k quyn qu giu sang cng nh mi tng lp nhn dn khc, u l thnh gi ca h. Nhng v phn c nhn ca nhng v tin tri nh th no, h l ai v thuc hng ngi no ? Tiu biu nht v quan trng nht trong vai tr chng li vng quc mnh m ca s ti, l cc tin tri lia, lisa, Amos, Hs, Ysaia, Mica v Yrmia.

C NHN NHNG TIN TRI THI K? TRC LU Y.

LIA V LISA (c 3V. 16, 23 ; 4V. 13, 21).

Chc v ca hai tin tri hay lm php l ny quay chung quanh triu i ca Akhab, vua ca dn Israel vo khong 870 trc TCGS. Chnh cha ca Akhab, vua Omri, di th ca vng quc min bc v thnh Samari. Chng ta bit c, qua nhng ti liu khng thuc b Kinh Thnh, thi i ca Omri l mt thi i rt v vang v phn vinh. ng kt c vi nc ln bang Phnixia chuyn bun bn, bng cch ci cng cha Phnixia tn l Iabel cho con trai Akhab ca ng. Nhng tc gi thin khi ca chng ta khng mng chi n nhng thnh cng vt cht ca Omri. Triu i ca ng b ph phn mt cch ngn gn v bun t khi ni n s tht bi thing ling ca ng.

"Omri lm s d trc mt Yav v n tht c hn tt c nhng ngi sng trc ng. ng hon ton i theo con ng ca Yrbam . theo cc ti li do ng lm cho Israel vp phm, v chc tc Yav Thin Cha ca Israel vi nhng thn ph phim ca chng" (Cc Vua III. 16, 25 - 26).

Izabel, ngi v ngoi gio ca Akhab, c tnh tnh cng ngh hn chng. Gia b v tin tri lia xy ra mt mi hn th mn i, bi v b em theo s bi th thn Baal ca x Phnixia. B dng n th Samari v t nhng php s lo vic sng bi phng tng cho thn y. B git hi cc tin tri ca Thin Cha, mt mnh lia thot khi bn tay st nhn ca b. Bi ti Samari, vng quc ca s ti ln p nh s hn th.

Chng 18 trong quyn th ba, sch Cc Vua m t mt cch linh ng cuc tranh chp ni ting trn nh ni Karmel, gia nhng php s ca Baal v mt mnh lia. l mt cuc chm trn tay i gia quyn lc Baal v quyn lc Thin Cha. C hai bn u trng by nhng th vt t l. Cc php s ca Baal cu kinh sut bui sng xin la xung thiu hy l vt, nhng chng c g xy ra c. B lia thi thc mt cch ch giu, h li tip tc cu kinh sut bui chiu. lia li ci nho "Phi ku ln hn na ! v ngi l thn linh, ngi ang bn suy tnh hay mc tr vic v c khi ngi ang i vng ; c l ngi thip ng, ngi s thc dy !" (cu 27), vn khng c g xy ra, ri lia cho ti nc ngp nhng l vt, ng cu xin v c la xung thiu hy l vt. Cuc tranh chp kt thc bng cuc x t cc php s ca Baal.

Nhng Izabel vn cn sng v mng sng ca lia lc no cng b e da. ng phn i xong s bi sng ngu tng ang thnh hnh trong vng quc ca Akhab. Nhim v k tip ca ng l phn i nh vua v mt bt cng x hi rt hn m c nh vua v hong hu u lin can. l vn vn nho ca Nabt thnh Yizrel. Vn nho ny st cnh c s ca nh vua v ng ny rt thm mun n. Nhng Nabt khng chu bn v l c nghip ca t tin. Nh vua bun ru tuyt vng. Nhng Izabel li c phn ng khc hn, b ch c vic lm cho Nabt b em ra xt x v nhng li vu co rng ng ta nguyn ra n Thin Cha v nh vua. B kt n l c ti. Nabt b a ra nm cht, v nh vua c vn nho. By gi v tin tri bc vo sn khu :

"By gi li Yav n vi lia rng : Hy chi dy, xung gp Akhab vua Israel, ng Samari. Ny n ang vn nho ca Nabt, n xung tch thu vn y. Ngi s ni vi n rng : Yav phn th ny : h ngi git ngi, ngi li tch thu ca na sao ?

on ngi ni vi n rng , Yav phn th ny : Chnh ni ch lim mu Nabt, ch s lim mu ngi, c ngi na !. V Yav cng phn v Izabel na, ch s n tht Izabel bn tng ly Yizrel" (3V. 21, 17 - 19 ; 23).

Hai trng hp trn y ca lia chng li s bi sng ngu tng v s bt cng x hi l s mnh in hnh cho s mnh tt c cc tin tri Israel. H mang n s ip ca Thin Cha, h thc tnh lng tm ca nhng ngi lm iu xu, h ph by ngha ca li Giao c Thin Cha i vi Dn Ngi v s sa a ca vua cng nh ca dn trong i sng lun l ca h. Vng quc ca s ti mnh m n cc . Chnh cc v tin tri, vi s tr lc ca Thin Cha hn ch c mt phn no.

LISA. L ph t ca lia, v khi bin khi mt t th lia li o chong ca mnh (tng trng cho s mnh ca ng) cho lisa. Cu chuyn lisa cng l mt chuyn chng i lc lng s c trong vng quc min bc. Nhng ng c m t trong sch Cc Vua III v IV, nh l mt ngi hay lm php l. ng lm cho con trai ca mt ngi Ihunem cht c sng li (4V. 4, 25 - 37) ; lm cho bnh m ha ra nhiu cho nhiu ngi n (4V. 4, 42 - 44) ; v cha cho Naaman khi bnh phung (4V, chng 5). Trong nhng trng hp ny ta thy r quyn lc cc tin tri ca Thin Cha i vi s cht v bnh tt l