lian foun - · pdf filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun...

42

Upload: lamquynh

Post on 07-Mar-2018

252 views

Category:

Documents


6 download

TRANSCRIPT

Page 1: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida
Page 2: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

i

LIAN FOUN: Juventude Timor-oan nia Envolvimentu iha Prosesu Polítiku

Page 3: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

ii

Organizasaun Counterpart International no Belun halo peskiza hamutuk. Counterpart International servisu hamutuk ho organizasaun nao-governu lokál Belun atu implementa projetu Ba Distrito, no sira simu apoiu jenerozu husi povu Amerikanu liuhusi Ajensia Estadus Unidus ba Dezenvolvimentu Internasional (USAID). Projetu Ba Distrito nia objetivu mak atu haforsa governasaun lokál, hasa’e asesu ba justisa, no suporta governu Timor-Leste atu hala’o eleisaun lokál ne'ebé justu no inklusivu. Counterpart International no Belun servisu hamutuk atu dezenvolve no fornese formasaun ba konsellu suku hamutuk 100 iha Baucau, Covalima, Ermera, Liquica no Oecusse. Formasaun ne'e hametin kapasidade ba lideransa lokál sira no hakbiit sira hodi bele identifika no responde ho efetivu ba nesesidade iha sira-nia komunidade. Relatóriu nia Autóra: Deborah Cummins Relatóriu nia Editór: Carolyn Tanner, Antonio Luis M. Soares, Mario Gusmão, Brooke Leung Ekipa Peskiza: Deborah Cummins (xefe peskiza), Elio Pereira Guimaraes (peskiza), Zulmira Fonseca (peskiza), Luis da Costa Ximenes, Miguel Mau Soares, Maria Afonso, Eugenia Correa, Joao N. Ximenes, Rique Ricardo Cardoso Publikasaun: Desembru 2016 Relatóriu ida-ne’e bele prodús tanba apoiu jenerozu hosi povu Amerikanu liuhosi Ajénsia Estatus Unidus ba Dezenvovimentu Internasionál (the United State Agency for International Development - USAID) tuir termu sira hosi ninian Númeru Akordu Kooperasaun AID-486-A-13-00007 ba Programa Ba Distrito iha Timor-Leste, ne’ebé Ajénsia Xefe Counterpart International no ninian parseiru sira implementa. Konteúdu no opiniaun sira ne’ebé haktuir iha-ne’e responsabilidade hosi Counterpart International no la nesesáriamente reflete pontudevista sira hosi USAID ka Governu Estadus Unidus.

Page 4: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

iii

Konteudu REZUMU EZEKUTIVU ......................................................................................................... 1

Vizaun Jerál .................................................................................................................................... 1

Persepsaun kona-ba Lider Nasionál .................................................................................... 1

Persepsaun kona-ba Lider Suku ............................................................................................ 2

Atitude kona-ba Eleisaun ......................................................................................................... 3

Atitude Kona-ba Kampaña Polítiku ...................................................................................... 3

Dalan Ba Involvimentu iha Vida Polítiku ........................................................................... 4

INTRODUSAUN ..................................................................................................................... 6

Vizaun Jerál .................................................................................................................................... 6

Metodolojia .................................................................................................................................... 7

PERSEPSAUN KONA-BA REPREZENTANTE ELEITU ................................................. 9

Lider Nasionál .............................................................................................................................. 9

Lider Suku ................................................................................................................................... 12

PROSESU ELEITORAL ...................................................................................................... 15

Atitude Kona-ba Vota ............................................................................................................. 15

Kampaña Polítiku ..................................................................................................................... 19

Polítiku Osan Nian ................................................................................................................... 21

Presaun no Intimidasaun ...................................................................................................... 23

DALAN BA INVOLVIMENTU IHA VIDA POLÍTIKU .................................................. 25

Sai Membru Partidu Polítiku ............................................................................................... 25

KONKLUZAUN ................................................................................................................... 30

REFERÉNSIA ....................................................................................................................... 32

ANEKSU A ............................................................................................................................ 33

Enkuadramentu Peskiza: Lian Foun ................................................................................. 33

Page 5: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

1

REZUMU EZEKUTIVU

Vizaun Jerál Projetu peskiza ‘Lian Foun’ hala’o ho objetivu atu investiga votante foun, ho idade entre tinan 17 to’o tinan 20, nia atitude no opiniaun polítiku iha periodu antes eleisaun suku no eleisaun nasionál ne'ebé hala’o iha 2016 no 2017. Espesífikamente, projetu ne’e esplora votante foun nia atitude kona-ba partisipa iha kampaña no eleisaun oinmai, sira-nia persepsaun no opiniaun kona-ba sira-nia reprezentante eleitu iha nivel suku no nivel nasionál, no dalan ne'ebé sira sente sira bele foti hodi involve-an nudár lider futuru nian. Eleisaun suku no eleisaun nasionál iha tinan 2016 no 2017 marka periodu importante iha Timor nia istória polítiku. Eleisaun sira-ne’e mak primeiru vez ‘independénsia-oan sira’—ema sira ne'ebé moris depois de konsultasaun populár iha 1999 hodi vota ba Timor nia independénsia—iha elijibilidade atu vota. Votante foun sira-ne'e la hanesan ho votante idade boot sira seluk, ne'ebé sai boot iha tempu Portugal ka okupasaun Indonézia no karik hola parte iha konsultasaun populár 1999. Ho kontráriu, votante foun hetan de’it esperiénsia moris bainhira governu Timor independente tiha ona. Tanba nune’e, sira-nia atitude polítiku forma liu husi prosesu observa sira-nia lider Timor-oan hala'o kampaña no kaer pozisaun iha governu, nomós liu husi haree sira-nia reprezentante Timor-oan eleitu hola desizaun importante ne'ebé fó impaktu ba dezenvolvimentu polítiku, ekonómiku no sosiál iha nasaun ne’e. Projetu peskiza ne’e uza métodu kualitativu hodi kompriende kle’an liu votante foun nia atitude no persepsaun kona-ba prosesu polítiku, sira-nia reprezentante eleitu, no dalan potensiál ne'ebé loke ba sira hodi bele sai lider iha futuru. Ekipa peskiza hala’o grupu diskusaun foku (ka FGD, focus group discussion) hamutuk ualu ho grupu ida-idak nia partisipante mak totál ema na'in ualu (mane haat no feto haat). Diskusaun sira-ne’e hala’o iha Munisipiu Baucau, Covalima, Dili no Liquica, ho totál partisipante na'in 64. Grupu diskusaun foku hala’o mós iha área urbanu no área rurál, ho diskusaun rua ne'ebé espesífiku ba estudante nivel tersiáriu (universidade no eskola téknika).

Persepsaun kona-ba Lider Nasionál Partisipante peskiza ne'e iha tendénsia atu iha hanoin neutrál ka kritiku bainhira deskreve sira-nia persepsaun kona-ba reprezentante governu no parlamentu nia kapasidade atu responde ba sira. Partisipante uitoan de’it hato’o katak sira kontente ho sira-nia lider nasionál no sira fó ezemplu hanesan bainhira governu fornese asisténsia emerjénsia hafoin ahi-sunu. Ba partisipante sira seluk, sira-nia sentiment balu neutrál no sira dehan, porezemplu, “lider balu rona no balu lae; balu halo buat ruma no balu lae”. Maibé partisipante seluk tan nia sentimentu kritiku, no sira ko'alia kona-ba promete eleisaun nian ne'ebé lider sira la kumpre

Page 6: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

2

no lider sira falla atu responde ba komunidade nia nesesidade báziku. Tema komún loos ne'ebé mosu iha grupu diskusaun foku hotu-hotu mak maske ema ne'ebé hala’o kampaña eleisaun tau foku ba área polítiku ne'ebé apropriadu, hanesan: hadi’a estrada, eletrisidade, bee, kampu de traballu no fornese tratór manuál; hafoin manán pozisaun iha governu lider sira "lakon" sira-nia interese kona-ba kestaun sira-ne’e nomós "lakon" interese ba komunidade ne'ebé sira promete ba. Aleinde promete kampaña nian ne'ebé la kumpre, partisipante barak nota mós diferensa ho dezenvolvimentu ne'ebé eziste iha área urbanu no área rurál, nomós entre ema boot no ema ki’ik. Partisipante estudante universidade ne'ebé hela iha Dili nomós partisipante ne'ebé hela iha komunidade agrikultór iha área rurál hotu-hotu identifika buat ne’e hanesan kestaun importante. Área ne'ebé partisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, bee moos no eletrisidade, suporta ba kooperativa no grupu lokál, no suporta ba ema ho defisiénsia. Área preokupasaun ida tan ne'ebé partisipante balu identifika relasiona ho partidu polítiku nia joga polítiku. Partisipante sira sente katak buat ne'e foti atensaun boot liu entaun la fó atensaun ba servisu ukun nasaun. Iha mós preokupasaun seluk kona-ba tendénsia atu fó kontratu bazeia ba relasaun ho ema, duke bazeia ba méritu, tanba fó preferénsia ba ema husi partidu polítika, husi família, ka ba veteranu sira. Tuir partisipante nia esplikasaun, maske lider sira hala'o duni servisu, fallansu atu fó kontratu bazeia ba méritu signifika katak komunidade lakon tanba implementasaun projetu neineik ka tanba problema seluk.

Persepsaun kona-ba Lider Suku Kompara ho sira-nia atitude barak ne'ebé negativu kona-ba lider nasionál, partisipante iha persepsaun oi-oin kona-ba sira-nia lider suku. Partisipante balu kontente ho sira-nia lider suku no sira hato'o katak lider sira rona membru komunidade no bele resolve problema iha suku ho efeitu. Partisipante seluk hato'o kritiku kona-ba sira-nia lider suku, ho kritiku komún liu mak lider sira 'pasivu' ka 'la ativu' iha sira-nia papél entaun sira la kontribui ba dezenvolvimentu iha suku. Kritiku komún seluk inklui lider suku sira la rona membru komunidade, la halo koordenasaun ho parte interesada seluk ka bloku inisiativa oi-oin iha suku, no iha kazu ida mós nauk sasán suku nian hodi uza ba benefísiu privadu nian. Bainhira husu tanbasá partisipante sira sente katak problema refere mosu ho sira-nia lider suku, sira hato'o hanoin kona-ba fatór oi-oin ne'ebé kontribui. Fatór sira-ne'e inklui sistema eleitorál pakote ne'ebé sira sente hamosu akontesimentu nepotisme barak liu iha konsellu suku; kultura lokál ne'ebé fó preferénsia ba sira-ne'ebé baibain sai lider tuir kultura tradisionál; no rekerimentu nivel edukasaun ne'ebé jerálmente la aas ba lider suku. Partisipante balu hakarak rekerimentu ba nivel edukasaun aumenta hodi loke dalan ba lider suku ne'ebé tinan ki'ik liu no ativu/dinámika liu. Fatór esternal seluk tan ne'ebé

Page 7: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

3

kontribui ba partisipante nia sentimentu mós hato'o durante peskiza. Fatór sira-ne'e inklui lider suku nia podér limitadu atu fó impaktu ba prosesu hola desizaun iha nivel nasionál; insentivu hodi halo servisu fulan-fulan ne'ebé menus liu; no iha situasaun balu, fallansu juventude ne'ebé lakohi rona no halo tuir sira-nia lider suku. Hamutuk ho keixa kona-ba lider suku indivídu, tema prinsipál ne'ebé mosu husi grupu diskusaun foku hotu-hotu mak lider suku nia tendénsia atu la dun responde ba juventude, ne'ebé refleta konservadorizmu jerál iha governasaun lokál. Ida-ne'e inklui lider ne'ebé falla atu fó oportunidade hodi joven sira bele ko'alia iha enkontru, no falla atu rona ka responde ba kestaun ne'ebé juventude hato'o iha suku.

Atitude kona-ba Eleisaun Kompara ho nasaun demokrátiku seluk iha mundu, persentajen votante iha Timor-Leste aas loos. Votante foun sira kontinua nafatin hatudu interese boot kona-ba vota. Maske partisipante iha sentimentu jerál katak sira la dun kontente ho sira-nia reprezentante eleitu, sira klaru katak estratéjia hodi responde ba sentimentu ne'e laos atu sees husi prosesu polítiku, maibé involve kle'an liu tan. Husi partisipante na'in neen-nulu-resin-haat (64), neen-nulu-resin-rua (62) hato'o katak sira iha planu atu vota iha eleisaun oinmai. Iha posibilidade katak rezultadu ne'e aas demais tanba partisipante balun karik fó resposta ne'ebé sira sente peskizadór hakarak hetan. Maibé, husi diskusaun kualitativu, klaru mós katak juventude nia interese iha prosesu eleitorál kontinua nafatin. Maioria partisipante hatete katak sira fiar prosesu eleitorál efetivu no lejítimu, no sira liu-liu fó valór ba métodu vota segredu hodi sees husi presaun ka problema seluk tan. Sira iha interese mós kona-ba atende kampaña polítiku nomós sai membru partidu polítiku ruma, hodi bele involve liu tan nudár lider futuru nian. Partisipante barak haree ka rona kona-ba partidu polítiku ne'ebé fó osan ba votante hodi bele asesu sira-nia kartaun eleitorál durante periodu konsolidasaun eleitorál, ka fó osan ba sira hodi vota ba partidu espesífiku ruma. Partisipante maioria kontra hahalok ne'e, maibé juventude ida hatete ho klaru katak nia kontente bainhira vota, "tanba osan". Partisipante balu hato'o katak maske sira karik simu osan atu vota ba partidu ida, métodu vota segredu signifika ema la hatene sira hili partidu saida. Enkuantu iha duni sentimentu ta'uk kona-ba violénsia hafoin eleisaun, partisipante peskiza la iha esperiénsia no la iha preokupasaun kona-ba hetan presaun ka intimidasaun ne'ebé obriga sira atu hili partidu espesífiku.

Atitude Kona-ba Kampaña Polítiku Rezultadu peskiza hatudu juventude nia analiza kona-ba polítika iha Timor sai sofistikadu liu—liu-liu ho juventude sira iha área urbanu ne'ebé iha asesu boot

Page 8: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

4

liu ba edukasaun. Tanba sira haree tiha ona promete kampaña nian ne'ebé lider sira la kumpre iha tempu uluk, partisipante peskiza hato'o sentimentu síniku loos kona-ba promete ne'ebé partidu polítiku ka kandidatu lider lokál sira hato'o durante periodu eleisaun. Sira mós konsidera didi'ak estratéjia saida mak bele uza hodi haree kuandu bele fiar kandidatu ida ka lae. Estratéjia sira inklui ezamina kandidatu nia servisu uluk bainhira nia kaer pozisaun ruma, husu pergunta espesífiku kona-ba kandidatu nia polítika, nomós dokumenta promete ne'ebé kandidatu hato'o durante hala'o kampaña hodi aban bain-rua bele fó hanoin kandidatu bainhira nia kaer ona ninia pozisaun nudár lider. Bainhira hili sé mak sira atu suporta, partisipante tau foku ba lider nia polítika duke haree de'it sira-nia relasaun ho partidu polítiku (partisipante refere ba sira-nia 'partidu' ka sira-nia 'kór'). Iha nivel nasionál, partisipante interese boot liu kona-ba oinsá mak governu responde ba nesesidade báziku hanesan bee, estrada, eletrisidade, saúde, edukasaun no asisténsia sosiál seluk tan, nomós oinsá mak governu responde ba dezigualdade entre área urbanu no área rurál. Iha nivel suku, partisipante hatudu interese boot liu ba lider suku ne'ebé 'ativu', lider ne'ebé buka dalan oinsá hodi bele servisu hamutuk ho ema seluk no dezenvolve komunidade.

Dalan Ba Involvimentu iha Vida Polítiku Partisipante haree métodu primária ne'ebé sira bele uza hodi involve-an iha vida polítiku mak sai membru partidu polítiku. Husi partisipante hamutuk 64, tolu de'it ko'alia kona-ba dalan seluk ne'ebé sira bele foti, hanesan involve-an iha grupu igreja, no/ka sai membru iha Uniaun Nasionál Eskuteriu Timor-Leste, ne'ebé Igreja Katólika mak lidera. Maske partisipante hato'o sentimentu síniku bainhira sira ko'alia kona-ba kampaña no promete polítiku, sira sei iha sentimentu entuziazmu kona-ba sai membru partidu polítiku. Iha razaun oi-oin tanbasá sentimentu ne'e mosu, inklui sira hakarak koko sira-nia kapasidade rasik duke hato'o de'it kritiku, hakarak foti oportunidade atu aprende no dezenvolve nudár lider futuru nian, sira interese kona-ba benefísiu ne'ebé karik sira bele simu bainhira sai membru partidu, no preokupasaun katak karik sira lakon se sira nafatin neutrál de'it no la sai membru partidu ida. Enkuantu partisipante konsidera involve-an iha vida polítiku nasionál jerálmente difisil liu, iha konsiderasaun jerál katak bele duni partisipa iha nivel komunidade. Diskusaun kona-ba kontribuisaun ne'ebé partisipante fó ba sira-nia komunidade hamosu rezultadu oi-oin. Partisipante balu kria kooperativu no inisiativa seluk tan, no seluk hato'o katak sira ladún fó kontribuisaun. Tema boot ne'ebé mosu iha grupu diskusaun foku hotu-hotu mak kona-ba modalidade lideransa oi-oin. Klaru loos katak partisipante hanoin 'sai lider' signifika hanesan fornese autoridade/pozisaun formál ruma—porezemplu, povu hili ita sai Xefe Suku, Membru Parlamentu, ka Prezidente da Repúblika—duke fó valór ba kontribuisaun la formál ne'ebé sira bele halo hanesan parte ida husi

Page 9: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

5

hatudu kapasidade lideransa nian. Maske partisipante barak ko'alia kona-ba kontribuisaun atuál ne'ebé sira halo iha komunidade, ka kontribuisaun ne'ebé sira hakarak halo iha futuru, sira la halo ligasaun entre kontribuisaun sira-ne'e no saida mak ita presiza halo hodi bele sai lider. Ida-ne'e reprezenta oportunidade ne'ebé seidauk foti; oportunidade atu haburas konseitu lideransa seluk tan. Konseitu lideransa ida mak tau valór ba kontribuisaun polítiku la formál ne'ebé ema halo iha komunidade nudár parte ida husi dalan atu 'sai' lider.

Page 10: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

6

INTRODUSAUN

Vizaun Jerál Peskiza ida-ne'e dezeña atu fornese imajen kona-ba juventude iha Timor-Leste nia persepsaun kona-ba sira-nia reprezentante eleitu, sira-nia atitude kona-ba no engajementu iha prosesu polítiku, no sira-nia prioridade, valór no mehi ba futuru—hotu-hotu husi sira rasik nia perspetiva no ho sira rasik nia liafuan. Iha razaun di'ak atu hala'o peskiza ne'e. Iha kontestu Timor-Leste, maizumenus persentajen 34 husi populasaun mak inklui iha grupu idade husi tinan 12 to'o 291, entaun esensiál katak joven nia perspetiva no prioridade polítiku konsidera didi'ak. Maibé, ita hatene uitoan de'it kona-ba grupu demografika ida-ne'e nia atitude polítiku. Dala barak iha presumpsaun katak joven Timor komesa sente baruk kona-ba polítika no kona-ba sira-nia papél iha prosesu demokrátiku, hanesan ho joven iha mundu tomak nia sentimentu la interese ne'ebé aumenta dadaun2. Maibé ladún iha evidénsia ne'ebé hatudu presumpsaun ne'e loos ka lae. Iha mós evidénsia limitadu de'it kona-ba fatór saida mak halo joven Timor hakarak involve ho polítika—ka lakohi involve iha polítika. Adisionalmente, peskiza ida-ne'e relevante tanba eleisaun lokál no nasionál tuirmai mak eleisaun primeiru ba 'independénsia-oan' sira—ema ne'ebé moris depois de konsultasaun populár 1999 ba Timor nia independénsia—bele vota tanba sira-nia idade boot ona. Votante foun sira-nia esperiénsia agora dadaun marka kapítulu foun iha Timor nia vida polítiku. Maske votante foun sira-ne'e karik rona istória barak kona-ba moris iha tempu okupasaun Indonézia no tempu kolonializmu Portugal, sira la iha esperiénsia diretamente kona-ba tempu uluk. Sira-nia opiniaun polítiku forma liu husi observa sira-nia lider Timor-oan hala'o kampaña polítiku no manán kadeira iha governu, nomós haree sira-nia reprezentante eleitu hola desizaun importante ne'ebé fó impaktu ba dezenvolvimentu polítiku, ekonómiku no sosiál iha nasaun ne'e. Hodi dokumenta jerasaun foun ida-ne'e nia persepsaun no prioridade, nomós hodi marka kapítulu foun iha vida polítiku Timor ne'ebé foin komesa, peskiza ida-ne'e tau foku ba votante ne'ebé vota dala primeiru (husi tinan 17 to'o tinan 20) nia atitude polítiku. Espesífikamente, peskiza ne'e ezamina joven sira-nia atitude kona-ba involve-an iha prosesu polítiku, sira-nia persepsaun no opiniaun kona-ba sira-nia reprezentante eleitu, no dalan ne'ebé sira bele foti hodi involve-an nudár lider iha futuru. Iha espetasaun katak rezultadu iha relatóriu ne'e bele uza ba programa oi-oin. Ne'e inklui uza rezultadu peskiza hodi informa organizasaun eleitorál no sosiedade sivíl nia estratéjia komunikasaun no divulgasaun bainhira servisu ho juventude, informa lider polítiku no sosiedade sivíl kona-ba juventude nia

1 Census 2 International Institute for Democracy and Electoral Assistance / IDEA (2013) Annual Democracy Forum 2013: Youth Participation in Politics and Elections [Background Paper]; http://www.idea.int/about/upload/background.PDF. Accessed 10 June 2016.

Page 11: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

7

prioridade no preokupasaun polítiku, no subliña fatór balun ne'ebé la suporta juventude nia partisipasaun polítiku—no identifika dalan ba oin.

Metodolojia Metodolojia ne'ebé uza hodi hala'o peskiza ne'e mak kualitativu, no peskiza uza grupu diskusaun foku (ka FGD) nudár métodu atu halo diskusaun livre ho partisipante durante sira ko'alia hamutuk kona-ba sira-nia hanoin no opiniaun polítiku. Peskiza nia estrutura no pergunta ba FGD inklui iha Aneksu A. Enkuantu peskiza kona-ba persepsaun polítiku barak iha tendénsia atu uza métodu survei kuantitativu, abordagem ne'e la apropriadu iha estudu ida-ne'e tanba ita hatene uitoan de'it kona-ba kestaun no fatór ne'ebé joven Timor sira hanoin bainhira sira konsidera sira-nia involvimentu iha prosesu polítiku. Entaun peskiza ida-ne'e tau foku ba oinsá mak bele rona sira-nia opiniaun no persepsaun husi sira rasik nia perspetiva no uza sira rasik nia liafuan—entaun presiza uza abordagem kualitativu. Maske nune'e tenke nota katak peskiza ne'e karik bele forma baze ne'ebé serve ba estudu kuantitativu iha futuru hodi bele halibur hamutuk nomos halo monitorizasaun ba mudansa iha juventude nia persepsaun iha Timor laran tomak. Grupu diskusaun foku ualu mak hala'o ho partisipante joven na'in ualu iha grupu ida-idak (totál partisipante na'in 64) iha área urbanu no rurál iha Munisipiu Baucau, Covalima, Dili no Liquica. Peskiza inklui totál joven mane no totál joven feto hanesan, no grupu diskusaun foku ida-idak hala'o diskusaun durante maizumenus oras tolu ho balu to'o oras haat. Husi partisipante totál 64, na'in sanulu-resin-neen eskola to'o nivel pre-sekundáriu (SMP), na'in tolu-nulu eskola to'o nivel sekundáriu (SMA), no na'in sanulu-resin-ualu estuda hela iha universidade ka eskola téknika (tersiáriu). Partisipante na'in ida identifika nia an nudár ema ho defisiénsia. Fatin estudu kazu hili tuir maneira estratéjiku atu nunee fatin sira-ne'e inklui fatin oi-oin iha nasaun, ho Baucau iha parte leste, Covalima iha parte oeste, Dili no Liquica iha parte sentrál. Fatin balun involve partisipante husi área urbanu, no fatin sira seluk involve partisipante husi área rurál. Grupu diskusaun foku ne'ebé hala'o iha Dili no Liquica mak hamutuk ho estudante tersiáriu de'it (universidade no eskola tékniku) hodi bele hatene opiniaun husi jerasaun foun ne'ebé atu sai lider iha futuru. Sampel partisipante mós hili ho kuidadu iha fatin estudu kazu ida-idak. Koordenadór husi Counterpart no Belun hili partisipante hodi asegura katak sira tuir rekerimentu rua: sira atu vota ba dala primeiru iha eleisaun oinmai no sira-nia idade entre tinan 17 to'o 20. Tanba sala ida durante foti dadus, iha partisipante ida ne'ebé vota tiha ona no ninia idade tinan 223. Partisipante na'in 63 seluk tan tuir duni matadalan sampel nian tanba sira atu vota ba dala primeiru no idade entre tinan 17 no 20. 3 Iha FGD ne'ebé hala'o iha suku Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016. Informasaun ne'e oin mosu bainhira FGD komesa tiha ona entaun tarde liu atu hasai partisipante ne'e husi diskusaun.

Page 12: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

8

Ekipa peskiza hala'o grupu diskusaun foku (ka FGD - focus group discussion) hanesan tuirmai:

FGD Baucau vila (Baucau) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in 4.)

FGD Letemumu (Quilicai) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in 4.)

FGD Laisorolai de Cema (Quilicai) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in 4.)

FGD Suai Loro (Suai) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in 4.) FGD Maudemo (Tilomar) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in

4.) FGD Bisieuc (Tilomar) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no feto na'in 4.) FGD Estudante UNTL (Vera Cruz) (partisipante na'in 8, mane na'in 4 no

feto na'in 4.) FGD Estudante Koléjiu Tékniku Tibar (Tibar) (partisipante na'in 8, mane

na'in 4 no feto na'in 4.) Tanba hili sampel ho métodu estratéjiku, iha parsialidade ne'ebé tama iha metodolojia ne'e. Bainhira identifika partisipante potensiál ba FGD, koordenadór Belun no Counterpart buka ema ne'ebé "hatene ko'alia"—ne'e signifika katak sira buka ema ne'ebé iha duni interese atu involve iha diskusaun no hato'o sira-nia opiniaun. Tanba nune'e tenke kompriende katak rezultadu ne'ebé aprezenta iha relatóriu ida-ne'e reprezenta opiniaun husi ema ne'ebé fiar-an atu ko'alia sai sira-nia hanoin, entaun iha posibilidade mós katak sira iha interese boot liu ba polítika. Aleinde dezafiu ne'ebé baibain mosu bainhira hala'o prosesu foti dadus, problema ida ne'ebé ekipa peskiza hasoru mak realidade katak pergunta ne'ebé sira husu mak pergunta foun loos ba partisipante peskiza sira. Ba juventude sira barak, ne'e karik dala primeiru ema ida ne'ebé sira haree hanesan ema autoridade mak husu fali sira-nia opiniaun polítiku. Sira barak komesa diskusaun ho sentimentu moe no iha tendénsia inisiál atu haree FGD hanesan ezame ida, entaun partisipante sira koko hato'o hanoin ne'ebé sira sente ekipa peskiza hakarak rona. La iha surpreza katak tendénsia ida-ne'e mosu forte liu bainhira husu pergunta 'sim/lae' (porezemplu, 'ita iha planu atu vota iha eleisaun oinmai ka lae?'), no tendénsia ne'e menus fali bainhira komesa hala'o diskusaun kle'an ne'ebé tau foku ba tanbasá no oinsá mak sira forma sira-nia atitude polítiku. Peskizadór uza métodu oi-oin atu responde ba dezafiu ne'e, inklui uza jogu atu enkoraja partisipante sira ko'alia sai sira-nia sentimentu kona-ba eleisaun nomós husu partisipante hakerek sira-nia resposta balu hodi sai segredu. Maske nune'e, dezafiu ne'e sei mosu nafatin durante periodu foti dadus.

Page 13: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

9

PERSEPSAUN KONA-BA REPREZENTANTE ELEITU

Lider Nasionál Bainhira husu partisipante se sira sente katak sira-nia lider polítiku iha nivel nasionál rona no responde ba sira, partisipante nia resposta besik hotu mak neutrál ka kritiku, ho partisipante uitoan de'it hato'o sentimentu kontente ho sira-nia lider nasionál. Maibé importante atu nota katak sentimentu negativu kona-ba lider nasionál sira ladún iha impaktu negativu ba partisipante nia vontade atu vota ne'ebé aas nafatin. Iha FGD ida de'it partisipante balun hato'o sentimentu kontente ho sira-nia lider nasionál nia resposta ba komunidade nia nesesidade. Sira fó ezemplu pozitivu mak hanesan fornese asisténsia emerjénsia bainhira uma balun sunu no halo estrada.4 Interesante atu nota katak partisipante sira-ne'e mai husi suku ida ne'ebé remota loos no sira hato'o mós katak iha asesu limitadu ba bee no eletrisidade.5 Rezultadu ne'e bele indika katak sira iha espektasaun ne'ebé la dun aas kona-ba governu nasionál no kona-ba lider nasionál nia involvimentu iha sira-nia moris. Opiniaun ne'ebé mosu iha FGD hitu sira seluk inklui husi hanoin neutrál to'o hanoin kritiku. Partisipante balun la iha opiniaun forte, sira hato'o de'it deklarasaun jerál hanesan "lider balu rona no balu lae; balu halo buat ruma no balu lae."6 Ema seluk hato'o resposta espesífiku liu, sira nota diferensa entre lider oi-oin no nota mós katak ukun nasaun tomak mak servisu komplikadu loos. Hanesan estudante UNTL ida esplika, "dalaruma ita ko'alia jerál de'it, ita haree lider ida la di'ak entaun ita ko'alia dehan sira ladi'ak hotu… maibé ne'e mós dalaruma la loos."7 Partisipante ida iha Baucau hato'o komentáriu ne'ebé atu hanesan. Bainhira ko'alia kona-ba problema transparénsia no korrupsaun, nia nota katak "iha ema balun dehan servisu la transparénsia… Tuir ha'u-nia observasaun sira balun servisu la iha transparénsia, maibé ha'u rasik afirma katak balun servisu ne'e la'o transparente duni."8 Maibé resposta ne'ebé komún liu mak kritika kona-ba partisipante nia lider nasionál—no tema boot iha hanoin kritiku ne'e mak katak lider sira iha tendénsia atu hatudu interese ba komunidade sira durante periodu kampaña eleisaun de'it. Sira la kumpre sira-nia promete bainhira sira kaer ona pozisaun

4 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

5 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

6 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

7 FGD ho UNTL students (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

8 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

Page 14: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

10

ruma iha governu. Problema ne'e mosu iha FGD hotu-hotu. Hanesan estudante UNTL ida dehan,

Iha ami-nia suku ne'e, sira sempre hanesan ko'alia-ko'alia de'it sira seidauk realiza ida. Sira dehan, 'ha'u tenke halo imi-nia estrada di'ak' maibé sira nunka mais atu realiza. Ema kuandu halo karta ba sira, sira dehan fali katak 'laos ami mesak mak kaer governu ne'ebé labele fó todan mai ami'. Sira ko'alia hanesan ne'e de'it ne'ebé ami husi suku ne'e mós ami ladún tau fiar. Ami halibur malu mane sira ba hadi'a hotu, ne'e de'it.9

Ho hanoin ne'ebé atu hanesan, partisipante seluk husi Letemumo, Covalima, nota katak,

Partidu sira mai iha ami-nia suku dalaruma ko'alia buat barak mai ami dehan halo estrada, eletrisidade, bee. Sira ko'alia sira sae tiha la haree ami povu sira. Agora hanesan nafatin.10

Partisipante seluk hato'o komentáriu atu hanesan iha FGD hotu-hotu no fó lista ezemplu promete ne'ebé lider la kumpre. Lista ne'e inklui promote infrastrutura foun ba komunidade hanesan estrada foun, eletrisidade no bee,11 promove benefísiu pesoál hanesan tratór liman,12 no promove inisiativa polítika boot hanesan kria servisu.13 Tuir partisipante nia esplikasaun, depois de lider sira eleitu tiha ona sira "lakon interese" iha kestaun sira-ne'e nomós iha komunidade ne'ebé sira promove ba. Hanesan juventude ida hato'o, "realidade mak kuandu sira manán ne'e la akontese… kuandu sira manán ona sira la interese ita."14 Ka, hanesan juventude seluk hatete,

Sira kampaña ho mensajen: se ha'u mak sae imi sei moris di'ak. Maibé realidade lae. Sira tuur iha kadeira di'ak, la halo buat ida. Povu kiak nafatin... No sira troka hela de'it, sira tenke halo servisu ba tinan lima tomak ne'e, ne'e halo ha'u nudár estudante la dun kontente.15

Aleinde keixa komún kona-ba lider ne'ebé falla atu kumpre sira-nia promete, tema boot seluk mak diferensa dezenvolvimentu entre área urbanu no área rurál, nomós entre ema boot no ema ki'ik iha Timor. Iha similaridade boot ho keixa sira-ne'e ne'ebé atu hanesan maske partisipante mai husi fatin oi-oin. Partisipante sira husi suku rurál refleta kona-ba programa asisténsia ne'ebé

9 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

10 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

11 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

12 FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016.

13 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016; FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016;

14 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

15 FGD ho UNTL students (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

Page 15: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

11

disponivel iha área urbanu maibé la fornese iha sira-nia komunidade. Tuir joven ida hatete:

Kuandu estadu tau matan ba sira, kuandu Timor laran sira tau matan hotu, tenke ita hotu, labele balun iha no balun la iha… Tanba saida sira iha-ne'e kuandu eskola to'o tamat ba hotu iha Baucau? Tanba ahi la iha, ema labarik sira barak mak ba.16

Ba partisipante sira ne'ebé bele dehan iha asesu boot liu ba benefísiu husi dezenvolvimentu—hanesan juventude husi Baucau, Koléjiu Téknika Tibar no UNTL—sira-nia foku mak kestaun hanesan de'it, nesesidade ba lider nasionál atu haree komunidade kiak no indivídu kiak sira nia nesesidade báziku. Porezemplu, partisipante ida iha Baucau esplika katak "buat sira-ne'e iha área remota sei halerik ba buat sira-ne'e. Hanesan ema moras defisiénsia moras mentál sira la tau prioridade ba ida-ne'e."17 Aleinde estudante ida husi UNTL ko'alia kona-ba "área rurál nia nesesidade, tanba sira fatin barak la iha eletrisidade, estrada, no ema ho defisiénsia sira-ne'e."18 Ho perspetiva oin seluk uitoan tanba tau foku ba diferensa entre ema boot no ema ki'ik iha Timor, partisipante seluk hatudu katak "ita bele loke eskola gratuita, mais kualidade ladi'ak. Ita haree Ministru sira-nia oan. Deputadu sira-nia oan nunka eskola iha eskola públiku."19 Área ne'ebé partisipante sente lider nasionál presiza tau foku boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, bee mós no eletrisidade, suporta kooperativu no grupu lokál, no suporta ba ema ho defisiénsia. Iha persepsaun komún katak benefísiu husi dezenvolvimentu distribui iha rai laran ho maneira ne'ebé la justu. Enkuantu persepsaun ne'e hanesan de'it, diferensa boot ne'ebé mosu entre partisipante iha área urbanu no área rurál nia persepsaun polítiku mak kona-ba sira-nia analiza. Partisipante husi Baucau, Koléjiu Tékniku Tibar no UNTL iha tendénsia atu hatene informasaun barak liu no hato'o hanoin luan liu iha sira-nia diskusaun. Porezemplu, bainhira ko'alia kona-ba edukasaun nia importánsia, estudante Tibar ida bele hato'o estatístika kona-ba orsamentu nasionál: "orsamentu ba iha edukasaun ne'e, la hatene, 8% mak ne'e, maibé agora iha nasaun seluk orsamentu ba edukasaun ne'e 20%."20 Ho kontráriu, partisipante iha FGD lima seluk ne'ebé iha área rurál iha tendénsia atu tau foku ba nesesidade espesífiku iha sira rasik nia komunidade. Kestaun seluk ne'ebé mosu iha diskusaun iha Baucau mak kona-ba governu nasionál fó kontratu bazeia ba ema nia relasaun ho partidu polítiku ka relasaun família, ka fó kontratu ba veteranu. Tuir partisipante ida deskreve,

16 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

17 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

18 FGD ho UNTL students (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

19 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

20 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

Page 16: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

12

Estrada ruma mós dehan projetu ne'e veteranu mak manán, depois projetu eletrisidade ne'e veteranu mak manán. Maibé hanoin tuir tok: uluk sira kaer kilat. Deskulpa mais laos dehan… sira labele hatene buat hirak ne'e. Maibé sira seluk kaer kilat mós sira hatene liu mak luta ba nasaun hodi ukun an. Sira kaer metin mak ida-ne'e. Sira momentu funu ne'e sira la estuda oinsá haree ekonomia....21

Hafoin nia esplika tan, maske nia la iha problema kuandu ema manán projetu ne'ebé sira bele duni implementa projetu, dala barak sira "neineik liu" bainhira implementa. Ne'e signifika komunidade la hetan benefísiu husi projetu hanesan tuir loos sira hetan. Afinál, partisipante balu refleta ho sentimentu síniku kona-ba partidu polítiku nia joga, ne'ebé sira sente foti atensaun sees husi polítika sériu no servisu ukun. Partisipante ida hatete nia hakarak haree situasaun polítiku muda husi partidu polítiku ba fali kandidatu independente, hodi sees husi problema ne'ebé assosiadu ho faksaun polítiku22. Partisipante seluk fó komentáriu kona-ba partidu polítiku ki'ik barak ne'ebé mosu. Nia nota katak "agora ita haree partidu barak liu, iha tan partidu ki'ik ne'ebé foin harii. Maibé ha'u ta'uk pergunta ba futuru: partidu ki'ik sira-ne'e bele servisu hamutuk ho sira seluk no haree ba futuru ka lae?"23 Nomós partisipante terseiru hato'o komentáriu kritiku kona-ba partidu polítiku nia foku ba ideolojia durante kampaña eleisaun. Partisipante ne'e dehan "sira haree an hanesan partidu istóriku entaun sira promete de'it mais la halo buat ida."24 Nia kontinua esplika mós katak,

Partidu polítiku sira hanesan uza sira-nia polítika hanesan hatún malu, dehan partidu ida-ne'ebá la halo funu… sira ba iha ne'ebá katak lider ida-ne'e la di'ak… sira hanesan uza maneira hanesan hatún malu para atu atria ema ka ita tenke vota ba ida-ne'e.25

Lider Suku Kompara ho partisipante nia atitude maioria negativu ba lider nasionál, sira-nia persepsaun kona-ba lider suku oi-oin. Rezultadu ne'e refleta mós iha estudu seluk ne'ebé nota katak sentimentu la kontente ho governu no lider polítiku nasionál jerálmente aas liu kompara ho sentimentu kona-ba autoridade lokál.26

21 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

22 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

23 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

24 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

25 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

26 Counterpart (2014) Ba Distrito Baseline Survey [Report] Dili: USAID; Kostner & Clark (2007) Timor-Leste’s Youth in Crisis: Situational Analysis and Policy Options. Washington, DC: World Bank. p. 12-13.

Page 17: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

13

Partisipante balun kontente ho sira-nia lider lokál no hato'o hanoin hanesan "lider lokál sira rona ami. Bainhira iha problema ruma mosu xefe suku sempre tun diretamente no esforsu an kontaktu polísia mai resolve problema."27 Partisipante seluk sente sira-nia lider lokál la satisfeitu: la rona membru komunidade28, falla atu servisu hamutuk ho parte interesada seluk,29 la iha planu klaru ka la implementa projetu iha suku30, no iha kazu ida fa'an suku nia sasán (gitar) ne'ebé tuir loos joven sira bele uza no lider ne'e rai ninia rendimentu.31 Maibé, atu hanesan ho sira-nia persepsaun kona-ba lider nasionál, partisipante nia sentimentu frustrasaun la fó impaktu negativu ba sira-nia vontade vota. Tuir partisipante ida ne'ebé la kontente ho ninia xefe suku, "ami sei vota, maibé vota ba ema seluk".32 Resposta komún loos ne'ebé partisipante hato'o bainhira peskizadór husu sira kona-ba sira-nia lider lokál mak lider sira 'la ativu', 'pasivu', ka 'la interese' atu servisu ba suku. Nudár juventude, sira hakarak haree dezenvolvimentu barak liu iha suku no oportunidade barak liu ba joven hodi bele ba oin no involve-an—maibé buat ne'e la dun akontese tuir joven sira-nia hanoin, tanba lider lokál nia hahalok 'la ativu'. Partisipante peskiza hakarak haree sira-nia lider sai ativu liu iha área prinsipál balun, inklui kria sentru tékniku profisionál no halo hariis fatin, tau matan ba ambiente lokál, jere animál lokál hodi promove saúde públiku no asegura sira la estraga toos, programa desportu, grupu halo toos, soru tais, grupu kail ikan, ka hakiak manu ka balada seluk, ka forma grupu feto nomós responde ba problema lokál. Situasaun ho lider lokál ne'ebé 'la ativu' diferente iha fatin-fatin, maibé ezemplu ida ne'ebé mosu involve xefe suku ne'ebé lakohi asina formuláriu hodi fó lisensa ba ONG atu sira bele implementa programa iha ninia suku—ho rezultadu katak ONG hala'o sira-nia programa iha fatin seluk.33 Tuir partisipante ida, "xefe suku no xefe aldeia sira nunka rona populasaun, buat hotu-hotu ita ko'alia tuir orsamentu."34 Iha suku seluk, partisipante ida esplika "presiza hadi'ak kualidade lideransa komunitária nian: implementasaun programa governu nian ne'e iha ne'ebá, [maibé] sira barak la sériu hodi bele jere buat sira-ne'e."35 Partisipante seluk tan argumenta katak "ami hakarak buka lider komunidade ne'ebé iha

27 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

28 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

29 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

30 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016; FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

31 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

32 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

33 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

34 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

35 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

Page 18: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

14

kapasidade, ne'ebé bele halo kolaborasaun, ne'ebé kompriende ninia papél fasilita dezenvolvimentu iha suku."36 Bainhira peskizadór husu tanbasá mak sira-nia lider lokál la ativu, partisipante hato'o esplikasaun oi-oin. Tuir partisipante ida, kestaun ne'e aumenta aat tanba sistema eleitorál ba lider lokál ne'ebé uza 'pakote'.37 Tuir nia hatete, tanba xefe suku haruka ninia membru família sai iha konsellu suku, dala barak sira la iha planu klaru ba dezenvolvimentu suku. Partisipante seluk mensiona insentivu finanseiru menus ne'ebé fó ba lider suku, ne'ebé kaer papél ida susar tebes se ema halo didi'ak ninia servisu.38 Partisipante balun mós hatete katak iha problema ho jerasaun uluk ne'ebé prefere liu hili ema ne'ebé iha kbiit atu ukun tanba lisan ka tradisaun, maibé karik ema ne'e la iha planu klaru ba dezenvolvimentu suku. Tuir sira argumenta, tenke hasai nivel edukasaun ne'ebé lider lokál presiza hodi bele kandidatu-an—ho estratéjia ne'e iha potensiál atu lokál dalan ba ema ho idade ki'ik ne'ebé bele sai lider dinámika liu.39 Maske iha keixa balun kona-ba lider lokál, iha mós partisipante ne'ebé refleta kona-ba xefe suku nia papél no podér, no sira nota katak fasil loos atu fó sala lider lokál tanba problema ne'ebé nia la bele kontrola.40 Partisipante ida nota katak,

Orsida ita fó sala de'it ba xefe suku, maibé ema iha leten la rona nia. Tanba nia laos hanesan Prezidente, nia la iha kbiit ka podér… Tanba nia xefe suku nia la iha fundu rasik atu hasai osan iha nia bolsu fali atu hadi'ak suku laran, ne'e la iha.41

Similarmente, partisipante seluk refleta katak maske membru komunidade karik hato'o keixa kona-ba sira-nia lider lokál, dalaruma xefe suku sente susar atu bolu joven sira mai halo tuir nia:

Tuir ha'u-nia haree, xefe suku sira halo buat mesak kapás maibé ami joven sira-ne'e balu fiar nomós balu la fiar. Dalaruma dehan tuir estrada ibun at halo lutu. Balu ajuda maibé balu la ajuda.42

36 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

37 Sistema eleitorál pakote komesa implementa ho Lei 3/2009. Sistema ne'e uza sistema lista, nune'e xefe suku hili membru konsellu suku, duke membru komunidade hili diretamente membru sira. Sistema ne'e la uza ona, tanba Lei 3/2009 troka tiha ona ho Lei 9/2016 – Lei ba Suku.

38 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016 39 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

40 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

41 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

42 FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016.

Page 19: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

15

Enkuantu partisipante iha persepsaun oi-oin kona-ba kualidade lideransa lokál, tema boot ida ne'ebé mosu iha FGD haat husi totál FGD ualu ne'ebé hala'o, mak sentimentu eskluzaun, katak lider lokál iha tendénsia atu la responde ba joven no katak hahalok ne'e refleta konservatizmu jerál ne'ebé ita hetan iha governu lokál.43 Partisipante iha Laisorolai de Cima hatete katak lider lokál sira la fó joven oportunidade atu ko'alia ka husu pergunta iha enkontru no jerálmente la responde ba joven nia preokupasaun.44 Iha Biseuk, partisipante ida konta hanesan tuirmai:

Lideransa Biseuk nian nunka iha programa mai ami joven sira. Ami ko'alia sira la rona. Sira dehan 'eh ki’ikoan ne'e ko'alia saida nian?'… Ami mesak mak dirije malu. Lideransa la iha, la besik ami.45

Iha Baucau partisipante ida esplika katak xefe suku só interese kona-ba joven bainhira nia hala'o kampaña ba eleisaun:

Bainhira nia seidauk sai xefe suku nia halo diálogu ho joven sira ne'e, depois tuur hamutuk ho sira, ne'e di'ak. Maibé nia sai tiha xefe suku joven sira ne'e nia la interese tiha ona.46

Frustrasaun ne'ebé partisipante sente bainhira lider la rona sira iha tendénsia atu halo sira-nia sentimentu 'la iha kbiit' sai boot liu: se xefe suku lakohi rona ka servisu hamutuk ho sira, sira la bele halo buat ida. Partisipante ida sujere katak juventude bele halo demo kontra sira-nia lider lokál. Nia hatete "karik sira sai ona Xefe Suku mak la halo tuir, parese ami demo karik? Ami joven sira sei demo? Ida-ne'e ami-nia hanoin."47 Maibé, bainhira husu tuir, klaru katak partisipante ne'e sente métodu halo asaun hanesan ne'e sei la dun hetan rezultadu.

PROSESU ELEITORAL

Atitude Kona-ba Vota La hanesan nasaun seluk iha mundu ne'ebé presiza fó enkorajen ba joven sira atu vota iha eleisaun, sentimentu baruk ho situasaun polítiku la dun sai problema ho votante joven iha Timor. Partisipante hatudu fiar nivel aas iha prosesu eleitorál, ho partisipante na'in 64 hotu konkorda katak prosesu ne'e efetivu no serve hodi fornese votante sira oportunidade atu hili sira-nia lider.

43 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai); 24 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

44 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

45 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

46 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

47 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

Page 20: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

16

Partisipante sira hato'o klaru loos katak sira valoriza sira-nia direitu vota no liu-liu apresia métodu vota segredu. Partisipante maioria hatudu sira sente konfortavel ho mekanizmu vota, ho partisipante uitoan de'it husi suku rua iha Covalima ne'ebé esplika katak sira presiza informasaun barak liu tan husi CNE kona-ba mekanizmu vota.48 Partisipante sira hato'o hanoin klaru loos katak eleisaun importante ba Timor-Leste. Ba ema balun, razaun mak tanba kestaun lejitimidade, tanba prosesu vota haforsa katak lider nia podér mai husi povu. Tuir partisipante ida hatete, "kuandu povu mak hili lider nia sei hanoin: povu sira hili ha'u entaun ha'u tenke ukun no ha'u tenke servisu ba sira." 49 Ema seluk tau foku ba kestaun governasaun efetivu, no sira subliña katak povu presiza reprezentativu ne'ebé bele ukun no hola desizaun lori sira-nia naran. Tuir partisipante seluk esplika, "povu hotu-hotu hakilar dehan katak 'ami hakarak hadi'ak ida-ne'e no hadi'ak ida-ne'e' … tanba ne'e eleisaun efetivu duni atu nune'e eskolla duni ema ne'ebé ita fiar bele lori ita-nia lian.50 Partisipante balun haree diferensa entre sistema demokrátika atuál ho moris iha sistema monarkia. Sira refleta katak sistema atuál di'ak liu duke sistema monarkia iha tempu uluk bainhira Timor-oan baibain la iha direitu atu vota.51 Partisipante na'in neen-nulu-resin-rua husi totál partisipante na'in neen-nulu-resin-haat hatete katak sira iha planu atu vota iha eleisaun suku no eleisaun nasionál oinmai. Serve atu nota katak resposta pozitivu ne'ebé aas ne'e konfirma tuir Mid-Term Survey kuantitativu ne'ebé Counterpart hala'o iha Munisipiu Baucau, Covalima no Oecusse. Tuir rezultadu survei ne'e partisipante hamutuk na'in 232, husi totál ema na'in 234, dehan sira iha planu atu vota iha eleisaun oinmai. Partisipante nia idade mak entre tinan 17 to'o tinan 20.52 Iha survei ida-ne'e, razaun tolu populár liu kona-ba tanbasá sira atu vota mak ‘tanba ha'u iha direitu atu vota’, ‘tanba ha'u hakarak hili (ka troka) ha'u nia lider sira’, no ‘tanba ha'u nia devér nudár sidadaun ida.’ Hanesan nota iha Seksaun A iha relatóriu ne'e, iha posibilidade katak rezultadu kualitativu nomós kuantitativu aas liu duke realidade, tanba partisipante peskiza karik fó resposta ne'ebé sira sente peskizadór hakarak rona. Maske nune'e, klaru katak joven sira sei iha nafatin interese forte atu vota. Husi diskusaun kualitativu iha FGD ualu, bainhira partisipante hato'o sira-nia razaun hakarak vota, klaru katak partisipante barak hanoin didi'ak kestaun ne'e no tau valór boot ba sira-nia direitu vota.

48 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016, FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

49 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

50 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

51 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

52 Tanba peskiza ne'e hala'o ho sampel ki'ik de'it, estatístika ne'e la iha signifika ba populasaun jerál.

Page 21: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

17

Tanba nivel interese vota aas loos, la dun iha informasaun ne'ebé mosu kona-ba razaun tanbasá hili la vota. Ba partisipante na'in rua ne'ebé dehan sira lakohi vota, sira esplika de'it katak sira-nia razaun tanba xefe suku la rona sira.53 Partisipante seluk tan mós ko'alia kona-ba problema ho transporte ba ema ne'ebé hela iha área rurál ne'ebé tenke la'o distánsia dook hodi bele to'o iha sentru vota. Tuir ninia esplikasaun,

Momentu ha'u sei eskola iha foho, sira dehan 'kuandu partidu mak tula ami, ami prontu atu vota ba nia. Ema ida la mai, ami la ba vota, nee de'it'. Tanba ami problema ho transporte...54

Bainhira peskizadór husu partisipante tanbasá sira hakarak vote, iha resposta oin-tolu ne'ebé partisipante hato'o. Resposta primeiru mak formál no joven feto barak liu mak hato'o. Sira nota ho simples katak sira-nia idade to'o ona hodi bele vota entaun sira iha responsabilidade atu vota.55 Ba joven sira-ne'e, karik resposta ida-ne'e la dun presiza refleta kle'an tanba esensialmente sira 'halo tuir de'it' saida mak autoridade oi-oin dehan sira tenke halo, inklui CNE, sira-nia mestre eskola, no autoridade seluk. Resposta segundu tau foku ba importánsia hili lider ne'ebé sira fiar atu tau matan ba komunidade nia nesesidade no dezenvolve liu tan nasaun.56 Hanesan nota iha leten, bainhira ko'alia kona-ba dezenvolvimentu, partisipante la interese kona-ba projetu infrastrutura boot. Sira hakarak vota ba lider nasionál no lokál ne'ebé iha vizaun no interese atu fornese asisténsia báziku ba komunidade. Iha nivel nasionál, ida-ne'e inklui fornese bee moos, eletrisidade, estrada ba komunidade rurál, hadi'a sistema edukasaun no saúde nia kualidade, asisténsia ba ema ho defisiénsia, no prioridade seluk tan. Iha nivel lokál, ida-ne'e signifika hili lider komunidade ne'ebé ativu iha dezenvolvimentu suku. Partisipante ida esplika, “Ha'u hakarak hili lider komunidade ne'ebé laos tuur nonok de'it, la halo buat ida, no sira haluha saida mak sira promete iha kampaña.”57 Bainhira esplika tanbasá komunidade nia nesesidade báziku tenke sai prioridade aas liu, partisipante tau foku liu-liu ba kestaun kona-ba igualdade (presiza 'tau matan ba área rurál, tanba sira la iha buat ida’),58 aléinde sentimentu ta'uk kona-ba Timor nia futuru (hato'o sentimentu lakohi Timor 'ba kotuk').59 Enkuantu partisipante hato'o katak sira hakarak vota ba lider ne'ebé atu fornese asisténsia

53 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016. (Partisipante na'in rua sira-ne'e troka sira-nia hanoin durante FGD no bainhira diskusaun besik remata sira hatete katak sira iha duni planu atu vota.)

54 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

55 FGD hotu-hotu.

56 FGD hotu-hotu.

57 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

58 FGD hotu-hotu.

59 FGD Suai Loro (Covalima), 26 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho Koléjiu Tibar students (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD ho UNTL students (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

Page 22: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

18

esensiál, sira mós sente síniku kona-ba promosaun ne'ebé kandidatu hato'o beibeik ba komunidade durante halo kampaña, maibé la iha asaun bainhira sira kaer ona pozisaun nudár lider. Afinál, resposta terseiru tau foku ba joven nia direitu nudár sidadaun Timor. Ba partisipante maioria, deklarasaun "ha'u-nia direitu nudár sidadaun" mak resposta ne'ebé klaru ona, la presiza esplika kle'an liu. Maibé, partisipante balun esplika tan pozisaun ne'e, ho estudante UNTL ida esplika katak importante sidadaun fó valór ba no uza direitu ne'ebé sira iha: "se ita la vota, ita soe de'it ita rasik nia direitu."60 Foti perspetiva seluk uitoan, partisipante ida husi Baucau subliña sistema 'ema ida vota ida' nia karakterístika justu. Nia esplika katak vota fó ema ki'ik sira oportunidade atu ema boot rona sira no atu hafahe podér ne'ebé ema boot baibain kaer:

Imajina de'it se karik iha Timor laran ema hotu lakohi ba vota. Entaun ema lideransa sira-ne'e hili malu [no fó podér ba malu] de'it, no tinan ba tinan ema ne'ebé mak boot ne'e hili malu no sira kontinua ba boot. I sira-ne'ebé mak uza sistema familiarista bele hatama sira-nia família, konta ema ne'ebé boot mak boot ba beibeik, no ida-ne'ebé kiak, kiak ba beibeik.61

Aleinde resposta tolu komún ne'ebé refere iha lete, iha tan partisipante balun ne'ebé tau foku ba benefísiu saida mak sira rasik bele hetan bainhira sira vota iha eleisaun nasionál. Ba partisipante na'in rua, sira gosta halibur hamutuk ho suportadór seluk husi partidu polítiku ida.62 Partisipante ida husi suku rurál esplika, “Hakarak rame-rame ba sae karreta, hakilar, hanesan festa.”63 No ba partisipante seluk, razaun prinsipál tanbasá nia hakarak vota mak "tanba osan",64 tanba nia bele manán osan husi partidu polítiku se nia vota ba sira. Kestaun osan polítiku nian sei diskute iha seksaun tuirmai iha relatóriu. Iha mós partisipante na'in rua ne'ebé halo ligasaun entre importante vota no Timor nia independénsia.65 Porezemplu, partisipante na'in ida esplika, "nudár sidadaun ha'u tenke vota tanba uluk ha'u-nia avó sira mós mate ba rai ida-ne'e."66

60 FGD ho estudante UNTL, Dili (Dili), 12 Maiu 2016.

61 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

62 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

63 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

64 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

65 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD ho UNTL students (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

66 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

Page 23: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

19

Kampaña Polítiku Sentimentu kontente no fiar jerál ne'ebé partisipante espresa kona-ba prosesu eleitorál kontráriu loos ho partisipante nia atitude kona-ba kampaña polítiku. Hanesan refere iha leten, kritiku komún ne'ebé partisipante hato'o tau foku ba kandidatu nia tendénsia atu bosok durante hala'o kampaña. Tuir partisipante ida hatete, "Sira-ne'e mai bosok de'it, lalika involve ba sira."67 Sira ko'alia mós kona-ba manipulasaun polítiku, ho partisipante ida nota katak promete polítiku nian tau foku de'it ba kestaun partikulár iha distritu ida, duke haree povu Timor hotu nia nesesidade:

Hanesan bainhira iha partidu balun fó promete ruma, hanesan 'se bainhira ha'u sai Prezidente ha'u tenke halo ba ha'u-nia distritu hanesan ne'e'. Mais tuir ha'u-nia hanoin hanesan ne'e ladún di'ak ida. Tanba keta promete lai buat sira-ne'e, se hakarak halo ba iha distritu 13 ne'e tenke halo hotu nian.68

Deklarasaun kona-ba bosok, manipulasaun, no promete ne'ebé kandidatu hato'o durante kampaña maibé la kumpre mosu iha FGD ualu hotu. Komentáriu sira-ne'e relasiona ba eleisaun nasionál no eleisaun lokál, no sira sente bosok durante kampaña hanesan parte normál iha polítiku. Tuir partisipante ida nia hanoin síniku, "aban-bainrua ha'u sai xefe suku kampaña karik ha'u tenke bosok ha'u-nia populasaun sira. Ida-ne'e mós involve iha polítika… Maibé iha ikus atu realiza ka lae ne'e konforme ha'u ona."69 Apezarde sentimentu síniku ne'e, no atu hanesan ho sira-nia atitude ba vota, partisipante sira klaru katak bosok no manipulasaun sei la hamenus sira-nia interese atende no hola parte iha kampaña. Tuir sira esplika, kampaña polítiku mak métodu prinsipál hodi joven sira hetan informasaun kona-ba kandidatu nia polítika, ne'ebé ajuda sira hola desizaun kona-ba sira-nia vota. Partisipante ida esplika hanesan tuirmai: "eleisaun di'ak ha'u sente laos tan vota de'it. [Kandidatu] sira kampaña karik ita husu pergunta sira bele hatán."70 Partisipante esplika katak maneira di'ak liu atu responde ba promete kampaña ne'ebé la kumpre laos atu sees husi polítiku, maibé sai matenek kona-ba oinsá mak involve ho polítiku no analiza saida mak kandidatu sira dehan durante kampaña. Partisipante barak la iha ideia klaru kona-ba oinsá bele halo nune'e—sira hatete de'it katak sira "ba rona kampaña". Maibé, partisipante balun ne'ebé politikamente ativu liu klaru hanoin tiha ona kona-ba problema ne'e no dezenvolve estratéjia balun. Ba partisipante sira-ne'e, importante atu observa didi'ak saida mak kandidatu promete, no koko haree se nia iha planu klaru kona-ba oinsá mak atu atinje ninia promete: "Ha'u hakarak haree kandidatu lokál

67 FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016.

68 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

69 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

70 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

Page 24: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

20

ne'ebé laos de'it halo promote kona-ba saida mak sira sei halo, maibé esplika oinsá mak sira atu halo, sira sei foti dalan saida."71 Similarmente, iha nivel nasionál partisipante esplika,

Antes atu involve ha'u tenke observa lai sira polítika de implementasaun, agora iha ona planu ka lae? Se karik iha kampaña partidu polítiku oin mai ha'u sei husu lai sira-nia programa polítika oinsá? Atu bele kombate dezempregu? Atu bele kombate violénsia? Kombate nepotisme ne'ebé mosu barak iha ita-nia rai? Ha'u hakarak hatene oinsá mak sira sei halo.72

Ba partisipante seluk tan, importante liu atu koko se kandidatu iha duni interese ba públiku ka ba ninia interese privadu de'it. Tuir nia,

Sira halo planu maibé sempre planu de'it, nunka realiza. Hodi vota tenke observa didi'ak sira antes vota ba sira; bainhira ha'u fiar sira, [ha'u hakarak] sira labele haree ba interese pesoál maibé haree ba interese públiku.73

Sujestaun seluk mak atu laos de'it haree kandidatu nia promete, maibé ezamina mós sira-nia servisu uluk bainhira kandidatu ne'e uluk kaer ona kadeira iha governu ka parlamentu. Partisipante ida esplika katak antes hola desizaun atu vota ba kandidatu ida nia sei "analiza didi'ak buat ne'ebé sira ko'alia, no haree mós fila-fali ba kotuk saida mak sira halo bainhira sira sei hanesan Ministru, ka tuur iha Parlamentu, ka tuur iha Sekretáriu."74 Seluk tan tau foku ba oinsá mak sira bele dudu kandidatu hodi kumpre sira-nia promete. Partisipante na'in rua iha FGD dehan sira atende kampaña hodi bele grava kandidatu nia promete ho sira-nia telemovel, hafoin sira bele fó hanoin lider sira bainhira sira tuur ona iha sira-nia pozisaun.75 Afinál, partisipante peskiza hato'o pontu katak importante atu realístiku kona-ba promete saida mak bele duni implementa. Tuir partisipante ida esplika, promete kampaña balun boot demais no la realístiku: "importante ita haruka sira halo-tuir sira-nia liafuan bainhira sira promete buat ruma… [no husu an] se karik sira manán, ne'e posivel duni ka lae? Sira bele duni halo saida mak sira promete povu ka lae?"76 Atu ajuda sira avalia kandidatu ida-ne'ebé mak di'ak atu hili iha eleisaun, partisipante peskiza jerálmente konkorda katak informasaun ne'ebé sira hakarak hetan inklui kandidatu nia planu no polítika, no oinsá mak partidu polítiku estrutura nia lista ba eleisaun nasionál. Partisipante ida husu mós

71 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

72 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

73 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

74 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

75 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

76 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

Page 25: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

21

informasaun seluk tan kona-ba partidu atu ajuda nia avalia sira-nia 'maturidade polítiku',77 maibé nia la esplika informasaun ne'e hanesan saida.

Polítiku Osan Nian Bainhira husu partisipante peskiza kona-ba estratéjia oi-oin ne'ebé kandidatu polítiku uza hodi manán vota, polítiku osan nian mosu hanesan tema importante ida. Kazu balun ne'ebé deskreve mak kazu ki'ik de'it, hanesan reprezentante partidu oferese hahán ka bensin ba sira-nia motor se sira atende kampaña,78 ka fornese transporte ba ema iha área rurál hodi ajuda sira ba sentru votasaun.79 Maibé, partisipante iha FGD lima husi totál FGD ualu deskreve mós situasaun ne'ebé bele define hanesan subornu eleitorál, inklui ema ne'ebé simu osan bainhira sira fornese fotokopia sira-nia kartaun eleitorál durante fase konsolidasaun eleitorál80, ka simu osan bainhira promete atu vota ba partidu polítiku partikulár.81 Situasaun hanesan ne'e deskreve iha área urbanu nomós área rurál. Subornu eleitorál tema ne'ebé partikulármente forte iha sub-distritu Quilicai, ho partisipante balun hatete katak posibilidade manán osan mak fatór importante ne'ebé motiva sira bainhira sira deside atu vota ka lae.82 Bainhira husu tanbasá nia hakarak vote, partisipante ida hatán, "Vota atu hetan osan… Ha'u rona husi partidu balun."83 Partisipante seluk tan esplika, hanesan sira partidu seluk ne'e ida osan la iha, ida osan iha. Ida mak osan barak entaun tenke tuir ida-ne'e. Ne'ebé ida-ne'e osan laiha ne'ebé lalika tuir."84 No partisipante seluk esplika mós katak,

Ema la bolu ha'u… ema bolu ha'u ba tuir tanba partidu fó osan… O mai ita ba tuir partidu ida-ne'e tanba ida-ne'e osan iha, simu motor. Balun dehan ida-ne'e osan laiha lalika tuir ida. Sira dehan ita tuir sira-nia partidu ida-ne'e mak osan barak, ida-ne'e mak simu motor.85

77 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

78 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

79 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

80 Laisorulai, FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

81 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho Koléjiu Tibar students (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016; FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016; FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

82 Klaru loos katak ne'e hahalok komún: durante han meudia hamutuk depois de FGD iha Laisorulai de Cima, partisipante sira ko'alia ho malu no peskizadór kona-ba asuntu ne'e. USD$20 mak osan subornu ne'ebé baibain ema simu hodi for fotokopia sira-nia kartaun eleitorál.

83 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

84 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

85 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

Page 26: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

22

Kazu subornu eleitorál konta mós iha fatin sira seluk. Iha Baucau, partisipante ida konta kona-ba situasaun ida bainhira reprezentante polítika koko subornu grupu komunidade nia xefe, atu nune'e xefe ne'e haruka ninia membru vota ba partidu ne'e:

Iha maun ida, nia mós kebetulan halibur juventude barak, tanba nia iha organizasaun ida ne'ebé halibur ema barak. Depois iha partidu sira ba hakbesik nia, ko'alia ho nia, ko'alia atu koko influensia nia para hapara haruka nia elementu sira ne'e tuir hotu partidu ida-ne'e. Depois ho promesa ida katak, bainhira ninia elementu sira kuandu tuir hotu partidu ida-ne'e, sei hadi'a nia uma, sei fó motor ba nia, sei fó osan ba nia… Maibé grasa a deus Tiu ne'e mós la monu ba manobra ne'ebé que sira halo. Tiu ne'e dehan katak ha'u nia organizasaun ida-ne'e laos atu mete partidu.86

Similarmente iha Maudemo partisipante seluk esplika katak,

Bainhira ema mai halo kampaña iha ne'e, Prezidente sira-ne'e, partidu sira-ne'e, sira sempre obriga. Dalaruma fó osan ba populasaun dehan 'o tenke tuir ha'u-nia partidu’ ... ha'u-nia maun sira-ne'e ema mai, dalaruma lori osan mai fó, dehan 'vota ba ha'u-nia partidu de'it.’87

Partisipante maioria kritika subornu eleitorál no hatete katak importante ema vota tuir sira-nia konxiénsia.88 Tuir partisipante ida,

Maske sira promete dehan o tenke tuir ha'u-nia partidu ha'u sei fó osan, ne'e mós ami sei la fó fiar sira. Tuir sidadaun Timor-oan ami tenke ba vota duni tuir ami-nia hakarak, no tuir ami-nia haree partidu ida-ne'ebé mak atu dezenvolve rai Timor.89

Iha komentáriu similar ne'ebé hato'o iha FGD lima bainhira partisipante hato'o katak polítiku osan nian mosu hanesan problema. Iha FGD rua ne'ebé partisipante balun dehan sira prontu simu subornu eleitorál, iha mós partisipante seluk ne'ebé kontra hahalok ne'e. Maibé, ba partisipante barak, klaru katak sira hatene oinsá halimar joga ne'e. Partisipante ida konta kona-ba situasaun bainhira ninia tia sente nia iha obrigatóriu moral atu vota ba partidu ida tanba nia simu tiha ona osan subornu no bosok mak kontra ninia fiar religiosu.90 Maske nune'e, partisipante maioria iha hanoin pragmatiku liu. Partisipante iha Baucau, Quilicai no Maudemo nota katak enkuantu sira bele atende kampaña no sim mós osan, ne'e la signifika sira

86 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

87 FGD Maudemo (Covalima), 25 Maiu 2016.

88 Perspetiva ida-ne'e mosu iha FGD lima iha ne'ebé mak kestaun kona-ba subornu eleitorál mosu.

89 FGD Maudemo (Covalima), 25 Maiu 2016.

90 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

Page 27: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

23

tenke vota ba partidu ne'e.91 Tuir partisipante ida nia esplikasaun, fatin vota ne'ebé segredu proteje nia: "Dalaruma iha hanoin ne'e sira fó ona osan entaun ha'u tenke ba vota hanesan ne'e… Maibé iha ne'ebá ne'e laos ema hotu, ita vota ne'e ema hotu sei la hatene, ita mesak mak hatene."92 Ba sira-ne'ebé hili atu fó osan bainhira votante promete vota ba partidu espesífiku, la iha maneira simples hodi halo monitorizasaun atu hatene se votante ne'e vota duni hanesan nia promete ka lae.

Presaun no Intimidasaun Partisipante maioria boot hatene klaru katak sira la hetan esperiénsia, no la sente, presaun ka intimidasaun husi sira-nia uma laran ka husi membru komunidade seluk kona-ba sira-nia vota. La iha ema ida entre partisipante na'in 64 ne'ebé esperiénsia ameasa ka intimidasaun direta ne'ebé dezeña atu halo sira suporta partidu partikulár. Tuir partisipante ida esplika,

Ha'u atu mai vota karik ema la ameasa ha'u. Só de'it ema fó hanoin atu vota ba ida-ne'e vota ba ida-ne'ebá. Maibé ha'u mós iha direitu atu haree kona-ba oinsá nia atu dezenvolve ita-nia nasaun ka ita-nia suku. Ha'u hatene di'ak ha'u sei vota tuir maibé ha'u-nia vota segredu ne'e… To'o iha eleisaun ha'u tenke vota ba ha'u-nia hanoin kona-ba kondisaun ida-ne'e.93

Enkuantu partisipante balun ko'alia kona-ba sira-nia lider lokál ne'ebé haruka sira hili partidu polítiku ruma (ne'ebé sira fasil atu reziste),94 estratéjia ne'ebé partisipante sira deskreve barak liu mak hanesan ema fó presaun ba sira atu atende enkontru ka eventu kampaña nian, duke fó presaun kona-ba hili partidu espesífiku bainhira vota. Husi partisipante na'in 64, ema na'in rua de'it hatete sira sente presaun husi sira-nia uma-laran. Ba partisipante ida, presaun ne'e mai husi ninia aman ne'ebé sai membru partidu ida no iha espektasaun katak ninia oan mós halo tuir.95 Ba partisipante seluk ninia istória atu hanesan, maibé ho ninia tiu.96 Partisipante rua-rua hato'o katak sira reziste presaun ne'e tanba, tuir sira esplika, família no polítiku tenke ketak.97

91 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016; FGD Maudemo (Covalima), 25 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

92 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

93 FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016.

94 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

95 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

96 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

97 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL, Dili (Dili), 12 Maiu 2016.

Page 28: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

24

Razaun prinsipál tanbasá partisipante ladún iha preokupasaun kona-ba presaun ka intimidasaun mak tanba uza métodu vota segredu. Partisipante ida hato'o katak,

Ba ha'u la iha [problema] tanba ami iha uma laran mós di'ak ida… Ezemplu, ha'u esperiénsia tinan kotuk liu sira ba vota, Tiu ba vota, Tia mós ba vota. Agora mai sira rua tuur hamutuk depois ami tuur hotu iha sala laran, depois haree Tiu hanoin tuir, 'o foin vota partidu saida?' Agora Tia hatán 'ai ida-ne'e ha'u-nia segredu, ha'u labele fó hatene ba o.'98

Similarmente, partisipante seluk tan esplika, "ha'u seidauk hala'o vota mais ha'u hanesan asiste de'it, fatin ne'e hanesan seguru, ema la hatene segredu ita ida-idak nian. Hanesan ne'e la kria problema."99 Klaru loos katak vota segredu importante tebes tanba partisipante balun ko'alia kona-ba potensiál 'problema' ne'ebé bele mosu se karik vota la segredu ona. Partisipante ida hatete "balu odi malu hela de'it, istória malu hela de'it, i depois hanesan hafuhu malu… hanesan eleisaun ita hili karik hili subar-subar, la bele temi sai ita-nia [vota] rasik iha ema-nia oin."100

Enkuantu partisipante jerálmente konkorda malu katak la iha intimidasaun ho intensaun atu halo sira vota ba partidu espesífiku, partisipante balun nota katak iha duni presaun ba membru komunidade balun atu atende partidu polítiku nia eventu kampaña.101 Ba ema balun, buat ne'e laos problema boot tanba maske sira karik atende eventu kampaña nian, ne'e la signifika katak sira atu vota ba partidu ne'e: "di'ak tanba hetan informasaun barak, aban bain-rua ba vota ne'e uza ha'u-nia konxiénsia rasik. Laos dehan ba tuir ne'e vota kedas ne'e lae."102 Maibé ema seluk ladún gosta iha presaun atu atende eventu kampaña: "Ha'u hirus… tanba dalaruma sira obriga ami [ba kampaña], ami lakohi… Tuir loloos sira labele obriga ami."103 Jerálmente, partisipante hatudu katak sira hakarak atende eventu kampaña hamutuk ho sira-nia família no kolega bainhira la iha sentimentu obriga ka presaun atu vota ba partidu ne'e. Tuir sira barak esplika, sira-nia objetivu atende kampaña mak rona de'it, hafoin sira hola desizaun kona-ba vota tuir sira-nia konxiénsia polítiku. Maske nune'e, enkuantu partisipante maioria hatete katak sira la iha esperiénsia diretamente kona-ba ameasa, partisipante iha FGD haat ko'alia kona-ba sira-nia sentimentu ta'uk ho violénsia polítiku depois de eleisaun. Jerálmente, ida-ne'e

98 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

99 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

100 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

101 FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016; FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

102 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

103 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

Page 29: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

25

liga ho kampañadór polítiku ne'ebé sira dehan 'kria problema' se rezultadu eleisaun la tuir sira-nia hakarak. Partisipante ida hato'o katak,

Depois de vota fila husi suku sempre tuda malu, buat sira-ne'e sei kria violénsia. Sira fó esperiénsia katak "oh, ida-ne'e mak manán, iha ita-nia suku ida-ne'e mak manán." Ami tenke liu husi suku ida-ne'e, no sira dehan partidu ida-ne'ebé bele ideolojia la hanesan ka partidu la hanesan [entre sira no ami], komesa husi sira komesa kria violénsia.104

Similarmente, iha Maudemo, partisipante ida dehan "ha'u sente duvida tanba polítika ne'e bele halo ema baku malu, ema bele oho malu."105 Ema seluk repete sentimentu ne'e bainhira nia dehan, "Ha'u sente duvida uitoan, no ha'u sente ta'uk uitoan tanba bainhira ha'u rona eleisaun, bainhira eleisaun hotu ne'e sempre iha konflitu uitoan. Bainhira atu ba eleisaun, kampaña sira-ne'e sempre iha problema."106

DALAN BA INVOLVIMENTU IHA VIDA POLÍTIKU

Sai Membru Partidu Polítiku Partisipante maioria konsidera sai membru partidu polítiku nudár métodu primária hodi involve iha vida polítiku no hodi lori sira ba pozisaun lideransa iha futuru. Husi totál partisipante iha peskiza ne'e na'in 64, partisipante na'in tolu de'it ko'alia kona-ba dalan seluk ne'ebé bele ajuda sira sai lider, hanesan involve iha grupu igreja, no/ka sai membru Uniaun Nasionál Eskuteriu Timor-Leste ne'ebé igreja Katólika mak organiza.107 Apezarde sentimentu síniku ne'ebé partisipante hatudu bainhira diskute partidu polítiku nia hahalok durante kampaña eleisaun, partisipante barak hatudu entuziazmu jerál kona-ba sai membru partidu polítiku. Atu hanesan ho sira-nia atitude kona-ba vota no atende kampaña polítiku, sira-nia sentimentu síniku mak razaun hodi involve barak liu, duke sees husi partidu. Tuir partisipante ida esplika, fasil liu atu hato'o kritika husi dook: hodi bele kompriende didi'ak nia hakarak involve-an no koko ninia kapasidade. Tuir nia esplika, "kuandu ita tuur de'it iha ita-nia fatin haree ema seluk halo ladi'ak, ita gosta mak kritika ba ema ida-ne'e katak nia halo ladi'ak. Ne'ebé ha'u hakarak koko tok, se karik ha'u mak tuur iha ne'ebá ha'u bele halo duni ka lae?"108 Maibé, nia kontinua esplika katak

104 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

105 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

106 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

107 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL, Dili (Dili), 12 Maiu 2016; FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

108 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016;

Page 30: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

26

ne'e signifika nia tenke matenek hodi bele kompriende sistema ne'e no hodi hanoin didi'ak oinsá mak nia sei involve atu ninia prinsipiu metin nafatin:

Kuandu ita mós halo observasaun lideransa komunitáriu, no divizaun administrativu governu nian, tanba ne'e karik ita bele kontribui ona polítiku ruma… [Maibé] o bele hatene kle'an liu tan mak bele partisipa iha ne'ebá. Tanba dala barak liu, ita iha ambisaun maibé ho ambisaun ida-ne'e ita bele hamonu rasik ita-nia dignidade.109

Partisipante balun haree prosesu sai membru partidu polítiku hanesan dezafiu, hanesan oportunidade atu hatudu sira-nia kapasidade. Partisipante ida hatete nia iha kapasidade hanesan de'it ho ema seluk, no nia husu "tanbasá sira bele no ha'u la bele?"110 Ema seluk subliña oportunidade atu aprende no dezenvolve, ho partisipante ida esplika katak, "Ha'u hakarak involve iha partidu polítiku tanba bele aprende laos de'it teoria maibé aprende mós buat seluk… hodi bele sai lider."111 Partisipante seluk hato'o hanoin ne'ebé atu hanesan:

Kuandu ema konvida ba vida polítika partidu ida nian ne'e ba ha'u sente haksolok. Tanba ne'e signifika ema ne'e hatene katak ha'u iha duni kapasidade atu involve… Ha'u bele aprende tan buat foun husi sira e nomós ha'u bele rona planu sira ninia atu tetu oinsá sira-nia programa ne'e benefísiu duni ba povu ka lae… Ha'u bele involve-an iha ne'ebá se kuandu ha'u rona sira-nia programa ne'e di'ak, sira-nia ideolojia ne'e di'ak.112

Esplikasaun seluk barak mak mosu iha FGD nia fatin oi-oin. Aleinde aprende no hetan rekoñesimentu nudár lider futuru nian, iha mós razaun seluk tan ne'ebé motiva partisipante peskiza sira atu sai membru partidu polítiku. Porezemplu, partisipante ida espresa ninia preokupasaun katak nia lakon se nia falla atu sai membru partidu ida:

Se karik ha'u la hola parte [iha partidu polítiku] agora, aban bainrua bainhira ha'u katuas ona no hakarak involve ha'u la hatene tenke halo saida. Tan ha'u-nia esperiénsia la iha… Ha'u la bele halo buat ida.113

Partisipante seluk énfaze benefísiu prátiku ne'ebé bele hetan bainhira sai membru partidu, no esplika katak tanba Timor nia kultura komunal—nia refere ba buat ne'e ho liafuan "sistema grupu nian"—sai membru partidu polítiku signifika katak bele ba oin "lalais liu" tanba iha posibilidade hetan oportunidade husi partidu polítiku nia membru sira seluk. La haree ba motivasaun, partisipante peskiza ne'e sente katak sai membru partidu polítiku jerálmente buat ida ne'ebé serve duni. 109 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016;

110 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016;

111 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016

112 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016;

113 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

Page 31: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

27

Konseitualiza Lideransa Partisipante nia konseitu jerál kona-ba lideransa iha tendénsia atu tau foku ba konseitu autoridade formál no la dun halo ligasaun entre kontribuisaun indivídu ka la formál ne'ebé joven bele halo nudár parte ida iha sira-nia dalan sai lider iha sira-nia komunidade. Jerálmente partisipante kompriende lideransa hanesan ema ida ne'ebé kaer pozisaun autoridade ne'ebé ema seluk fó ba nia liu husi ninia involvimentu iha partidu polítiku, liu husi eleisaun, la liu husi dalan seluk. Partisipante balun ko'alia kona-ba sira-nia hakarak atu sai Ministériu iha Governu ka Membru Parlamentu Nasionál.114 Joven seluk dehan sira hakarak kaer papél lideransa lokál iha futuru, hanesan sai membru konsellu suku.115 Porezemplu partisipante ida esplika:

Primeiru vez, ha'u hakarak sai Xefe Suku… La presiza mós sai xefe suku, bele xefe aldeia…. Dalaruma mós ha'u sai lia-na'in, bainhira ha'u seidauk mai eskola iha ne'e ha'u be tesi lia kona-ba rai... Ha'u hakarak atu hadi'ak infrastrutura iha ha'u-nia suku no loke kampu de traballu ba ha'u-nia kolega joven sira.116

Bainhira peskizadór husu sira tanbasá sira hakarak kaer papél lideransa nian, partisipante balun hatán ho espesífiku loos kona-ba sira-nia intensaun—porezemplu, hakarak hapara hahalok sunu rai ne'ebé estraga ambiente,117 kria sentru empregu hodi responde ba programa droga ne'ebé komesa mosu,118 ka hakarak hamenus akontesimentu feto hetan moras HIV/AIDS.119 Maibé, razaun maioria ne'ebé partisipante hato'o kona-ba tanbasá sira hakarak kaer pozisaun autoridade mak jerál de'it, inklui: "lori povu ba dezenvolvimentu di'ak liu",120 "hadi'ak ha'u-nia rai"121 no hanoin seluk tan. Tuir partisipante ida hatete,

Buat ne'ebé motiva ha'u atu tuir polítika mak bainhira ita sai negosiante ka emprezáriu ne'e benefísiu ba ita-nia an de'it. Mais sai polítika ita bele kontribui ba prosesu hotu iha nasaun ida… mós katak presiza duni atu hanoin ba ema hotu.122

114 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016; FGD Suai Loro (Suai), 26 Maiu 2016; FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

115 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

116 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

117 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

118 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

119 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

120 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

121 FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016; FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

122 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

Page 32: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

28

Enkuantu diskusaun kona-ba lideransa tau foku ba prosesu formál, bainhira diskusaun muda husi pergunta kona-ba lideransa ba fali pergunta kona-ba joven nia mehi ba futuru, ka kontribuisaun saida mak sira bele halo ba sira-nia komunidade, ideia seluk barak mosu. Partisipante balun ko'alia kona-ba sira-nia aspirasaun profisionál, hanesan sai juis, 123 hanorin agrikultór sira, 124 sai badain,125 no estuda (depois karik servisu iha área) petróleu.126 Hanesan partisipante ida esplika, "ha'u mehi aas laos atu sai prezidente ne'e. Ha'u hakarak estuda ba petróleu, tanba oras ne'e dadaun ha'u eskola iha IPA (siénsia naturais). Hanesan ha'u iha ideia para ha'u bele kontribui."127 Ba joven mane ida husi família kiak ne'ebé la kontinua nia eskola hodi nia bele buka osan ba ninia família, susar loos atu haree sees husi ninia realidade. Nia esplika katak, "Baibain ha'u husu lisensa la ba eskola, ne'e ba halo negósiu. Ha'u halo tan ema presiza, fó osan ba sira atu nune'e sira bele hadi'a sira-nia moris."128 Partisipante peskiza sira ko'alia mós kona-ba kontribuisaun atuál ne'ebé sira halo iha sira-nia komunidade. Maibé, hanesan hatete iha leten, partisipante uitoan de'it halo ligasaun entre halo kontribuisaun ba sira-nia komunidade no sai lider. Sira konsidera pozisaun lideransa formál mak hakbiit sira atu responde ba problema ne'ebé sira sente importante. Maibé sira so bele 'sai lider' bainhira fó pozisaun formál ida ba sira. Tuir partisipante sira, servisu ho ativu no hatudu inisiativa iha komunidade la iha ligasaun ho lideransa. Partisipante tau foku ba saida mak sira bele atinje iha sira rasik nia suku. Ema ida esplika, “nudár joven ida ita tenke muda buat ne'e… Hanesan ba parlamentu la dun, maibé iha suku ne'e di'ak ida ita tenke dinamiza uitoan.”129 Hanesan ita baibain hetan iha grupu joven oi-oin, kontribuisaun ne'ebé sira halo no hakarak halo mak diferente loos, no laos ema hotu sente presiza ka haree oportunidade atu kontribui ba sira-nia komunidade—ne'e refleta rezultadu husi Survei Juventude Nasionál ne'ebé hala'o iha 2007, no nota katak joven mane barak partisipa iha atividade ne'ebé fó de'it benefísiu ba sira rasik duke fó benefísiu ba komunidade tomak.130 Estudante ida hatete katak ninia família fó hanoin nia atu tau foku ba eskola no la involve iha atividade seluk iha komunidade. Nia dehan "ami-nia suku presiza loos sentru desportu, ha'u koko ko'alia ho joven sira kona-ba buat ne'e; maibé

123 FGD Laisorulai de Cima (Quilicai), 24 Maiu 2016.

124 FGD Letemumu (Quilicai), 25 Maiu 2016.

125 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

126 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

127 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

128 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

129 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

130 Sekretáriu Estadu ba Juventude no Desportu (2007) Polítika Nasionál Juventude ba Timor-Leste, p. 8

Page 33: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

29

ha'u-nia avó sira dehan ha'u tenke foku ba eskola, orsida bele halo."131 Ema seluk mak la haree kontribuisaun hanesan sira-nia papél, no partisipante ida esplika katak,

Tuir ha'u-nia hanoin ami estudante ami sei eskola ami labele lai halo buat ruma iha ami-nia suku. Ami remata eskola ne'e ami sei iha hanoin no planu atu halo buat ruma. Bainhira ha'u eskola hotu no ha'u sai xefe suku ha'u sei halo buat ruma iha suku Maudemo.132

Partisipante seluk tan sente surpreza kona-ba ideia katak sira kontribui ba dezenvolvimentu suku. Partisipante ida hato'o "ha'u sente moe uitoan maibé ha'u rasik seidauk halo buat ruma, ema halo foin ha'u rasik ba ajuda. Ezemplu hanesan ema hamoos fo'er sira-ne'e ha'u ba ajuda."133 Maibé partisipante seluk ko'alia kona-ba kontribuisaun oi-oin ne'ebé sira halo. Balun ko'alia kona-ba atividade loron-loron ne'ebé sira hala'o, hanesan badinas estuda, ajuda sira-nia família iha toos, manán osan ba sira-nia família, no foti lixu. Tuir partisipante ida, "ha'u hakarak halo mudansa iha ha'u-nia rai primeiru ha'u tenke muda uluk ha'u-nia hahalok iha ha'u-nia família… porezemplu, fo'er ki’ikoan ruma: ha'u lalika soe arbiru, mais ha'u lori ba tau iha fo'er fatin."134 Ema seluk ko'alia kona-ba servisu iha grupu ida ne'ebé xefe suku mak lidera. Grupu ne'e kuda koto depois fa'an ba governu.135 Ba ema seluk, importante katak nia involve-an iha grupu igreja no grupu seluk ne'ebé fó influensia pozitivu iha komunidade.136 Partisipante sira ko'alia mós kona-ba influensia ne'ebé sira presiza, inklui sees husi alkol ka droga, no la halo problema iha komunidade. Partisipante seluk tan ko'alia kona-ba kontribuisaun formál ne'ebé sira halo ba komunidade jerál, hanesan kria kooperativu ki'ik kona-ba kail ikan no kooperativu seluk tan,137 nomós servisu hamutuk atu kuda ai ka kontribui ba komunidade ho maneira seluk. Balun dehan sira presiza xefe suku sai xefe ba sira-nia grupu: "nudár joven ami kontente haree xefe suku halo planu servisu hamutuk, hanesan halo grupu kail ikan, hakiak manu, kuda modo." Seluk tan kria de'it grupu rasik:

131 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz),12 Maiu 2016.

132 FGD Maudemo (Covalima), 25 Maiu 2016.

133 FGD Maudemo (Covalima), 25 Maiu 2016.

134 FGD ho estudante Koléjiu Tibar (Tibar), 13 Maiu 2016.

135 FGD Biseuk (Tilomar), 24 Maiu 2016.

136 FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016.

137 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz),12 Maiu 2016; FGD Baucau vila (Baucau), 23 Maiu 2016; FGD Maudemo (Tilomar), 25 Maiu 2016.

Page 34: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

30

Ami-nia grupu kuda ai iha Betano, ami bolu Administradór no xefe suku no inan-aman sira mai haree. Agora iha planu atu hadi'a igreja, liu husi servisu hamutuk entre igreja no lider lokál.138

Maibé, enkuantu sira-nia vontade atu kontribui ba sira-nia komunidade la hanesan husi ema ida ba ema seluk, persepsaun komún entre partisipante peskiza mak oinsá define lideransa. Definisaun ne'e hanesan de'it ba ema sira ne'ebé sai kontribuidór ativu liu iha sira-nia komunidade nomós partisipante sira seluk.

KONKLUZAUN Diskusaun sira ho juventude na'in 64 ne'ebé partisipa iha peskiza ne'e hatudu klaru katak sira interese tebes iha prosesu polítiku no oinsá mak sira bele involve iha prosesu ne'e. Situasaun ne'e diferente ho nasaun seluk iha mundu iha ne'ebé joven barak iha sentimentu la interese involve iha prosesu polítiku.139 Iha peskiza ida-ne'e partisipante kontinua nafatin hatudu vontade boot atu vota, atende kampaña polítiku no sai membru partidu polítiku. Enkuantu sira iha hanoin síniku kona-ba lider polítiku no manipulasaun polítiku, sira la haree buat ne'e hanesan razaun atu la involve iha prosesu—maibé hanesan razaun atu involve kle'an liu tan. Maske rekoñese katak metodolojia no parsialidade ho sampel iha peskiza ne'e karik rezulta ho interese polítiku ne'ebé karik boot liu kompara ho populasaun juventude jerál, sei klaru katak nivel interese iha prosesu polítiku aas nafatin. Partisipante iha peskiza ne'e ko'alia kona-ba fatin vota ne'ebé segredu nudár kestaun importante ida. Enkuantu joven sira hato'o katak sira la sente iha presaun ka intimidasaun ne'ebé obriga sira vota ba partidu espesífiku, razaun tanbasá sira ladún iha preokupasaun mak ema la bele hatene sira-nia vota tanba segredu. Sira hato'o razaun hanesan kona-ba subornu eleitorál, ho partisipante balun esplika katak sira bele duni simu osan maibé nafatin vota tuir sira rasik nia hakarak no ema ida sei la hatene. Buat ne'e iha implikasaun potensiál rua. Primeiru, klaru katak ema barak iha sentimentu katak sira-nia vota tenke segredu—ne'ebé indika sensitividade nafatin, maske partisipante la iha esperiénsia presaun ka intimidasaun diretamente. Segundu, buat ne'e haruka mensajen ba autór polítika sira katak tenke fó valór ba no proteje métodu halo vota segredu iha eleisaun lokál nomós eleisaun nasionál. Enkuantu juventude nia nivel interese iha prosesu polítiku tradisionál pelumenus aas liu kompara ho nasaun seluk iha mundu, iha tendénsia ida ne'ebé atu hanesan ho situasaun global. Hanesan ho juventude iha nasaun selu-seluk,140 138 FGD ho estudante UNTL (Vera Cruz), 12 Maiu 2016.

139 IDEA (2013) Annual Democracy Forum 2013: Youth Participation in Politics and Elections (Background Paper), p. 5-9.

140 IDEA (2013) Annual Democracy Forum 2013: Youth Participation in Politics and Elections (Background Paper), p. 6.

Page 35: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

31

partisipante sira iha peskiza ne'e iha interese boot liu kona-ba polítika, ideia kona-ba igualdade, no oinsá lider sira responde ba povu nia nesesidade báziku, duke interese kona-ba partidu polítiku ida-idak nia simbolizmu. Tuir rezultadu ne'e, bainhira joven sira atende kampaña ka sai membru partidu polítiku, asaun ne'e mak maneira ida hodi hatene kona-ba sira-nia interese refere iha leten, laos espresaun simbóliku kona-ba sira-nia afiliasaun no identidade. Iha posibilidade katak sira-nia foku ba partidu polítiku refleta realidade katak la dun iha opsaun seluk hodi sira involve iha polítiku. Partisipante maioria iha kompriensaun di'ak kona-ba prosesu vota tanba sira haree membru família hola parte iha eleisaun uluk nian. Tanba sira tau foku ba vota segredu, no foku jerál kona-ba partidu polítiku iha Timor nia ambiente polítiku, karik buat ne'ebé menus mak oportunidade ba juventude hodi ko'alia ho malu kona-ba kestaun ne'ebé sira sente importante. Enkuantu juventude nia foku ba kestaun igualdade no nesesidade báziku hanesan loos iha FGD hotu-hotu, ekipa peskiza sente klaru mós katak partisipante maioria la toman hatán pergunta kona-ba sira-nia opiniaun—karik situasaun hanesan ne'e halo sira sente mesak loos, maske sira la presiza sente hanesan ne'e. Enkuantu iha Parlamentu Juventude Timor-Leste, grupu joven Igreja nian oi-oin, no programa ONG seluk tan ne'ebé dezeña atu responde ba joven nia nesesidade, besik partisipante hotu tau foku ba partidu polítiku de'it durante diskusaun kona-ba oinsá sai lider. Partisipante ida de'it mensiona inisiativa Igreja nian, no forum joven sekulár/nao-polítiku ka organizasaun seluk la mensiona. Haforsa dalan ne'e eziste hela no/ka loke tan dalan foun ba juventude hodi asesu informasaun no involve ho malu kona-ba kestaun ne'ebé sira sente importante karik bele ajuda responde ba área preokupasaun balun ne'ebé identifika iha peskiza seluk—liu-liu joven nia frakeza kona-ba rona lia-tatoli no hetan manipulasaun.141 Afinál, pelumenus iha oportunidade ne'ebé la foti iha kompriensaun formál atuál kona-ba saida mak lideransa no saida mak ema ida presiza hodi bele 'sai' lider ida. Hanesan nota iha leten, partisipante nia kompriensaun kona-ba lideransa iha tendénsia atu tau foku ba pozisaun autoridade polítiku formál, duke kontribuisaun la formál ne'ebé karik sira bele fó. Buat ne'e reprezenta oportunidade potensiál hodi haforsa model lideransa oi-oin ho joven sira iha komunidade. Maneira ida atu responde ba situasaun ne'e mak hala'o kampaña informasaun, konkursu ka inisiativa seluk hodi ajuda lider potensiál sira rekoñese katak kontribuisaun la formál no nao-polítiku iha duni valór—bele hanesan parte ida husi dalan atu sai lider.

141 Porezemplu bele haree: Kostner et. al. (2007) Timor-Leste’s Youth in Crisis: Situational Analysis and Policy Options. Washington, DC: World Bank.

Page 36: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

32

REFERÉNSIA Counterpart International (2014) Ba Distrito Baseline Survey [Report]. USAID.

Dili, Timor-Leste

International Institute for Democracy and Electoral Assistance / IDEA (2013) Annual Democracy Forum 2013: Youth Participation in Politics and Elections [Background Paper] http://www.idea.int/about/upload/background.PDF.

King, D. Y. (2003) 'East Timor's Founding Elections and Emerging Party System'.

Asian Survey, 43, 745-757. Kostner, Markus; Clark, Samuel (2007) Timor-Leste’s Youth in Crisis:

Situational Analysis and Policy Options. Washington, DC: World Bank. http://documents.worldbank.org/curated/en/2007/09/9419995/timor-lestes-youth-crisis-situational-analysis-policy-options.

National Statistics Directorate (2010), Timor-Leste Population & Housing

Census: Analytical Report on Youth, Dili: Timor-Leste Secretary of State for Youth and Sport (2007) National Youth Policy of Timor-

Leste.http://www.youthpolicy.org/national/Timor_Leste_2007_National_Youth_Policy.pdf, Dili: Timor-Leste

RDTL (2016), Law 9/2016 – Law on Sucos. Dili: Timor-Leste

Page 37: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

33

ANEKSU A

Enkuadramentu Peskiza: Lian Foun Sumáriu no Justifikasaun: Objetivu husi peskiza ida ne’e mak atu investiga fatóres ne’ebé halo ema foin sa’e sira ne’ebé seidauk hetan oportunidade hodi vota, no hili karik no oinsá atu partisipa iha moris polítika Timorénsia nian iha nivel suku no nasionál nian – hanesan votante, no mós partisipante ativu iha prosesu polítikal nian. Ida ne’e importante atu kompriende kona-ba motivu saida ba ema foin sa’e sira hodi partisipa iha vida polítikal nian, tanba sira reprezenta porsaun ne’ebé boot tebes hosi populasaun Timorénsia nian, ne’ebé ho estimasaun aproximadamente pursentu %34 hosi populasaun iha grupu idade tinan 12-29 nian. Iha mós peskiza ne’ebé indika katak jerasaun foun ninia sentimentu ne’e diskoneta tiha husi sosiedade Timorénsia nian – indika nesesidade ida hodi buka tuir tanbasá, no re-konekta fali ho grupu ida ne’e. Tan ne’e peskiza ida ne’e foka hodi kapta kona-ba prespetiva votante foin sa’e sira nian (Primeira vez – Vota), atu nune’e hodi identifika obstákullu potensiál no oportunidade ba partisipasaun nian, no hodi dezenvolve estratéjia divulgasaun ida ne’ebé sei enkoraja sira hodi partisipa iha prosesu polítika Timorénsia nian. Iha mós alvu prazu-naruk nian ba peskiza ida ne’e. Eleisaun tuir mai ba membru sira konsellu suku nian, eleisaun Parlamentu Nasionál no Prezidente da Republika nian ne’ebé sei sai hanesan tempu primeiru marka ba votante sira ne’ebé moris durante iha tempu independénsia Timorénsia nian ne’ebé ho sira nia idade natoon hodi vota. Ida tuir mai ba potensiálidade votante foun sira hanesan markasaun foun ida iha periodu vida polítika Timorénsia nian: ne’ebé votante foun sira ne’e sei rona istória barbarak kona-ba moris durante iha tempu okupasaun Indonézia no Koloniál Portugueza nian, ne’ebé sira rasik la hetan esperiénsia sira ne’e. Sira nia vizaun polítika nian ne’ebé iha mak tuir durante independente governu Timorénsia nian. Tan ne’e, posivel katak sira sei laiha motivasaun hosi fatór sira ne’ebé hanesan ho sira seluk, votante tuan sira dalaruma konsidera sai importante bainhira karik vota no oinsá atu vota, no tenke sela’e partisipa iha polítika. Tan ne’e peskiza ida ne’e reprezenta oportunidade ida hodi buka tuir no refleta iha diresaun vida polítika nian no partisipasaun iha Timor Leste, fornese ‘vizaun’ ida hosi atitude polítika nian ne’ebé dalaruma bele uza hodi identifika obstákullu no oportunidade iha partisipasaun polítika nian iha futuru. Analitikál Enkuadramentu Peskiza ida ne’e foka iha atitude ema foin sa’e sira nian ne’ebé seidauk hetan oportunidade iha votasaun, atu nune’e hodi identifika fatór sira motivasaun nian

Page 38: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

34

karik vota no oinsá atu partisipa ho suku ka prosesu polítika nian iha nivel nasionál - hanesan votante, ka hanesan ita nia lideransa sira tuir mai. Persesaun no atitude respondent nian sei halibur no análize tuir área kritikal nian hat hanesan: A. Atitude ema foin sa’e sira nian, ne’ebé relasaun ho sira nia sentimentu

adekuadu ne’ebé reprezenta hosi suku no lider sira nasionál nian, no kapasidade sistema ne’ebé adopta hanesan reprezentasaun.

B. Atitude sira ema foin sa’e nian, no sira nia nivel optimizmu ho signifikativamente bele partisipa iha prosesu polítika hanesan votante no hanesan lider sira.

C. Atitude ema foin sa’e sira nian, ne’ebé relasaun ho sira nia preferénsia modalidade / modalidade sira ba partisipasaun polítika nian.

D. Asuntu sira importante no influensia sira ba ema foin sa’e nian tuir sira nia partisipasaun iha sosiedade no polítika nian.

Metodolójia no Espésima Peskiza ida ne’e uza aprosimasaun kualitativu nian, atu nune’e hodi hetan komprensaun ne’ebé kle’an ba iha atitude sira polítika nian, husi prespetiva partisipante sira rasik. Metodolójia ne’ebé sei uza mak Diskusaun Foka Grupu (DFG), ne’ebé hanesan métodu ida hodi enkoraja iha diskusaun nakloke – taka entre partisipante sira tuir esplorasaun sira nia ideia no opiniaun sira. Peskiza kualitativu, ninia foka mak halibur vizaun ruma husi atitude votante foun sira nian, dúke halo reklamasaun ruma hodi reprezenta espésima nian. Maski nune’e, atu atinje kruz-seksaun husi ema foin sa’e tomak, estratéjikamente tenke hili fatin estudu kazu nian, inklui atmosfere jeográfia nian husi leste, weste no baze iha Dili, no espésima urbana-rurál nian balun husi urbana no balun husi rurál. DFG nian rua iha Dili ne’ebé espesifikamente foka ba iha estudante foin sa’e universitáriu nian, ne’ebé hanesan jerasaun lideransa sira tuir mai. Liuhosi aprosimasaun ida ne’e, espera katak atinjimentu espésima boot hosi edukasionál nian no sei atinje ba estatutu empregadu nian. DFG ida sei hala’o tuir fatin kada estudu kazu nian hanesan tuir mai:

1. DFG Baucau vila (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto hat). 2. DFG Quilecai vila (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto 4). 3. DFG suku Laisorolai de Cema (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto

4). 4. DFG Suai vila (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto 4). 5. DFG suku Maudemo (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto 4). 6. DFG suku Biseuc (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto 4). 7. DFG estudante UNTL (votante primeiru – nain 8, mane 4 no feto 4). 8. DFG Estudante Teknikál Kolejio Tibar (votante primeiru – nain 8, mane 4

no feto 4).

DFG sei hala’o iha oras 3.5, husi tuku 9 dader to’o tuku 12.30 loraik.

Page 39: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

35

Metódu espésima ba respondente DFG nian ne’e propozita espesifikamente tarjetu ba ema foin sa’e sira ne’ebé ho idade husi tinan 17 to’o tinan 20, ne’ebé sei identifika husi formasaun reprezentativu iha konsellu suku.

Page 40: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

36

Kestionáriu ba DFG nian Introdusaun

- Esplika objeitivu husi peskiza ne’e atu buka kompriende diak liu tan sira nia esperensia no sentimentu kona ba prosesu politika.

- Sira la presiza temin partidu politika nia naran – ami la iha interese kona ba ida ne’e.

- Peskiza ne’e konfidensial (la hatoo sira nia naran). - Halo Icebreaker (pinta oin).

1. Nudar sidadaun, ita hotu iha direitu atu deside tuir vota, ka la tuir. Ne’e ita

nia direitu atu foti desizaun. Entaun, karik ita planu atu vota iha eleisaun suku tuir mai? Ita mós sei vota iha eleisaun nasionál nian? Tanbasá i tanbasá lae?

a. Karik ita laiha planu hodi tuir votasaun, oinsá ita nia hanoin sei presiza atu realiza ba ita hodi troka ita nia hanoin no vota?

b. Karik ita planu hodi vota, informasaun saida mak importante ba ita hodi ajuda atu deside ba sé mak ita sei atu vota ba? Baibain ita hetan informasaun hodi ajuda ita atu deside ne’e iha ne’ebé? favór fó ezemplu balun...

c. Karik ita dalaruma sente hetan presaun, ka karik ita hetan espektasaun atu vota iha maneira nebe ema seluk prefere? Favór esplika uitoan……

2. Karik ita sente katak vota ne’e mak maneira ida efetivu atu ema rona ita nia lian/votus?

a. Karik sin, tanbasá? b. Karik la’e, saida mak ita hanoin sai hanesan maneira ida di’ak liu ba

ema atu rona ita nia lian /votus? 3. Hanoin kona-ba governu Timor Leste nian, karik ita hanoin katak ita nia

lideransa sira interese hodi rona saida mak ita koalia kona-ba asuntu sira importante nian?

a. Tanbasá no tanbasá mak lae? Favór fó ezemplu espesifikasaun ruma... 4. Karik komentáriu sira ne’e mós aplika ba ita nia lideransa suku sira, ka karik

diferente ba sira? Iha maneira oinsá? (Ninia hanesan ne’e mak saida ka diferente ne’e mak saida?)

5. Sentimentu nudar Timoroan ida, saida mak ita rasik hanoin atu halo diak liu tan hodi hamosu mudansa iha futuru oin mai?

a. Saida mak ita hanoin atu ita bele halo kona-ba asuntu sira ne’e? b. Karik agora daudaun ita halo hela buat sira ne’e? c. Karik lae, buat saida mak hapara ita atu halo mudansa?

6. Sentimentu nudar membru ida husi komunidade, saida mak ita hanoin atu halo diak liu tan ka halo mudansa?

a. Saida mak ita hanoin ita bele halo kona-ba asuntu sira ne’e? b. Karik agora daudaun ita halo hela buat sira ne’e? c. Karik la’e, buat saida mak hapara ita atu envolve?

7. Bainhira ema hateten katak ita tenke envolve iha vida polítika, hanoin ne’e signifika saida? Karik ita sente hanesan ita iha obrigasaun atu halo Timor Leste di’ak liután?

Page 41: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida

37

8. Hanesan sidadaun Timor ida, karik ita hanoin ita iha oportunidade di’ak hodi envolve iha vida polítika nian?

a. Karik sin, maneira saida mak ita sente fasil atu envolve? b. Karik sin, maneira saida mak ita sente efetivu liu atu envolve? c. Karik la’e, saida mak ita hanoin atu presiza hodi halo diak liu tan

oportunidade atu hetan envolvimentu iha vida polítika? 9. Saida mak motiva/enkoraja/estimula ita atu forma ita nia perspeitiva

politika? 10. Karik ita iha hakarak ruma atu partisipa iha prosesu polítika nian iha futuru?

Karik nune’e oinsá? Karik lae, tanba saida?

Page 42: LIAN FOUN -  · PDF filepartisipante barak sente lider nasionál presiza tau atensaun boot liu mak saúde no edukasaun báziku, estrada, ... hatene sira hili partidu saida