Stanisław Lem

SOLIARISEDEM

Šyroko vidomi naukovo-fantastyčni romany vydatnoho sučasnoho poľśkohopyśmennyka maliujuť kartyny hipotetyčnoho kontaktu zemlian z inšoplanetnymycyvilizacijamy: dramatyčnyj pošuk vzajemorozuminnia z rozumnoju istotoju pla-nety Soliaris — mysliačym Okeanom («Soliaris») i z nadilenymy vysokorozvyne-nym intelektom duplexamy — meškanciamy planety Edem («Edem»).

V romanach smilyvo j hostro stavliaťsia serjozni filosofśki, sociäľni ta moraľniproblemy, značennia jakych osoblyvo zrostaje v epochu naukovo-techničnoji revo-liuciji.

Romany

Pereklad z poľśkoji Dmytra AndruchovaChudožnyk V. F. JavorśkyjKyjiv, Vydavnyctvo «Moloď», 1987Pisliamova V. I. DmytrevśkohoPerekladeno za vydanniam:Stanisław Lem. Soliaris. Edem.«Iskry», Varšava, 1982.

Stanisław Lem

SOLIARIS

PRYBUTTIARivno o devjatnadciatij za bortovym časom ja projšov povz tych, ščo zibralysia dov-

kola kolodiazia, j po metalevomu trapu spustyvsia v kapsulu. Vona bula taka tisna, ščo vnij ledve možna bulo rozstavyty likti. Otož koly ja vkrutyv nakonečnyk šlanga v patrubok,jakyj styrčav iz stinky kapsuly i mij skafandr rozduvsia, ja vže ne mih naviť povoruchnu-tysia. Ja stojav, — točniše vysiv, — u povitrianomu loži, zlyvšyś v odne cile z metalevojuškaralupoju.

Zvivšy oči, ja pobačyv kriź opukle sklo stiny kolodiazia, a vyšče — schylene nad nymModdardove oblyččia. Za myť vono ščezlo, i v kapsuli zrobylosia temno — ce nahori opus-tyly važkyj zachysnyj konus. Visim raziv zavyly elektromotory, jaki zatiahuvaly hajky.Potim zasyčalo povitria, jake nahnitaly v amortyzatory. Oči postupovo zvykaly do te-mriavy. Ja rozrizniav uže jasno-zeleni obrysy tablo — jedynoho v kabini.

— Ty hotovyj, Keľvin? — prolunalo v navušnykach.— Hotovyj, Moddard, — vidpoviv ja.— Ni pro ščo ne turbujsia. Stancija tebe pryjme, — skazav vin. — Ščaslyvoji dorohy!Ne vstyh ja vidpovisty, jak nahori ščoś zaskrehotalo, i kapsula zdryhnulaś. Ja my-

mochiť napružyv mjazy, ale vže biľše ničoho ne vidčuv.— Koly start? — zapytav ja i vlovyv jakyjś šerech, nemovby na membranu posy-

pavsia dribneńkyj pisok.— Ty vže letyš, Keľvin. Buvaj zdorov! — deś zovsim poruč prolunav holos Moddarda.Važko bulo v ce poviryty, ale priamo pered mojim oblyččiam vidkrylasia šyroka

ščilyna, i ja pobačyv kriź neji zirky. Ja namahavsia vidšukaty Aľfu Vodolija, do jakoji pri-amuvav «Prometej», ale marno. Nebo cych obšyriv Galaktyky bulo meni nevidome, ja neznav tut žodnoho suzirja; za vuźkym vikoncem vychoryvsia iskrystyj pyl. Ja čekav, kolyzablymaje perša zirka. Ale tak i ne dočekavsia — zori prosto zblidly j počaly znykaty,rozplyvajučyś na porudilomu tli. Ja zrozumiv, ščo perebuvaju vže u verchnich šarach at-mosfery. Stysnutyj z usich bokiv pnevmatyčnymy poduškamy tam, ščo j ne povoruchneš-sia, ja mih dyvytysia tiľky prosto sebe. Horyzontu poky ščo ne bulo vydno. A ja letiv iletiv, zovsim ne vidčuvajučy cioho. Lyše tilo moje povoli j pidstupno ohortav pal. Izzovnidolynav tychyj, pronyzlyvyj skrehit, nemovby po mokromu sklu vodyly jakymś metalevympredmetom. Jakby ne cyfry, ščo myhtily na tablo, ja b i hadky ne mav, z jakoju vele-tenśkoju švydkistiu padaje kapsula. Zirok poperedu vže ne bulo. Ohliadovu ščilynu zato-pylo rude svitlo. U mojich skroniach lunko hupala krov, oblyččia pašilo, v potylyciu duvcholodnyj strumiń iz kondyciöneru; a poškoduvav, ščo meni ne vdalosia pobačyty «Pro-meteja» — koly avtomatyčnyj prystrij vidkryv ohliadovu ščilynu, vin opynyvsia vže, ma-buť, za mežamy vydymosti.

Kapsula zdryhnulasia raz, udruhe, potim počalasia nesterpna vibracija; vona proby-vala vsi izoliacijni obolonky, povitriani podušky j pronykala v hlyb moho tila — jasno-zeleni obrysy tablo rozmazalysia. Ta ja ne vidčuvav aninajmenšoho strachu, bo ne dliatoho pryletiv iz takoji daleči, ščob zahynuty oce zaraz bilia samisińkoji mety podoroži.

— Stancija Soliaris! — zakryčav ja. — Stancija Soliaris! Stancija Soliaris! Zrobiť ščo-nebuď. Zdajeťsia, ja vtračaju stabilizaciju. Stancija Soliaris, hovoryť Keľvin. Pryjom.

I znov ja progavyv, važlyvyj moment — pojavu planety. Vona raptom vynykla peredimnoju, — velyčezna, plaska; za rozmiramy smuh na jiji poverchni ja mih vyznačyty, ščoperebuvaju šče daleko vid neji, točniše, vysoko, bo vže pomynuv tu nevlovnu mežu, kolyvidstań vid nebesnoho tila staje vysotoju. Ja padav. Use šče padav. I vyrazno vidčuvav cenaviť teper, koly zapliuščyv oči. Vtim, ja vidrazu ž rozpliuščyv jich — chotilosia pobačytyjaknajbiľše.

Počekavšy šče kiľka desiatkiv sekund, ja znovu počav vyklykaty stanciju. Ale j ciohorazu ne otrymav nijakoji vidpovidi. V navušnykach zalpamy triščaly atmosferni rozriady.Vony čitko vyriznialysia na tli šumu, takoho hlybokoho j nyźkoho, nenače to buv holossamoji planety. Oranževe nebo v ohliadovij ščilyni zaplyvlo biľmom. Sklo poťmianilo; jamymochiť ziščulyvsia, naskiľky meni dozvolyly ce zrobyty pnevmatyčni podušky, ta na-stupnoji myti zrozumiv, ščo to buly chmary. Vony lavynoju majnuly vhoru j ščezly. A javse šče planeruvav, opyniajučyś to v jaskravomu soniačnomu siajvi, to v tini; kapsulaobertalasia dovkola vertykaľnoji osi, i velyčeznyj, movby rozbuchlyj soniačnyj dysk roz-mireno proplyvav pered mojimy očyma, zjavliajučyś livoruč i ščezajučy pravoruč. Narazkriź šum i trisk prosto v vucho meni zatorochtiv dalekyj holova

— Stancija Soliaris — Keľvinu, stancija Soliaris — Keľvinu! Vse harazd. Vy pid kon-trolem stanciji. Stancija Soliaris — Keľvinu. Pryhotuvatysia do posadky v moment nuľ,povtoriuju, pryhotuvatysia do posadky v moment nuľ, uvaha, počynaju. Dvisti pjatdesiat,dvisti sorok devjať, dvisti sorok visim…

Miž okremymy slovamy lunalo uryvčaste popyskuvannia — očevydno, hovoryv avto-mat. Ce bulo prynajmni dyvno. Zvyčajno, koly na stanciju prybuvav chtoś novyj, ta šče jpriamo z Zemli, vsi, chto mih, bihly na posadočnyj majdančyk. Odnak času na rozdumy,ščo b ce mohlo označaty, v mene ne bulo, bo veletenśke kiľce, jake opysalo dovkola menesonce, razom z rivnynoju, kudy ja letiv, raptom staly dybky; pislia peršoho krenu počavsia

druhyj, u protyležnyj bik; ja hojdavsia, mov važok velyčeznoho majatnyka, namahajučyśpoboroty nudotu, i naraz pobačyv na poverchni planety, pokarbovanij, brudno-lilovymyta čornuvatymy smuhamy, maleńku šachivnyciu z bilych i zelenych ciatok — orijentyrstanciji. Tijeji ž myti vid verchu kapsuly ščoś z triskom vidirvalosia — dovhe namystokiľcevoho parašuta hučno zalopotilo… V cych zvukach bulo ščoś do boliu zemne — peršyjpislia stiľkoch misiaciv šum spravžnioho vitru.

Dali vse vidbulosia duže švydko. Dosi ja tiľky znav, ščo padav. Teper ja ce pobačyv.Bilo-zelena šachivnycia navaľno nablyžalasia; vže možna bulo rozhledity, ščo jiji namali-ovano na vydovženomu, kytopodibnomu sribliastomu korpusi z holkamy radarnych an-ten, z riadamy temnych iliuminatoriv, i ščo cej metalevyj kolos ne ležyť na poverchni pla-nety, a vysyť nad neju, vidkydajučy na čornyľno-čorne tlo vlasnu tiń — eliptyčnu priamušče hustišoji čornoty. Vodnočas ja pomityv fiöletovi chvyli na poverchni Okeanu, jaki li-nyvo perekočuvalysia, znenaćka slipučo-purpurovi po krajach chmary šuhnuly vysokovhoru; daleke j plaske nebo miž nymy spalachnulo buro-oranževoju barvoju; potim userozplyvlosia — ja vvijšov u štopor. Perš niž ja vstyh podaty syhnal, korotkyj udar pover-nuv kapsulu v vertykaľne položennia; v ohliadovij ščilyni rtutnym blyskom spalachnuvrozchvyliovanyj až do samisińkoho obriju, zatiahnutoho imloju, Okean; stropy j kupolyparašuta myttiu viddilylysia j, hnani vitrom, poneslysia nad chvyliamy, a kapsula jakośosoblyvo, mjako j plavno zahojdalaś, jak ce zavždy buvaje v štučnomu hravitacijnomu poli,a todi kovznula vnyz. Ostannie, ščo ja vstyh pomityty, buly gratčasti zlitni katapuľty jdvoje velyčeznych, zavvyšky, mabuť, z kiľkapoverchovu budivliu dzerkal ažurnych ra-diöteleskopiv. Ščoś zupynylo kapsulu z pronyzlyvym skrehotom stali, jaka pružynystovdarylasia u staľ, ščoś pidi mnoju vidčynylosia, i metaleva obolonka, v jakij ja letiv stojačy,protiahlo zitchnuvšy j zasyčavšy, zakinčyla svoju stovisimdesiatykilometrovu podorož.

— Stancija Soliaris. Nuľ-nuľ. Posadku zakinčeno. Kineć, — počuv ja mertvyj holoskontroľnoho prystroju.

Vidčuvajučy nevyraznyj tysk na hrudy j nepryjemnyj tiahar useredyni, ščo heť roz-pyrav mene, ja oboma rukamy potiah na sebe važeli, jaki znachodylysia na rivni mojichplečej, i rozimknuv kontakty. Zasvityvsia zelenyj napys «ZEMLIA», stinky kapsuly ro-zijšlysia, pnevmatyčne lože leheńko pidštovchnulo mene v spynu, i ja, ščob ne vpasty,stupyv krok upered.

Z tychym šypinniam, schožym na sumne zitchannia, povitria vyjšlo z moho skafan-dra. Ja buv viľnyj.

Ja stojav pid vysokoju, nače sklepinnia chramu, sribliastoju lijkoju. Po stinachtiahlysia spletinnia riznobarvnych trub, znykajučy v kruhlych liukach. Ja obernuvsia.Ventyliacijni šachty huly, vtiahujučy reštky otrujnoji atmosfery, jaka vvirvalasia siudypid čas posadky kapsuly. Porožnia, mov trisnutyj kokon, syhara kapsuly stojala na dničaši stalevoho pidvyščennia. Jiji zovnišnia obšyvka obhorila j stala brudno-koryčnevoju.Ja zrobyv kiľka krokiv po pochylij ploščyni. Dali na metal bulo navareno šar šerechatohoplastyku. V tych misciach, de zvyčajno kotylysia vizky pidjomnykiv raket, plastyk proter-sia až do samisińkoji stali.

Znenaćka kompresory ventyliatoriv zmovkly j dovkola zapala hlyboka tyša. Ja tro-chy bezporadno ozyrnuvsia, čekajučy, koly chtoś zjavyťsia, prote nikoho ne bulo. Tiľkyneonova strilka vkazuvala na bezšumnyj eskalator. Ja stav na nioho. Sklepinnia zalu har-noju paraboloju spadalo vnyz, perechodiačy v tuneľ korydora. V joho nišach hromadylysiabalony dlia stysnenych haziv, kontejnery, kiľcevi parašuty, jaščyky. Vse ce bulo zvaleno v

kupu, abyjak. Ce mene tež zdyvuvalo. Eskalator zakinčyvsia bilia okruhloho rozšyrenniakorydora. Tut panuvav išče biľšyj bezlad. Z-pid zvalyšča bliašanok vytikala maslianystakaliuža. V povitri stojav nepryjemnyj rizkyj zalach. Navsibič, čitko vidbyvajučyś u cij lyp-kij ridyni, tiahlysia slidy čerevykiv. Miž bliašankamy vydnilysia suvoji biloji stričky, klaptipaperu j smittia, — mabuť, use ce bulo vymeteno z kabin. I znov spalachnuv zelenyj po-kažčyk, spriamovujučy mene do serednich dverej. Za nymy viv takyj vuźkyj korydor, ščov niomu ledve zmohlo b rozmynutysia dvoje liudej. Svitlo pronykalo kriź nacileni v neboverchni iliuminatory z linzopodibnym sklom. Šče odni dveri, rozmaliovani bilo-zelenymyšachovymy kvadratykamy, buly pročyneni. Ja vvijšov doseredyny. Ce bula napivkruhlakabina z odnym velykym panoramnym iliuminatorom, u jakomu palalo povyte lehkymserpankom nebo. Vnyzu bezšumno perekočuvalysia čornuvati hrebeni chvyľ. U stinachvydnilosia bezlič šafok z instrumentamy, knyžkamy, nemytymy skliankamy, zapylenymytermosamy. Na brudnij pidlozi stojalo pjať čy šisť mechaničnych, ruchlyvych stolykiv, amiž nymy — kiľka naduvnych krisel, ščo vtratyly buď-jaku formu, bo z nych vyjšlo povit-ria. Tiľky odne, z vidkydnoju spynkoju, bulo nakačane. V niomu sydiv dribneńkyj, chu-dorliavyj čolovik z obpalenym soncem oblyččiam. Škira klaptiamy luščylasia v nioho znosa j vylyć. Ja zrozumiv, ščo ce Snaut, zastupnyk Gibariana, kibernetyk. Svoho času vinnadrukuvav kiľka dosyť oryginaľnych statej u «Soliarystyčnomu aľmanachu». Raniše jajoho nikoly ne bačyv. Na niomu bula sitčasta soročka, kriź vička jakoji styrčaly syvi volo-syny zapalych hrudej, i brudni bili, z pliamamy na kolinach, propaleni reaktyvamy polot-niani štany z bezliččiu kyšeń, jak u montažnyka. V ruci vin trymav plastykovu hrušu, zjakoji zvyčajno pjuť na korabliach, de nema štučnoji hravitaciji. Snaut dyvyvsia na meneprymružyvšyś, nače joho slipylo svitlo. Znenaćka hruša vypala z joho rozimknenychpaľciv i pokotylasia po pidlozi, pidstrybujučy, nače mjačyk. Z neji vylylosia trochy prozo-roji ridyny. Na oblyčči Snauta ne bulo ani krovynky. Pryholomšenyj, ja ne mih vymovytyj slova. Skiľky tryvala cia nima scena, ne možu skazaty, ale povoli strach, jakyj skuvavSnauta, počav peredavatysia j meni. Ja stupyv krok upered. Snaut ziščulyvsia v krisli.

— Snaut… — prošepotiv ja.Vin zdryhnuvsia, nače vid udaru, i, dyvliačyś na mene z nevymovnoju ohydoju, pro-

chrypiv:— Ja tebe ne znaju, ne znaju tebe. Čoho ty chočeš?..Rozlyta ridyna švydko vyparovuvalasia. V povitri zapachlo alkoholem. Vin pyv? Buv

pjanyj? Ale čoho vin tak bojiťsia? Ja vse šče stojav posered kabiny. Kolina v mene tremtily,a vucha nače chtoś zatknuv vatoju. Pidloha poplyvla z-pid nih. Za opuklym sklom iliumi-natora rozmireno pohojduvavsia Okean.

Snaut ne spuskav z mene nalytych krovju očej. Vyraz strachu postupovo schodyv zjoho oblyččia, ale ohyda, z jakoju vin i dali dyvyvsia na mene, ne mynala.

— Ščo z toboju?.. — napivholosno zapytav ja joho. — Ty chvoryj?— Pikluješsia… — hlucho skazav vin. — On jak. Ale čomu same pro mene? Ja tebe

ne znaju.— De Gibarian? — zapytav ja.Na myť Snautovi perechopylo podych, oči joho znovu osklily, v nych ščoś spalachnulo

j vidrazu ž zhaslo.— Gi… Giba… — probeľkotiv vin. — Ni! Ni!!! — I zatrusyvsia vid bezzvučnoho,

idiötśkoho smichu. Potim raptom zatych. — Ty pryjšov do Gibariana?.. — zapytav vin užemaj že spokijno. — Do Gibariana? Ščo ty chočeš z nym zrobyty?

Snaut dyvyvsia na mene tak, nače ja vraz perestav javliaty soboju dlia nioho nebez-peku; v joho slovach, a šče biľše v toni bulo ščoś nenavysne i obrazlyve.

— Ščo ty hovoryš?.. — vytysnuv ja z sebe, pryholomšenyj. — De vin?Snaut pyľno dyvyvsia na mene:— Ty ne znaješ?..«Vin pjanyj. Pjanyj, jak čip», — podumav ja i spalachnuv hnivom. Zvyčajno, krašče

bulo b zabratysia zvidsy, ta meni zreštoju urvavsia terpeć.— Opamjatajsia! — kryknuv ja. — Zvidky ja možu znaty, de vin, jakščo tiľky-no

pryletiv! Ščo z toboju, Snaut?!!U nioho vidvysla nyžnia ščelepa, i jomu znov perechopylo podych, oči raptom zblys-

nuly. Tremtiačymy rukamy vin schopyvsia za poručni krisla j pidvivsia z takym zusylliam,ščo až chrusnuly kistočky.

— Ščo? — skazav vin, majže zovsim protverezivšy. — Pryletiv? Zvidky ty pryletiv?— Z Zemli, — serdyto vidpoviv ja. — Može, ty čuv pro neji? Meni zdajeťsia, ščo ni!— Z Ze… o Bože!.. Tak ty — Keľvin?!— Keľvin. Čoho ty tak na mene vytriščyvsia? Ščo v ciomu dyvnoho?— Ničoho, — vidpoviv vin, zaklipavšy povikamy. — Ničoho. — I poter čolo. — Vybač

meni, Keľvin, ce ničoho, znaješ, tak nespodivano… Ja ne čekav…— Jak to ne čekav? Adže vam poslaly povidomlennia šče kiľka misiaciv tomu, a Mod-

dard radyruvav šče raz siohodni, z bortu «Prometeja»…— Tak. Tak… zvyčajno, tiľky, bačyš, tut u nas dejakyj… rozhardijaš…— Ta baču, — sucho vidpoviv ja. — Cioho ne možna ne pomityty.Snaut obijšov dovkola mene, niby chotiv peresvidčytysia, ščo mij skafandr takyj, jak

usi skafandry na sviti, — zvyčajnisińkyj, z perepletinniam šlangiv ta provodiv na hrudi-ach. Kiľka raziv kachyknuv, potim torknuvsia rukoju svoho kistliavoho nosa.

— Chočeš pryjniaty duš?.. Ce tebe trochy osvižyť… Holubi dveri navproty.— Diakuju. Ja znaju planuvannia stanciji.— Može, ty holodnyj?..— Ni. De Gibarian?Snaut pidijšov do iliuminatora, niby ne čujučy moho zapytannia. Teper, stojačy do

mene spynoju, vin zdavavsia značno staršym. Korotko pidstryžene syve volossia, spalenasoncem, pokarbovana hlybokymy, nače šramy, zmorškamy potylycia. Za iliuminatorompoblyskuvaly veletenśki hrebeni chvyľ, jaki to pidijmalysia, to opadaly tak poviľno, movbyOkean zastyhav. Zdavalosia, ščo stancija ruchajeťsia trochy bokom, ziskovzujučy z nevy-dymoji osnovy. Potim vona povertajeťsia v poperednie položennia i znov linyvo nachylia-jeťsia, ale vže v inšyj bik. Ta ce, očevydno, buv optyčnyj obman. Plastivci slyzystoji pinykolioru krovi zbyralysia miž chvyliamy. Mene zamlojilo. Suvoryj poriadok na bortu «Pro-meteja» pryhadavsia meni jak ščoś dorohe, bezpovorotno vtračene.

— Posluchaj… — nespodivano ozvavsia Snaut. — Poky ščo tiľky ja… — Vin ober-nuvsia j nervovo poter ruky. — Tobi dovedeťsia zadovoľniatysia lyše mojim tovarystvam.Poky ščo. Možeš nazyvaty mene Ščurom. Ty znaješ mene chiba z fotografiji, ale tobajduže, tak mene nazyvajuť usi. Tut ja vže ničoho ne možu vdijaty. Jakščo zvažyty na te,ščo moji baťky strašenno zachopliuvalysia kosmosom, to Ščur zvučyť naviť duže po-zemnomu…

— De Gibarian? — uperto dopytuvavsia ja.Vin zaklipav očyma.

— Meni duže prykro, ščo ja tebe tak pryjniav. Ce… ne tiľky moja vyna. Ja zovsimzabuv, tut take kojilosia, ščo, znaješ…

— Nu ščo ty, vse harazd, — vidpoviv ja. — Ne budemo zaraz pro ce. To ščo ž use-taky z Gibarianom? Joho nemaje na stanciji? Vin kudyś poletiv?

— Ni, — vidpoviv Snaut, dyvliačyś u kutok, zavalenyj kotuškamy z kabelem. — Ni-kudy vin ne poletiv. I ne poletyť. Same tomu… miž inšym…

— Čomu? — vyhuknuv ja. Vucha v mene šče j dosi buly niby zatknuti vatoju — japohano čuv. — Ščo ty chočeš cym skazaty? De vin?

— Ty ž use znaješ, — vidpoviv Snaut zovsim inšym tonom. I tak cholodno hlianuvmeni v oči, ščo poza spynoju v mene až murachy probihly. Može, vin i spravdi buv pjanyj,prote znav, ščo kaže.

— Nevže z nym ščoś stalosia?..— Tak, stalosia.— Neščasnyj vypadok?Snaut kyvnuv holovoju, ne spuskajučy z mene svoho pyľnoho pohliadu, nemov cho-

tiv peresvidčytyś, jak ja na ce zreahuju.— Koly?— Siohodni na svitanku.Dyvna rič: te, ščo skazav Snaut, mene anitrochy ne vrazylo, skoriše navpaky. Dilo-

vytisť, z jakoju my obminialysia lakoničnymy zapytanniamy i vidpovidiamy, naviť trochyzaspokojila mene. Zdavalosia, teper ja rozumiju povedinku Snauta, jaka šče kiľka chvylyntomu tak pryholomšyla mene.

— Jak ce stalosia?— Pidy pereodiahnyś, rozpakuj svoji reči j vertajsia siudy… nu… skažimo, za ho-

dynu.Myť povahavšyś, ja pohodyvsia:— Harazd.— Stryvaj, — zupynyv mene Snaut, koly ja vže rušyv do dverej. Vin dyvyvsia na

mene jakoś nezvyčno. Ja bačyv: vin nijak ne može vytysnuty z sebe te, ščo krutyťsia vnioho na jazyci. — Nas bulo troje i teper, razom z toboju, znov stalo troje. Ty znaješ Sar-toriüsa?

— Tak samo, jak i tebe. Lyše z fotografiji.— Vin u laboratoriji, nahori, i, dumaju, ne vyjde zvidty do noči, odnak… v usiakomu

razi, ty joho vpiznaješ. Jakščo pobačyš tut išče kohoś, rozumiješ, ne mene i ne Sartoriüsa,rozumiješ, to…

— To ščo?Čy ne son use ce? Na tli čornych chvyľ, jaki kryvavo polyskuvaly v prominni pryza-

chidnoho soncia, Snaut znov siv u krislo i, jak i raniše, ponuryvšy holovu, dyvyvsia v ku-tok, na kotušku zmotanoho kabeliu.

— To… ne roby ničoho.— Koho ja možu pobačyty? Pryvyd? — rozserdyvsia ja.— Rozumiju. Ty hadaješ, ja schybnuvsia z rozumu. Ni. Ne schybnuvsia. Ja ne možu

tobi pojasnyty cioho inakše… poky ščo. Zreštoju, može… ničoho j ne staneťsia. V usi-akomu razi, zapamjataj te, ščo ja tobi skazav. Ja tebe zasterih.

— Vid čoho? Pro ščo ce ty?— Trymaj sebe v rukach, — uperto pravyv svoje Snaut. — Povoďsia tak, nače… Buď

hotovyj do vsioho. Ce nemožlyvo, ja znaju. Ta ty vse ž taky sprobuj. Ce jedynyj vychid.Inšoho prosto nema.

— Ale ščo? ja pobaču?! — majže zakryčav ja, ledve strymujučyś, ščob ne schopytyjoho za pleči j ne trusnuty, pryvodiačy do tiamy, ščob vin ne sydiv otak, utupyvšyś u kutok,z neščasnym vyrazom na obpalenomu soncem oblyčči, nasylu vytyskajučy z sebe kožneslovo.

— Ne znaju. U pevnij miri ce zaležyť vid tebe.— Haliucynaciji?— Ni. Ce… reaľnisť. Ne… napadaj. Pamjataj.— Ščo ty meleš?! — znovu spaleniv ja.— My ne na Zemli.— Politeriji? Ale ž vony zovsim ne schoži na liudej! — vyhuknuv ja.Ja ne znav, jak vyrvaty Snauta z cioho stanu vidčužennia, a vin i dali dyvyvsia prosto

sebe v porožneču j, zdavaloś, vyčytuvav u nij ščoś take bezhluzde, vid čoho a žylach chololakrov.

— Same tomu ce tak strašno, — tycho skazav Snaut. — Pamjataj: buď nastoroži!— Ščo stalosia z Gibarianom?Vin ne vidpoviv.— Ščo robyť Sartoriüs?— Prychoď čerez hodynu.Ja povernuvsia i vyjšov. Vidčyniajučy dveri, šče raz hlianuv na Snauta. Vin sydiv,

zhorbyvšyś, zatulyvšy oblyččia rukamy, maleńkyj, u brudnych vid reaktyviv štaniach.Tiľky teper ja pobačyv, ščo na paľciach joho ruk zapeklasia krov.

SOLIARYSTYU tuneli korydora nikoho ne bulo. Ja myť postojav pered začynenymy dveryma, na-

sluchajučy. Stiny, mabuť, buly dosyť tonki, bo zzovni donosylosia zavyvannia vitru. Nadveriach trochy navskosy vysiv priamokutnyj šmatok plastyku, na jakomu bulo napysanoolivcem: «Liudyna». Ja dyvyvsia na ti nerozbirlyvi karliučky, i meni raptom zachotilosiavernutyś do Snauta, ale ja zrozumiv, ščo ce nemožlyvo.

Joho bezhluzde zasterežennia vse šče lunalo meni v vuchach. Ja obvernuvsia i vrazvidčuv, jakyj nesterpno važkyj stav na meni skafandr. Navkolo panuvala tyša, ta mene nepolyšalo vidčuttia, ščo za mnoju chtoś sposterihaje. Ja vernuvsia do kruhloho prymiščen-nia z pjaťma dveryma. Na trioch iz nych vysily tablyčky: «D-r Gibarian», «D-r Snaut»,«D-r Sartoriüs». Na četvertych dveriach tablyčky ne bulo. Trochy povahavšyś, ja leheńkonatysnuv ručku i poviľno pročynyv dveri. Koly vony počaly prochyliatysia, meni raptomzdalosia, biľše toho, ja buv majže peven, ščo tam chtoś je. Ja vvijšov doseredyny.

Ni duši. Takyj samyj, tiľky trochy menšyj, opuklyj iliuminator dyvyvsia na Okean.Tut, pid soncem, joho chvyli minylysia masnym polyskom, nemovby na nych rozlylasiačervoniasta olyva. Purpurovyj vidblysk zatopyv usiu kimnatu, schožu na korabeľnu ka-jutu. Z odnoho boku stojaly polyci z knyžkamy, miž jakymy bulo vertykaľno prykriplenodo stiny zmontovane na kardanach ližko, z druhoho — bezlič šafok; miž nymy v nikelio-vanych ramkach vysily znimky planety z kosmosu; v metalevych zachvatach stojaly pro-birky j kolby, zatknuti vatoju; pid iliuminatorom, zacharaščujučy prochid, tiahlysia dvariady bilych emaliovanych jaščykiv. Kryšky na dejakych z nych buly vidkynuti, vidkryva-jučy vmist jaščykiv, povnych instrumentiv i plastykovych šlangiv; u dvoch kutkach —krany, vytiažna šafa, morozyľni ustanovky, prosto na pidlozi — mikroskop, bo na vely-komu zastavlenomu stoli pid iliuminatorom joho vže nide bulo prymostyty.

Obernuvšyś, ja pomityv bilia samisińkych dverej šafu, ščo siahala až steli. Dverciatav nij buly pročyneni, i ja pobačyv tam kombinezony, roboči j zachysni chalaty; na polyci-ach ležala bilyzna, antyradiäcijni čoboty, miž chaliavamy jakych poblyskuvaly aliumini-jevi balony dlia portatyvnych kysnevych aparativ. Dva aparaty razom z maskamy vysilyna byľci pidniatoho ližka. Tut, jak i skriź, panuvalo bezladdia, choč vydno bulo, ščo chtoś,chaj i nedbalo j chaplyvo, ale vse-taky prybyrav. Potiahnuvšy nosom, ja vidčuv slabkyjzapach chimičnych reaktyviv i čohoś jadučoho. Nevže chlor? Ja mymochiť pošukav očymapid steleju v kutkach ventyliacijni rešitky. Pryklejeni do jichnich ramok smužky paperuleheńko vorušylysia, — otže, kompresory praciujuť, pidtrymujučy normaľnu cyrkuliacijupovitria. Ja perenis knyžky, aparaty j instrumenty z dvoch stiľciv u kutky, abyjak po-rozpychavšy jich, ščob zviľnyty bodaj trochy miscia dovkola ližka, miž šafoju i polyciamy.Potim pidtiah višalku, ščob povisyty na nij skafandr, i vže chotiv buv rozstebnuty zamky-blyskavky, ale raptom opustyv ruky. Ja nijak ne mih vidvažytysia zniaty z sebe skafandr— meni zdavalosia, ščo bez nioho ja stanu zovsim bezzachysnym. Ja šče raz obviv usedovkola pohliadom, pereviryv, čy ščiľno začyneno dveri; jak vyjavylosia, v nych ne bulozamka, i ja, trochy povahavšyś, pidper jich dvoma važennymy jaščykamy. Otak zabaryka-duvavšyś, ja myttiu zniav skafandr i zdychavsia svojeji važkoji, rypučoji obolonky.

U vuźkomu dzerkali na vnutrišnij stinci šafy vidbyvalasia častyna kimnaty. Krajemoka ja raptom pomityv tam jakyjś ruch i pidchopyvsia z miscia, ale vidrazu ž zrozumiv,ščo to moje vlasne vidobražennia. Mij trykotažnyj kostium pid skafandrom veś prosiakpotom, tož dovelosia skynuty i joho. Potim ja vidsunuv šafu. V niši za neju blysnuly stiny

maleseńkoji dušovoji. Tam, pid samisińkym dušem, na pidlozi ležala čymala plaska ko-robka. Ja nasylu pidniav jiji, ščob zanesty do kimnaty. Koly stavyv jiji na pidlohu, kryška,mov na pružyni, znenaćka vidskočyla, i ja pobačyv viddilennia, zapovneni jakymyś čuder-naćkymy rečamy — spotvorenymy, hrubymy podobamy instrumentiv z temnoho metalu,trochy schožymy na ti, jakymy bulo napchano šafky. Deformovani, vykryvleni, oplavleni,nače z požaryšča, vony vže ni na ščo ne hodylysia. Ta najbiľše vražalo te, ščo taki samislidy poškodžennia buly j na keramitovych, tobto praktyčno neplavkych ručkach. U žodnijlaboratornij peči ne možna bulo dosiahty temperatury, pry jakij vony plavliaťsia, — chibaščo v atomnomu reaktori. Z kyšeni svoho skafandra ja vyjniav portatyvnyj indykator vy-prominiuvannia, pidnis do cych dyvovyžnych instrumentiv, ale joho čornyj cylindrmovčav.

Na meni buly lyše plavky j majka. Ja skynuv jich na pidlohu, mov jakyjś nepotrib, istav pid duš. Voda vidrazu ž prynesla meni polehkisť. Ja vyhynavsia pid jiji pružnymy,hariačymy strumeniamy, masuvav tilo, pyrskav — myvsia tak staranno, nemovby chotivzmyty z sebe ciu strašnu, pidozrilu nepevnisť, jaka vypovnyla vsiu stanciju.

U šafi ja znajšov lehkyj trenuvaľnyj kostium, jakyj zvyčajno nadiahajuť pid skafandr.Perekladajučy v joho kyšeni veś svij ubohyj skarb, miž storinkamy zapysnyka ja namacavščoś tverde. Jak vyjavylosia, ce buv kliuč vid mojeji zemnoji kvartyry. Ja j ujavlennia nemav, jak vin tudy potrapyv, jakuś myť nerišuče povertiv joho v paľciach, a todi poklav nastil. Universaľnyj skladanyj nožyk naviv na dumku, ščo meni, možlyvo, znadobyťsia jakaśzbroja. Ale vin dlia cioho, zvisno, ne hodyvsia. Vtim, ničoho inšoho v mene ne bulo, a dotakoho duševnoho stanu, ščob šukaty vyprominiuvač čy ščoś podibne, ja šče ne dijšov.

Ja vsivsia na metalevomu stiľčyku, jakyj stojav posered viľnoho prostoru, viddalikvid usich rečej. Meni chotilosia pobuty na samoti. Ja tišyvsia, ščo v mene je šče biľš jakpivhodyny času; ničoho ne vdiješ — ja vid pryrody buv pedantyčnyj i punktuaľnyj bu-kvaľno u vsiomu, naviť u dribnyciach. Strilky na dvadciatyčotyriochhodynnomu cyferb-lati moho naručnoho hodynnyka pokazuvaly siomu. Sonce sidalo. Sim hodyn za miscevymčasom — otže, dvadciať na bortu «Prometeja». Na Moddardovych ekranach planeta Soli-aris, mabuť, uže zmenšylasia do rozmiriv iskorky j ničym ne vidriznialasia vid zirok. Taščo meni bulo teper do «Prometeja»? Ja zapliuščyv oči. Dovkola panuvala hlyboka tyša,jaku porušuvaly tiľky rozmirene niavčannia trub ta hluche kapotinnia vody na kacheľ udušovij.

Otže, Gibarian mertvyj. Jakščo ja pravyľno zrozumiv Snauta, to joho smerť nastalavsioho kiľka hodyn tomu. Ščo zrobyly z joho tilom? Pochovaly? Ale ž tut, na cij planeti,cioho zrobyty ne možna. Ja dosyť dovho rozmirkovuvav nad cym, nemovby dolia mert-voho bula dlia mene teper najholovniše, a potim, zrozumivšy bezhluzdisť takych dumok,pidvivsia j počav chodyty z kutka v kutok, raz po raz začipajučyś nosakamy za rozkydanina pidlozi knyžky; spitknuvšyś ob ščoś, ja nachylyvsia j pobačyv nevelyčkyj planšet, ščovydavsia meni porožnim. Ja pidniav joho. V planšeti ščoś ležalo. Vidkryvšy joho, ja vytiahpliašku z temnoho skla. Vona bula lehka, nenače z paperu. Ja podyvyvsia kriź neji natemno-červonyj, zatiahnutyj brudnoju imloju zachid soncia. Ščo ce zi mnoju dijeťsia?Čomu ja zvertaju uvahu na vsiliaki durnyci, na zovsim neznačni dribnyci, jaki popada-juťsia meni na oči?

I raptom ja zdryhnuvsia vid slipučoho svitla. Mabuť, spraciuvav fotoelement — kim-natu vže opovyvaly sutinky. Ja buv spovnenyj čekannia, moje napružennia dedali

zrostalo, a porožneča, jaku ja vidčuvav za spynoju, stavala prosto nesterpnoju. Ščob pere-boroty ce počuttia, ja prysunuv stileć do knyžkovych polyć, uziav dobre znanyj meni dru-hyj tom staroji monografiji Chjuza j Ejhelia «Istorija planety Soliaris» i počav hortatyjoho, poklavšy na kolina tovstyj, cupkyj korineć.

Soliaris bulo vidkryto majže za sto rokiv do moho narodžennia. Planeta obertajeťsiadovkola dvoch sonć — červonoho j holuboho. Ponad sorok rokiv do neji ne nablyžavsiažoden kosmičnyj korabeľ. U ti časy teorija Hemou-Šepli pro nemožlyvisť vynyknenniažyttia na planetach podvijnych zirok vvažalasia axiömoju. Orbity takych planet bezpe-rervno zminiujuťsia vnaslidok hravitacijnych zbureń, spryčynenych vzajemnym obertan-niam dvoch sonć.

Perturbaciji, jaki vynykajuť pry ciomu, popereminno skoročujuť i roztiahujuť orbituplanety, i zarodky žyttia, jakščo vony j zjavliajuťsia, znyščuje to pal vyprominiuvannia; tokryžanyj cholod. Zminy ci vidbuvajuťsia protiahom miľjoniv rokiv, tobto v astronomič-nomu čy biölogičnomu masštabi za duže korotkyj čas, bo evoliucija potrebuje soteń miľjo-niv, a to j miľjardiv rokiv.

Soliaris, za poperednimy občyslenniamy, povynen protiahom pjatysot tysiač rokivnablyzytysia na vidstań, jaka dorivniuje polovyni parseka, do svoho červonoho soncia, ašče čerez miľjon rokiv — upasty v joho rozpečenu bezodniu.

Ta vže čerez desiať z lyškom rokiv učeni peresvidčylysia, ščo orbita planety ne za-znaje očikuvanych zmin, a taka ž postijna, jak i orbity planet našoji Soniačnoji systemy.

Šče raz provedeni — cioho razu z maxymaľnoju točnistiu — sposterežennia iobčyslennia tiľky pidtverdyly te, v čomu vže vsi buly pevni: Soliaris maje postijnu orbitu.

Otož Soliaris, ščo dosi buv odnijeju z kiľkoch soteń. planet, jaki ščoroku vidkryvajuťučeni i jakym u velykych statystyčnych tablyciach vidvodyťsia kiľka riadkiv — osnovnicharakterystyky jichnioho ruchu — teper perejšov u rang nebesnoho tila, kotre zasluho-vuje na osoblyvu uvahu.

Čerez čotyry roky pislia cioho vidkryttia Soliaris obletila expedycija Ottenšeľda, ja-kyj vyvčav joho z bortu «Laokoona» ta dvoch dopomižnych kosmičnych korabliv. Cia ex-pedycija mala charakter poperednioji rozvidky, tym biľše, ščo vysadytysia na planetu vonane mohla. Včeni tiľky vyvely na ekvatoriäľni j poliarni orbity velyku kiľkisť avtomatyč-nych suputnykiv-sposterihačiv, jaki maly zamiriaty hravitacijni potenciäly. Doslidžuvala-sia j poverchnia planety, majže cilkom pokryta Okeanom, nad rivnem jakoho pidnosiaťsiatiľky nečyslenni ploskohirja. Jak vyjavylosia, jichnia zahaľna plošča menša za terytorijuJevropy, choč diämetr Soliarisa na dvadciať procentiv biľšyj za zemnyj. Ci bezladno roz-kydani klaptyky skeliastoji j pusteľnoji suši zoseredženi perevažno v pivdennij pivkuli.Bulo vyvčeno takož sklad atmosfery, pozbavlenoji kysniu, i provedeno nadzvyčajno točnizamiry ščiľnosti planety, jiji aľbedo ta inšych astronomičnych charakterystyk. Jak i spo-divalysia, žodnych oznak žyttia ne bulo vyjavleno ni na ostrivciach suši, ni v Okeani.

Protiahom nastupnych desiatioch rokiv Soliaris, jakyj teper uže perebuvav u centriuvahy vsich sposterihačiv cioho kosmičnoho obšyru, demonstruvav dyvovyžnu «tenden-ciju do zberihannia svojeji, poza vsiakym sumnivom, hravitacijno nestabiľnoji orbity. Najakyjś čas naviť zapachlo skandalom, bo provynu za naslidky sposterežeń (dbajučy problaho nauky) namahalysia pereklasty to na okremych osib, to na občysliuvaľni mašyny,jakymy ci osoby korystuvalysia.

Čerez brak koštiv sporiadžennia speciäľnoji expedyciji na Soliaris zatrymalosia šče

na try roky, až do toho času, koly Šenahan, jakyj ukomplektuvav ekipaž, oderžav vid In-stytutu try korabli tonnažu «S» kosmodromnoho klasu. Za pivtora roku do prybuttia naplanetu expedyciji, jaka startuvala v rajoni Aľfy Vodolija, druhyj doslidnyćkyj flot za do-ručenniam Instytutu vyviv na dovkolasoliarijśku orbitu avtomatyčnyj satelojid — Misiać-247, ščo praciuje j dosi, pravda, pislia trioch čerhovych rekonstrukcij, kožnu z jakych pro-vedeno čerez desiatky rokiv. Dani, jaki vin zibrav, ostatočno pidtverdyly vysnovky expe-dyciji Ottenšeľda pro aktyvnyj charakter ruchu Okeanu.

Odyn korabeľ Šenahana zalyšyvsia na vysokij orbiti, a dva inšych pislia poperedniojipidhotovky sily na skeliastomu klaptyku suši ploščeju blyźko šestysot kvadratnych myľ,u rajoni pivdennoho poliusa planety. Expedycija, jaka praciuvala tut visimnadciať misia-civ, zahalom projšla uspišno, jakščo ne zvažaty na odyn neščasnyj vypadok, vyklykanyjnespravnistiu aparatury. Prote včeni, jaki vchodyly do skladu expedyciji, rozkololysia nadva protyležni tabory. Predmetom jichnioji superečky stav Okean. Na pidstavi analizivučeni odnostajno vyznavaly joho orhaničnym utvorenniam (nazvaty joho žyvym todi ščenichto ne navažuvavsia). Ta jakščo biölogy vbačaly v niomu dosyť prymityvne utvorennia,ščoś na zrazok veletenśkoho skupčennia, tobto odnijeji ridkoji klityny, jaka, potvorno roz-risšyś (vony nazyvaly jiji «dobiölogičnoju formacijeju»), otočyla vsiu planetu drahlystojuobolonkoju, ščo podekudy siahala kiľkoch myľ u hlybočiń, to astronomy j fizykystverdžuvaly, bucim ce nadzvyčajno vysokoorhanizovana struktura, jaka za skladnistiusvojeji budovy, možlyvo, perevažaje naviť zemni orhanizmy, jakščo vona zdatna aktyvnovplyvaty na formuvannia planetnoji orbity. Bo žodnoji inšoji pryčyny, jaka pojasniuvala bpovedinku Soliarisa, jim ne vdalosia vidkryty, biľše toho, planetofizyky vyjavyly zvjazokmiž pevnymy procesamy v plazmatyčnomu Okeani i miscevym hravitacijnym poten-ciälom, jakyj zminiuvavsia zaležno vid okeaničnoho «obminu rečovyn».

Takym čynom, fizyky, a ne biölogy zaproponuvaly paradoxaľne formuvannia —«plazmatyčna mašyna», majučy na uvazi utvorennia, v našomu rozuminni, može, j nežyve, odnak zdatne do cilespriamovanych dij, dodamo vidrazu — v astronomičnomumasštabi.

U cij dyskusiji, jaka, nače vyr, zatiahla v sebe protiahom kiľkoch tyžniv usi najvy-datniši avtorytety, vperše za visimdesiat rokiv pochytnulasia doktryna Hemou-Šepli.

Jakyjś čas dechto šče namahavsia jiji zachystyty, stverdžujučy, načebto Okean nemaje ničoho spiľnoho z žyvym orhanizmom, ščo ce naviť ne «poza» — čy «dobiölogične»utvorennia, a vsioho-na-vsioho geologična formacija, choč i nezvyčajna, bo zdatna tiľkystabilizuvaty orbitu Soliarisa, zminiujučy syly tiažinnia; pry ciomu posylalysia na zakonLe Šateľje.

Na protyvahu cij konservatyvnij dumci zjavylysia inši hipotezy, jaki prohološuvaly(napryklad, odna z najdoskonališych — hipoteza Čivita-Vitty), ščo Okean — rezuľtatdiälektyčnoho rozvytku: vid svoho pervisnoho stanu, vid Praokeanu — rozčynu chimič-nych rečovyn, jaki slabo reahujuť — vin zumiv pid vplyvom zovnišnich umov (tobto zminplanetnoji orbity, jaki zahrožuvaly joho isnuvanniu), mynajučy vsi zemni ščabli rozvytku,mynajučy vynyknennia odno— j bahatoklitynnych orhanizmiv, roslynnu j tvarynnu evo-liuciju, utvorennia nervovoji systemy j mozku, zrobyty rizkyj strybok do stadiji «homeo-statyčnoho okeanu». Inakše kažučy, vin ne prystosovuvavsia, jak zemni orhanizmy, pro-tiahom soteń miľjoniv rokiv, do navkolyšnioho seredovyšča, ščob tiľky pislia takoho try-valoho času daty počatok rozumnym istotam, a zrazu ž sam zapanuvav nad svojim sere-dovyščem.

Ce bulo duže oryginaľno, a prote j dosi nichto ne rozumiv, jak drahlysta masa možestabilizuvaty orbitu nebesnoho tila. I choč uže majže cile stolittia buly vidomi prystroji,jaki stvoriujuť štučni sylovi j hravitacijni polia — hravitatory, važko bulo naviť ujavyty,jak same amorfnyj kysiľ može zrobyty te, ščo v hravitatorach dosiahalosia za dopomohojuskladnych jadernych reakcij ta velyčeznych temperatur. U hazetach, jaki todi pysaly pro«tajemnyci Soliarisa», potišajučy čytačiv i vyklykajučy oburennia u včenych najivnymyvyhadkamy, traplialysia naviť tverdžennia, bucim planetarnyj Okean — dalekyj rodyčzemnych elektryčnych vuhriv…

Ta koly odnu problemu vdavalosia jakojuś miroju rozvjazaty, na jiji misci, — jak cezhodom ne raz buvalo z planetoju Soliaris, — postavala inša, šče nejmovirniša.

Doslidžennia pokazaly, ščo Okean dije zovsim ne za pryncypom našych hravitatoriv(zreštoju, ce bulo b i nemožlyvo), a zdaten bezposerednio modeliuvaty metryku času —prostoru, ščo, do reči, pryzvodyť do vidchyleń pry vymiriuvanni času na odnomu j tomusamomu merydiäni planety. Otže, Okean u pevnomu rozuminni ne tiľky znav teoriju Ejn-štejna — Bovi, ale j mih vykorystovuvaty jiji vysnovky (čoho ne možna skazaty pro nas).

U naukovomu sviti ce vidkryttia vyklykalo spravžniu buriu, čy ne najsyľnišu v na-šomu stolitti. Vsima vyznani nepochytni teoriji rozsypalysia na poroch, u naukovij litera-turi zjavylysia dosyť-taky jeretyčni statti, a aľternatyva «heniäľnyj Okean» čy «hravi-tacijni drahli» rozpalyla umy.

Use ce vidbuvalosia deś za pivtora desiatka rokiv do moho narodžennia. Koly jachodyv do školy, Soliaris, — na pidstavi vstanovlenych na toj čas faktiv, — bulo vže po-vsiudno vyznano planetoju, na jakij je žyttia, ale jaku naseliaje tiľky odyn meškaneć.

Druhyj tom Chjuza i Ejhelia, jakyj ja hortav majže mašynaľno, počynavsia z syste-matyky, takoji ž oryginaľnoji, jak i kumednoji. Klasyfikacijna tablycia rekomenduvala počerzi: typ — politerija (Polytheria), poriadok — odnoklitynni (Syncytialia), klas — meta-morfni (Metamorpha).

Nemovby nam bulo vidomo chtozna-skiľky predstavnykiv cioho vydu, tymčasom jaknaspravdi isnuvav tiľky odyn — ščopravda, vahoju v simnadciať biľjoniv tonn.

Pid paľciamy v mene šelestily koliorovi diähramy, grafiky, dani spektraľnych anali-ziv, jaki demonstruvaly charakter i perebih osnovnoho obminu ta joho chimični reakciji.Ščo dali ja zahlybliuvavsia v tovstennyj tom, to biľše matematyky zjavlialosia na krejdia-nych storinkach; tak nibyto naši vidomosti pro cioho predstavnyka klasu metamorfnych,jakyj ležav, povytyj temriavoju noči, ščo tryvala tut čotyry hodyny, za kiľkasot metriv pidstalevym dnyščem stanciji, buly vyčerpni.

Naspravdi ž ne vsi včeni šče dijšly odnostajnoji dumky pro te, čy Okean «istota», atym biľše čy možna vvažaty joho rozumnym. Ja postavyv hrubyj tom na polyciu j uziavnastupnyj. Vin podiliavsia na dvi častyny. U peršij vykladalysia protokoly nezličennychexperymentiv, metoju jakych bulo vstanovyty kontakt z Okeanom. U moji studentśki rokyci sproby — ja ce duže dobre pamjataju, — porodyly sylu-sylennu anekdotiv, žartiv tadotepiv; zdavalosia, naviť seredniovična scholastyka v porivnianni z tymy netriamy, v jakizavela včenych cia problema, bula jasniša j dostupniša. Druha častyna tomu, jaka nali-čuvala majže tysiaču trysta storinok, mistyla sami tiľky bibliögrafični vidomosti pro do-slidžuvanu temu. Sama ž literatura z cioho pytannia, mabuť, ne vmistylasia b i v kimnati,de ja sydiv.

Perši sproby vstanovyty kontakt z Okeanom bulo zrobleno z dopomohoju spe-

ciäľnych elektronnych aparativ, jaki transformujuť impuľsy, posylajučy jich v oboch na-priamkach, pryčomu sam Okean brav aktyvnu učasť u konstrujuvanni cych aparativ.Prote vsia robota vykonuvalasia naoslip. Ščo označalo — «brav učasť»? Okean modyfi-kuvav pevni vuzly zanuriuvanych u nioho pryladiv, vnaslidok čoho minialysia zapysuvanirytmy rozriadiv, prylady fixuvaly nezličennu kiľkisť syhnaliv, schožych na uryvky jaky-choś skladnych vykladok vyščoho matematyčnoho analizu. Ale ščo vse ce označalo? Može,ce buly dani pro tymčasove zbudžennia Okeanu? Može, impuľsy, jaki deś daleko, za tysiačimyľ vid miscia doslidžennia, spryčyniujuť joho veletenśki utvorennia? Čy, može, perekla-deni na nedostupnu elektronnu movu vyražennia joho odvičnych istyn? A može, johomystećki tvory? Chto ž mih ce znaty, jakščo reakcija na toj samyj podraznyk žodnoho razune bula odnakova? Jakščo na odne podraznennia vin vidpovidav vybuchom impuľsiv, ščomalo ne roznosyv na druzky vsiu aparaturu, a na druhe, take ž samisińke, — hluchymmovčanniam? Jakščo žoden doslid ne možna bulo povtoryty? I vse ž taky zdavalosia, ščovid rozšyfruvannia cijeji lavyny zapysiv, jaka bezperervno narostala, nas viddiliaje tiľkyodyn krok, tym biľše, ščo z cijeju metoju bulo stvoreno speciäľni elektronni mozky, zdatnitak pererobliaty ciu informaciju, jak dosi šče nikoly ne pereroblialosia. Spravdi, dejakirezuľtaty vdalosia oderžaty. Okean — džerelo elektryčnych, mahnitnych, hravitacijnychimpuľsiv — rozmovliav movoju, schožoju na movu matematyky; dejaki splesky joho elek-tryčnych rozriadiv možna bulo klasyfikuvaty, korystujučyś duže abstraktnymy sferamyzemnoho matematyčnoho analizu, teorijeju množyny; tam zjavlialysia homology struk-tur, vidomych iz tijeji haluzi fizyky, jaka zjasovuje vzajemozvjazok energiji i materiji, skin-čennych i neskinčennych velyčyn, častočok i poliv. Use ce dedali biľše perekonuvalo vče-nych, ščo pered nymy — mysliače čudovyśko, ščoś na zrazok veletenśkoho protoplazma-tyčnoho moria-mozku, jakyj bezmežno rozrissia, operezav usiu planetu j bavyť čas u ne-bačenych za svojim rozmachom teoretyčnych rozmirkuvanniach pro suť usioho suščoho,a vse te, ščo vlovliujuť naši aparaty, — tiľky neznačni, vypadkovo pidsluchani uryvkycioho pravičnoho, hlybynnoho monologu, jakyj perevyščuje vsiaku možlyvisť našoho ro-zuminnia.

Tak dumaly matematyky. Jichni hipotezy odni traktuvaly jak vyjav znevahy doliudśkych možlyvostej, jak schyliannia pered čymoś, čoho my šče ne rozumijemo, ale ščomožna zrozumity jak sprobu voskresyty davniu doktrynu ignoramus et ignorabimus;1inši ž vvažaly, ščo vse ce škidlyvi j marni balačky, ščo ci hipotezy matematykiv vidbyvajuťmifologiju našoho času, jaka vbačaje u veletenśkomu mozku — bajduže, elektronnomu čyplazmatyčnomu, — najvyšču metu isnuvannia — sumu buttia.

A šče inši… Slovom, doslidnykiv i točok zoru bula nezličenna kiľkisť. Utim, krimsprob nalahodyty kontakt, buly j inši problemy soliarystyky, de speciälizacija zajšla takdaleko, osoblyvo za ostanniu čverť stolittia, ščo soliaryst-kibernetyk nasylu mih zrozu-mity soliarysta-symetriädologa. «Jak že vy možete porozumitysia z Okeanom, koly nezdatni zrozumity odyn odnoho?» — jakoś žartoma zapytav Vejbeke, kotryj u moji stu-dentśki roky keruvav Instytutom; u ciomu žarti bula velyka dolia pravdy.

I vse ž taky Okean ne vypadkovo vidnesly do klasu metamorfnych. Joho ruchlyvapoverchnia mohla davaty počatok najriznomanitnišym, ne schožym ni na ščo zemne for-mam, pryčomu cilespriamovanisť — adaptacijna, piznavaľna čy buď-jaka inša — cych in-koly burchlyvych spalachiv plazmatyčnoji «tvorčosti» lyšalasia cilkovytoju zahadkoju.

1 My ne znajemo j ne uznajemo (lat.).

Stavliačy nazad na polyciu tom, takyj važennyj, ščo meni dovelosia pidtrymaty johoj druhoju rukoju, ja podumav, ščo naši vidomosti pro Soliaris, jaki zapovniujuť bibliöteku,— vlasne, nepotribnyj balast, kladovyšče faktiv; ščo my vže simdesiat visim rokiv, vidkolypočaly jich nahromadžuvaty, tupciujemo na misci, naviť hirše — vsia pracia cych rokiv,jak vyjavylosia, bula nadaremna.

Naši točni vidomosti skladalysia tiľky z zaperečeń. Okean ne korystuvavsia mašy-namy j ne buduvav jich, choč za pevnych obstavyn, možlyvo, buv zdatnyj na ce — inodivin kopijuvav častyny dejakych zanurenych u nioho aparativ, ale robyv ce tiľky v peršyj idruhyj rik vašych doslidnyćkych robit; potim viv ihnoruvav usi naši sproby, choč jak ter-pliače my jich povtoriuvaly, niby vtratyv buď-jakyj interes do našych prystrojiv i vyrobiv(a otže, j do nas samych). Okean ne buv nadilenyj, — ja pereličuju dali naši «nehatyvnividomosti», — ni nervovoju systemoju, ni klitynamy, ni strukturoju, blyźkoju do bilkovoji;vin ne zavždy reahuvav na podraznyky, naviť duže syľni (tak, napryklad, Okean povnistiu«proihnoruvav» katastrofu dopomižnoho raketnoho korablia druhoji expedyciji Hize, ja-kyj upav z vysoty triochsot kilometriv na poverchniu planety j znyščyv vybuchom svojichatomnych dvyhuniv plazmu v radiüsi pivtory myli).

Postupovo v naukovych kolach, osoblyvo v tych, ščo naležaly do kerivnyctva Insty-tutu, «sprava Soliaris» počala traktuvatysia jak «sprava beznadijna», tož sered nych vostanni roky zalunaly holosy, ščo vymahaly skorotyty dotaciju na podaľši doslidžennia.Pro povnu likvidaciju stanciji poky ščo nichto ne navažuvavsia zahovoryty — ce bulo bvidvertym vyznanniam porazky. Choč dechto v pryvatnych rozmovach i vyslovliuvavdumku, ščo teper najholovniše — cie jakomoha «z čestiu» prypynyty «aferu Soliaris».

Prote dlia bahatioch, osoblyvo dlia molodych, «afera» cia postupovo stavala čymośna kštalt vyprobuvannia vlasnoji vartosty. «Po suti, — kazaly vony, — jdeťsia pro stavku,nabahato biľšu, niž vyvčennia soliariänśkoji cyvilizaciji, — pro nas samych, pro mežiliudśkoho piznannia». Pevnyj čas populiarnym buv pohliad (joho staranno pošyriuvalyhazety), načebto mysliačyj Okean, ščo omyvaje planetu Soliaris, — ce veletenśkyj mozok,jakyj vyperedyv u svojemu rozvytku našu cyvilizaciju na miľjony rokiv, načebto ce «kos-mičnyj joh», mudreć, utilene vseznannia, načebto vin davno vže zrozumiv marnisť usi-akoji dijaľnosti j tomu na vsi naši sproby nalahodyty z nym kontakt vidpovidaje movčan-koju. Ta ce buv chybnyj pohliad, bo žyvyj Okean dijav — i šče j jak! Ščopravda, vin dijavinakše, niž ujavlialy sobi liudy: ne buduvav ni mist, ni mostiv, ni litaľnych mašyn, neprobuvav ni podolaty prostir, ni perestupyty joho (ščo, na dumku dekoho, bulo neocinen-noju perevahoju liudyny pered nym). Zate vin zajmavsia tysiačokratnym peretvorenniam— «ontologičnym autometamorfozom» (uže čoho, a včenych terminiv na storinkach soli-arystyčnych prać ne brakuvalo!). Z druhoho boku, v toho, chto napolehlyvo namahavsiaosiahnuty najriznomanitniši vidomosti pro Soliaris, skladalosia vražennia, ščo pered nymulamky intelektuaľnych konstrukcij, možlyvo, naviť heniäľnych, bezladno peremišani zutvorenniamy, jaki je naslidkom cilkovytoji hlupoty na hrani boževillia. Čerez te, jak an-tyteza koncepciji «Okeanu-joha» vynykla teorija «Okeanu-debila».

Ci hipotezy voskresyly j ožyvyly odnu z najdavnišych filosofśkych problem — pro-blemu vzajemovidnošennia materiji i duchu, svidomosti. Treba bulo maty neabyjakusmilyvisť, aby peršomu, — jak ce zrobyv Diu-Chaar, — vyznaty, ščo Okean nadilenyj svi-domistiu. Cia problema, kotru dechto z učenych vidrazu ž potraktuvav jak metafizyčnu,stala temoju majže vsich dyskusij i superečok. Čy možlyve myslennia bez svidomosti? Ivodnočas čy možna procesy, jaki vidbuvajuťsia v Okeani, nazvaty myslenniam? Čy možna

vvažaty horoju veletenśkyj kamiń, a planetoju — veletenśku horu? Zvyčajno, cymy termi-namy možna korystuvatysia, ale nove spivvidnošennia velyčyn vyvodyť na scenu novi za-konomirnosti j novi javyšča.

Problema cia stala kvadraturoju kola našoji doby. Kožen učenyj z samostijnym mys-lenniam namahavsia zrobyty v skarbnyciu soliarystyky svij vnesok; zjavylosia čymalo te-orij, jaki stverdžuvaly, bucimto pered namy produkt deheneraciji, rehresu, ščo nastavpislia fazy «intelektuaľnoho rozvytku» Okeanu, bucimto Okean — naspravdi novoutvo-rennia, hliöma, kotra, zarodyvšyś u tilach kolyšnich žyteliv planety, rozjila i pohlynulajich, splavyvšy reštky v nadklitynnu stychiju, ščo vično isnuje j samoomoložujeťsia.

Ja zniav z plastykovoho stolu prylady j knyžky, rozklav na niomu kartu Soliarisa i,speršyś rukamy na metalevi kraji stolu, počav rozhliadaty jiji pry bilomu, schožomu nazemne, svitli lamp. U žyvomu Okeani buly svoji milyny j hlybyny, a ostrovy, vkryti nalio-tom vyvitrilych mineraliv, svidčyly pro te, ščo kolyś vony buly joho dnom. A može, vinrehuliuvav takož proces pidnesennia nad poverchneju i opuskannia skeliastych utvoreń,zanurenych u joho lono? Ce poky ščo lyšalosia tajemnyceju. Ja znov, jak u dytynstvi, kolyvperše počuv pro isnuvannia planety Soliaris, buv pryholomšenyj velyčeznymy pivkuli-amy na karti, rozmaliovanymy riznymy vidtinkamy fiöletovoho j blakytnoho kolioriv.

Ne znaju, čomu, ale vse navkolo raptom utratylo dlia mene interes; naviť zahadkovasmerť Gibariana i moje nevidome majbutnie vydavalysia meni teper takymy neznačnymy;porynuvšy v spohliadannia cijeji vražajučoji karty, ja zabuv pro vse na sviti.

Okremi dilianky «žyvoutvorennia» bulo nazvano imenamy doslidnykiv, jaki prysvi-atyly sebe jichniomu vyvčenniu. Rozdyvliajučyś hlejemasyv Texalla, ščo omyvav ekvato-riäľni archipelahy, ja naraz vidčuv na sobi čyjś pohliad.

Ja vse šče stojav, schylyvšyś nad kartoju, ale vže ne bačyv jiji, zacipenivšy zi strachu.Dveri navproty buly zabarykadovani jaščykamy j prysunutoju do nych šafkoju. «Mabuť,jakyjś robot», — podumav ja, choč dosi ne bačyv u kimnati žodnoho robota, a vvijty nepo-mitno dlia mene vin ne mih. Vidčuttia važkoho, neporušnoho pohliadu stavalo nesterp-nym, peklo škiru na potylyci j spyni. Ja mymochiť utiahnuv holovu v pleči j ščosyly opersiana stil; stil znenaćka poviľno posunuvsia po pidlozi. Ja otiamyvsia i rvučko obernuvsia.

Kimnata bula porožnia. Peredi mnoju tiľky ziajav čornotoju velykyj napivkruhlyjiliuminator. Dyvne vidčuttia ne znykalo. Na mene dyvylasia temnota — bezlyka, vele-tenśka, bezoka, bezmežna. Za iliuminatorom, u moroci, ne svitylasia žodna zirka. Ja za-smyknuv svitlonepronykni štory. Teper ja vže počynav rozumity, choč ne probuv na stan-ciji j hodyny, čomu tut u dekoho vynykaje manija peresliduvannia. Mymovoli ja po-vjazuvav ce zi smertiu Gibariana. Ja znav cioho doslidnyka j dosi buv peven, ščo niščo nemože poťmaryty joho rozum. Teper cia pevnisť znykla.

Ja stojav posered kimnaty bilia stolu. Dychannia moje stalo rivniše, a pit na čolipovoli vysychav. Pro ščo ce ja tiľky-no dumav? Aha, pro robotiv. Dyvno, ščo žodnoho znych ja ne bačyv ni v korydori, ni v kimnatach. Kudy vony vsi podilysia? Jedynyj robot,jakoho ja pomityv, — ta j to na vidstani — naležav do mechaničnoji obsluhy raketodromu.A de ž inši?

Ja zyrknuv na hodynnyk. Čas bulo vže jty do Snauta.Ja vyjšov u korydor, ťmiano osvitlenyj liuminescentnymy lampamy pid steleju. Po-

mynuvšy dvoje dverej i nablyzyvšyś do tretich, na jakych vysila tablyčka z prizvyščemGibariana, dovho stojav pered nymy. Na stanciji panuvala tyša. Ja natysnuv ručku dverej.Ščyro kažučy, meni zovsim ne chotilosia tudy zachodyty, ale ručka lehko piddalasia, dveri

trochy vidchylylysia, j vynykla ščilyna, speršu čorna, a potim osiajana svitlom, ščo spa-lachnulo vseredyni. Teper mene mih pobačyty kožen, chto jšov korydorom. Ja švydko pe-restupyv porih, bezhučno j ščiľno pryčynyv za soboju dveri. Potim rvučko obernuvsia.

Ja stojav, majže prytyskajučyś spynoju do dverej. Kimnata bula trochy biľša za moju,z takym že panoramnym iliuminatorom, na try čverti zaslonenym zaviskoju z dribnymyholubeńkymy j roževymy kvitočkamy, napevno, pryvezenoju z Zemli, — vona javno nenaležala do sporiadžennia stanciji. Uzdovž stin tiahlysia knyžkovi polyci j šafky, pokrytisribliasto-zelenoju emalliu. Vse z šafok bulo vyvernuto prosto na pidlohu, miž taburet-kamy j krislamy. Peredi mnoju, zacharaščujučy prochid, ležaly perekynuti dva peresuvnistolyky, zavaleni žurnalamy, jaki, vydno, vysypalysia z rozirvanych tek. Rozhorneni vija-lom storinky knyžok buly zalyti ridynamy z rozbytych kolb ta pliašok z prytertymy kor-kamy: ci kolby j pliašky buly z takoho tovstoho skla, ščo, prosto vpavšy na pidlohu, naviťz velykoji vysoty, nizaščo ne zmohly b rozbytysia. Pid iliuminatorom ležav perekynutyjstil z roztroščenoju lampoju na vysuvnomu kronštejni; poriad valiavsia taburet, dvi nižkyjakoho bulo vstromleno v napivvysunuti šuchliady stola. Usiu pidlohu vsteliav šar kar-točok, spysanych arkušiv ta inšych papirciv. Ja vpiznav Gibarianiv počerk i nachylyvsia.Pidnimajučy rozrizneni arkuši, ja pomityv, ščo moja ruka vidkydaje ne odnu tiń, jak dosi,a dvi.

Ja obernuvsia. Roževa zaviska palala, nemovby jiji pidpalyly zhory, a rizka smuhaslipučo-holuboho vohniu čymdali rozhoralasia. Ja rvučko vidsunuv zavisku, i v oči menivdarylo polumja hihantśkoji požeži, ščo ochopliuvala tretynu obriju. Dovhi, potvorno vy-tiahneni tini bihly pomiž chvyľ do stanciji. Ce zajmavsia svitanok. U zoni, de perebuvalastancija, pislia noči, jaka tryvala vsioho hodynu, na nebo vykočuvalosia druhe, holubesonce planety. Avtomatyčnyj vymykač pohasyv lampy pid steleju, i ja znovu nachylyvsiado rozkydanych paperiv. Perebyrajučy jich, znajšov korotkyj plan experymentu, jakyj mavvidbutysia try tyžni tomu. Gibarian zbyravsia piddaty plazmu Okeanu diji nadžorstkychrenthenivśkych promeniv. Z textu ja zrozumiv, ščo plan cej mav zdijsnyty Sartoriüs, pro-vivšy experyment, — u mene v rukach bula kopija. Osiajani svitlom, bili arkuši slipylyoči. Novyj deń buv ne takyj, jak poperednij. Pid oranževym nebom soncia, jake povoliostyhalo, čornyľnyj, z kryvymy vidblyskamy Okean majže postijno vkryvala brudno-ro-ževa imla, niby zlyvajučy v odne cile neboschyl, chmary j chvyli. Teper use ce ščezlo. Naviťprofiľtrovanyj kriź roževu tkanynu zavisky schid palachkotiv, mov paľnyk syľnoji kvarce-voji lampy, i moji zasmahli ruky zdavalysia v niomu majže sirymy. Kimnata zminylasia:vse, ščo malo červonyj vidtinok, stalo vraz bliaklo-bronzovym, mov syra pečinka, a vsipredmety biloho, zelenoho j žovtoho kolioriv, navpaky, nalylysia sokovytoju barvoju i,zdavalosia, sami vyprominiuvaly siajvo. Prymružyvšyś, ja zazyrav u šparku zavisky: neboperetvorylosia na bile more vohniu, pid jakym pohojduvalosia j dryžalo ščoś schože narozplavlenyj metal. Ja stulyv poviky — v očach poplyvly červoni kola. Na polyci nadbytohovmyvaľnyka ležaly temni okuliary. Ja nadiv jich — vony zakryly meni majže pivoblyččia.Teper zaviska svitylaś, jak polumja natriju. Ja zachodyvsia čytaty dali, pidnimajučy z pi-dlohy arkuši j skladajučy jich na stolyku, ščo jakymś dyvom stojav neperekynutyj. Častynytextu brakuvalo.

Ce buly protokoly vže provedenych doslidžeń. Z nych ja dovidavsia, ščo Okean pro-tiahom čotyrioch dniv piddavaly oprominenniu v punkti, roztašovanomu za tysiaču čoty-rysta myľ na pivdennyj schid vid teperišnioho miscia roztašuvannia stanciji. Dlia menece vyjavylosia cilkovytoju nespodivankoju — adže zastosuvannia nadžorstkych

renthenivśkych promeniv zaboroneno konvencijeju OON čerez jichnij zhubnyj vplyv. Jabuv absoliutno peven, ščo nichto ne zvertavsia na Zemliu z prochanniam dozvolyty takiexperymenty. Pidvivšy holovu, ja raptom pobačyv u dzerkali pročynenych dverciat šafkyvlasne vidobražennia, mertvotno-blide oblyččia j temni okuliary. Kimnata, jaka palach-kotila bilym i holubym siajvom, mala duže nepryrodnyj vyhliad; ta oś prolunav protiažnyjskrehit, i zzovni iliuminatory zakryly hermetyčni zaslinky; v kimnati zrobylosia temno,potim spalachnulo štučne svitlo, jake teper zdavalosia nejmovirno ťmianym. Stavalo de-dali hariačiše, počulysia rozmireni zvuky kondyciönera, ščo skydalysia na vidčajdušneskyhlennia — cholodyľni ustanovky stanciji praciuvaly na povnu sylu. A prote speka sta-vala šče zadušlyvišoju.

Raptom za dveryma zalunaly kroky. Chtoś išov korydorom. Dvoma nečutnymystrybkamy ja opynyvsia bilia dverej. Choda spoviľnylasia j stychla. Toj, chto jšov, zupyny-vsia pid dveryma. Ručka poviľno povernulasia. Ja instynktyvno schopyv jiji j prytrymav.Natysk ne dužčav, ale j ne slabšav. Toj, za dveryma, pevno, jak i ja, namahavsia ne zčyni-aty šumu. Jakyjś čas my obydva trymalysia za ručku. Raptom vona pidskočyla v mojijdoloni — jiji vidpustyly. Za dveryma znovu počuvsia slabkyj šerech — toj, chto nama-havsia jich vidčynyty, pišov heť. Ja šče trochy postojav, nasluchajučy, ale v korydoripanuvala tyša.

HOSTIJa kvaplyvo sklav učetvero j schovav u kyšeniu Gibarianovi notatky. Oberežno pidij-

šov do šafy j zazyrnuv useredynu: veś odiah bulo zižmakano j zsunuto v odyn kutok, ne-movby tam chtoś tiľky-no chovavsia. Z-pid stosu paperiv na pidlozi styrčav rižok kon-verta. Ja pidniav joho. Na konverti stojalo moje imja. U horli v mene raptom peresochlo.Zrobyvšy nad soboju zusyllia, ja rozirvav konvert i rozhornuv maleńkyj arkušyk.

Svojim čitkym i duže dribnym počerkom Gibarian zanotuvav: «Ann. Solar. Vol. I.Anex, a takož Vot. Separat.2 Messendžera v spravi F; «Malyj Apokryf» Ravincera». I vse.Biľše ni slova. Počerk svidčyv, ščo pysaly zapysku pospichom. Može, ce bulo jakeś važlyvepovidomlennia? Koly Gibarian ce napysav? «Treba nehajno pity do bibliöteky», — podu-mav ja. Pro te, ščo je dodatok do peršoho tomu «Soliarystyčnoho ščoričnyka», ja znav, aležodnoho razu ne rozhortav joho, bo vin mav suto istoryčnu cinnisť. Odnak ni pro Ravin-cera, ni pro joho «Malyj Apokryf» ja nikoly naviť ne čuv.

Ščo robyty?

Ja vže zapizniuvavsia na čverť hodyny. Vid dverej ja šče raz okynuv pohliadom usiukimnatu j tiľky teper pomityv vertykaľno prykriplene do stiny skladane ližko, jake zatu-liala rozhornena karta Soliarisa. Za kartoju ščoś vysilo. Ce buv kyšeńkovyj mahnitofon ufutliari. Ja vyjniav aparat, futliar počepyv na misce, a mahnitofon zasunuv u kyšeniu,poperednio hlianuvšy na ličyľnyk i vpevnyvšyś, ščo kaseta vykorystana majže do kincia.

2 Soliarystyčnyj ščoričnyk T. I. Dodatok… Okrema dumka… (lat.).

Zapliuščyvšy oči, ja šče jakuś sekundu postojav bilia dverej, napruženo vsluchajučyśu tyšu, ščo panuvala v korydori. Žodnoho zvuku. Ja oberežno prochylyv dveri: korydorvydavsia meni čornoju bezodneju; todi ja zniav temni okuliary j pobačyv ťmiane svitlosvityľnykiv pid steleju. Začynyvšy za soboju dveri, ja povernuv livoruč, do radiöstanciji.

Ja nablyžavsia do kruhloji kamery, vid jakoji, niby spyci kolesa, navsibič rozchody-lysia korydory; pomynajučy jakyjś vuźkyj bičnyj prochid, ščo viv, zdajeťsia, do dušovych,ja raptom pobačyv velyku, nevyrazno okreslenu postať, jaka majže zlyvalasia z napivmo-rokom.

Ja zupynyvsia, nemov ukopanyj. Z hlybyny korydora nekvaplyvo, perevaľcem, jakkačka, jšla velyčezna na zrist nehrytianka. Ja pomityv, jak zblyskujuť bilky jiji očej, imajže odnočasno počuv mjake čalapannia bosych nih. Na nij ne bulo ničoho, krimžovtuvatoji, blyskučoji, niby spletenoji z solomy spidnyčky; debeli hrudy jiji obvysly, ačorni ruky buly taki tovsti, jak stehna v normaľnoji liudyny; vona projšla povz mene navidstani metra, naviť ne hlianuvšy v mij bik, i viddalylasia, pochytujučy slonovymy klu-bamy, schoža na ti veletenśki statuji epochy kamjanoho viku, jaki možna pobačyty v an-tropologičnych muzejach. Tam, de korydor povertav, nehrytianka zupynylasia j prochy-lyla dveri do Gibarianovoji kabiny. Na myť vona opynylasia v smuzi slipučoho svitla, jakepadalo z kabiny, potim dveri tycho začynylyś, i ja lyšyvsia sam. Pravoju rukoju ja schopyvkysť livoji j stysnuv jiji tak, ščo chrusnuly kistočky. Potim rozhubleno ozyrnuvsia. Ščo tutdijeťsia? Ščo ce bulo? Znenaćka ja zdryhnuvś, nemov vid udaru, zhadavšy Snautove za-sterežennia. Ščo vse ce označalo? Chto bula cia potvorna Afrodita? Zvidky vona tutuzialaś? Ja stupyv odyn, tiľky odyn krok do Gibarianovoji kabiny j zavmer. Ja dobre znav,ščo ne vvijdu tudy. Ja hlyboko vtiahuvav povitria. Ščoś tut ne schodylosia, ščoś bulo netak… Aha, on vono ščo! Ja pidsvidomo čekav, ščo v nis meni vdaryť nepryjemnyj, rizkyjzapach potu, ale ne vidčuv joho naviť todi, koly cia nehrytianka projšla povz mene za krok.

Ne znaju, skiľky ja tak prostojav, speršyś na cholodnyj metal stiny. Na stancijipanuvala tyša, jaku porušuvalo tiľky monotonne hudinnia kondyciöneriv.

Ja leheńko popleskav sebe po ščoci j povoli popriamuvav do radiöstanciji.Natysnuvšy ručku dverej, počuv rizkyj holos:— Chto tam?— Ja, Keľvin.Snaut sydiv za stolykom miž kupoju aliuminijevych korobok i puľtom peredavača j

prosto z bliašanky jiv mjasni konservy. Ne znaju, čomu vin obrav sobi dlia pomeškanniaradiöstanciju. Ja stojav na porozi, bezhluzdo vyriačyvšyś na joho ščelepy, jaki rozmirenožuvaly, j raptom vidčuv, ščo tež holodnyj. Pidijšovšy do polyć, ja vybrav z kupy tarilok tu,jaka najmenše prypala pylom, i siv navproty Snauta. Jakyjś čas my jily movčky, potimSnaut pidvivsia, distav iz stinnoji šafky termos i nalyv u sklianky hariačoho buľjonu. Sta-vliačy termos na pidlohu, — na stolyku vže ne bulo miscia, — vin zapytav:

— Bačyv Sartoriüsa?— Ni. A de vin?— Nahori.Nahori mistylasia laboratorija. My znovu jily movčky, čutno bulo tiľky škriabannia

vydelok ob bliašanku. Na radiöstanciji panuvala nič. Iliuminator buv ščiľno zakrytyjzzovni, pid steleju horily čotyry kruhlych svityľnyky. Jichni vidobražennia tremtily vplastykovomu korpusi peredavača.

Na chudych Snautovych vylyciach prostupaly červoni prožylky. Vin buv teper u čor-nomu, prostoromu, dosyť potripanomu svetri.

— Z toboju ščoś trapylosia? — zapytav Snaut.— Ničoho. A ščo zi mnoju može trapytysia?— Tebe kynulo v pit.Ja vyter rukoju loba j vidčuv, ščo j spravdi veś mokryj vid potu. Ce, napevne, bula

reakcija na potriasinnia, jake ja ščojno perežyv. Snaut pyľno dyvyvsia na mene. Može,rozpovisty jomu? Chotilosia b, ščob i vin meni biľše doviriav. Chto z kym tut hraje? I vjaku same hru?

— Dušno, — skazav ja. — Ja buv peven, ščo kondyciönery u vas praciujuť krašče.— Za hodynu vse vvijde v normu. A ty peven, ščo tebe kynulo v pit tiľky vid speky?

— pidviv na mene oči Snaut.Ja staranno žuvav, udajučy, niby ne pomičaju joho pohliadu.— Ščo ty zbyraješsia robyty? — zapytav vin narešti vidverto, koly my pojily, i, sky-

davšy uveś posud ta porožni bliašanky v rakovynu pid stinoju, znovu siv u krislo.— Pryjednajuś do vas, — bajduže vidpoviv ja. — U vas že je jakyjś plan doslidžeń?Jakyjś novyj podraznyk, zdajeťsia, renthen čy šče ščoś, ha?— Renthen? — zdyvovano zviv brovy Snaut. — De ty take čuv?— Ne pryhaduju. Ale deś čuv. Može, na «Prometeji». A ščo? Vy joho vže zastosovu-

jete?— Podrobyci meni nevidomi. Ce bula Ideja Gibariana. Vin rozpočav razom z Sarto-

riüsom. Ale zvidky ty pro ce znaješ?Ja znyzav plečyma.— Tobi nevidomi podrobyci? Ale ž ty povynen buv braty v ciomu učasť, ce vchodyť u

kolo tvojich… — Ja ne dokinčyv.Snaut movčav. Hudinnia kondyciöneriv zmovklo, temperatura trymalasia na sterp-

nomu rivni. V povitri vysiv tiľky bezperervnyj vysokyj zvuk, ščo duže skydavsia na dzyž-čannia muchy, jaka zaplutalasia v pavutynni. Snaut pidvivsia, pidijšov do puľta keruvan-nia j zničevja počav klacaty peremykačamy — holovnyj rubyľnyk perebuvav u nuliovomupoloženni. Trochy perehodia Snaut, ne povertajučy holovy, zauvažyv:

— Treba bude vykonaty vsi formaľnosti ščodo cioho… nu ta ty znaješ.— Tak?Vin obernuvsia do mene. Oči joho zblysnuly liuttiu. Ne možu skazaty, ščo ja na-

vmysne namahavsia vyvesty joho z rivnovahy, ale, ničoho ne rozumijučy v hri, jaka tutvelasia, voliv povodytysia strymano. Joho hostryj borlak chodyv nad čornym komiromsvetra.

— Ty buv u Gibariana, — skazav raptom Snaut.Ce ne bulo zapytannia. Zvivšy brovy, ja spokijno dyvyvsia jomu v viči.— Buv u joho kimnati, — povtoryv vin.Ja kynuv, movby kažučy: «Prypustymo. Nu to j ščo?» Meni chotilosia počuty, ščo

vin kazatyme dali.— Chto tam išče buv? — zapytav Snaut.Vin znav pro neji!!!— Nichto. A chto tam mih buty? — zapytav ja.— Todi čomu ty mene ne vpustyv?Ja osmichnuvsia,

— Bo zliakavsia. Ty sam mene osterihav. Tož koly ručka povernulaś, ja instynktyvnopryderžav jiji. Čomu ty ne skazav, ščo ce ty? Ja buv by tebe vpustyv.

— Ja dumav, ščo tam Sartoriüs, — nevpevneno skazav Snaut.— Nu to j ščo?— Jak ty hadaješ… ščo tam stalosia? — vidpoviv vin zapytanniam na zapytannia.Ja vmyť povahavsia, a todi skazav:— Ty maješ znaty ce krašče, niž ja. De vin?— U cholodyľnyku, — vypalyv Snaut. — My vidrazu ž perenesly joho tudy vranci…

Speka ž…— De ty joho znajšov?— U šafi.— U šafi? Vin buv uže mertvyj?— Serce šče byloś, ale vin uže ne dychav. Ce bula agonija.— Ty probuvav joho vriatuvaty?— Ni.— Čomu?— Ja ne vstyh, — vidpoviv Snaut pislia korotkoji pauzy. — Vin pomer raniše, niž ja

joho poklav.— Vin stojav u šafi? Miž kombinezonamy?— Tak.Snaut pidijšov do nevelyčkoho stolyka v kutku, vziav z nioho arkuš paperu j poklav

peredi mnoju.— Ja nakydav poperednij akt, — skazav vin. — Ce naviť dobre, ščo ty ohlianuv joho

kimnatu. Pryčyna smerti — injekcija smerteľnoji dozy pernostalu. Tut napysano…Ja perebih očyma korotkyj text.— Samohubstvo… — tycho movyv ja. — A pryčyna?— Nervovyj rozlad… depresija… čy jak ce šče nazyvajeťsia. Ty rozumiješsia na ci-

omu krašče, niž ja.— Ja rozumijusia tiľky na tomu, ščo baču sam, — zaperečyv ja, zvivšy na Snauta

oči, bo vin stojav nadi mnoju.— Ščo ty chočeš cym skazaty? — spokijno zapytav vin.— Gibarian uviv sobi pernostal i schovavsia v šafu. Tak? Jakščo tak, to ce ne depre-

sija i ne nervovyj rozlad, a hostryj psychoz. Paranojja… Jomu, mabuť, zdavalosia, ščo vinščoś bačyť… — provadyv ja dedali poviľniše, ne spuskajučy zi Snauta pyľnoho pohliadu.

Vin pidijšov do puľta peredavača j znovu počav klacaty peremykačamy.— Tut stojiť tiľky tvij pidpys, — zahovoryv ja pislia korotkoji movčanky, — A Sar-

toriüs?— Vin u laboratoriji. Ja tobi vže kazav. Ne vychodyť zvidty j na chvylynu. Ja ha-

daju…— Ščo?— Ščo vin zamknuvsia.— Zamknuvsia? Ach, zamknuvsia. On jak! Može, šče j zabarykaduvavsia?— Cilkom možlyvo, ščo j zabarykaduvavsia,— Snaut… — počav ja, — na stanciji chtoś je.— Ty bačyv?!Vin dyvyvsia na mene, leď nachylyvšyś.

— Ty mene osterihav. Vid koho? Ce haliucynacija?— Ščo ty bačyv?— Ce liudyna, tak?Snaut movčav, vidvernuvšyś do stiny, movby ne chotiv, ščob ja bačyv joho oblyččia,

j tarabanyv paľciamy po metalevij perehorodci. Ja hlianuv na joho ruky. Na nych uže nebulo slidiv krovi. I tut u mene siajnuv zdohad.

— Ce osoba reaľna, — skazav ja tycho, majže pošepky, niby vidkryvajučy jomu ta-jemnyciu, jaku chtoś mih pidsluchaty. — Tak? Do neji možna dotorknutyś. Jiji možnaporanyty… Ostannij raz ty bačyv jiji siohodni.

— Zvidky ty znaješ?!Snaut ne obertavsia. Stojav, prytysnuvšyś hruďmy do stiny. Zdavalosia, moji slova

prybyly joho do neji.— Pered tym, jak ja pryletiv… Nezadovho do toho?..Snaut ziščulyvsia, nemovby očikuvav udaru. Ja pobačyv joho znavisnili oči.— Ty?! — vydušyv vin iz sebe. — A chto ty takyj?Zdavalosia, vin zaraz kyneťsia na mene. Cioho ja ne spodivavsia. Vse poletilo škere-

berť. Vin ne viryv, ščo ja toj, za koho sebe vydaju. Ščo ce mohlo označaty?! Snaut dyvyvsiana mene z nevymovnym žachom. Ščo ce, boževillia? Otrujennia? Cilkom možlyvo. Ale ž jabačyv joho — te strachovyšče. Otže, ja j sam… takož?..

— Chto ce buv? — zapytav ja.Moji slova trochy zaspokojily Snauta. Jakuś chvylynu vin pyľno, z nedoviroju dyvy-

vsia na mene. Ta perš niž vin ustyh roztulyty rota, ja zrozumiv, ščo sproba moja marna:vin ničoho meni ne skaže.

Snaut poviľno siv u krislo i obchopyv rukamy holovu.— Ščo tut kojiťsia?.. — movyv vin tycho. — Majačnia jakaś…— Chto ce buv? — znovu zapytav ja.— Jakščo ty ne znaješ… — burknuv vin.— To ščo?— Ničoho.— Snaut, — skazav ja, — my z toboju nadto daleko vid domu. Davaj vidverto. Use j

tak nejmovirno zaplutano.— Čoho ty vid mene chočeš?— Ščob ty skazav, koho bačyv.— A ty?.. — spytav vin pidozrilo.— Ne lukav, Snaut. Ja skažu tobi, i ty skažy meni. Možeš ne turbuvatyś — ja ne

vvažatymu tebe psychom, bo znaju…— Psychom! O Bože! — Snaut udavano zasmijavsia. — Liubyj mij, ta ty, ja baču,

ničoho, aničohisińko… Ce bulo b poriatunkom. Jakby vin choč na chvylynu poviryv, ščozboževoliv, to ne zrobyv by cioho j buv by zaraz žyvyj…

— Otže, te, ščo ty napysav v akti pro nervovyj rozlad, — brechnia?— Nu zvyčajno!— Čomu ž ty ne napysav pravdu?— Čomu?.. — povtoriav vin.Zapala movčanka. Ja znov zajšov u hluchyj kut, ničoho ne rozumijučy, choč išče

chvylynu tomu meni zdavalosia, ščo zmožu perekonaty Snauta i my spiľno atakujemo ciutajemnyciu. Čomu, čomu vin ne choče skazaty?!

— De roboty? — zapytav ja.— Na skladach. My zamknuly jich usich, krim tych, jaki obsluhovujuť raketodrom.— Naviščo?Vin znovu ne vidpoviv.— Ne skažeš?— Ne možu.V ciomu bulo ščoś take, čoho ja nijak ne mih ulovyty. Može, pity nahoru, do Sarto-

riüsa? Raptom ja zhadav pro zapysku j podumav, ščo zaraz ce najholovniše.— Jak ty ujavliaješ sobi podaľšu robotu v takych umovach? — spytav ja.Snaut znevažlyvo peresmyknuv plečyma.— Jake ce maje značennia?— Ach, on jak? I ščo ž ty zbyraješsia robyty?Vin movčav. Deś za stinoju začovhaly bosi nohy. Sered nikeliu i plastyku, vysokych

šaf z elektronnoju aparaturoju, skla, točnych pryladiv de linyve čovhannia zdavalosia bez-hluzdym žartom jakohoś naviženoho. Choda nablyžalaś. Ja pidvivsia, napruženo vdyvlia-jučyś u Snauta. Vin dosluchavsia, napružyvšyś, ale oblyččia joho ne vykazuvalo j tini pe-reliaku. Otže, vin bojavsia ne jiji? — Zvidky vona tut uzialasia? — spytav ja.

Snaut zvolikav z vidpoviddiu.— Ty ne chočeš meni cioho kazaty?— Ja ne znaju.— Harazd.Čovhannia povoli viddalialosia j narešti stychlo zovsim.— Ty meni ne viryš? — spytav Snaut. — Slovo česti, ne znaju.Ja movčky vidčynyv šafu j počav rozsovuvaty važki, nezhrabni skafandry. Jak ja j

spodivavsia, v hlybyni, na hakach, vysily hazovi pistolety, kotrymy korystujuťsia dlia pe-resuvannia v nevahomosti. Jak zbroja, vony buly varti nebahato. Ta vse ž krašče, nižničoho. Ja pereviryv zariadnyj prystrij, perekynuv čerez pleče remiń futliara. Snautuvažno stežyv za mojimy ruchamy. Koly ja pidhaniav dovžynu remenia, vin sarkastyčnoposmichnuvsia, blysnuvšy žovtymy zubamy…

— Ščaslyvoho poliuvannia!— Diakuju tobi za vse, — vidpoviv ja i rušyv do dverej.Snaut pidchopyvsia z krisla.— Keľvin!Ja obernuvsia. Vin uže ne posmichavsia. U nioho bulo take zmučene oblyččia, jakoho

meni šče nikoly ne dovodylosia bačyty.— Keľvin, ce ne…. Ja… ja spravdi ne možu, — nasylu vydušyv Snaut iz sebe.Ja čekav, ščo vin skaže šče ščoś, ale vin tiľky bezzvučno vorušyv hubamy.Ja movčky povernuvsia i vyjšov.

SARTORIÜSKorydor buv porožnij. Speršu vin tiahnuvsia priamo, a potim povertav pravoruč. Do

cioho ja nikoly ne buv na stanciji, ale pid čas trenuvannia šisť tyžniv prožyv u točnij jijikopiji v Instytuti na Zemli. Ja znav, kudy vede aliuminijevyj trap.

U bibliöteci bulo temno. Ja namacav vymykač. Vidšukavšy v kartoteci peršyj tom«Soliarystyčnoho

ščoričnyka» razom z dodatkom, ja natysnuv klavišu: spalachnuv červonyj vohnyk.Ja pereviryv u rejestracijnomu prystroji — cia knyžka, jak i druha, «Malyj Apokryf», bulav Gibariana. Vymknuvšy svitlo, ja povernuvsia nanyz. Ja bojavsia zachodyty do joho ka-biny, choč nedavno čuv, jak vid dverej viddalialysia lehki kroky. Vony ž mohly tudy po-vernutyś! Jakyjś čas ja nerišuče stojav pid dveryma, a potim, zcipyvšy zuby, zdolav strachi vvijšov…

V osvitlenij kabini nikoho ne bulo. Ja počav perebyraty knyžky, jaki ležaly na pidlozipid iliuminatorom, ta pohliad mij mymochiť zvertavsia do šafy, de miž kombinezonamyčornila prohalyna; narešti ja ne vytrymav i, pidijšovšy, začynyv dverciata. Pid iliuminato-rom dodatku ne bulo. Ja metodyčno perekladav tom za tomom, až poky narešti, distavšyśdo ostannioho stosu miž ližkom i šafoju, natrapyv na te, ščo šukav.

Ja spodivavsia znajty v knyzi jakuś pomitku, i spravdi — v imennomu pokažčykuležala zakladka, a červonym olivcem bulo obvedeno prizvyšče, jake ničoho meni ne pro-movlialo: Andre Berton. U knyzi vono zustričalosia na dvoch riznych storinkach. Pročy-tavšy zhadku pro nioho na peršij, ja dovidavsia, ščo Berton buv zapasnym pilotom nakorabli Šenahana. Dali pro nioho zhaduvalosia deś až čerez sto storinok. Vysadyvšyś naSoliaris, expedycija dijala duže oberežno. Ta koly čerez šistnadciať dniv zjasuvalosia, ščoplazmatyčnyj Okean ne tiľky ne vyjavliaje žodnych oznak ahresyvnosti, a, navpaky, vid-stupaje pered kožnym predmetom, jakyj nablyžajeťsia do joho poverchni, i vsiliako uny-kaje bezposerednioho kontaktu z buď-jakymy aparatamy j liuďmy, Šenahan ta joho za-stupnyk Timolis skasuvaly častynu zasterežnych zachodiv, bo vony stavaly jim na zavadij spoviľniuvaly provedennia robit.

Vidtak expedyciju rozbyly na nevelyki hrupy po dva-try čoloviky, jaki zdijsniuvalynad Okeanom polioty inodi na vidstani kiľkoch soteń myľ; vyprominiuvači, jaki raniševykorystovuvalyś dlia zachystu j prykryvaly zonu robit, zalyšyly na bazi. V perši čotyrydni pislia cych zmin ne stalosia ničoho osoblyvoho, jakščo ne zvažaty na te, ščo čas vidčasu psuvalasia kysneva aparatura skafandriv, bo jiji vychidni klapany, jak vyjavylosia,buly duže čutlyvi do korozijnoji diji otrujnoji atmosfery. Čerez te jich malo ne ščodniadovodylosia miniaty.

Na pjatyj deń — čy na dvadciať peršyj, jakščo rachuvaty z momentu vysadky expe-dyciji, — dvoje včenych, Karučči j Fechner (peršyj buv radiöbiölog, a druhyj — fizyk),vyrušyly v doslidnyćkyj polit nad Okeanom na nevelykomu dvomisnomu aeromobili. Cebuv ne litaľnyj aparat, a hliser, ščo peresuvavsia na podušci stysnenoho povitria.

Koly čerez šisť hodyn vony ne povernulysia, Timolis, jakyj keruvav bazoju pid časvidsutnosti Šenahana, oholosyv tryvohu j vyslav usich, chto buv viľnyj vid roboty, na roz-šuky.

Za fataľnym zbihom obstavyn toho dnia pryblyzno čerez hodynu pislia vyliotu do-slidnyćkych hrup porušyvsia radiözvjazok. Dlia cioho spryčynylasia velyka pliama na čer-

vonomu sonci, ščo vykydala syľni korpuskuliarni potoky u verchni šary atmosfery. Pra-ciuvaly tiľky uľtrakorotkochvyliovi peredavači, jaki davaly zmohu pidtrymuvaty zvjazokna vidstani blyźko dvadciatioch myľ. Do toho ž pered zachodom soncia pohustišav tuman,i rozšuky dovelosia perervaty.

I tiľky koly riatuvaľni hrupy vže povernulysia na bazu, odna z nych na vidstani vsi-oho visimdesiatioch myľ vid bereha vyjavyla aeromobiľ. Motor praciuvav, i cilkomspravna mašyna zavysla nad chvyliamy. V prozorij kabini buv tiľky Karučči, ta j tonapivprytomnyj.

Aeromobiľ doprovadyly do bazy, a bilia Karučči zachodylyś likari. Toho ž taky večoravin pryjšov do tiamy, ale pro doliu Fechnera ničoho ne mih skazaty. Pamjatav tiľky odne:koly vony vže vyrišyly povertatysia na stanciju, vin vidčuv jaduchu. Dychaľnyj klapanjoho aparata zajidalo, i v skafandr pry kožnomu vdychu prosočuvalasia nevelyka kiľkisťotrujnych haziv.

Fechner, jakyj chotiv polahodyty joho aparat, vidstebnuv remeni i vstav. Ce buloostannie, ščo pamjatav Karučči. Na dumku fachivciv, podiji, možlyvo, rozvyvalysia tak:lahodiačy aparat Karučči, Fechner vidkryv verch kabiny, ščob nyźke sklepinnia nad ho-lovoju ne zavažalo jomu viľno ruchatysia. Ce dopuskalosia, bo kabiny v takych mašynachbuly nehermetyčni j zachyščaly tiľky vid bezposerednioho vplyvu atmosfery ta vitru. Pidčas cych manipuliacij kysnevyj aparat Fechnera, mabuť, zipsuvavsia i napivprytomnyjvčenyj vybravsia nahoru čerez pidniatyj verch i vpav v Okean.

Taka istorija peršoji žertvy Okeanu. Pošuky tila — v skafandri vono malo plavatyna poverchni — ne daly nijakych naslidkiv. A vtim, može, vono deś i plavalo; reteľnoobstežyty tysiači kvadratnych myľ chvyliastoji pusteli, majže postijno povytoji klaptiamytumanu, expedycija ne mohla.

Do sutinkiv, — ja povertajuś do podij toho dnia, — prybuly vsi riatuvaľni mašyny,za vyniatkom velykoho vantažnoho vertoliota, na jakomu vyletiv Berton.

Vin zjavyvsia nad bazoju majže čerez hodynu pislia nastannia temriavy, koly johodoleju počaly vže serjozno nepokojitysia. Berton buv u stani nervovoho šoku; samotužkyvybravšyś iz vertoliota, vin odrazu ž kynuvsia tikaty. A koly joho pijmaly, počav kryčaty jplakaty. Taka povedinka čolovika, za plečyma v jakoho bulo simnadciať rokiv kosmičnychpoliotiv, zdijsnenych inodi v duže skladnych umovach, vydavalasia prynajmni dyvnoju.Likari prypuskaly, ščo vin tež otrujivsia.

Čerez dva dni Berton, jakyj uže trochy nače zaspokojivsia, a prote ne chotiv ni nachvylynu zalyšyty vnutrišni vidsiky holovnoji rakety expedyciji čy naviť pidijty do iliumi-natora, z jakoho vidkryvavsia krajevyd na Okean, zajavyv, ščo choče podaty raport prosvij polit. Vin napoliahav na niomu, tverdiačy, ščo jdeťsia pro reči nadzvyčajnoji vahy.

Rada expedyciji rozhlianula raport Bertona j vyznala, ščo vin — plid chvoroblyvojiujavy liudyny, otrujenoji atmosfernymy hazamy, a tomu dolučyla joho ne do istoriji expe-dyciji, a do istoriji Bertonovoji chvoroby. Na ciomu vse j skinčylosia.

Pro vse ce movylosia v dodatku. Ja zdohaduvavsia, ščo suť spravy vykladalaś, očevy-dno, v samomu raporti Bertona — te, ščo pryzvelo cioho pilota dalekoji kosmičnoji expe-dyciji do nervovoho potriasinnia. Ja znov zachodyvsia perebyraty knyžky, ale znajty «Ma-lyj Apokryf» meni tak i ne poščastylo. Ja vidčuvav dedali biľšu vtomu, čerez te vidklavdaľši pošuky na zavtra i vyjšov z kabiny. Pomynajučy aliuminijevyj trap, ja pomityv naprystupkach vidblysky svitla, ščo padaly zhory. Otže, Sartoriüs praciuvav i dosi? Takpizno? Ja vyrišyv z nym pohovoryty.

Nahori bulo trochy tepliše. V šyrokomu nyźkomu korydori tiahnuv leheńkyj vitereć.Smužky paperu trepetaly nad ventyliacijnymy otvoramy. Dveri holovnoji laboratoriji bulyzrobleni z hruboji plyty nešlifovanoho skla, vstavlenoho v metalevu ramu. Zseredyny sklobulo zatulene čymoś temnym; svitlo probyvalosia tiľky kriź vuźki iliuminatory pid sami-sińkoju steleju. Ja natysnuv ručku dverej, ale vony, jak i treba bulo spodivatyś, ne pidda-lysia. V laboratoriji bulo tycho, tiľky čas vid času za dveryma lunalo jakeś nehučne popys-kuvannia, — mabuť, to syčav hazovyj paľnyk. Ja postukav — u vidpoviď ni zvuku.

— Sartoriüs! — poklykav ja. — Doktore Sartoriüs! Ce ja, Keľvin! Meni treba z vamypohovoryty, buď laska, vidčyniť!

Slabkyj šurchit, nemovby chtoś tupav po zižmakanomu paperi, — i znovu tyša.— Ce ja, Keľvin! Adže vy čuly pro mene! Kiľka hodyn tomu ja pryletiv z «Prometeja»— kryčav ja v ščilynu miž metalevym nalyčnykom i dveryma. — Doktore Sartoriüs!

Tut nikoho nema, ja odyn! Vidčyniť!Movčannia. I znovu leď čutnyj šurchit. Potim ščoś dzeńknulo, šče raz i šče, nemovby

chtoś ukladav metalevi instrumenty na metalevyj lotok. I raptom… ja zakamjaniv. Za-lunaly dribneńki kročky, častyj, kvaplyvyj tupit maleńkych nižok, načebto za dverymapidstrybom bihala dytyna. A može… može, ce chtoś imituvav jiji chodu, nadzvyčajnosprytno barabaniačy paľciamy po jakijś porožnij korobci, ščo dobre rezonuvala?..

— Doktore Sartoriüs! — zakryčav ja. — Vy vidčynyte čy ni?!Nijakisińkoji vidpovidi, tiľky znovu dytiače dribotinnia j vodnočas kiľka švydkych,

ledve čutnych siahnystych krokiv, nemovby chtoś navšpyńkach išov do dverej. Ale jakščotoj «chtoś» išov, to jak že mih vin vodnoraz imituvaty dytiače dribotinnia? «Ščo meni,zreštoju, do cioho?!» — podumav ja i, vže ne strymujučy šalenoji liuti, zahorlav:

— Doktore Sartoriüs?!! Ja ne dlia toho letiv siudy šistnadciať misiaciv, ščob podyvy-tyś, jak vy rozihrujete komediju!!! Rachuju do desiatioch! Potim vyvažu dveri!!!

Ja duže sumnivavsia, ščo meni ce vdasťsia.Reaktyvnyj strumiń hazovoho pistoleta ne duže syľnyj, ale ja buv spovnenyj rišučosti

vykonaty svoju pohrozu, naviť jakby meni dovelosia vyrušyty na pošuky vybuchivky, ja-koji napevne ne brakuvalo na skladi. Ja poklav sobi ne postupatysia, nizaščo ne hratycymy kraplenymy boževiľnymy kartamy, jaki vkladala meni do ruk sytuacija.

Počuvsia dyvnyj zvuk, nenače za dveryma chtoś iz kymoś borovsia abo ščoś pereso-vuvav; štora na dveriach vidsunulasia, može, na pivmetra, tonka tiń upala na matovi,niby vkryti inejem dveri, i chrypkuvatyj dyskant prokazav:

— Ja vidčyniu, ale vy musyte poobiciaty, ščo ne vvijdete doseredyny.— Todi naviščo vy chočete vidčynyty? — huknuv ja,— Ja vyjdu do vas.— Harazd. Obiciaju.U zamku tycho klacnuv kliuč, potim temnyj syluet, jakyj zasloniav polovynu dverej,

staranno zasmyknuv štoru: zvidty j dali dolynala jakaś šamotnia — meni zdalosia, ščo jačuju trisk, nemovby tam peresuvaly derevjanyj stolyk, narešti svitla plyta dverej leďpročynylaś, i Sartoriüs protysnuvsia kriź ščilynu v korydor. Vin stojav peredi mnoju, za-sloniajučy soboju dveri, vysokyj i takyj chudyj, ščo zdavalosia, pid kremovym trykotažnymkostiumom buly sami škira i kistky. Šyju joho obvyvala čorna chustyna, a čerez pleče buvperekynutyj skladenyj udvoje, propalenyj reaktyvamy zachysnyj laboratornyj chalat. Ne-zvyčajno vuźku holovu vin trymav trochy nabik. Vyhnuti temni okuliary zatulialy majžepiv-oblyččia, tož ja ne mih rozhledity joho očej. Nyžnia ščelepa vystupala vpered, tonki

huby, jak i velyčezni, niby obmoroženi vucha buly syniuvati. Sartoriüs buv neholenyj. Nazapjastiach na šnurach telipalyś antyradiäcijni rukavyci z červonoji humy. My stojaly takjakuś chvylynu, dyvliačyś odyn na odnoho z neprychovanoju nepryjazniu. Joho volossia,take ridke, j nerivne, nače vin sam postryhsia mašynkoju pid jižačka, malo olovjanyj vid-tinok, a ščetyna na ščokach bula zovsim syva. Čolo zasmahlo, jak u Snauta, ale tiľky dopolovyny, — mabuť, na sonci Sartoriüs postijno nosyv jakuś šapočku.

— Ja vas sluchaju, — ozvavsia vin narešti.Meni zdalosia, ščo vin ne stiľky čekaje, ščo ja jomu skažu, skiľky, dedali ščiľniše

prytyskajučyś spynoju do sklianoji plyty dverej, napruženo prysluchajeťsia do toho, ščodijeťsia v laboratoriji. Ja ne znav, z čoho počaty, bojavsia bovknuty jakuś durnyciu.

— Moje prizvyšče Keľvin… — promovyv ja. — Vy, mabuť, pro mene čuly. Ja pra-ciuju, tobto… praciuvav iz Gibarianom…

Chude Sartoriüsove oblyččia, vse pokarbovane vertykaľnymy zmorškamy, — takyjz vyhliadu, pevne, buv Don Kichot, — ničoho ne vidbyvalo. Čorna vyhnuta plastyna spri-amovanych na mene okuliariv zavažala meni hovoryty.

— Ja dovidavsia, ščo Gibariana… nemaje v žyvych. — Meni perechopylo podych.— Tak. Ščo vy šče chočete meni skazaty? — neterpliače movyv Sartoriüs.— Ce samohubstvo?.. Chto znajšov tilo — vy čy doktor Snaut?— Čomu vy zvertajeteś z cym zapytanniam do mene? Chiba doktor Snaut ne roz-

poviv vam…— Ja chotiv počuty, ščo vy možete rozpovisty pro ce…— Vy psycholog, doktore Keľvin?— Tak. A ščo?— Učenyj?— Nu, tak. Tiľky jake maje vidnošennia…— A ja dumav, ščo vy slidčyj čy policejśkyj. Zaraz dvi hodyny sorok chvylyn, a vy,

zamisť toho, ščob postaratyś jaknajšvydše vkliučytysia v robotu, jaka provadyťsia na stan-ciji, ščo bulo b prynajmni zrozumilo, speršu nachabno vdyrajeteś do mojeji laboratoriji, ateper šče j dopytujete mene, niby ja ščonajmenše perebuvaju pid pidozrinniam!

Ja strymavś, ale vid cioho zusyllia u mene na čoli vystupyv pit.— A vy j spravdi perebuvajete pid pidozrinniam, Sartoriüs! — skazav ja vdušenym

holosom. Meni chotilosia buď-ščo doškulyty jomu, i ja žorstoko dodav: — I vy ce čudovoznajete!

— Jakščo vy, Keľvin, ne zaberete svoji slova nazad i ne poprosyte v mene probačen-nia, ja poskaržuś na vas u čerhovij radiöhrami.

— Za viščo ja povynen pered vamy vybačatysia? Zamisť toho, ščob pryjniaty mene jčesno oznajomytysia z tym, ščo tut dijeťsia, vy zamykajeteś i zabarykadovujeteś u labora-toriji! Vy ščo, vže zovsim z hluzdu zjichaly? Chto vy, vlasne, — včenyj čy nikčemnyj boja-huz?! Može, vy meni narešti vidpoviste, ha?!

Vže j sam ne pamjataju, ščo ja šče todi kryčav, ale joho oblyččia, jak i dosi, bulonezvorušne. Tiľky po blidij, porystij škiri kotylysia velyki krapli potu. I raptom ja zrozu-miv: vin mene zovsim ne sluchaje! Oboma rukamy, schovanymy za spynoju, vin ščosylytrymav dveri, jaki leď pomitno zdryhalysia, nemovby chtoś natyskav na nych iz korydora.

— Idiť heť… — raptom prostohnav vin dyvnym, pysklyvym holosom. — Idiť… bla-haju vas! Idiť! Idiť unyz; ja pryjdu, pryjdu, ja zrobliu vse, ščo vy chočete, tiľky, zaradyBoha, idiť!!!

U joho holosi bula taka muka, ščo ja, zovsim rozhubyvšyś, mymochiť pidniav ruku,ščob dopomohty jomu vtrymaty dveri, jaki, zdavaloś, ot-ot rozčyniaťsia. Ta Sartoriüs ra-ptom nestiamno zalementuvav, nenačebto ja zamachnuvsia na nioho nožem. Ja pozad-kuvav, a vin use kryčav faľcetom: «Idy! Idy!» — a potim: «Zaraz povernusia! Zaraz po-vernusia! Zaraz povernusia!!! Ni! Ni!!!»

Vin prochylyv dveri j proslyznuv useredynu. Meni zdalosia, ščo na rivni joho hrudejmajnulo ščoś zolotyste, jakyjś blyskučyj dysk. Za dveryma teper čulasia jakaś šamotnia,štora rvučko vidslonylasia, vysoka tiń myhnula po sklianomu ekrani, štora znovu zsunu-laś, i biľše ničoho ne bulo vydno. Ščo tam kojilosia? Počulysia tupit, šalena bihanyna,potim use urvav pronyzlyj dzeńkit rozbytoho skla i prolunav dzvinkyj dytiačyj smich.

Nohy pidi mnoju tremtily, ja rozhubleno ozyravsia na vsi boky. Zapala tyša. Ja sivna nyźke plastykove pidvikonnia j prosydiv tak, mabuť, chvylyn pjatnadciať. Ne znaju, čyja čohoś čekav, čy prosto buv takyj vymotanyj, ščo meni naviť ne chotilosia vstavaty. Ho-lova prosto rozkoliuvalasia vid boliu. Deś vysoko počuvsia protiažnyj skryp, i vodnočasdovkola posvitlišalo.

Meni bulo vydno tiľky častynu korydora, jakyj kiľcem operizuvav laboratoriju. Vonamistylasia na najvyščomu jarusi stanciji, priamo pid verchnioju obšyvkoju, čerez te zov-nišni stiny buly vvihnuti j pochyli, iliuminatory, roztašovani čerez kožni kiľka metriv,skydalysia na bijnyci. Zovnišni zaslinky na nych uraz popovzly vhoru. Blakytnyj deń za-kinčuvavsia. Kriź tovste sklo rynulo slipuče siajvo. Kožna nikeliovana planka, kožnadverna ručka zasiajala, mov maleńke sonce. Dveri do laboratoriji — cia velyčezna plyta znepolirovanoho skla — zapalaly, nače žerlo topky. Ja dyvyvsia na svoji posirili v ciomuprymarnomu svitli, skladeni na kolinach ruky. V pravij doloni ja styskav hazovyj pistolet— naviť ne pomityv, koly i jak vychopyv joho z futliara. Ja vklav joho nazad u futliar.Meni bulo vže jasno, ščo tut ne dopomože naviť atomnyj vyprominiuvač. Ta j ščo nymmožna zrobyty? Roztroščyty dveri? Vdertysia z joho dopomohoju do laboratoriji?

Ja pidvivsia. Soniačnyj dysk, schožyj na vodnevyj vybuch, zanuriujučyś v Okean, po-slav meni navzdohin horyzontaľnyj pučok majže materiäľnych promeniv; koly vony tork-nulysia mojeji ščoky, — ja vže spuskavsia trapom unyz, — ja vidčuv nemovby dotyk roz-pečenoho tavra.

Zijšovšy do polovyny trapa, ja raptom peredumav i povernuvsia nahoru. Obihnuvlaboratoriju. Jak ja vže kazav, jiji operizuvav korydor; projšovšy krokiv sto, ja opynyvsiapo druhyj jiji bik, navproty točnisińko takych samych sklianych dverej, ale naviť ne pro-buvav jich vidčynyty, bo dobre znav, ščo vony zamkneni.

Ja šukav jakeś vikonce v plastykovij stini čy choča b jakuś šparku; bažannia pidhli-anuty za Sartoriüsom ne vydavalosia meni neprystojnym. Ja chotiv narešti pokinčyty zusima zdohadkamy j diznatyś pro pravdu, choča naviť ne ujavliav sobi, čy zmožu jiji zro-zumity.

Meni spalo na dumku, ščo laboratorni prymiščennia osvitliujuťsia kriź iliuminatoryv steli, tobto u verchnij obšyvci, i ščo koly ja vyberusia nazovni, možlyvo, vdasťsia zazyr-nuty kriź nych useredynu. Ale dlia cioho meni znovu treba bulo spuskatysia vnyz po ska-fandr i kysnevyj aparat. Ja stojav bilia trapa, rozmirkovujučy, čy varta sprava zachodu.Cilkom imovirno, ščo sklo u verchnich iliuminatorach matove. Ale ščo meni zalyšalosiarobyty? Ja spustyvsia na serednij jarus. Dovelosia projty povz radiöstanciju. Dveri do nejibuly rozčyneni navstiž. Snaut sydiv u krisli v tij samij pozi, v jakij ja joho pokynuv. Vinspav, ale, začuvšy moji kroky, zdryhnuvsia j rozpliuščyv oči.

— Allo, Keľvin! — chrypko oklyknuv vin mene.Ja movčav.— Nu ščo? Uznav ščo-nebuď? — zapytav Snaut.— Tak, — vidpoviv ja sprokvola. — Vin ne odyn.Snaut skryvyv huby:— Ot bačyš! Ce vže ščoś. To, kažeš, u nioho hosti?— Ne rozumiju, čomu vy ne chočete meni pojasnyty, ščo ce take, — promovyv ja niby

znechotia. — Oskiľky ja tut žytymu, to odnakovo rano čy pizno pro vse dovidajusia. Na-viščo ž ci tajemnyci?

— Ty vse zrozumiješ, koly do tebe samoho pryjduť hosti, — vidpoviv Snaut.Zdavalosia, vin na ščoś očikuje j ne duže choče zi mnoju rozmovliaty.— Ty kudy? — kanuv vin, koly ja rušyv dali.Ja ne vidpoviv.U zali raketodromu ničoho ne zminylosia. Na pidvyščenni stojala navstiž vidčynena

moja zakiptiužena kapsula. Ja pidijšov do višalok iz skafandramy, i v mene raptom pro-palo vsiake bažannia vybyratysia nazovni. Ja kruto povernuvsia j hvyntovym trapom zij-šov do skladiv. Vuźkyj korydor buv zacharaščenyj balonamy i štabeliamy jaščykiv. Stinyjoho polyskuvaly syniavoju ničym ne pokrytoho metalu. Šče kiľka desiatkiv krokiv — ipid steleju zjavylysia bili vid ineju truby cholodyľnoji ustanovky. Ja pišov uzdovž nych.Čerez muftu v tovstomu plastykovomu manžeti jich bulo provedeno v hermetyčno za-mknene prymiščenym. Koly ja vidčynyv važki, zavtovšky v dvi kolony dveri z humovojuobliamivkoju, na mene vijnulo cholodom, ščo projmav až do kistok. Ja zatremtiv. Z pletyvazasniženych zmijovykiv zvysaly kryžani buruľky. Tut takož stojaly vkryti šarom snihujaščyky i kontejnery, polyci vzdovž stin buly zapovneni bliašankamy i obhornutymy v pro-zoryj plastyk žovtuvatymy hrudkamy jakohoś žyru. V hlybyni sklepinčasta stelia zny-žuvalaś. Tam vysila cupka, iskrysta vid pamorozi štora. Ja vidhornuv jiji kraj. Na pidvyš-čenni z aliuminijevych gratok ležav jakyjś velykyj, dovhastyj, ukrytyj siroju tkanynojupredmet. Ja pidniav kraj polotnyšča j pobačyv zastyhle oblyččia Gibariana. Čorne volossiaz syvym pasmom nad lobom hladko pryliahalo do čerepa. Perelamujučy liniju šyji, vysokostyrčav borlak. Zapali oči dyvylysia prosto v steliu, v kutyku odnoho z nych zamerzla mu-tna kraplyna. Mene probyrav takyj cholod, ščo ja ledve strymuvav drož. Ne vypuskajučyz ruky savan, ja druhoju rukoju torknuvsia Gibarianovoji ščoky. Vražennia bulo take,niby ja dotorknuvsia do merzloho polina. Škira bula šerechata vid ščetyny, jaka probyva-lasia čornymy ciatkamy. Vyraz bezmežnoho, prezyrlyvoho terpinnia zastyh u kutykachust. Opuskajučy kraj tkanyny, ja pomityv, ščo po druhyj bik trupa z-pid skladok vydni-juťsia kiľka čornych dovhastych namystynok čy kvasolyn, maleńkych i velykych. Ja zaci-peniv.

Ce buly paľci bosych nih, jaki ja bačyv z boku pidošvy; vypukli podušečky velykychpaľciv buly leď rozsunuti. Pid zimjatym krajem savana rozplastalasia nehrytianka.

Vona ležala dolilyć, movby porynuvšy v hlybokyj son. Diujm za diujmom stiahuvavja z neji hrubu tkanynu. Holova, vkryta volossiam, zibranym u maleńki syniuvato-čornižmutyky, ležala na zhyni takoji ž čornoji masyvnoji ruky. Lyskuča škira spyny napnulasiana horbykach chrebciv. Ani najmenšyj poruch ne ožyvliav veletenśke tilo.

Ja šče raz hlianuv na jiji bosi pidošvy, i mene raptom vrazyla odna dyvna detaľ: vonyne buly ni sterti, ni spliuščeni vahoju tila, na nych naviť ne zrohovila škira vid choďbybosoniž — vona lyšylasia taka ž tonka, jak na spyni čy rukach.

Ščob peresvidčytysia, ščo ce spravdi tak, ja dotorknuvsia do nehrytianky, chočzrobyty ce meni bulo nabahato važče, niž dotorknutysia do trupa. I tut stalosia ščoś nej-movirne: tilo, jake ležalo na dvadciatygradusnomu morozi, povoruchnulosia. Nehrytiankapidhornula nohu, jak ce robyť sobaka, koly jiji vziaty pid čas snu za lapu.

«Vona tut zamerzne», — podumav ja. Ale jiji tilo bulo spokijne, j ne duže cholodne,ja šče vidčuvav u kinčykach paľciv mjakyj dotyk. Ja pozadkuvav za štoru, opustyv jiji jvyjšov u korydor. Meni zdalosia, ščo tut nesterpno dušno. Trap znovu pryviv mene v zalraketodromu. Ja siv na zhornenyj kiľcevyj parašut i obchopyv holovu rukamy. Po mojemutilu nače projšov važkyj kotok. Ja ne znav, ščo zi mnoju dijeťsia. Buv zovsim rozčavlenyj,dumky moji spovzaly v jakuś prirvu — vtrata svidomosti, nebuttia vydavalysia meni tepernejmovirnym i nedosiažnym blahom.

Čoho jty do Snauta čy do Sartoriüsa? Ja ne ujavliav sobi, ščob chtoś iz nych mihzvesty v odne cile vse te, ščo ja dosi perežyv, pobačyv, do čoho dotorknuvsia vlasnymyrukamy. Jedynym poriatunkom, utečeju, pojasnenniam buv diähnoz — boževillia. Tak,ja, mabuť, zboževoliv, vidrazu ž pislia posadky. Okean uplynuv na mij mozok— ja perežy-vav haliucynaciju, a jakščo ce tak, to nema čoho tratyty syly na marni sproby rozhadatyneisnujuči naspravdi zahadky, a treba šukaty likarśkoji dopomohy, vyklykaty po radiö«Prometeja» čy jakyjś inšyj korabeľ, poslaty syhnal SOS.

I tut stalosia te, čoho ja zovsim ne spodivavsia: dumka, ščo ja zboževoliv, zaspokojilamene.

Teper ja naviť duže dobre rozumiv slova Snauta, — jakščo dopustyty, ščo vzahaliisnuvav jakyjś Snaut i ščo ja buď-koly z nym rozmovliav — adže haliucynaciji mohly po-čatysia značno raniše. Chtozna, čy ne perebuvaju ja šče j dosi na bortu «Prometeja», ura-ženyj hostrym napadom duševnoji chvoroby, i vse, ščo ja dosi perežyv, — tiľky vytvirmojeji zbudženoji ujavy? Ta jakščo ja buv chvoryj, to mih vydužaty, a ce davalo meni pry-najmni nadiju na poriatunok, jakoji ja ne bačyv u strašnych košmarach moho korotkohokiľkahodynnoho perebuvannia na Soliarisi.

Otže, treba bulo peredusim provesty jakyjś logično produmanyj experyment nadsamym soboju, experimentum crucis,3 — kotryj perekonlyvo doviv by meni, čy ja spravdischybnuvś i stav žertvoju vlasnoho majačinnia, čy, može, moji perežyvannia, nezvažajučyna jichniu cilkovytu absurdnisť i nepravdopodibnisť, reaľni.

Otak rozmirkovujučy, ja prydyvliavsia do metalevoji opory nesučych konstrukcij ra-ketodromu. Ce bula obšyta vypuklym lystovym metalom i pofarbovana v blido-zelenyjkolir staleva ščohla, jaka vystupala iz stiny; u kiľkoch misciach, na vysoti pryblyzno od-noho metra, farba obluščylasia — mabuť, jiji obderly raketni vizky, jaki tut projiždžajuť.Ja dotorknuvsia do stali, pohriv jiji trochy doloneju, postukav po kraju zachysnojiobšyvky: čy može majačinnia dosiahaty takoji miry reaľnosti? «Može», — vidpoviv ja samsobi; jak-ne-jak, ce buv mij fach, i na takych rečach ja rozumivsia.

A čy možna prydumaty ce vyrišaľne vyprobuvannia? Speršu meni zdavalosia, ščo ni,bo mij chvoryj mozok (jakščo vin i spravdi chvoryj) stvoriuvatyme buď-jaki iliuziji, jakychja vid nioho zažadaju. Adže ne tiľky pid čas neduhy, a j u zvyčajnomu sni trapliajeťsia, ščomy rozmovliajemo z neznajomymy nam najavu liuďmy, stavymo obrazam, jaki nam prys-nylysia, zapytannia j čujemo jichni vidpovidi, i choč ci liudy naspravdi tiľky vytvir našojivlasnoji psychiky, vsioho lyš tymčasovo vydileni jiji psevdosamostijni častyny, my vse-taky

3 Vyrišaľne vyprobuvannia, bukvaľno — proba chrestom (lat.).

ne znajemo, jaki slova vony vymovliajuť, až poky vony (uvi sni) zahovoriať, do nas. A na-spravdi ž ci slova stvoreni tijeju ž vyokremlenoju častynoju našoho vlasnoho rozumu, ičerez te my povynni buly b jich znaty vže v tu myť, koly sami jich prydumaly, ščob uklastyv usta spivrozmovnyka, jakyj nam prysnyvsia. Otož, choč by ščo ja zadumav i zdijsnyv, jazavždy mih sobi skazaty, ščo včynyv same tak, jak ce čyniať uvi sni. Ni Snaut, ni Sartoriüsnaspravdi mohly zovsim ne isnuvaty, a tomu stavyty jim buď-jaki zapytannia bulo prostobezhluzdo.

Ja podumav, ščo mih by pryjniaty jakiś liky, jakyjś syľnodijučyj zasib, napryklad,peotyl čy inšyj preparat, kotryj vyklykaje haliucynaciji i koliorovi vydinnia. Pojava takychfenomeniv dovela b, ščo preparat, jakyj ja zadlia cioho vžyv, isnuje naspravdi i je mate-riäľnoju častkoju dovkolyšnioji dijsnosti. Ale j ce — rozmirkovuvav ja dali — ne bulo bbažanym vyrišaľnym vyprobuvanniam, bo ja znav, jak povynen podijaty zasib (adže menisamomu dovedeťsia joho vybyraty). Otže, cilkom možlyvo, ščo i vžyvannia likiv, i efekt vidnych odnakovo buduť vytvorom mojeji ujavy.

Meni vže zdavalosia, ščo, potrapyvšy v ce začarovane kolo, ja ne zumiju z nioho vyr-vatyś — adže ne možna dumaty inakše, niž mozkom, ne možna vybratyś iz samoho sebe,ščob pereviryty, čy normaľni ti procesy, jaki vidbuvajuťsia v orhanizmi, — i raptom menisiajnula dumka, taka ž prosta, jak i ščaslyva.

Ja pidchopyvsia iz zhornenoho parašuta j pobih prosto na radiöstanciju. Tam nikohone bulo. Mymochiď ja kynuv okom na nastinnyj elektryčnyj hodynnyk. Bulo blyźko če-tvertoji hodyny noči za umovnym časom stanciji, nadvori zajmavsia červonyj svitanok. Jašvydko vvimknuv aparaturu dalekoho radiözvjazku i, čekajučy, poky nahrijuťsia lampy,šče raz produmav kožnyj etap experymentu.

Ja ne pamjatav, jakym syhnalom vyklykajuť avtomatyčnu stanciju satelojida, ščoobertajeťsia dovkola Soliarisa. Znajšovšy joho na tablyčci, jaka vysila nad holovnympuľtom, ja poslav vyklyk azbukoju Morze j čerez visim sekund distav vidpoviď. Satelojid,a točniše joho elektronnyj mozok, vidhuknuvsia rytmičnymy impuľsamy.

Todi ja zažadav, ščob vin povidomyv, pryčomu z točnistiu do pjatoho desiatkovohoznaka, jaki merydiäny zorianoho šatra Galaktyky vin, obertajučyś dovkola Soliarisa, pe-retynaje kožni dvadciať dvi sekundy. Potim ja siv i stav čekaty na vidpoviď.

Vona pryjšla čerez desiať chvylyn. Ja vidirvav paperovu stričku z nadrukovanymydanymy, schovav jiji v šuchliadu (pry ciomu namahavsia naviť ne dyvytysia na neji), pry-nis z bibliöteky velyki karty neba, logaryfmični tablyci, žurnal dobovoho obertanniasuputnyka ta kiľka inšych dovidnykiv i zachodyvsia šukaty vidpoviď na te same zapytan-nia. Majže hodynu ja zhajav na skladannia rivniań; ne pryhaduju vže, koly ostannij razmeni dovodylosia stiľky rachuvaty, — mabuť, išče v studentśki roky na ispyti z praktyč-noji astronomiji.

Občyslennia ja provodyv na velykomu kaľkuliatori stanciji. Moji mirkuvannia bulypryblyzno taki: za kartamy neba ja distanu cyfry, jaki lyše častkovo zbihatymuťsia z da-nymy, ščo jich povidomyv satelojid. Počasty tomu, ščo satelojid zaznaje duže skladnychperturbacij pid vplyvom hravitacijnych syl Soliarisa, joho oboch sonć, jaki obertajuťsiaodne dovkola odnoho, a takož lokaľnych zmin prytiahannia, spryčyniuvanych Okeanom.Koly v mene bude dva riady cyfr, odni z jakych peredani z satelojida, a druhi — teoretyčnoobčysleni na pidstavi kart neba, ja vnesu v svoji rozrachunky popravky: todi obydvi hrupyrezuľtativ povynni zbihatysia až do četvertoho desiatkovoho znaka; rozchodžennia mo-žlyvi tiľky v pjatomu znaku, — vony svidčytymuť pro diju Okeanu, jaka ne piddajeťsia

občyslenniu.Jakščo dani, povidomleni satelojidom, naspravdi ne isnujuť, a je tiľky vytvorom

mojeji ujavy, to vony nijak ne zmožuť zbihtysia z danymy druhoho riadu, tobto z občysle-nymy. Mij mozok može buty vraženyj chvoroboju, prote vin ne zdaten, — ni za jakychumov, — zrobyty občyslennia, zdijsneni velykym kaľkuliatorom stanciji, bo na ce jomuznadobyvsia b ne odyn misiać času. A z cioho vyplyvaje: jakščo dani zbižaťsia, to velykyjkaľkuliator stanciji isnuje naspravdi i ja korystuvavsia nym najavu, a ne v sviti majačin-nia.

U mene tremtily ruky, koly ja distavav z šuchliady paperovu telegrafnu stričku j,rozpravliajučy jiji, klav na stoli poruč druhoji, šyršoji, vyjniatoji z kaľkuliatora. Obydvariady cyfr, jak ja j peredbačav, zbihalysia do četvertoho znaka vkliučno.

Rozchodžennia zjavlialysia tiľky v pjatomu.Ja zachovav usi papery v šuchliadu. Otže, kaľkuliator isnuvav nezaležno vid mene;

a ce označalo, ščo i stancija, i vse, ščo na nij dijalosia, takož buly reaľnymy.Ja vže zbyravsia zasunuty šuchliadu, koly raptom pomityv u nij cilyj stos arkušiv,

ukrytych jakymyś cyframy. Ja vyjniav jich i z peršoho ž pohliadu zrozumiv, ščo chtoś užeprovodyv experyment, schožyj na mij, z tijeju lyše riznyceju, ščo zamisť danych, jakistosuvalysia zorianoji sfery, zažadav vid satelojida vymiriv aľbedo Soliarisa z intervalamyu sorok sekund.

Ja ne zboževoliv. Ostannij promineć nadiji zhas. Ja vymknuv peredavač, dopyv ztermosa buľjon i pišov spaty.

HERIUsi občyslennia ja robyv z jakymś movčaznym zavziattiam, i tiľky vono trymalo

mene na nohach. Ja tak otupiv vid utomy, ščo ne zmih naviť vidkynuty ližko v kabini:zamisť toho ščob vidčepyty verchni zatyskači, potiah za byľce i postiľ upala na mene.Opustyvšy narešti ližko, ja skynuv z sebe vsiu odežu j bilyznu prosto na pidlohu i, napivžy-vyj, povalyvsia na podušku, naviť ne naduvšy jiji jak slid. Nezčuvsia; jak i zasnuv, tak i nepohasyvšy svitla. A koly rozpliuščyv oči, meni zdalosia, ščo ja prospav usioho kiľka chvy-lyn. Kabinu zalyvalo pochmure červone siajvo. Bulo procholodno j pryjemno. Ja ležavzovsim holyj, ničym ne vkrytyj. Navproty ližka, pid napivvidslonenym iliuminatorom,chtoś sydiv na stiľci, osvitlenyj červonym soncem. Ce bula Heri — v bilomu platti, bosa,nohy zakladeni odna na odnu, temne volossia začesane nazad, tonka tkanyna napnulasiana hrudiach; zasmahli do liktiv ruky ležaly na kolinach; vona pyľno dyvylasia na mene z-pid čornych vij. Ja dovho j cilkom spokijno rozhliadav jiji. Peršoju mojeju dumkoju bulo:«Jak dobre, ščo ce tiľky son, koly znaješ, ščo vse ce tobi snyťsia». I vse ž taky meni choti-losia, ščob vona ščezla. Ja mružyvsia, namahavsia posylyty v sobi ce bažannia, ale kolyznovu rozpliuščyv oči, Heri, jak i dosi, sydila peredi mnoju v tij samij pozi. Jiji zvyčnostuleni huby nemovby zbyralysia svysnuty, ale v očach ne bulo j tini usmišky. Ja pryhadavuse, ščo dumav pro sny včora vvečeri, pered tym jak liahty spaty. Zovni Heri bula točni-sińko taka, jak toho razu, koly ja vostannie bačyv jiji žyvoju. A jij že mynulo todi vsiohodevjatnadciať; teper jij bulo b uže dvadciať devjať; zvisno, vona nitrochy ne zminylasia —nebižčyky lyšajuťsia molodymy. Heri pozyrala na mene tymy samymy, spovnenymy po-dyvu očyma. «Treba čymoś u neji požburyty», — podumav ja, ta, choč ce buv tiľky son,use-taky ne navažyvsia kynuty čymoś u nebižčyciu.

— Bidolašna. Ty pryjšla mene providaty, ehe ž? — promovyv ja i trochy zliakavsia,bo holos mij prolunav tak ščyro, a kabina, j Heri, i vse dovkola zdavalosia takym reaľnym,jak tiľky možna sobi ujavyty.

Jakyj plastyčnyj son! Malo toho, ščo vin koliorovyj, — ja šče baču na pidlozi bahatorečej, jakych učora, liahajučy spaty, naviť ne pomityv. «Koly prokynuś, — podumav ja, —treba bude pereviryty, čy spravdi vony tut ležať, čy tiľky sniaťsia meni, jak i Heri…»

— I dovho ty šče zbyraješsia otak sydity?.. — zapytav ja j vidznačyv podumky, ščohovoriu tycho, nače bojusia, ščo mene chtoś počuje. Niby možna pidsluchaty te, ščo vidbu-vajeťsia uvi sni!

Tym časom sonce trochy pidbylosia vhoru. «Nepohano, — podumav ja. — Koly jaliahav spaty, buv červonyj deń, potim mav nastaty holubyj i tiľky pislia nioho — druhyjčervonyj. Ne mih že ja bezturbotno prospaty cilych pjatnadciať hodyn. Otže, ce, bez sum-nivu, son!»

Zaspokojivšyś, ja uvažno prydyvyvsia do Heri. Svitlo padalo na neji zzadu: promiń,jakyj probyvavsia kriź šparku v zavisci, zolotyv oxamytovyj pušok na jiji livij ščoci, a vijividkydaly na oblyččia dovhu tiń. Vona bula čarivna. «Ty ba, — majnulo meni v holovi, —jakyj ja skrupulioznyj naviť uvi sni: i ruch soncia pomičaju, i te, ščo jamočka v Heri tam,de jiji ni v koho nemaje, — nyžče kutyka zdyvovanych hubiv». I vse ž taky ja voliv, ščobce jaknajšvydše skinčylosia, bo meni treba bulo bratysia do jakojiś roboty. Ja micno stulyvpoviky, namahajučyś prokynutysia, ale raptom počuv rypinnia j myttiu rozpliuščyv oči.Heri sydila poruč na ližku j pyľno dyvylaś na mene. Ja usmichnuvsia jij, i vona takožusmichnulasia j schylylasia nadi mnoju, Peršyj pocilunok buv lehkyj, zovsim dytiačyj. Ja

ciluvav jiji dovho. «Chiba možna tak povodytyś uvi sni?» — podumav ja. Ale ž ce naviť nezrada jiji pamjati, bo ce meni snyťsia vona, vona sama! Dosi takoho zi mnoju šče nikolyne traplialosia… My oboje vse šče movčaly. Ja ležav horilyć; koly Heri pidvodyla oblyččia,ja mih zazyrnuty v jiji maleńki, prosvitleni soncem nizdri, jaki zavždy buly barometromjiji nastroju: kinčykamy paľciv ja obviv močky jiji vuch, poroževilych vid mojich pocilun-kiv. Ne znaju, ščo mene tak nepokojilo; ja veś čas perekonuvav sebe, ščo ce son, odnakserce moje tryvožno styskalosia.

Ja veś napružyvś, ščob pidchopytysia z ližka, prote buv hotovyj do toho, ščo meni cene vdasťsia — vvi sni my duže často ne vladni nad vlasnym tilom, vono nemovby parali-zovane abo j zovsim čuže; ja hadav, ščo prokynusia vid cioho zusyllia, odnak ne prokynuvś,a prosto siv na ližku, zvisyvšy nohy na pidlohu. «Ničoho ne vdiješ, dovedeťsia dodyvytyścej son do kincia», — vyrišyv ja, prote mij harnyj nastrij rozvijavsia ostatočno. Mene poj-niav strach.

— Čoho ty chočeš? — zapytav ja.Holos mij prolunav chrypko, i ja vidkašliavsia.Mašynaľno počav macaty bosymy nohamy kapci, ta perš niž zhadav, ščo jich tut ne-

maje, tak zabyv paľcia, ščo až zasyčav vid boliu. «Nu, teper ce skinčyťsia!» — zadovolenopodumav ja.

Prote ničoho ne zminylosia. Heri vidsunulaś, koly ja siv. Plečyma vona sperlasia nabyľce ližka. Plattia na nij leď-leď posmykuvalosia pid soskom livoji hrudi v takt byttiusercia. Vona dyvylasia na mene spokijno, z cikavistiu. Ja podumav, ščo nepohano bulo bpryjniaty duš, ale vidrazu ž zmetykuvav, ščo duš, jakyj snyťsia, ne može rozbudyty.

— Zvidky ty tut uzialasia? — zapytav ja.Heri pidniala moju ruku j počala hratysia neju, pidbyvajučy jiji znajomym žestom,

pidkydajučy j lovliačy moji paľci.— Ne znaju, — vidpovila vona. — A ty chiba ne radyj?I holos buv takyj samyj nyźkyj, i ton neuvažnyj — vona hovoryla tak zavždy, ne-

movby dumky jiji v cej čas buly deś daleko; čerez te meni inodi zdavalosia, ščo Heri nedumaje ni pro ščo vzahali, a inodi — ščo vona prosto ničoho ne soromyťsia, bo do vsiohopryhliadajeťsia z leď pomitnym podyvom v očach.

— Tebe… chtoś bačyv?— Ne znaju. Ja prosto pryjšla. Chiba ce tak važlyvo, Krise?Vona vse šče hralasia mojeju rukoju, ale oblyččia jiji vraz zbajdužilo. Vona na-

chmurylasia.— Heri…— Ščo, liubyj?— Jak ty dovidalasia, ščo ja tut?Vona zbenteženo vsmichnulasia. V neji buly taki temni huby, ščo, koly vona jila

vyšni, na nych ne vydno bulo j znaku.— I sama ne znaju. Smišno, ehe ž? Ty spav, koly ja vvijšla, ale ja tebe ne rozbudyla.

Ne chotila tebe budyty, bo ty zliuka. Zliuka j zanuda. — U takt svojim slovam Heri žvavopidkydala moju doloniu.

— Ty bula vnyzu?— Bula. Ja vtekla zvidty. Tam cholodno.Vona vypustyla moju ruku. Liahajučy na bik, trusnula holovoju, ščob vidkynuty vo-

lossia, i hlianula na mene z tijeju leď pomitnoju usmiškoju, jaka kolyś mene strašenno

dratuvala, až poky ja zrozumiv, ščo kochaju jiji.— Ale ž… Heri… ty… — probeľkotiv ja j, nachylyvšyś nad neju, pidniav korotkyj

rukav jiji plattia.Nad schožym na kvitku znakom vid ščeplennia vispy červoniv maleńkyj slid ukolu.

Choč ja j spodivavsia joho pobačyty (bo vse šče mymochiť došukuvavsia bodaj jakojiś logikyv tomu, ščo tut dijalosia), mene obsypalo morozom. Ja torknuvsia paľcem cijeji ranky vidukolu, ščo snylasia meni rokamy i ja zi stohonom prokydavsia na zbytij posteli, zavždy vtij samij pozi — skrutyvšyś klubkom, — tak, jak ležala Heri, koly ja znajšov jiji zacholo-loju. Pevno, uvi sni ja namahavsia zapodijaty sobi te same, ščo zapodijala vona, nemovbychotiv takym čynom vyblahaty v jiji pamjati proščennia čy prynajmni buty poriad z nejuv ti ostanni chvylyny, koly vona vže vidčula diju injekciji j povynna bula zliakatysia toho,ščo skojila. Adže Heri bojalasia naviť zvyčajnisińkoji podriapynky, ne znosyla ni boliu, nikrovi j oś teper zvažylasia na take, zalyšyvšy pjatero sliv na lystivci, adresovanij meni.Lystivka ležala sered paperiv u mojemu hamanci, i ja postijno nosyv jiji pry sobi. Vonabula vže zajaložena, poterta na zhynach, ta j ne mav syly rozstatysia z neju, raz u razpovertajučyś do tijeji chvylyny, koly Heri pysala jiji, j do toho, ščo vona povynna bula todividčuvaty. Ja perekonuvav sebe, ščo Heri chotila vse ce zrobyty tiľky žartoma, ščob nali-akaty mene, ale doza vyjavylasia nadto velykoju. Druzi zapevnialy mene, ščo vse bulosame tak abo ščo Heri včynyla ce pid vplyvom chvylynnoji slabosti, vyklykanoji depresi-jeju, raptovoju depresijeju. Odnak nichto ne znav, ščo? ja skazav jij za pjať dniv do toho.I, ščob zavdaty jij šče biľšoho boliu, počav pakuvaty svoji reči. A vona, koly ja pakuvavsia,spytala na dyvo spokijnoji «Ty rozumiješ, ščo ce označaje?..» Ja vdav, ščo ne rozumiju,choča rozumiv use duže dobre. Ja vvažav Heri bojahuzkoju j skazav jij pro ce — a tepervona ležala poperek ližka j pyľno dyvylasia na mene, nemovby ne znala, ščo ce ja jiji vbyv.

— I ce vse, ščo ty vmiješ? — zapytala vona.Kabina bula červona vid soncia, volossia Heri polumjanilo; vona hlianula na svoju

ruku, namahajučyś zbahnuty, čomu ja tak dovho jiji rozhliadaju, a koly ja opustyv dolo-niu, prytulylasia do neji cholodnoju hladeńkoju ščokoju.

— Heri, — chrypko movyv ja, — ce nemožlyvo…— Ta hodi vže tobi!Oči v neji buly zapliuščeni, poviky tremtily, čorni viji torkalysia ščik.— De my, Heri?— U nas.— A de ce?Odne jiji oko na myť rozpliuščylosia j znovu zapliuščyloś. Vona poloskotala vijamy

moju doloniu.— Krise!— Ščo?— Meni tak harno z toboju.Ja sydiv nad neju, ne vorušačyś. Potim pidviv holovu j pobačyv u dzerkali častynu

ližka nad umyvaľnykom, rozkujovdžene volossia Heri j svoji holi kolina. Ja pidtiahnuvstupneju odyn z napivrozplavlenych instrumentiv, jaki valialysia na pidlozi, i pidniav johoviľnoju rukoju. Kraj instrumenta buv hostryj. Ja pryklav joho do stehna nad tym miscem,de roževiv napivkruhlyj symetryčnyj šram, i vvihnav u tilo. Mene pronyzav rizkyj biľ. Jadyvyvsia na velyki krapli krovi, jaki skočuvalysia po stehnu j tycho skapuvaly na pidlohu.

Ale marno. Strašni dumky, jaki snuvaly v mojij holovi, stavaly dedali vyraznišymy.

Ja vže biľše ne perekonuvav sebe: «Ce son», bo davno perestav u nioho viryty. Teperja dumav: «Treba zachyščatyś». Ja hlianuv na Heri, na jiji spynu, jaka pid bilym plattiamplavno perechodyla v liniji stehon, na bosi nohy, jaki vona zvisyla z ližka. Ja prostiah donych ruku, oberežno vziav roževu pjatku j proviv paľciamy po stupni.

Vona bula nižna, mov u nemovliaty.Teper ja buv uže absoliutno peven, ščo ce ne Heri, j majže ne sumnivavsia, ščo sama

vona pro ce ne znaje.Bosa stupnia smyknulaś u mojij doloni, tepli huby Heri zatremtily vid bezhučnoho

smichu.— Perestań… — prošepotila vona,Ja mjako vyviľnyv ruku z-pid jiji ščoky i vstav. Kvaplyvo odiahajučyś, ja pobačyv, ščo

vona sila na ližku i vtupylasia v mene.— De tvoji reči? — zapytav ja j vidrazu ž poškoduvav pro ce.— Moji reči?— Chiba v tebe tiľky odne plattia?Teper ce bula vže hra. Ja navmysne namahavsia trymatyś nevymušeno, jak zavždy,

nemovby my rozstalysia z neju tiľky včora, ba ni — nemovby my vzahali nikoly ne roz-stavalysia. Heri vstala j znajomym meni lehkym i rvučnym ruchom rozpravyla plattia.Moji slova zaintryhuvaly jiji, ale vona ničoho ne skazala, tiľky obvela dovkola dopytlyvympohliadom, niby ščoś šukala, i, javno zdyvovana, obernulaś do mene.

— Ne znaju, — bezporadno vidpovila vona. — Može, v šafi?.. — I vidčynyla dverciata.— Ni, tam tiľky kombinezony, — skazav ja.Pidijšovšy do umyvaľnyka, ja vziav elektrobrytvu i počav holytysia, namahajučyś

pry ciomu ne stojaty spynoju do divčyny, chto b vona ne bula.Heri chodyla po kabini, zahliadala u vsi zakutky, vyzyrnula v iliuminator; narešti

pidijšla do mene.— Krise, — movyla vona, — v mene take vidčuttia, nenače ščoś stalosia.Vona zamovkla. Ja vymknuv brytvu j čekav, ščo bude dali.— Nenače ja ščoś zabula… nenače bahato čoho zabula. Ja znaju… pamjataju tiľky

tebe… i… i biľše ničoho.Ja sluchav jiji, namahajučyś buty zovni nezvorušnym.— Ja nezdužala?— Jak tobi skazaty… ce možna nazvaty j tak. Jakyjś čas ty j spravdi nezdužala.— Otže, ce, mabuť, čerez chvorobu.Heri vidrazu ž poveselišala. Ja ne možu opysaty, ščo? ja todi vidčuvav. Koly vona

movčala, chodyla, sydila, usmichalasia, vražennia, ščo ja baču pered soboju Heri, bulosyľniše, za hnitiuče počuttia tryvohy. Ta buly chvylyny, koly meni zdavalosia, ščo ce jakaśsproščena Heri, zvedena do kiľkoch charakternych sliv, žestiv, ruchiv. Vona pidijšla domene majže vprytul, uperlasia stysnenymy kulakamy v moji hrudy j zapytala:

— Jak u nas z toboju, Krise? Dobre čy pohano?— Krašče j buty ne može, — vidpoviv ja.Vona leď pomitno vsmichnulasia.— Jakščo ty tak kažeš, to skoriše pohano.— Nu ščo ty, Heri… Znaješ, liuba… meni zaraz treba na chvylynku vyjty, — kva-

plyvo skazav ja. — Začekaj na mene tut, harazd? A može… ty holodna? — dodav ja, bosam raptovo vidčuv, ščo choču jisty.

— Holodna? Ni. — Vona trusnula holovoju, j vid cioho ruchu volossia rozsypalosiapo jiji plečach. — Meni začekaty na tebe tut? Ty nadovho?

— Na hodynku… — počav ja, ale vona perebyla mene:— Ja pidu z toboju.— Tobi ne možna jty zi mnoju, bo meni treba praciuvaty.— Ja pidu z toboju.Ce bula vže javno inša Heri: ta, kolyšnia, nikoly ne navjazuvalasia. Nikoly.— Ce nemožlyvo, maleńka moja…Vona hlianula na mene znyzu, potim nespodivano vziala moju ruku. Ja proviv dolo-

neju po jiji pleču; vono bulo pružne j teple; zovsim ne bažajučy toho, ja počav pestyty Heri.Vse moje jestvo žadalo jiji, tiahlosia j poryvalosia do neji vsupereč rozumu, vsupereč logicij strachu.

Namahajučyś buď-ščo zberehty rivnovahu, ja povtoryv:— Ce nemožlyvo, Heri. Ty musyš zalyšytysia tut.— Ni.Jak ce prolunalo!— Čomu?— N… ne znaju.Vona ozyrnulasia dovkola j znovu zvela na mene oči.— Ja ne možu… — majže pošepky vymovyla vona.— Ale čomu?!— Ne znaju. Ne možu. Meni zdajeťsia… Meni zdajeťsia…Heri vperto šukala v sobi vidpoviď, a koly narešti znajšla, cia vidpoviď prolunala dlia

neji samoji jak odkrovennia:— Meni zdajeťsia, ščo ja povynna veś čas bačyty tebe.Vona skazala ce jakoś po-dilovomu, bez najmenšoho natiaku na počuttia. Za cym

ščoś krylosia. I choč zovni niščo ne zminylosia, — ja vse šče obijmav Heri, dyvliačyś jij uviči, — prote nepomitno počav zalamuvaty jiji ruky za spynu. Cej ruch, speršu ne zovsimpevnyj, stavav dedali usvidomlenišym — u mene zjavylasia meta. Ja vže šukav očyma,čym možna bulo b jiji zvjazaty.

Likti Heri, vyverneni nazad, leheńko vdarylysia odyn ob odyn i vodnočas napružy-lysia z takoju syloju, jaka zvela naniveć moju sprobu. Ja borovsia, može, sekundu. Naviťatlet, perehnuvšyś nazad, jak Heri, ledve torkajučyś nohamy pidlohy, ne zmih by vy-pručatysia z mojich ruk. A vona, z vyrazom use tijeji ž nezvorušnosti na oblyčči j z leďpomitnoju nevpevnenoju usmiškoju na ustach rozimknula moji obijmy, vyprostalaś iopustyla ruky.

Jiji oči sposterihaly za mnoju tak samo spokijno j zacikavleno, jak napočatku, kolyja tiľky-no prokynuvsia. Vona nemovby j ne pomityla moho vidčajdušnoho zusyllia, vy-klykanoho napadom strachu. Heri stojala neporušna, bajduža, zoseredžena, trochy vsimcym zdyvovana j, zdavalosia, na ščoś čekala.

Ruky moji opaly sami soboju. Ja pidijšov do polyci bilia umyvaľnyka. Vidčuvajučy,ščo potrapyv u žachlyvu pastku, šukav vychodu, perebyrajučy podumky dedali neščadnišisposoby boroťby. Jakby mene v ciu myť chtoś zapytav, ščo zi mnoju dijeťsia i ščo vse ceoznačaje, ja ne mih by vydušyty z sebe j slova, ale meni vže bulo jasno: te, ščo kojiťsia nastanciji z usima namy, stanovyť odne cile, take ž strašne, jak i nezbahnenne. Ta v ciuchvylynu mene cikavylo zovsim inše — ja sylkuvavsia znajty jakyjś vykrut, jakuś lazivku

dlia vteči. Ja stojav do Heri spynoju, ale veś čas vidčuvav na sobi jiji pohliad. Nad polycejuv stini bula maleńka aptečka. Našvydku ohlianuvšy jiji, ja znajšov slojičok iz snotvornymi kynuv u sklianku čotyry tabletky — maxymaľnu dozu. Ja naviť ne duže prychovuvavsvoji manipuliaciji vid Heri. Važko skazaty čomu — todi ja nad cym ne zamysliuvavsia.Ja nalyv u sklianku hariačoji vody, začekav, poky tabletky rozčyniaťsia, i pidijšov do Heri,jaka vse šče neporušno stojala na misci.

— Ty serdyšsia? — tycho zapytav ja.— Ta ni.— Na vypyj.Ne znaju čomu, ja buv peven, ščo vona mene posluchajeťsia. I spravdi, Heri movčky

vziala sklianku z mojich ruk i duchom vypyla snotvorne. Ja postavyv porožniu skliankuna stolyk i siv u kutku miž šafoju j knyžkovoju polyceju. Heri poviľno pidijšla do mene ivmostylasia na pidlozi bilia krisla, pidibhavšy pid sebe nohy, jak ce vona robyla raniše, jne menš znajomym meni ruchom vidkynula volossia. Choč ja vže ne viryv u te, ščo ceHeri, kožnoho razu, koly ja vpiznavav jiji zvyčky, meni perechopliuvalo podych. Ce bulonezrozumilo j strašno, ta najstrašniše bulo te, ščo ja sam ja zmušenyj buv povodytyś pid-stupno, vdajučy, niby vvažaju jiji za Heri; ale ž sama vona j spravdi vvažala sebe za Heri,otže, z cioho pohliadu, v jiji povedinci ne bulo nijakoji pidstupnosti. Ne znaju, jak ja dijšovtakoho vysnovku, ale ja buv peven cioho, jakščo tut vzahali mohla isnuvaty jakaś pevnisť!

Ja sydiv, a divčyna obiperlasia plečem ob moji kolina, jiji volossia loskotalo meniruky; my oboje majže ne vorušylysia. Kiľka raziv ja nepomitno zyrknuv na hodynnyk.Mynulo pivhodyny — snotvorne malo b uže podijaty. Heri ščoś tycheńko proburmotila.

— Ščo ty skazala? — zapytav ja, ale vona ne vidpovila.I ja podumav, ščo jiji taky počav zmahaty son, choč, vidverto kažučy, v hlybyni duši

sumnivavsia, ščo liky podijuť. Čomu? I na ce zapytannia ja ne znachodyv vidpovidi.Najïmovirniše, tomu, ščo moja chytrisť bula nadto prymityvna.

Povoli holova Heri schylylasia na moji kolina, temne volossia vpalo jij na oblyččia;vona dychala rozmireno, jak znemožena snom liudyna. Ja vže chotiv buv perenesty jiji naližko, ta znenaćka vona, ne rozpliuščujučy očej, leheńko skubnula mene za čuba j zareho-tala.

Ja zacipeniv, a Heri až zachodylasia smichom. Prymružyvšyś, vona stežyla za mnojuz najivnym i lukavym vyrazom na lyčku. Ja sydiv, nepryrodno vyprostanyj, ošelešenyj ibezporadnyj. A Heri, chychyknuvšy šče raz, prytulylasia ščokoju do mojeji ruky j za-movkla.

— Čoho ty smiješsia? — zapytav ja hluchym holosom.Na oblyčči Heri znovu zjavyvsia toj samyj vyraz tryvožnoji zadumy. Ja bačyv, ščo

vona choče buty zi mnoju ščyroju. Vona torknula paľcem svij maleńkyj nosyk i, zit-chnuvšy, narešti skazala:

— Sama ne znaju. — V jiji slovach buv nepidrobnyj podyv. — Ja povodžuś, jakidiötka, pravda ž? Meni čomuś raptom… Ta ty tež harnyj: sydyš nadutyj, jak… jak Pelvis.

— Jak chto? — perepytav ja, bo meni zdalosia, ščo ja ne dočuv.— Jak Pelvis, ty ž joho znaješ, toho tovstuna…Ce vže vzahali bulo ščoś nejmovirne: Heri, poza vsiakym sumnivom, ne mohla ni

znaty, ni naviť čuty vid mene pro Pelvisa z tijeji prostoji pryčyny, ščo vin povernuvsia izsvojeji expedyciji ščonajmenše čerez try roky pislia jiji smerti. Ja tež ne buv z nym do tohoznajomyj i ne znav, ščo holovujučy na zborach Instytutu, vin mav nepryjemnu zvyčku

strašenno zatiahuvaty zasidannia. Vlasne kažučy, joho zvaly Pelle Villis — zvidsy j sko-ročene prizvyśko, jake do povernennia Pelvisa tež nikomu ne bulo vidome.

Heri sperlasia liktiamy na moji kolina i vtupylasia meni v viči. Ja poklav jij ruky napleči j poviľno proviv doloniamy po nych, tak ščo moji paľci majže zimknulysia dovkolajiji puľsujučoji šyji. Zreštoju, ce možna bulo spryjniaty jak pestošči, i, sudiačy z jiji pohli-adu, vona tak do cioho j postavylasia. Naspravdi ž ja prosto chotiv peresvidčytyś, ščo vneji zvyčajne, teple liudśke tilo i ščo pid mjazamy je kistky j suhloby. Dyvliačyś u jiji spo-kijni oči, ja vidčuv nezdolanne bažannia ščosyly stysnuty jij horlo.

Moji paľci vže majže zimknulyś, koly meni raptom pryhadalysia zakryvavleni rukySnauta, i ja vidpustyv Heri.

— Jak ty čudno dyvyšsia… — spokijno movyla vona.Serce moje tak kalatalo, ščo ja ne mih vydobuty z sebe j slova. Ja na myť zapliuščyv

oči.I raptom u mene vynyk čitkyj plan dij, vid počatku do kincia, z usima podrobyciamy.Ne hajučy j sekundy, ja pidvivsia z krisla.— Meni vže treba jty, Heri, — skazav ja, — i jakščo ty tak duže chočeš, to chodimo

zi mnoju.— Harazd.Vona rvučko pidchopylasia z pidlohy.— Čomu ty bosa? — zapytav ja, pidchodiačy do šafy j vybyrajučy z-pomiž riznobarv-

nych kombinezoniv dva — dlia sebe i dlia neji.— Ne znaju… mabuť, ja kudyś zaprotoryla svoji tufli… — nevpevneno vidpovila

vona.Ja propustyv ce povz vucha.— U platti ty ne zmožeš cioho nadiahty, dovedeťsia skynuty.— Kombinezon?… A naviščo? — zdyvuvalasia vona j vidrazu ž počala stiahuvaty z

sebe plattia.Ta tut zjasuvalasia dyvna rič — plattia ne znimalosia, bo jak vyjavylosia, na niomu

ne bulo žodnoji zastibky, blyskavky čy choča b jakohoś hačka. Červoni gudzyky posere-dyni pravyly za zvyčajnisińku ozdobu. Heri zbenteženo vsmichnulaś. Udajučy, ščo v ci-omu nemaje ničoho osoblyvoho, ja pidniav z pidlohy schožyj na skaľpeľ instrument ji roz-rizav plattia na spyni, tam, de kinčavsia vyriz. Teper vona mohla stiahty joho čerez ho-lovu. Kombinezon buv na neji trochy zavelykyj.

— My ščo, kudyś poletymo?.. I ty tež? — dopytuvalasia vona, koly my, vže odiahneni,opynylysia v korydori.

Ja tiľky movčky kyvnuv. Ja strašenno bojavsia, ščo my zustrinemo Snauta, ale ko-rydor, jakyj viv do zlitnoho majdančyka, buv porožnij, a dveri radiöstanciji, povz jaki namdovelosia projty, — začyneni.

Na stanciji, jak i dosi, panuvala mertva tyša. Heri stežyla za tym, jak ja na nevelyč-komu elektryčnomu vizku vykočuvav z serednioho boxu na viľnu koliju raketu. Ja počerzi pereviryv, čy spravni mikroreaktor, dystancijne keruvannia ruliv i sopel, a todi ra-zom zi startovym vizkom perekotyv raketu na kruhlu rolykovu ploščynu startovoho dyskapid centrom lijkuvatoho sklepinnia, poperednio prybravšy zvidty porožniu kapsulu.

Ce bula nevelyka raketa dlia zvjazku miž stancijeju i satelojidom, jaku vykorysto-vuvaly dlia perevezennia vantaživ; liudy v nij litaly tiľky u vyniatkovych vypadkach, bovona ne vidčynialasia zseredyny. Same ce j vlaštovuvalo mene. Ja, zvyčajno, ne zbyravsia

zapuskaty raketu, ale robyv use tak, nenače hotuvav jiji do spravžnioho startu. Heri, jakastiľky raziv suprovodžuvala mene v poliotach, trochy rozumilasia v ciomu. Ja šče raz pe-reviryv useredyni stan kondyciöneriv i kysnevoji aparatury, pryviv jich u diju, a koly pisliavvimknennia holovnoho lanciuha spalachnuly kontroľni lampočky, vyliz iz tisnoji kabinyj kyvnuv na neji Heri, jaka stojala bilia trapa:

— Zalaź.— A ty?

— Ja za toboju. Meni treba opustyty liuk.

Ja buv peven, ščo vona ne rozhadaje moji chytrosti.Koly Heri pidnialasia po trapu v kabinu, ja zrazu ž prosunuv holovu v liuk, spytav,

čy zručno jij tam, i, počuvšy hluche, zdušene «tak», vidchylyvsia nazad, ščosylychriasnuvšy liukom. Dvoma rukamy ja vvihnav obydvi zasuvky do uporu j zazdalehiďpryhotovlenym kliučem počav zatiahuvaty pjať hajok, ščo zakripliuvaly v pazach obšyvkykryšku liuka.

Zahostrena syhara rakety stojala vertykaľno, nemovby j spravdi za myť mala zletityv prostir. Ja znav, ščo tij, jaku ja zamknuv useredyni, niščo ne zahrožuje — u raketi bulodostatnio kysniu j naviť trochy charčiv; a vtim, ja zovsim ne zbyravsia trymaty jiji tamchtozna j doky.

Ja prahnuv buď-ščo zdobuty dlia sebe bodaj kiľka hodyn svobody, ščob sklasty planna majbutnie j nalahodyty kontakt iz Snautom — teper uže na rivnych pravach.

Zatiahujučy peredostanniu hajku, ja vidčuv, ščo metalevi pidpory, na jakych tryma-lasia raketa, pidvišena tiľky za try nevelyčkych vystupy, leheńko tremtiať, ale podumav,ščo ce ja sam, ščosyly orudujučy velykym kliučem, mymochiť rozhojdav stalevu brylu.

Ta, vidijšovšy na dekiľka krokiv, ja pobačyv take, čoho ne chotiv by bačyty biľšenikoly v žytti.

Usia raketa chodyla chodorom vid udariv — ta šče i jakych! — izseredyny. Jakbytam zamisť čornovolosoji strunkoji divčyny opynyvsia stalevyj robot, to, mabuť, naviť vinne zmih by tak striasaty ciu vośmytonnu masu. Na polirovanij poverchni rakety perely-valysia i tanciuvaly vidblysky vohniv raketodromu. Ščopravda, nijakych zvukiv udariv jane čuv — useredyni rakety panuvala cilkovyta tyša, tiľky šyroko rozstavleni opory kon-strukciji, v jakij vona vysila, vtratyly čitkisť obrysiv, vibrujučy, nače struny. Častota koly-vań bula taka velyka, ščo ja zliakavsia, čy vytrymaje obšyvka. Tremtiačymy rukamy jazatiahnuv ostanniu hajku, kynuv kliuč i ziskočyv z trapa. Poviľno zadkujučy, ja bačyv,jak amortyzatory, rozrachovani tiľky na postijnyj tysk, pidstrybujuť u hnizdach. Menizdalosia, ščo broniovana obolonka miniaje svij monolitnyj blysk. Mov naviženyj, ja pid-skočyv do puľta dystancijnoho keruvannia, oboma rukamy štovchnuv uhoru važeli za-pusku reaktora j zvjazku; i todi z reproduktora, vmontovanoho v kabini rakety, prolunavpronyzlyvyj čy to veresk, čy to svyst, zovsim ne schožyj na liudśkyj holos; ta vse ž taky jarozibrav u niomu bezuhavne skyhlinnia: «Krise! Krise! Krise!!!»

Ne možu stverdžuvaty, ščo čuv te cilkom vyrazno. Krov lylasia z mojich obdertychdo kistočok paľciv — z takoju šalenoju pochaplyvistiu namahavsia ja zapustyty raketu.Holubuvatyj vidblysk upav na stiny, zi startovoho majdančyka pid soplamy zavychoryly-sia kluby pyliuky, potim spalachnuv snip slipučych iskor, i vsi zvuky perekryv vysokyj,protiažnyj hul. Raketa pidnialasia na trioch jazykach polumja, jaki vidrazu ž zlylysia vodyn vohnennyj stovp, i lyšajučy za soboju tremtlyve marevo, vyletily kriź startovušachtu. Zaslinky myttiu zasunulyś, avtomatyčno vvimkneni kompresory počaly podavatydo zalu, v jakomu klubočyvsia jadučyj dym, sviže povitria. Ta ja vsioho cioho ne pomičav.Speršyś rukamy na puľt, šče vidčuvajučy na oblyčči podych vohniu, z prysmalenym vidhariačoho vyprominiuvannia volossiam, ja sudorožno chapav rotom prosiaknute harom icharakternym, ozonovym zapachom povitria. Choč u moment startu rakety ja mymovolizapliuščyv oči, reaktyvne polumja vse ž taky oslipylo mene. Kiľka chvylyn pered očymaplyvly čorni, červoni j zoloti kola. Ta postupovo vony roztanuly. Dym, pyliuka j tumanznykaly — jich z protiažnym stohonom utiahuvaly ventyliacijni truby. Perše, ščo ja po-bačyv, buv zelenyj ekran radara. Ja počav šukaty raketu, vodiačy radiölokatorom. A kolynarešti pijmav jiji, vona bula vže za mežamy atmosfery. Šče nikoly v žytti meni ne do-vodylosia zapuskaty raketu tak pochaplyvo, naoslip, ne majučy ani najmenšoho ujavlen-nia, ni jakoho jij nadaty pryskorennia, ni vzahali kudy spriamovuvaty. Ja podumav, ščonajprostiše bude vyvesty raketu na orbitu dovkola Soliarisa, na vysotu pryblyzno tysiačikilometriv; todi ja zmožu vymknuty dvyhuny: vony praciuvaly nadto dovho, tož ja ne mavpevnosti, ščo ne staneťsia katastrofa, naslidky jakoji važko naviť ujavyty. Tysiačokilome-trova orbita, jak ja peresvidčyvsia, pereviryvšy za tablyceju, bula staciönarna. Ščyrokažučy, vona tež ničoho ne harantuvala; ale inšoho vychodu v cij sytuaciji ja ne bačyv.

U mene ne vystačalo vidvahy vvimknuty reproduktor, jakyj ja vymknuv vidrazu žpislia startu. Ja zrobyv by vse, ščo zavhodno, aby tiľky ne čuty biľše cioho žachlyvohoholosu, v jakomu vže ne lyšylosia ničoho liudśkoho. Vsi masky, — ce ja mih skazaty sobiteper napevno, — bulo zirvano, i kriź lyčynu Heri počalo prozyraty inše, dijsne oblyččia,pered jakym aľternatyva boževillia spravdi vydavalasia poriatunkom.

Bula rivno perša hodyna, koly ja pokynuv raketodrom.

«MALYJ APOKRYF»Oblyččia j ruky v mene buly obpečeni. Ja pryhadav, ščo, šukajučy snotvorne dlia Heri

(jakby ja tiľky mih, to posmijavsia b teper z vlasnoji najivnosti), pomityv v aptečci slojičokmazi vid opikiv, i pišov do sebe. Vidčynyvšy dveri, ja pobačyv pry červonomu svitli za-chodu, ščo v krisli, pered jakym nedavno stojala navkolišky Heri, chtoś sydyť. Ja vidsach-nuvsia, laden kynutyś navtiky, i zacipeniv vid žachu; ce tryvalo vsioho jakuś myť. Toj,chto sydiv, pidviv holovu, i ja vpiznav Snauta. Zaklavšy nohu na nohu j povernuvšyś domene spynoju (na niomu buly ti sami polotniani štany, propaleni reaktyvamy), vin hortavjakiś papery — cila kupa jich ležala poruč na stolyku. Pomityvšy moju prysutnisť, Snautvidklav papery i jakuś chvylynu pochmuro rozhliadav mene ponad opuščenymy na kinčyknosa okuliaramy.

Ja movčky pidijšov do umyvaľnyka, vyjniav z aptečky napivridku maź i zachodyvsiazmaščuvaty neju najbiľš popečeni miscia na lobi j ščokach. Na ščastia, oblyččia moje neduže zapuchlo, a oči ne začepylo zovsim — ja vstyh micno jich zapliuščyty. Kiľka velykychpuchyriv na skroni j ščoci ja prokolov steryľnoju holkoju dlia injekcij i vydavyv z, nychsukrovyciu. Potim nalipyv na oblyččia dva prosočeni mazziu šmatky marli. Snaut veś časpyľno za mnoju stežyv. Ta ja ne zvertav na nioho nijakisińkoji uvahy. A koly narešti za-kinčyv ciu proceduru, — oblyččia moje peklo vohnem i čymdali dužče, — to siv u druhekrislo, prybravšy z nioho plattia Heri. Zvyčajnisińke plattia, tiľky bez zastibky.

Snaut, sklavšy ruky na kistliavomu kolini, krytyčno sposterihav za kožnym mojimruchom.

— Nu ščo, pohomonymo? — zapytav vin, koly ja siv.Ja movčav, prytyskajučy marliu, jaka počala spovzaty z mojeji ščoky.— U nas buly hosti, ha?— Tak, — vidpoviv ja sucho, ne majučy ani najmenšoho bažannia pidlaštovuvatysia

pid joho ton.— I nam poščastylo jich spekatyś? Nu, nu, ty, baču, rišuče za ce vziavsia.Snaut torknuvsia svoho obluplenoho loba, na jakomu vže zjavylysia roževi pliamy

molodeńkoji škiry. Ja oteterilo dyvyvsia na nych. Čomu dosi cia tak zvana Snautova jSartoriüsova zasmaha ne sponukala mene zamyslytyś? Ja veś čas vvažav, ščo ce vid son-cia, ale ž na Soliarisi nichto ne zahoriaje…

— Odnak ty počav z maloho, pravda ž? — provadyv dali Snaut, ne zavvažyvšy, jakspalachnuly moji oči vid zdohadu, ščo raptom siajnuv u mene v holovi. — Z riznych nar-kotykiv, otruty, pryjomiv viľnoji amerykanśkoji boroťby, ehe ž?

— Čoho ty vid mene chočeš? My možemo rozmovliaty tiľky na rivnych. Jakščo tynadumav poblazniuvaty, to krašče jdy sobi.

— Inodi, choč-ne-choč, dovodyťsia blazniuvaty, — skazav vin i hlianuv na meneprymruženymy očyma. — Ne budeš že ty mene perekonuvaty, ščo ne skorystavsia ni viri-ovkoju, ni molotkom? A čornyľnyceju časom ne kydavsia, jak Liuter? Ni? O, — skryvyvsiavin, — todi ty prosto molodeć! Naviť umyvaľnyk cilyj. Ty vzahali ne probuvav rozčerepytyholovu, de tam, u tebe povnyj poriadok, — ničoho ne rozbyto. Vychodyť, use duže prosto— posadovyv, zapustyv na orbitu — i po vsiomu?! — Snaut zyrknuv na hodynnyk. —Značyť, hodyny dvi, a može, j try u nas teper je, — pidsumuvav vin i hlianuv na mene,nepryjemno posmichajučyś. I raptom spytav: — Otže, ty vvažaješ, ščo ja svynia?

— Spravžnisińka svynia, — nedvoznačno pidtverdyv ja.

— Ta nevže? A ty b poviryv, jakby ja rozpoviv tobi otake? Poviryv by choč odnomumojemu slovu?

Ja movčav.— Gibarian buv peršyj, z kym ce stalosia, — viv dali Snaut, tak samo nepryjemno

posmichajučyś. — Vin zamknuvsia u svojij kabini j rozmovliav z namy tiľky čerez dveri.A my… ty zdohaduješsia, ščo my podumaly?

Ja zdohaduvavś, ale voliv promovčaty.— Nu zvyčajno. My podumaly, ščo vin schybnuvsia z rozumu. Vin deščo nam roz-

poviv čerez dveri, odnak ne vse. Ty, može, naviť zdohadaješsia, čomu vin prychovuvav,chto v nioho buv? Nu zvyčajno, ty vže znaješ: suum cuique.4 Ale Gibarian buv spravžnijdoslidnyk. Vin zažadav, ščob my daly jomu šans

— Jakyj šans?— Nu, ja hadaju, vin namahavsia ce jakoś klasyfikuvaty j zbahnuty, zrobyty jakiś

vysnovky, praciuvav nočamy. Ty znaješ, ščo vin robyv? Nu zvyčajno, znaješ!— Občyslennia, — skazav ja. — V šuchliadi. Na radiöstanciji. Ce joho robota?— Tak. Tiľky todi ja šče ničoho pro ce ne znav.— Jak dovho ce tryvalo?— Vidvidyny? Majže tyždeń. Rozmovlialy čerez dveri. Ščo tam kojilosia! My dumaly,

ščo v nioho haliucynaciji, psychomotorne zbudžennia. Ja davav jomu skopolamin.— Jak… jomu?!— Atož. Vin brav, ale ne dlia sebe. Experymentuvav. Tak use ce j tiahlosia.— A vy?..— My? Na tretij deń poklaly sobi dobutysia do nioho, vysadyty dveri, jakščo ne

vdasťsia inakše. My česno chotily joho likuvaty.— Ach… on vono ščo! — vychopylosia v mene.— Tak.— I tam… u tij šafi…— Tak, mij liubyj. Tak, Viv ne znav, ščo tym časom i nas vidvidaly hosti. I my vže

ne mohly prydiliaty jomu stiľky uvahy. Ale vin pro ce j hadky ne mav. Teper… teper cevže stalo dlia nas do pevnoji miry… normoju.

Vin vymovyv ce tak tycho, ščo ostannie slovo ja švydše vhadav, niž počuv.— Stryvaj, ja ničoho ne rozumiju. Jak že tak? Adže vy povynni buly vse čuty. Ty sam

kazav, ščo vy pidsluchovuvaly. Vy povynni buly čuty dva holosy, a otže…— Ni. My čuly tiľky joho holos, a jakščo z-za dverej i dolynaly jakiś dyvni zvuky, to,

sam rozumiješ, my jich tež prypysuvaly jomu…— Tiľky joho holos?.. Ale ž… čomu?— Ne znaju. Pravda, v mene ščodo cioho svoja teorija. Ta ja hadaju, tut ne treba

pospišaty, bo choč vona deščo j pojasniuje, odnak vychodu ne vkazuje. Oś tak. Ale ty, ma-buť, ščoś pomityv išče včora, inakše mav by nas oboch za boževiľnych.

— Ja dumav, ščo sam zvychnuvsia umom.— Ach, on jak? I ty nikoho ne bačyv?— Bačyv.— Koho?!Joho hrymasa vže ne bula schoža na usmišku. Ja dovho dyvyvsia na nioho, perš niž

4 Kožnomu svoje (lat.).

vidpovisty:— Tu… čornoškiru…Snaut ničoho ne skazav, ale joho skulena, nachylena vpered postať trochy obmjakla.— Ty vse ž taky mih mene osterehty, — provadyv ja dali vže ne tak upevneno.— Ja tebe osterihav.— Tiľky jak!— Jedyno možlyvym sposobom. Zrozumij, — ja ne znav, chto ce bude! Cioho ne znav

nichto, cioho ne možna peredbačyty…— Posluchaj, Snaut, ja choču zapytaty tebe. Ty vže maješ u ciomu… pevnyj dosvid.Ta… te… ščo z neju staneťsia?— Tebe cikavyť, čy vona poverneťsia?— Tak.— Poverneťsia i ne poverneťsia.— Tobto jak?— Poverneťsia takoju, jakoju bula na počatku… peršych vidvidyn. Prosto vona ni-

čoho ne znatyme, točniše, povodytymeťsia tak, niby vsioho toho, ščo ty včynyv, aby jijiskaraskatyś, nikoly ne bulo. Vona ne bude ahresyvnoju, jakščo jiji ne zmusyť do toho sy-tuacija, v jaku ty jiji postavyš…

— Jaka sytuacija?— Ce zaležyť vid obstavyn.— Snaut!— Ščo ty vid mene šče chočeš počuty?— My ne možemo dozvolyty sobi rozkiš ščoś prychovuvaty odyn vid odnoho!— Ce ne rozkiš, — sucho urvav vin mene. — Keľvin, meni zdajeťsia, ščo ty šče j dosi

ne vse rozumiješ… utim… stryvaj! — U nioho zablyščaly oči. — Ty možeš rozpovisty, chtov tebe buv?

Ja prokovtnuv slynu j opustyv holovu. Meni ne chotilosia dyvytyś na nioho. Ja volivby, ščob ce buv chto zavhodno, tiľky ne vin. Ta vyboru ne bulo. Klapoť marli vidklejivsiavid ščoky i vpav meni na ruku. Ja zdryhnuvsia vid slyźkoho dotyku.

— Žinka, jaku… — Ja ne dokinčyv. — Vona vbyla sebe. Zrobyla sobi injekciju…,Snaut čekav— Samohubstvo?.. — zapytav vin, bačačy, ščo ja movču.— Tak.— I ce vse?Ja movčav.— Mabuť, ne vse…Ja rvučko pidviv holovu. Snaut ne dyvyvsia na mene.— Zvidky ty ce znaješ?Vin ne vidpoviv.— Harazd, — počav ja, oblyzavšy huby. — My posvarylyś. A vtim, ni. Ce ja jij ska-

zav… sam znaješ, ščo kažuť zi zlosti. Zabrav svoji manatky j pišov. Vona meni nati-aknula… ne skazala vidverto, ale koly ty prožyv z liudynoju roky, to vse jasno j tak… Jabuv peven, ščo to tiľky slova, ščo vona ne navažyťsia zrobyty ce… tak jij i skazav. Nadruhyj deń ja zhadav, ščo zalyšyv u šuchliadi ti… ampuly. Vona znala pro nych, ja prynisjich z laboratoriji — vony buly meni potribni — i pojasnyv jij todi, jak dije cej preparat. Jazliakavsia j chotiv buv pity zabraty joho, ale potim podumav, ščo ce označatyme, niby ja j

spravdi spryjniav jiji slova cilkom serjozno, i… ne pišov. Odnak na tretij deń use ž takynavažyvsia, bo ce ne davalo meni spokoju. Ta… koly ja pryjšov, vona bula vže mertva.

— Ach, jake nevynne chlopja…Ja ledve strymavsia, ščob ne vybuchnuty hnivom. Ale, hlianuvšy na Snauta, zrozu-

miv, ščo vin zovsim ne hluzuje. Ja nemovby vperše pobačyv joho. Oblyččia joho bulo sire,vkryte zmorškamy, v jakych zaliahla strašenna vtoma. Vin mav vyhliad tiažkochvorojiliudyny.

— Naviščo ty tak? — zapytav ja zbenteženo.— Bo cia istorija nadto tragična. Ni, ni, — švydko dodav vin, pomityvšy, ščo ja choču

joho perebyty, — ty j dosi šče ničoho ne rozumiješ. Zvyčajno, ty možeš mučytyś, naviťpočuvaty sebe vbyvceju ale… to ne najstrašniše.

— Ta nu! — hluzlyvo vyhuknuv ja.— Ja radyj, ščo ty ne viryš meni. Te, ščo stalosia, mabuť, i spravdi žachlyvo, ale šče

žachlyviše te, čoho… ne stalosia. Nikoly.— Ne rozumiju… — nevpevneno skazav ja, bo j spravdi ničoho ne rozumiv.Snaut pochytav holovoju.— Normaľna liudyna… — provadyv vin dali. — Ščo označaje — normaľna liudyna?

Ta, jaka nikoly ne včynyla nijakoji pidloty? Zhoden, ale čy j spravdi vona nikoly pro cenaviť ne pomyšliala? A ščo, koly vona sama ne pomyšliala, ale v pidsvidomosti v neji takyščoś promajnulo desiať čy naviť trydciať rokiv tomu? Možlyvo, vona zachystylasia vid ci-oho j zabula i ne bojalasia, bo dobre znala, ščo nikoly ničoho pohanoho ne včynyť. Nu, ateper ujavy sobi, ščo raptom, sered biloho dnia, v koli inšych liudej ty zustričaješ ce , vti-lene v ploť i krov, prykute do tebe, neznyščene. Ščo todi? Ščo bude dali?

Ja movčav.— Stancija, — skazav vin tycho. — Stancija Soliaris.— Ale… ščo ce, zreštoju, take? — nerišuče zapytav ja. — Adže ni ty, ni Sartoriüs ne

vbyvci…— Ty ž psycholog, Keľvin! — neterpliače urvav vin mene. — Komu choč raz u žytti

ne snyvsia takyj son? Ne verzlosia ščoś podibne? Viźmimo dlia prykladu… fetyšysta, jakyjobožniuje, nu, skažimo, klapoť brudnoji žinočoji bilyzny; ryzykujučy žyttiam, vin pohro-zamy j blahanniamy dobuvaje cej svij najdorožčyj, brydkyj klapoť… Smišno, eho ž? Vinvodnočas i hyduje tym, čoho tak žadaje, i malo ne boževolije, ščob zavolodity nym, ladenzarady nioho viddaty žyttia, pidnisšyś, može, do počuttiv Romeo Do Džuľjetty… Taketrapliajeťsia. Ale ty, mabuť, rozumiješ, ščo buvajuť i taki obstavyny… taki sytuaciji… jakinichto ne vidvažyťsia realizuvaty poza svojeju ujavoju… v jakuś myť zapamoročennia,znesylennia, bezumstva — nazyvaj ce jak chočeš. I todi slovo staje dilom. Ot i vse.

— Ot i… vse, — povtoryv ja bezhluzdo derevjanym holosom. U holovi meni šumilo.— Ale… ale ž stancija… Do čoho tut stancija… Do čoho tut stancija?

— Ty ščo, prykydaješsia? — burknuv Snaut, pyľno dyvliačyś na mene. — Ja ž veśčas tovču pro Soliaris, tiľky pro Soliaris i ni pro ščo inše. Ja ne vynen, jakščo ce tak raziučevidrizniajeťsia vid toho, ščo ty spodivavsia počuty. A vtim, ty perežyv uže dostatnio, ščobprynajmni vysluchaty mene do kincia. My vyrušajemo v kosmos, hotovi do vsioho, tobtodo samotnosti, do boroťby, do straždań i smerti. Iz skromnosti my ne kažemo pro ce vho-los, ale inodi dumajemo sami sobi, ščo my nezvyčajni. A tym časom… tym časom ce nevse, i naša hotovnisť — tiľky poza. My zovsim ne chočemo zavojovuvaty kosmos, my tiľkyprahnemo rozšyryty Zemliu do joho mež. Odni planety majuť buty pusteľni, jak Sachara,

inši — vkryti kryhoju, jak polius, šče inši — žarki, jak brazyľśki džungli. My humanni jblahorodni i ne zbyrajemosia pidkoriuvaty inši rasy, my chočemo tiľky peredaty jim našicinnosti j natomisť perejniaty jichni. My vvažajemo sebe rycariamy sviatoho Kontaktu.Ce druha obluda. My ne šukajemo nikoho, krim liudej. Nam ne potribni inši svity. Nampotribne naše vidobražennia. My ne znajemo, ščo robyty z inšymy svitamy. Z nas dosyť icioho odnoho — my syti nym po samu zavjazku. My chočemo znajty svij vlasnyj, idealizo-vanyj obraz; ce povynni buty planety z cyvilizacijamy, doskonališymy, niž naša; v inšychmy spodivajemosia znajty modeľ našoho prymityvnoho mynuloho. A tym časom po toj bikje ščoś take, čoho my ne pryjmajemo, vid čoho zachyščajemosia. Ale ž my prynesly z Zemline tiľky dystyliat česnot, ne tiľky ideal herojičnoji Liudyny! My pryletily siudy takymy,jakymy je naspravdi, a koly druha storona pokazuje nam našu reaľnu suť — tobto te, ščomy zamovčujemo, — my ne možemo z cym prymyrytysia!

— Ščo ž ce vrešti take? — zapytav ja, terpliače vysluchavšy joho.— Te, čoho my chotily: kontakt z inšoju cyvilizacijeju. Oś vin, cej kontakt!Zbiľšena, niby pid mikroskopom, naša vlasna strachitlyva potvornisť, naše blazen-

stvo i hańba!!!Holos Snauta tremtiv vid liuti.— Otže, ty vvažaješ, ščo ce… Okean? Ščo ce vin? Ale naviščo? Mechanizm joho diji

dlia mene zaraz nevažlyvyj, ale, zarady Boha, naviščo? Ty spravdi dumaješ, ščo vin chočepotišytysia z nas? Abo pokaraty nas? Ale ž ce vsioho-na-vsioho prymityvna demonologija!Planeta zachoplena jakymś veletenśkym dyjavolom, jakyj zadlia svoji satanynśkoji zabavypidsovuje členam naukovoji expedyciji kochanok! Ty, mabuť, i sam ne viryš u cej cilkovy-tyj idiötyzm?!

— Cej dyjavol ne takyj uže j durnyj, — burknuv Snaut kriź zuby.Ja vraženo hlianuv na nioho. Meni spalo na dumku, ščo, zreštoju, joho nervy tež

mohly ne vytrymaty, naviť jakščo vse, ščo kojilosia na stanciji, ne možna pojasnyty bo-ževilliam. «Reaktyvnyj psychoz?..» — majnulo meni v holovi, koly vin počav majže bez-zvučno rehotaty.

— Ty stavyš meni diähnoz? Ne kvapsia. Ty poky ščo zitknuvsia z cym u takij lehkijformi, ščo j dosi šče ničoho ne rozumiješ!

— Aha. Dyjavol zmylostyvyvsia nadi mnoju, — kynuv ja.Cia rozmova počala vže dratuvaty mene.— Čoho ty, vlasne, chočeš? Ščob ja rozpoviv tobi, ščo zamyšliajuť proty nas ix biľjoniv

častyn metamorfičnoji plazmy? Možlyvo, aničohisińko.— Tobto jak? — zapytav ja, vraženyj.Snaut znovu posmichnuvsia.— Ty musyš znaty, ščo nauku cikavyť tiľky te, jak ščoś vidbuvajeťsia, a ne te, čomu

vono vidbuvajeťsia. Otže, jak? Nu, vse ce počalosia čerez visim čy devjať dniv pislia tohoexperymentu z renthenom. Može, Okean vidpoviv na naše oprominennia jakymś inšym,svojim oprominenniam, može, prozonduvav svojimy promeniamy naši mozky j vydobuvzvidty inkapsuliovani pevni psychični procesy.

— Inkapsuliovani?Ce mene zacikavylo.— Atož, procesy, vidirvani vid usich inšych, zamkneni v sobi, pryhničeni, vidokre-

mleni, jakiś zapaleni oseredky pamjati. Vin spryjniav jich jak recept, jak proekt jakojiśkonstrukciji… Ty ž bo znaješ, jaki schoži miž soboju asymetryčni krystaly chromosom i

tych nuklejinovych spoluk cerebrozydiv, ščo stanovliať osnovu procesiv zapamjatovuvan-nia… Adže spadkova plazma — ce plazma, jaka «zapamjatovuje». Vychodyť, Okean vydo-buv use ce z nas, zafixuvav, a potim… ty sam znaješ, ščo bulo potim. Tiľky dlia čoho vince zrobyv? Cha! U vsiakomu razi, ne dlia toho, ščob nas znyščyty. Ce vin mih by zrobytyznačno prostiše. Vzahali pry takych technologičnych možlyvostiach vin može, vlasne, vse.Napryklad, zaslaty do nas dvijnykiv.

— Aha! — vyhuknuv ja. — Oś čomu ty tak zliakavsia mene v toj peršyj večir, koly japryjšov do tebe!

— Tak. A vtim, — dodav Snaut, — može, vin tak i zrobyv. Zvidky ty znaješ, ščo ja ispravdi toj dobryj staryj Ščur, jakyj pryletiv siudy dva roky tomu…

Snaut tycho zachychykav, nemovby moja rozhublenisť bozna-jak joho potišyla, i vrazspovažniv.

— Ni, ni, — promymryv vin, — i tak usioho až zanadto… Može, vidminnostej mižnamy nabahato biľše, ale ja znaju tiľky odne: i mene, i tebe možna vbyty.

— A jich ni?— Ne radžu tobi naviť probuvaty! Ce žachlyve vydovyšče!.— Ničym?— Ne znaju. V usiakomu razi, ni otrutoju, ni nožem, ni viriovkoju…— A jakščo atomnym vyprominiuvačem?..— Ty b sprobuvav?— Ne znaju. Jakščo je pevnisť, ščo ce ne liudy…— Jakojuś miroju ce vse-taky liudy. Subjektyvno vony liudy. Ale zovsim ne usvido-

mliujuť svoho… pochodžennia. Ty ce, mabuť, pomityv?— Zvisno. I vse-taky… Jak ce vidbuvajeťsia?— Vony rehenerujuť u nejmovirnomu tempi. V nemožlyvomu tempi, prosto na

očach, povir meni, i znovu počynajuť povodytyś, jak… jak…— Jak ščo?— Jak jichni obrazy v našij ujavi, ti zapysy v pamjati, na pidstavi jakych…— Tak. Ce pravda, — pidtverdyv ja, zovsim ne zvertajučy uvahy na te, ščo maź sti-

kaje z mojich obpečenych ščik i kapaje meni na ruky. — A Gibarian ce znav?.. — zapytavja nespodivano.

Snaut pyľno hlianuv na mene:— Čy znav vin te same, ščo j my?— Tak.— Ja cioho majže peven…— Zvidky ty znaješ? Vin tobi ščoś kazav?— Ni. Ale ja znajšov u nioho odnu knyžku…— «Malyj Apokryf»?! — vyhuknuv ja i pidchopyvsia z miscia.— Tak. A ty zvidky pro ce znaješ? — zapytav Snaut i zanepokojenym pohliadom

upjavsia v moje oblyččia.Ja zaperečno pochytav holovoju.— Spokijno. Ty ž bačyš, ščo ja obpečenyj i zovsim ne reheneruju. Vin zalyšyv meni

lysta.— Ta nevže?! Lysta! I ščo ž u niomu napysano?— Nebahato. Ce, vlasne, ne lyst, a zapyska. Bibliögrafična dovidka do «Soliarystyč-

noho dodatka» i do cioho «Apokryfa». Ščo ce take?

— Davnia istorija. Može, vona j spravdi maje do vsioho cioho jakeś vidnošennia. Try-maj.

Vin vyjniav z kyšeni opravlenyj u škiru, potertyj na rižkach toneńkyj tomyk i podavmeni.

— A Startoriüs?.. — zapytav ja, chovajučy knyžku.— Ščo Sartoriüs? U takij sytuaciji kožen povodyťsia, jak… može. Vin namahajeťsia

buty normaľnym — dlia nioho ce označaje buty oficijnym.— Nu, znaješ!— I vse ž taky ce pravda. Jakoś ja vskočyv z nym v odnu chalepu… Ne vdavatymusia

v podrobyci, skažu lyše, ščo na viśmoch u nas zostalosia pjatsot kilogramiv kysniu. Mypovoli zbajdužily do svojich ščodennych sprav, pid kineć chodyly vsi borodati, tiľky vinodyn holyvsia, čystyv čerevyky — taka vže v nioho vdača. Ale teper, zvyčajno, vse, ščo bvin ne zrobyv, bude obludoju, komedijeju abo zločynom.

— Zločynom?— Nu harazd, chaj ne zločynom. Možna prydumaty dlia cioho jakeś nove vyznačen-

nia. Napryklad, «reaktyvne rozlučennia». Krašče zvučyť?— Ty duže dotepnyj.— A ty voliv by, ščob ja plakav? Zaproponuj ščoś inše.— Et, daj meni spokij.— Ni, ja cilkom serjozno. Ty teper znaješ pryblyzno stiľky ž, skiľky j ja. U tebe je

jakyjś plan?— Zvidky?.. Ujavlennia ne maju, ščo robytymu, koly… vona zjavyťsia znovu… Vona

neodminno povynna zjavytysia?— Najïmovirniše, ščo tak.— Jak že vony potrapliajuť na stanciju? Adže vona hermetyčna. Nevže obšyvka?..Snaut pochytav holovoju:— Z obšyvkoju vse harazd. Ujavlennia ne maju jak. Najčastiše my bačymo hostej,

koly prokydajemoś, a spaty choča b uriady-hody treba.— A jakščo zamknutyś?— Pomahaje nenadovho. Je inši sposoby… nu, ta ty sam znaješ jaki.Snaut pidvivsia, a za nym i ja.— Posluchaj, Snaut… Ty chočeš likviduvaty stanciju, ale voliv by, ščob iniciätyva

vychodyla vid mene?Vin pochytav holovoju.— Use ce ne tak prosto. Zvyčajno, my v buď-jaku myť možemo vtekty, nu choča b

na satelojid, i zvidty poslaty SOS. Pro nas, zvisno, podumajuť, ščo my schybnulysia z ro-zumu, — jakyjś sanatorij na Zemli, až poky my vsi rišuče ne vidmovymoś vid svojich sliv,— trapliajuťsia ž vypadky masovoho boževillia na takych izoliovanych bazach… Može, cebuv by j ne najhiršyj vychid. Sad, spokij, bili palaty, prohulianky z sanitarkamy…

Snaut hovoryv cilkom serjozno, zasunuvšy ruky v kyšeni i vtupyvšyś nevydiuščympohliadom u kutok. Červone sonce vže zajšlo za obrij, i hryvasti chvyli Okeanu perepla-vylysia v čornyľnu pusteliu. Nebo palalo. Nad cym dvobarvnym, nezvyčajno ponurym pej-zažem plyvly chmary z lilovymy krajamy.

— Otže, ty chočeš tikaty? Čy ni? Poky ščo ni?Snaut usmichnuvsia.— Nepochytnyj zavojovnyku… ty šče ne skuštuvav cioho, inakše ne buv by takym

doskiplyvym. Mova ne pro te, čoho ja choču, a pro te, ščo možlyve.— Nu i ščo ž možlyve?— Ot same cioho ja j ne znaju.— Vychodyť, lyšajemosia tut? Dumaješ, znajdeťsia sposib…Snaut hlianuv na mene, — oblyččia v nioho bulo obluplene, vysnažene j poorane

zmorškamy.— Chtozna. Može, vse ce okupyťsia, — movyv vin narešti. — Pro nioho my, mabuť,

ne dovidajemosia ničoho, a ot pro sebe…Snaut vidvernuvsia, vziav svoji papery j vyjšov. Ja chotiv joho spynyty, vže naviť

roztulyv buv rota, odnak ne vymovyv ni slova. Ščo bulo dijaty — ja mih tiľky čekaty. Japidijšov do iliuminatora i vtupyvsia očyma v kryvavo-čornyj Okean, majže ne bačačy joho.Meni spalo na dumku, ščo ja mih by zamknutysia v jakijś raketi na raketodromi, odnakce bulo b neserjozno, biľše toho, bezhluzdo, raniše čy pizniše meni vse odno dovelosia bvyjty. Ja siv bilia iliuminatora i vyjniav knyžku, jaku meni dav Snaut. Bulo šče dosyťvydno, vsia kabina palala bahriancem, i storinky knyžky tež poroževily. Ce buly ukladenijakymś Ottonom Ravincerom, mahistrom filosofiji, statti j praci, vidverto kažučy, sum-nivnoji vartosti. Vsiaku nauku zavždy suprovodyť jakaś psevdonauka, jiji chymerne vy-kryvlennia v umach pevnoho typu; astronomija karykaturno vidbyvajeťsia v astrologiji,jak chimija kolyś vidbyvalasia v alchimiji; pevna rič, ščo narodžennia soliarystyky supro-vodžuvalosia spravžnim vybuchom dumok-monstriv. Knyžka Ravincera mistyla sametaku duchovnu požyvu; vtim, zadlia spravedlyvosti slid zaznačyty, ščo ukladač u pered-movi vidmežuvavsia vid cioho panoptykumu. Prosto vin vvažav, i ne bez pidstavy, ščotakyj zbirnyk može buty cinnym dokumentom epochy jak dlia istorykiv, tak i dlia psycho-logiv nauky.

Raport Bertona posidav u knyžci počesne misce» Vin skladavsia z kiľkoch častyn.Peršu častynu stanovyla, vlasne, kopija joho bortovoho žurnalu, dosyť lakoničnoho.

Z čotyrnadciatoji do šistnadciatoji hodyny soroka chvylyn za umovnym časom expe-dyciji, zapysy buly korotki j odnomanitni.

«Vysota 1000 — abo 1200 — abo 800 metriv — ničoho ne pomičeno — Okean porož-nij». Cej zapys povtoriuvavsia kiľka raziv.

Potim o 16.40: «Pidijmajeťsia červonyj tuman. Vydymisť 700 metriv. Okean porož-nij».

O 17.00: «Tuman hustišaje, štyľ, vydymisť 400 metriv, je prosvity. Znyžujuś do 200».O 17.20: «Ja v tumani. Vysota 200. Vydymisť 20–40 metriv. Štyľ. Pidijmajuś do

400».O 17.45: «Vysota 500. Suciľnyj tuman až do obriju. V tumani — lijkuvati otvory,

kriź jaki prozyraje poverchnia Okeanu. V nych ščoś vidbuvajeťsia. Namahajuś uvijty vodnu z cych lijok».

O 17.52: «Baču ščoś schože na vyr — vykydaje žovtu pinu. Navkolo stina tumanu.Vysota 100. Znyžujuś do 20».

Na ciomu zapysy v bortovomu žurnali Bertona zakinčuvalysia. Dali v tak zvanomuraporti jšla vypyska z joho istoriji chvoroby, a točniše, text prodyktovanych Bertonomsvidčeń i zapytań, jakymy joho raz u raz pereryvaly členy komisiji.

«BERTON. Koly ja znyzyvsia do trydciatioch metriv, stalo važko utrymuvaty vy-sotu, bo v ciomu kruhlomu, viľnomu vid tumanu prostori duv poryvčastyj viter. Usiusvoju uvahu ja zmušenyj buv zoseredyty na keruvanni j čerez te jakyjś čas, chvylyn desiať

— pjatnadciať, ne vyhliadav iz hondoly. Otže, ja mymochiť popav u tuman, kudy menevidnis dužyj poryv vitru. Ce buv ne zvyčajnyj tuman, a ščoś schože na kolojidnu zavyś,jaka zatiahla heť use sklo. Očystyty joho bulo duže važko, bo zavyś vyjavylasia strašennolypkoju. Tym časom čerez opir, jakyj tuman čynyv hvyntu, oberty ostannioho vpaly pro-centiv na trydciať, i ja počav utračaty vysotu. Ja opustyvsia tak nyźko, ščo bojavsia ska-potuvaty na chvyli i dav povnyj haz. Mašyna trymala vysotu, ale vhoru ne pidijmalasia. Vmene lyšylosia šče čotyry patrony raketnych pryskoriuvačiv. Ja ne skorystavsia nymy,bojačyś, ščo sytuacija može pohiršytyś i todi vony meni znadobliaťsia. Znenaćka počalasiaduže syľna vibracija, choč hvynt praciuvav na povnych obertach. Ja zdohadavsia, ščo ciachymerna zavyś oblipyla i joho; odnak strilky vysotomira, jak i dosi, stojaly na nuli, i janičoho ne mih udijaty. Soncia ja ne bačyv z tijeji chvylyny, jak uvijšov u tuman, ale v tomunapriamku, de vono malo buty, tuman svityvsia červinniu. Ja vse šče kružliav, spodiva-jučyś, ščo, zreštoju, natrapliu na viľnyj vid tumanu prosvit, i spravdi, čerez jakojiś pivho-dyny meni ce vdalosia. Ja vyletiv na čystyj prostir, jakyj mav formu majže pravyľnohokola diämetrom kiľkasot metriv. Joho meži okresliuvav tuman, jakyj burchlyvo klu-bočyvsia, nemovby joho pidijmaly mohutni konvekcijni potoky. Čerez te ja namahavsiatrymatyś po zmozi v centri «dirky» — tam bulo najspokijniše. I todi ja pomityv, ščo po-verchnia Okeanu zminylasia. Chvyli majže znykly, a poverchnevyj šar cijeji ridyny —toho, z čoho skladajeťsia Okean, — stav napivprozorym, z dymčastymy pliamamy, jakipostupovo tež znykaly. Čerez jakyjś čas verchnij šar cilkom očystyvsia, i ja zmih kriź johotovšču, ščo siahala, mabuť, kiľkoch metriv, zazyrnuty uhlyb. Tam hromadylosia ščośschože na žovtyj mul, jakyj tonkymy, vertykaľnymy smuhamy zdijmavsia vhoru i, sply-vajučy na poverchniu, vyblyskuvav, nače sklo, počynav vyruvaty j pinytyś, a potim zasty-hav, nahadujučy hustyj, pryhorilyj cukrovyj syrop. Cej mul čy slyz zbyvavsia u velykihrudky, zvodyvsia nad poverchneju, utvoriuvav stovščennia, podibni do cvitnoji kapusty,j postupovo nabuvav najriznomanitnišych form. Mene počalo znosyty do stiny tumanu, ija kiľka chvylyn zmušenyj buv za dopomohoju hvynta j kerma borotysia z cym ruchom, akoly trochy perehodia znovu mih hlianuty vnyz, to pobačyv pid soboju ščoś schože na sad.Ja rozrizniav karlykovi dereva, i žyvoplit, i dorižky — ne spravžni, a z tijeji samoji sub-stanciji, jaka vže zovsim zatužavila, nače žovtiavyj hips. Prynajmni vse ce malo same takyjvyhliad. Poverchnia Okeanu slipuče siajala. Ja znyzyvś jak tiľky možna bulo, ščob usereteľno rozdyvytysia.

ZAPYTANNIA. Čy bulo na tych derevach ta inšych roslynach, jaki ty bačyv, lystia?VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Ce bulo ščoś na zrazok maketa sadu. Tak, tak, same

maketa! Takyj vono malo vyhliad. Ale maket cej buv naturaľnych rozmiriv. A šče za myťuse počalo triskatyś i rozlamuvatyś, iz rozkolyn, zovsim čornych, chvyli vyčavliuvaly napoverchniu hustyj slyz, ščo odrazu ž zastyhav; častyna joho stikala, a častyna zalyšalaś, ivse šče dužče zavyruvalo, vkrylosia pinoju, i, krim neji, ja vže biľše ničoho ne bačyv. Vod-nočas z usich bokiv mene počav styskaty tuman, todi ja zbiľšyv oberty j pidniavsia navysotu triochsot metriv.

ZAPYTANNIA. Ty absoliutno peven, ščo kartyna, jaku sposterihav, skydalasia nasad, a ne na ščoś inše?

VIDPOVIĎ BERTONA. Tak. Adže ja pomityv tam nyzku riznych detalej: napryklad,v odnomu misci, pamjataju, stojaly riadom jakiś kvadratni korobky. Pizniše meni spalona dumku, ščo ce mohla buty pasika.

ZAPYTANNIA. Pizniše, kažeš? A ne v tu myť, koly ty ce pobačyv?

VIDPOVIĎ BERTONA. Ni, bo vse ce bulo nemovby vyliplene z hipsu. Ja bačyv tamj inši reči.

ZAPYTANNIA. Jaki same?VIDPOVIĎ BERTONA. Točno skazaty ne možu, ja ne vstyh jak slid rozdyvytyś. U

mene sklalosia vražennia, ščo pid dekotrymy kuščamy ležaly jakiś znariaddia; vony bulydovhasti, z zubciamy, niby hipsovi vidlyvky nevelykych sadovych mašyn. Ta v ciomu jane zovsim peven. A v usiomu inšomu — tak.

ZAPYTANNIA. Ty ne podumav, ščo ce haliucynacija?VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Ja vyrišyv, ščo ce fata-morhana. Pro haliucynaciju ja ne

dumav, bo počuvav sebe cilkom normaľno, a takož čerez te, ščo nikoly v žytti čohoś po-dibnoho ne bačyv. Koly ja pidniavsia na vysotu triochsot metriv, tuman pidi mnoju buvpodiriavlenyj, mov syr. Odni z cych «dirok» buly porožni, i kriź nych ja bačyv, jak chvy-liujeťsia Okean, a v inšych ščoś klubočyloś. Ja spustyvsia v odnu z takych «dirok» i zvysoty soroka metriv pobačyv, ščo pid poverchneju Okeanu — zovsim nehlyboko — ležyťnemovby stina velyčeznoji budivli: vona čitko prosvičuvala kriź chvyli, i ja pomityv u nijnyzky rozmireno roztašovanych priamokutnych otvoriv, schožych na vikna; meni naviťzdalosia, niby v dejakych viknach ščoś ruchajeťsia. Ta ja ne zovsim cioho peven. Stinapočala povoli pidijmatysia i vyrynaty z Okeanu. Z neji cilymy vodospadamy stikaly slyz ijakiś drahlysti utvorennia, zhustky z prožylkamy. Znenaćka vona rozlamalasia navpil ipišla v hlybynu tak švydko, ščo vraz ščezla z očej. Ja znovu nabrav vysotu j poletiv nadsamisińkym tumanom, majže torkajučyś joho šasi. Potim pobačyv nastupnyj lijkuvatyjprosvit — mabuť, u kiľka raziv biľšyj za peršyj. Šče zdaleku ja pomityv jakyjś predmet,ščo plavav na poverchni. Vin buv svitlyj, majže bilyj, i meni zdalosia, ščo ce Fechnerivskafandr, tym biľše, ščo za formoju vin nahaduvav liudynu. Bojačyś, ščo možu proskočytyce misce i vže ne znajdu joho, ja kruto rozvernuv mašynu. Cijeji myti postať leď zvelasia:vona nače plyvla abo stojala po pojas u chvyliach. Pospišajučy, ja spustyvsia tak nyźko,ščo vidčuv udar šasi ob ščoś mjake, pevno, ob hrebiń chvyli — tut vona bula dosyť vysoka.Liudyna — tak, tak, liudyna! — bula bez skafandra. I vse-taky vona ruchalasia.

ZAPYTANNIA. Čy bačyv ty jiji oblyččia?VIDPOVIĎ BERTONA. Tak.ZAPYTANNIA. Chto ce buv?VIDPOVIĎ BERTONA. Ce bula dytyna.ZAPYTANNIA. Jaka dytyna? Ty bačyv jiji koly-nebuď raniše?VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Nikoly. U vsiakomu razi, ne pamjataju. Ta tiľky-no ja

nablyzyvsia — mene viddalialo vid neji metriv sorok, a može, j trochy biľše, — ja zrozu-miv: tut ščoś neharazd.

ZAPYTANNIA. Ščo ty maješ na uvazi?VIDPOVIĎ BERTONA. Zaraz pojasniu. Speršu ja ne mih zbahnuty, ščo ce take. I

tiľky trochy zhodom zbahnuv: dytyna bula nepryrodno velyka. Dytyna-hihant — ce ščeslabo skazano. Bula zavvyšky, mabuť, metriv z čotyry. Ja točno pamjataju, ščo, kolyvdaryvsia šasi ob chvyliu, jiji oblyččia bulo trochy vyšče vid moho, choč ja sydiv u kabini,tobto perebuvav ne menš jak za try metry vid poverchni Okeanu.

ZAPYTANNIA. Jakščo vona bula taka velyka, to čomu ty vyrišyv, ščo ce dytyna?VIDPOVIĎ BERTONA. Tomu, ščo ce bulo zovsim maleńke dytia.ZAPYTANNIA. A tobi ne zdasťsia, Berton, ščo tvoja vidpoviď nelogična?

VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Až nijak. Bo ja bačyv joho oblyččia. Ta j, zreštoju, pro-porciji tila buly dytiači. Maliuk vydavsia meni… majže nemovliam. Ni, ce perebiľšennia.Mabuť, jomu bulo rokiv dva abo try. U nioho bulo čorne volossia j holubi oči — veletenśki!I vin buv holyj. Zovsim holyj, jak novonarodženyj. Buv mokryj, točniše slyźkyj, škira vnioho blyščala. Ce vydovyšče spovnialo mene žachom. Ja biľše ne viryv ni v jaku fata-morhanu. Adže ja bačyv ciu dytynu nadto vyrazno. Vona pidijmalaś i opuskalaś na chvy-liach, a, krim toho, šče j sama ruchalasia. Vidrazlyve vydovyšče!

ZAPYTANNIA. Čomu? Ščo vona robyla?VIDPOVIĎ BERTONA. Vona bula schoža… nu, na jakyjś muzejnyj exponat, na

liaľku, tiľky žyvu. Roztuliala j stuliala rota, robyla rizni ruchy — ohydni ruchy! Tak, boce buly ne jiji ruchy.

ZAPYTANNIA. Jak ce rozumity?VIDPOVIĎ BERTONA. Ja ne duže nablyžavsia do neji — buv metriv za pjatnadciať,

nu, može, za dvadciať, tak, metriv za dvadciať — ce najtočniše. Ale ja vže skazav, jakavona bula velyčezna, i tomu bačyv jiji duže vyrazno. Oči v neji blyščaly, i vzahali vonaspravliala vražennia žyvoji dytyny, ot tiľky ci ruchy… Nemovby chtoś provodyv nad nejudoslidy…

KOMISIJA. Postarajsia pojasnyty točniše: ščo ty maješ na uvazi?VIDPOVIĎ BERTONA. Ne znaju, čy meni ce vdasťsia. Take sklalosia v mene vra-

žennia. Intujityvno. Ja ne zamysliuvavsia nad cym. Ruchy a maliuka buly nepryrodni.ZAPYTANNIA. Ty chočeš skazaty, ščo, prypustimo, ruky joho ruchalysia ne tak, jak

liudśki, ruchlyvisť jakych obmežena v suhlobach?VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Zovsim ne te. Prosto… ci ruchy ne maly nijakoho sensu.

Kožen ruch, jak pravylo, ščoś označaje, dlia čohoś robyťsia…KOMISIJA. Ty tak hadaješ? Ruchy nemovliaty ne zavždy cilespriamovani.VIDPOVIĎ BERTONA. Ce ja znaju. Ale ruchy nemovliaty bezladni, ne skoordyno-

vani. Uzahaľneni. A ti buly… tak, teper ja zrozumiv! — metodyčni. Vykonuvalysia počerzi, ryvkamy j serijamy. Nemovby chtoś chotiv zjasuvaty, ščo cia dytyna zdatna zrobytyrukamy, a ščo — tulubom i rotom. Ta najhirše bulo z oblyččiam, pevno, tomu, ščo v liu-dyny vono najpromovystiše, a ce bulo, jak… ni, ja ne možu cioho vyznačyty. Vono spravdibulo žyve, ale ne liudśke. Rozumijete, rysy oblyččia, i oči, i škira — vse, jak u liudyny, aot vyraz, mimika — ni.

ZAPYTANNIA. A može, ce buly hrymasy? Ty znaješ, jakyj vyhliad maje oblyččialiudyny, koly z neju staneťsia napad epilepsiji?

VIDPOVIĎ BERTONA. Tak. Ja bačyv takyj napad. Rozumiju. Ni, ce bulo ščośzovsim inše. Pid čas epilepsiji buvajuť konvuľsiji, sudoma, a tut ja bačyv ruchy cilkomzhrabni, plavni j bezperervni, melodijni, jakščo možna tak skazaty. Nu i oblyččia. Z oblyč-čiam bulo te same. Nejmovirno, ale odna joho polovyna bula vesela, a druha — sumna,odna vidbyvala pohrozu, a može, pereliak, a druha — triümf čy ščoś podibne. Same takeoblyččia bulo v toho maliuka. Ja probuv tam zovsim nedovho. Sekund desiať, a može, jnaviť menše.

ZAPYTANNIA. I ty chočeš skazaty, ščo vstyh rozhledity vse za takyj korotkyj čas?Do reči, zvidky ty znaješ, skiľky ce tryvalo? Ty ščo, dyvyvsia na hodynnyk?

VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Na hodynnyk ja ne dyvyvś. Ale ja litaju vže šistnadciaťrokiv. U mojij profesiji treba vmity vidčuvaty čas z točnistiu do sekundy — vyrobliajeťsia

reflex. Osoblyvo ce potribno pry posadci. Pilot, ščo ne može v buď-jakij sytuaciji vy-značyty, skiľky tryvalo te čy inše javyšče, pjať čy desiať sekund, — ničoho ne vartyj. Te žsame stosujeťsia sposterežlyvosti. Liudyna z_ rokamy počynaje schopliuvaty vse v jaknaj-korotši promižky času.

ZAPYTANNIA. Biľše ty ničoho ne bačyv?VIDPOVIĎ BERTONA. Bačyv. Ale cioho ja vže ne pamjataju tak detaľno. Možlyvo,

doza vyjavylasia dlia mene nadto velykoju. Mozok mij nemovby zakuporyvsia. Tuman po-čav zatiahuvaty «diru», i ja zmušenyj buv nabraty vysotu. Ale jak i koly ce zrobyv, nepamjataju. Uperše v žytti ja malo ne kapotuvav. U mene tak tremtily ruky, ščo ja ne mihjak slid trymaty šturval. Zdajeťsia, ja ščoś kryčav i vyklykav bazu, choča znav, ščo zvjazkunemaje.

ZAPYTANNIA. Ty probuvav todi vernutysia?VIDPOVIĎ BERTONA. Ni. Bo zreštoju, vybravšysia z pastky, ja podumav, ščo,

može, Fechner potrapyv u jakuś iz cych «dir». Znaju, ce zvučyť bezhluzdo. Ale ja tak du-mav. Jakščo vže take kojiťsia, vyrišyv ja, to, može, meni poščastyť znajty j Fechnera.Tomu ja poklav sobi ohlianuty vsi «diry», jaki tiľky vdasťsia. Te, ščo ja pobačyv u tretij zriadu, tak ošelešylo mene, ščo ja ledve pidniav mašynu vhoru i zrozumiv: ce meni ne pidsylu. Ja biľše ne mih. Ja povynen ce skazaty, choča vam vidomo j tak. Meni stalo mlosno,do horla pidkotyla bliuvota. Raniše zi mnoju takoho ne buvalo. Mene nikoly ne nudylo.

ZAPYTANNIA. Tobi ne zdajeťsia, Berton, ščo ce buv symptom otrujennia?VIDPOVIĎ BERTONA. Možlyvo. Ne znaju. Ale te, ščo ja pobačyv za tretim razom,

ja ne vyhadav, i cioho ne pojasnyš nijakym otrujenniam.ZAPYTANNIA. Zvidky ty možeš pro ce znaty?VIDPOVIĎ BERTONA. Ce bula ne haliucynacija. Adže haliucynacija — ce te, ščo

vytvoriuje mij vlasnyj mozok, tak čy ni?KOMISIJA. Tak.VIDPOVIĎ BERTONA. Otož-bo. A takoho vin ne mih vytvoryty. Ja v ce nikoly ne

poviriu. Mij mozok na take ne zdaten.KOMISIJA. Rozkažy jaknajdokladniše: ščo ce bulo?VIDPOVIĎ BERTONA. Speršu ja choču počuty, jak komisija ociniuje te, ščo ja vže

rozpoviv.ZAPYTANNIA. Jake ce maje značennia?VIDPOVIĎ BERTONA. Dlia mene — pryncypove. Ja ž vam uže skazav, ščo pobačyv

take, čoho nikoly ne zabudu. Jakščo, komisija vyznaje, ščo v mojemu povidomlenni je chočodyn procent pravdy, i vyrišyť rozpočaty vidpovidne doslidžennia Okeanu, to ja rozpovimuse. Ale jakščo komisija vvažaje ce majačneju, ja ne skažu biľše ni slova.

ZAPYTANNIA. Čomu?VIDPOVIĎ BERTONA. Bo moji haliucynaciji, choč by jaki vony buly strachitlyvi, —

ce moja osobysta sprava. A ot dosvid moho perebuvannia na Soliarisi — ni.ZAPYTANNIA. Čy označaje ce, ščo ty vidmovliaješsia dali vidpovidaty na buď-jake

naše zapytannia, poky kompetentni orhany expedyciji ne pryjmuť naležnoho rišennia?Adže ty, zvyčajno, rozumiješ, ščo komisija ne upovnovažena nehajno ščoś uchvaliuvaty?

VIDPOVIĎ BERTONA. Tak».Na ciomu zakinčuvavsia peršyj protokol. Buv išče frahment druhoho, skladenoho

čerez odynadciať dniv.«HOLOVA…beručy vse ce do uvahy, komisija v skladi trioch likariv, trioch biölogiv,

odnoho fizyka, odnoho inženera-mechanika j zastupnyka načaľnyka expedyciji dijšla vy-snovku, ščo vypadky, pro jaki rozpoviv Berton, je projavom haliucynatornoho syndromu,spryčynenoho otrujnoju atmosferoju planety, z symptomamy poťmarennia svidomosti,suprovodžuvanymy zbudženniam asociätyvnych zon kory holovnoho mozku, i ščo v re-aľnij dijsnosti cym podijam niščo abo majže niščo ne vidpovidalo.

BERTON. Vybačte. Ščo označaje «niščo abo majže niščo»? Ščo ce — «majže niščo»?HOLOVA. Ja šče ne zakinčyv. Okremo do protokolu zaneseno votum separatum5

doktora fizyky Arčibaľda Messendžera, jakyj zajavyv: te, pro ščo rozpoviv Berton, mohlo,na joho dumku, vidbutysia naspravdi j potrebuje reteľnoho doslidžennia. Teper use.

BERTON. Vy ne daly vidpovidi na moje zapytannia.HOLOVA. Vse duže prosto. «Majže niščo» označaje, ščo pevni reaľni, javyšča mohly

spryčynyty tvoji haliucynaciji, Berton. Napryklad, u vitrianu nič naviť cilkom normaľnijliudyni chytlyvyj kušč može vydatysia čymoś žyvym. To ščo ž hovoryty pro čužu planetu,ta šče koly mozok doslidnyka perebuvaje pid vplyvom otruty! Ce ne dokir tobi, Berton.Chotilosia b znaty, jak ty sam stavyšsia do toho, ščo tut bulo skazano?

BERTON. Speršu ja chotiv by dovidatysia, čy bude zrobleno jakiś vysnovky z votumseparatum doktora Meesendžera.

HOLOVA. Praktyčno nijaki. Očevydno, doslidžennia v ciomu napriamku nichto neprovodytyme.

BERTON. Čy notujeťsia v protokoli zmist našoji rozmovy?HOLOVA. Tak.BERTON. U takomu razi ja chotiv by z cilkovytoju pevnistiu zajavyty, ščo komisija

projavyla nepovahu ne do mene — na mene tut možna ne zvažaty, — a do samoho duchuexpedyciji. Ja pidtverdžuju te, ščo skazav pid čas peršoji rozmovy, i na podaľši zapytanniavidpovidaty vidmovliajuś.

HOLOVA. U tebe vse?BERTON. Tak. Ale ja chotiv by zustritysia z doktorom Messendžerom. Ce možlyvo?HOLOVA. Zvyčajno».Na ciomu zakinčujeťsia druhyj protokol. Vnyzu na storinci dribnym šryftom bulo

nadrukovano prymitku, v jakij išlosia pra te, ščo doktor Messendžer nastupnoho dniamajže try hodyny vič-na-vič rozmovliav z Bertonom, pislia čoho zvernuvsia do Rady expe-dyciji, znovu napoliahajučy na vyvčenni svidčeń pilota. Vin tverdyv, ščo na korysť ciohopromovliajuť novi, dodatkovi dani, jaki povidomyv Berton, ale obnaroduvaty jich možnabude lyše pislia toho, jak Rada pryjme pozytyvne rišennia. Rada, do jakoji vchodyly Šen-nahan, Timolis i Trajje, postavylysia do joho propozyciji nehatyvno, i sprava na ciomuskinčylasia.

U knyzi bula takož fotokopija storinky lysta, znajdenoho v paperach Messendžerapislia joho smerti. Napevne, ce bula černetka. Ravincerovi ne vdalosia zjasuvaty ni toho,čy cej lyst bulo nadislano adresatovi, ni toho, čy mav vin jakiś naslidky.

«…jiji nejmovirna tupisť, — tak počynavsia text. — Namahajučyś zberehty svij avto-rytet, Rada, a konkretno Šennahan i Timolis (holos Trajje ničoho ne važyť), vidchylylymoju vymohu. Teper ja zvertajuś bezposerednio do Instytutu, ale ty sam rozumiješ, ščoce lyš protest bezsyloho. Ja dav slovo, a tomu, na žaľ, ne možu perekazaty tobi vsioho, ščo

5 Okrema dumka (lat.).

meni rozpoviv Berton. Na uchvalu Rady, očevydno, vplynulo te, ščo ce vidkryttia zrobylaliudyna bez buď-jakoho včenoho stupenia; tym časom ne odyn naukoveć mih by poza-zdryty ciomu pilotovi, joho vidvazi j talantu doslidnyka. Buď laska, nadišly, meni iz zvo-rotnoju poštoju take:

1) biögrafiju Fechnera, počynajučy z dytynstva;2) vse, ščo tobi vidomo pro joho rodynu j rodynni spravy; zdajeťsia, v nioho lyšylasia

syrotoju maleńka dytyna;3) topografiju miscevosti, de vin vyris.Meni b chotilosia išče podilytysia z toboju svojimy mirkuvanniamy pro vse ce. Jak ty

znaješ, čerez jakyjś čas pislia vyliotu Fechnera j Karučči v centri červonoho soncia zjavy-lasia pliama, korpuskuliarne vyprominiuvannia jakoji, za danymy satelojida, porušylo ra-diözvjazok, holovnym čynom, u rajoni pivdennoji pivkuli, tobto tam, de roztašovana našabaza. Z usich doslidnyćkych hrup na najbiľšu vidstań vid bazy viddalylysia Fechner i Ka-ručči.

Takoho hustoho i stijkoho tumanu pry povnomu štyli my ne sposterihaly žodnohorazu za veś čas perebuvannia na planeti, až do dnia katastrofy.

Te, ščo bačyv Berton, bulo, očevydno, častynoju «operaciji Liudyna», jaku zdijsnylacia lypka potvora. Spravžnim džerelom usich tych utvoreń, jaki zafixuvav Berton, buvFechner — joho mozok, piddanyj jakomuś nezrozumilomu dlia nas «psychičnomu rozty-novi»; jšlosia pro experymentaľne vidtvorennia, pro rekonstrukciju pevnych (mabuť, naj-stijkišych) vidbytkiv u joho pamjati.

Znaju, ščo ce zvučyť fantastyčno, znaju, ščo možu pomyliatysia. Čerez te j prošu vtebe dopomohy: ja zaraz na Alaryku j čekatymu tvojeji vidpovidi.

Tvij A ».

Uže posutenilo, knyžka v mojij ruci stala siroju, i litery počaly zlyvatysia. Narešti jadočytav do kincia ciu istoriju, jaka vyklykala v mene ščyri perežyvannia, bo vydalasiameni cilkom pravdopodibnoju. Ja obernuvsia do iliuminatora. Prostir za nym buv husto-fiöletovyj, nad obrijem šče ževrily chmary, schoži na zhasajuči vuhlyky. Okeanu, povytohopiťmoju, ne bulo vydno. Ja čuv ledve vlovymyj šelest paperovych smužok nad ventyliato-ramy. Nahrite povitria z lehkym zapachom ozonu zdavalosia neporušnym. Hlyboka tyšapanuvala na vsij stanciji. Ja podumav, ščo v našij uchvali zalyšytysia tut nema ničohoherojičnoho. Periöd samoviddanoji boroťby, smilyvych expedycij, žachlyvych smertej, ta-kych, jak zahybeľ Fechnera, peršoji žertvy Okeanu, davno mynuv. Mene vže majže necikavylo, chto «hostiuje» v Snauta čy v Sartoriüsa. «Nezabarom, — podumav ja, — myperestanemo soromytyś odyn odnoho j zamykatysia v sobi. Jakščo my ne zmožemo spe-katyś «hostej», to zvyknemo do nych i žytymemo z nymy, a jakščo jichnij tvoreć zminyťpravyla hry, my prystosujemoś i do novych, choča speršu budemo vidbyvatysia vid nych,metatysia, može, naviť chtoś iz nas naklade na sebe ruky, ale zreštoju vse znovu pover-neťsia do rivnovahy». Prymiščennia vypovniuvala temriava, jaka dedali biľše nahaduvalazemnu. Vydno bulo tiľky svitli obrysy umyvaľnyka j dzerkala. Ja vstav, navpomacky znaj-šov na polyci vatu, obter volohym tamponom oblyččia j lih horilyć na ližku. Deś nadimnoju nemovby tripotiv ničnyj metelyk, to hučnišav, to stychav šelest ventyliatora. Ja nerozrizniav naviť iliuminatora, vse povyla čorna imla, i tiľky smužka slabkoho svitla, jakaprobyvalasia nevidomo zvidky, žovtila peredi mnoju čy to na stini, čy to deś daleko, uhlybyni pusteli, tam, za iliuminatorom. Ja pryhadav, jak nažachav mene včora vvečeri

bezžyvnyj soliariänśkyj prostir, i meni stalo strašno. Teper ja ne bojavsia vže joho. Ja vževzahali ničoho ne bojavsia. Ja pidnis do očej ruku. Fosforyčnym vinočkom čysel svityvsiacyferblat hodynnyka. Čerez hodynu malo zijty holube sonce. Ja nasolodžuvavsia temria-voju, hlyboko dychav, spustošenyj, viľnyj vid buď-jakych dumok.

Povoruchnuvšyś, ja vidčuv prytysnutu do stehna plasku korobku mahnitofona. Aha,Gibarian. Ce joho holos zberihsia na stričci. Meni naviť na dumku ne spalo voskresytyjoho, posluchaty. A ce ž bulo jedyne, ščo ja mih dlia nioho zrobyty. Ja vytiah mahnitofoniz futliara j chotiv zachovaty joho pid ližko. V ciu myť počuvsia jakyjś šerech, leď rypnulydveri.

— Krise?.. — ozvavsia tychyj, schožyj na šepit holos. — Ty tut, Krise? Jak tut temno!— Ničoho, — skazav ja. — Ne bijsia. Idy siudy.

NARADAJa ležav navznaky, ni pro ščo ne dumajučy. Holova Heri spočyvala na mojemu pleči.Temriava, jaka vypovniuvala kimnatu, povoli ožyvala. Ja čuv kroky. Stiny znykly.

Ščoś pidnosylosia nadi mnoju vse vyšče j vyšče, u neosiažnisť. Ščoś pronyzuvalo menenaskriź, obijmalo, ne torkajučyś. Ja zastyh, vidčuvajučy nesterpnu prozorisť temriavy,jaka otočuvala mene z usich bokiv. Deś duže daleko bylosia moje serce. Ja zoseredyv usiusvoju uvahu, zibrav ostanni syly, čekajučy agoniji. Vona ne prychodyla. Ja tiľky stavavdedali menšym, a nezryme nebo, nezrymi obriji, prostir, pozbavlenyj form, chmar, zirok,vidstupajučy j zbiľšujučyś, robyly mene svojim centrom. Ja namahavsia vtysnutyś u te,na čomu ležav, odnak pidi mnoju vže ne bulo ničoho, j morok ničoho vže ne zastupav. Jazatulyv rukamy oblyččia. Ale joho v mene vže ne bulo. Paľci projšly naskriź. Chotilosiazakryčaty, zavyty…

Kimnata bula siro-holuboju. Mebli, polyci, kutky — vse nemovby namaliovane šy-rokymy matovymy mazkamy, vse bezbarvne — sami tiľky obrysy. Za iliuminatorom —slipuča, perlamutrova bilyna, tyša. Veś mokryj vid potu, ja skosyv oči vbik —

Heri dyvylasia na mene.— U tebe zaterpla ruka?— Ščo?Vona pidvela holovu. Jiji oči buly takoho ž kolioru, jak i kimnata, — siri, promenysti,

obliamovani čornymy vijamy. Ja vidčuv teplo jiji šepotu, perš niž zrozumiv slova.— Ni. A, tak.Ja poklav ruku jij na pleče j zdryhnuvsia vid cioho dotyku. Potim poviľno pryhornuv

jiji druhoju rukoju.— Ty bačyv pohanyj son?— Pohanyj son? Tak, i spravdi. A ty ne spala?— Ne znaju. Može, J ne spala. Ja ne sońko. Ta ty spy. Čomu ty tak na mene dyvyšsia?Ja zapliuščyv oči. Jiji serce rivnomirno j spokijno bylosia poruč iz mojim. «Butafo-

rija», — podumav ja. Odnak mene vže niščo ne dyvuvalo, naviť vlasna bajdužisť. Strach ividčaj lyšylysia pozadu. Ja buv vid nych teper tak daleko, jak nichto v sviti. Ja torknuvsiahubamy jiji šyji, potim nyžče, maleńkoji, hladeńkoji, mov stinky mušli, zapadynky biliahorla. Puľs byvsia j tut.

Ja pidvivsia na likti. Ni zori, nji pasteľnych barv svitanku-veś obrij zalyvala holubaelektryčna zahrava; peršyj promiń striloju lronyzav kimnatu, vse zasiajalo, vidblysky ve-selkoju zahraly v dzerkali, na ručkach dverej, na nikeliovanych trubkach; vdavalosia,svitlo bje v kožnu ploščynu, jaka trapliajeťsia jomu na šliachu, nemovby choče vyzvolytyś,rozsunuty ce tisne prymiščennia. Dyvytyś bulo boliače, i ja prymružyvsia. Zinyci v Herizvuzylysia. Siri rajdužni obolonky hlianuly na mene.

— Uže deń? — zapytala vona hluchym holosom.Ce buv napivson-napivjava.— Tut tak zavždy, liuba,— A my?— Ty pro ščo?— My dovho tut probudemo?Mene tak i poryvalo zarehotaty. Ale koly hluchyj zvuk vychopyvsia z mojich hrudej,

vin duže malo buv schožyj na smich.

— Dumaju, ščo dovheńko. Tobi ne chočeťsia?Heri, ne klipajučy, pyľno dyvylasia na mene. A može, vona taky klipnula? Ja ne buv

cioho peven. Vona pidtiahnula kovdru, j na jiji ruci zaroževiv maleńkyj trykutnyj znak.— Čomu ty taž na mene dyvyšsia?— Bo ty harna.Heri usmichnulaś. Ale tiľky z vvičlyvosti j vdiačnosti za kompliment.— Spravdi? Ta dyvyšsia tak, nače… nače…— Ščo?— Nače ščoś šukaješ.— Ne vyhaduj!— Ni, ne šukaješ, a dumaješ, ščo zi mnoju ščoś stalosia abo ja tobi čohoś ne rozpovila.— Take skažeš.— Jakščo ty tak vidmahaješsia — značyť, tak i je. Nechaj, jak chočeš.Za roževymy iliuminatoramy narodžuvalasia mertva, holuba speka. Zatulyvšy dolo-

neju oči, ja pošukav okuliary. Vony ležaly na stoli. Ja zvivsia navkolišky, nadiv jich i po-bačyv u dzerkali vidobražennia Heri. Vona čohoś niby čekala. Koly ja znovu lih poruč neji,vona usmichnulaś.

— A meni?Ja vidrazu zrozumiv, ščo vona mala na uvazi.— Okuliary?Ja vstav i počav porpatysia v šuchliadach, na stolyku pid iliuminatorom. Znajšov dvi

pary okuliariv, ale i odna, j druha buly nadto velyki. Ja dav jich Heri. Vona prymirialaodni, potim druhi. Okuliary spovzaly jij na kinčyk nosa.

U ciu myť protiažno zaskrehotaly, zatuliajučy iliuminatory, zaslinky. Chvylyna — ivseredyni stanciji, jaka, mov čerepacha, schovalasia u svij pancyr, zapanuvala nič. Ja na-vpomacky zniav z Heri okuliary j razom iz svojimy poklav pid ližko.

— Ščo robytymemo? — zapytala vona.— Te, ščo robliať unoči vsi liudy — spatymemo.— Krise…— Ščo?— Može, poklasty tobi novyj kompres?— Ni, ne treba. Ne treba… liuba.Ne znaju, ščyro čy ni, ale ja v temriavi obniav jiji tonki pleči j, vidčuvajučy, jak vony

tremtiať, poviryv, ščo ce vona. A vtim, chtozna. Meni raptom zdalosia, ščo ce ja obmaniujujiji, a ne vona mene, ščo Heri taka, jak je.

Potim ja zasynav šče kiľka raziv, bo čas vid času mene vychopliuvala z drimoty su-doma, serce moje šaleno kalatalo, ale postupovo zaspokojuvaloś, i ja, smerteľno stomlenyj,znovu pryhortav Heri do sebe. Vona, leheńko torkajučyś moho oblyččia, loba, oberežnopereviriala, čy nema v mene žaru. Ce bula Heri. Spravžnia Heri. Inšoji j buty ne mohlo.

Vid cijeji dumky v mene ščoś zminyloś, ja zaspokojivsia i majže vidrazu ž zasnuv.Rozbudyv mene leheńkyj dotyk. Na čoli vidčuvalasia pryjemna procholoda. Moje ob-

lyččia bulo nakryte čymoś volohym i mjakym; potim te volohe i mjake poviľno pidnialosia,i ja pobačyv schylenu nadi mnoju Heri. Oboma rukamy vona vidžymala nad farforovojumysočkoju marliu. Poruč stojala pliaška z ridynoju vid opikiv. Heri usmichnulasia domene.

— Nu j sońko, ty! — skazala vona, znovu nakladajučy meni na oblyččia marliu. —

Bolyť?— Ni.Ja namorščyv loba. Spravdi, opiky vže ne vidčuvalysia. Heri sydila na kraju ližka,

zahornuvšyś u čolovičyj kupaľnyj chalat, bilyj, z oranževymy smuhamy; čorne volossiarozsypalosia po komiru. Rukava vona pidkotyla až do liktiv, ščob ne zavažaly. Meni stra-šenno chotilosia jisty, — vže mynulo hodyn dvadciať, jak ja ne mav i risky v roti. KolyHeri zniala z moho oblyččia kompres, ja vstav. Pohliad mij raptom upav na dvoje odnako-visińkych bilych plattiv z červonymy gudzykamy: vony ležaly poruč — odne, jake ja dopo-mih jij zniaty, rozrizavšy joho na spyni, i druhe, v jakomu vona pryjšla včora. Cioho razuvona sama rozporola šov nožyciamy. Skazala, ščo, mabuť, zajilo zamok.

Ci dvoje odnakovi plattia buly najstrašniši z usioho, ščo ja dosi perežyv. Heri vovtu-zylasia bilia šafky z likamy, navodiačy tam lad. Ja kraďkoma vidvernuvsia j do krovi vku-syv sobi kulak. Ne spuskajučy očej z cych dvoch plattiv, točniše, z odnoho j toho samoho,povtorenoho dviči, ja pozadkuvav do dverej. Voda vse šče z šumom lylasia z krana. Javidčynyv dveri, tycheńko vyslyznuv u korydor i oberežno začynyv jich za soboju. Do menedolynav pryhlušenyj pliuskit vody j dzeńkit skla. Znenaćka vsi ci zvuky urvalyś. Korydorosvitliuvaly dovhi lampy pid steleju, rozplyvčasta pliama vidbytoho svitla ležala na dveri-ach. Ja zcipyv zuby j čekav, schopyvšyś za ručku, choč i ne spodivavsia, ščo zmožu jijivtrymaty. Rizkyj ryvok — i ja malo ne vypustyv jiji z ruk, ale dveri ne vidčynylysia, a tiľkyzatremtily j počaly žachlyvo triščaty. Pryholomšenyj, ja vidpustyv ručku j vidstupyv — zdveryma dijalosia ščoś nejmovirne: hladeńkyj plastyk vyhnuvsia, nemov joho vdavliuvalyz moho boku vseredynu, do kimnaty. Emaľ vidskakuvala dribneńkymy šmatočkamy, oho-liujučy staľ odvirka, jakyj dedali biľše napružuvavsia. Raptom ja zrozumiv: Heri zamisťtoho ščob natyskaty na dveri, bo vony vidčynialysia v korydor, ščosyly tiahla jich do sebe.Vidblysk svitla perelomyvsia na poverchni dverej, nače u vvihnutomu dzerkali, prolunavohlušlyvyj chruskit, i monolitna, hranyčno vyhnuta plyta trisnula; vodnočas ručka, vy-rvana z hnizda, vpala v kimnatu. V prolomi vidrazu ž pokazalysia skryvavleni ruky j,zalyšajučy na lakovanij poverchni dverej červoni slidy, use šče tiahly dveri do sebe. Rap-tom dveri perelamalysia navpil, koso povysly na zavisach, i oranževo-bile stvorinnia z po-synilym, mertvym oblyččiam kynulosia meni na hrudy, zachodiačyś vid rydań.

Jakby ce vydovyšče ne paralizuvalo mene, ja, pevno, pustyvsia b navtiky. Heri kon-vuľsyvno chapala rotom povitria j bylasia holovoju ob moje pleče, volossia jiji rozkujovdy-losia. Ja obniav Heri j vidčuv, jak tilo jiji obmjaklo v mojich rukach. Protysnuvšyś u roz-kolotu polovynku dverej, ja vnis Heri do kimnaty j poklav na ližko. Nihti v neji buly pola-mani j skryvavleni. Koly vona povernula ruku, ja pobačyv, ščo dolonia v neji zderta dožyvoho. Ja zazyrnuv Heri v oblyččia — rozpliuščeni oči bajduže dyvylysia kriź mene kudyśudalynu.

— Heri!Vona ščoś nevyrazno probeľkotila.Ja pidnis paleć do jiji oka. Povika opustylaś. Ja pidijšov do šafky z likamy. Ližko

skrypnulo. Ja obernuvsia. Heri sydila vyprostavšyś i z strachom dyvylasia na svoji skry-vavleni ruky.

— Krise, — prostohnala vona, — ja… ja… ščo zi mnoju stalosia?— Ty poranylasia, vysadžujučy dveri, — sucho vidpoviv ja.Ščoś stalosia z mojimy hubamy, a nadto z nyžnioju — po nij nemovby bihaly mura-

chy. Ja prykusyv jiji.

Heri jakuś chvylynu dyvylasia na zazubleni šmatky plastyku, ščo zvysaly z odvirka,potim perevela pohliad na mene. Pidboriddia v neji zatremtilo, ja bačyv, z jakym zusylliamvona namahajeťsia pereboroty strach.

Ja rozrizav na šmatočky marliu, vyjniav iz šafky prysypku na rany j vernuvsia doližka. Ta vse znenaćka vypalo z mojich oslablenych ruk, sklianyj slojičok z kolodijem roz-letivsia v druzky, ale ja naviť ne nachylyvsia. Liky vže buly ne potribni.

Ja vziav ruku Heri. Krov toneńkoju obliamivkoju zapeklasia navkolo nihtiv, odnakusi rany vže znykly, a doloniu zatiahuvala moloda, roževa škira. Šramy blidišaly prostona očach.

Ja siv, pohladyv oblyččia Heri j sprobuvav jij usmichnutyś. Ne možu skazaty, ščo cemeni vdalosia.

— Naviščo ty ce zrobyla, Heri?— Ščo? Ce… ja?Vona pokazala očyma na dveri.— Tak. Ty chiba ne pamjataješ?— Ni. Ja pobačyla, ščo tebe nema, strašenno pereliakalaś i…— I ščo?— Počala tebe skriź šukaty, podumala, ščo ty, može, v dušovij…Tiľky teper ja pomityv, ščo šafa vidsunena vbik i do dušovoji ziaje vchid.— A potim?— Ja kynulaś do dverej.— I ščo?— Ne pamjataju. Mabuť, ščoś stalosia,— Ščo?— Ne znaju.— A ščo ty pamjataješ? Ščo bulo potim?— Ja sydila tut, na ližku.— A toho, jak ja prynis tebe siudy, ne pamjataješ?Vona zavahalasia. Kutyky jiji hub opustylyś, use oblyččia napružylosia.— Zdajeťsia… Možlyvo. Sama ne znaju.Vona zvisyla nohy na pidlohu i vstala. Vidtak pidijšla do roztroščenych dverej.— Krise!Ja obniav jiji zzadu za pleči. Vona vsia tremtila. I raptom, obernuvšyś, zazyrnula

meni v oči.— Krise! — prošepotila vona. — Krise!— Zaspokijsia.— Krise, a ščo jak… Krise, može, v mene epilepsija?Epilepsija, o Bože! Ja malo ne zarehotav.— Nu ščo ty, liuba. Prosto dveri, rozumiješ, tut taki, nu, taki dveri…My vyjšly z kimnaty, koly zovnišni zaslinky na iliuminatorach pidnialysia z protiaž-

nym skrehotom i pokazavsia soniačnyj dysk, ščo zanuriuvavsia v Okean.Ja poviv Heri do maleńkoji kuchońky, roztašovanoji v protyležnomu kinci korydora.My zachodylysia tam razom hospodariuvaty, obnyšporiujučy vsi šafky j cholo-

dyľnyky. Nezabarom ja vyjavyv, ščo Heri ne duže vpravna kuchovarka, — vona mohlatiľky vidkryvaty konservy; ce vmiv i ja. Ja zjiv dvi konservy i vypyv nejmovirno bahato

kavy. Heri jila, ale tak, jak inkoly jidiať dity, koly ne chočuť zavdavaty prykroščiv do-roslym, — bez prymusu, prote mašynaľno j bajduže.

Potim my podalysia do maleńkoji operacijnoji, jaka mistylasia riadom z radiöstanci-jeju. U mene vyzriv pevnyj plan. Ja skazav Heri, ščo choču jiji pro vsiak vypadok ohli-anuty, vsivsia u rozkladnomu krisli j vyjniav iz sterylizatora špryc i holky. Ja znav, de ščoležyť, majže napamjať — tak nas vymuštruvaly na trenažeri na Zemli. Vziavšy kraplynukrovi z paľcia Heri, ja zrobyv mazok, vysušyv joho v exykatori i obrobyv iönamy sribla uvysokomu vakuumi.

Reaľnisť cijeji roboty dijala na mene zaspokijlyvo. Heri, vidpočyvajučy na poduškachrozkladenoho krisla, ohliadala operacijnu, zastavlenu riznymy aparatamy.

Tyšu porušyv uryvčastyj zumer vnutrišnioho telefonu. Ja vziav trubku.— Keľvin, — skazav ja, ne spuskajučy očej z Heri. Vona vpala v apatiju, nemovby jiji

vysnažylo vse te, ščo dovelosia perežyty protiahom ostannich hodyn.— Ty v operacijnij? Narešti! — počuv ja ščoś schože na zitchannia z polehkistiu.Hovoryv Snaut. Ja čekav, prytysnuvšy trubku do vucha.— U tebe «hisť», ehe ž?— Tak.— I ty zajniatyj?— Tak.— Nevelyčke doslidžennia, ehe ž?— A ščo? Maješ bažannia zihraty partiju v šachy?— Ne durij, Keľvin. Sartoriüs choče z toboju zustritysia. Točniše — z namy.— Oce tak novyna! — zdyvovano vyhuknuv ja. — A ščo z… — Ja zatnuvsia, a potim

dodav:— Vin odyn?— Ni. Ja vyslovyvsia netočno. Vin choče pohovoryty z namy. Zjednajemosia vtrioch

po videotelefonu, tiľky treba zaslonyty ekran.— Ach, on jak? Čomu ž vin ne zatelefonuvav prosto meni? Soromyťsia?.— Ta, mabuť, — nepevno burknuv Snaut. — Nu to jak?— Ty chočeš, ščob my nehajno domovylysia? Nu todi, skažimo, za hodynu. Harazd?— Harazd.Ja bačyv na ekrani tiľky joho oblyččia — ne biľše za doloniu. Jakuś myť Snaut pyľno

dyvyvsia na mene. V trubci leheńko potriskuvaly zariady. Narešti, trochy povahavšyś, vinzapytav:

— Nu, jak ty tam?— Biľš-menš. A ty jak?— Hadaju, ščo trochy hirše, niž ty. Čy možna…— Chočeš do mene pryjty? — zdohadavsia ja j hlianuv čerez pleče na Heri. Vona

zvisyla holovu z podušky j ležala, zaklavšy nohu na nohu, z nuďhy pidkydajučy sribliastukuľku, jakoju zakinčuvavsia lanciužok bilia byľcia krisla.

— Oblyš ce, čuješ? Oblyš, ty! — dolynuv do mene hučnyj holos Snauta.Ja pobačyv na ekrani joho profiľ. Biľše ja ničoho ne počuv, — vin zatulyv rukoju

mikrofon, — ale meni bulo vydno na ekrani, jak vorušaťsia joho huby.— Ni, ja ne možu pryjty. Može, trochy zhodom. Za hodynu, — švydko skazav vin, i

ekran pohas.Ja poklav trubku.

— Chto ce buv? — bajduže zapytala Heri.— Ta je tut odyn takyj: Snaut. Kibernetyk. Ty joho ne znaješ.— Išče dovho?— A tobi ščo, nudno? — kynuv ja.Ja vklav peršyj iz seriji preparativ u kasetu nejtronnoho mikroskopa j po čerzi natys

koliorovi knopky vymykačiv. Hlucho zahuly sylovi polia.— Rozvah tut ne husto, i jakščo moho skromnoho tovarystva tobi zamalo, to spravy

naši kepśki, — hovoryv ja neuvažno, robliačy miž slovamy dovhi pauzy, odnočasno opus-kajučy oboma rukamy velyku čornu holovku, v jakij svityvsia okuliar mikroskopa, i pry-kladajučy oči do mjakoji humovoji mušli.

Heri ščoś skazala, ale ja ne rozibrav. Ja bačyv nače z velykoji vysoty bezmežnu pus-teliu, zalytu sribliastym blyskom. Na nij ležaly povyti lehkym serpankom, niby potriskanij zvitrili plaski kruhliaky. Ce buly červoni krovjani tiľcia. Ja zbiľšyv rizkisť i, ne vidryva-jučy očej vid okuliariv, nemovby dedali hlybše zanuriuvavsia v paliuče sribliaste pole. Od-nočasno livoju rukoju ja krutyv ručku rehuliatora stolyka, i koly červone tiľce, schože nasamotnij valun, opynylosia na perechresti čornych nytok, posylyv zbiľšennia. Objektyvniby najiždžav na deformovanyj, zapalyj poseredyni erytrocyt, jakyj skydavsia vže naskeliastyj krater z čornymy rizkymy tiniamy v zahlyblenniach kiľcevoji obliamivky. Tepercia obliamivka, jaka najižylasia krystaličnym naliotom iöniv sribla, vže ne vmiščalasia vpoli mikroskopa. Zjavylysia mutni kontury napivrozplavlenych, pohnutych lanciužkivbilka, nemovby ja dyvyvsia na nych kriź vodu, ščo minylasia vsima barvamy veselky. Vpi-jmavšy u čorne perechrestia odne z uščiľneń bilkovych ulamkiv, ja leheńko krutnuv ručkuzbiľšuvača, potim šče i šče; oś-oś mav nastaty kineć cijeji mandrivky vhlyb, prypliuščenatiń molekuly zapovnyla vse pole v okuliari, zobražennia projasnylosia… Zaraz!

Odnak ničoho, ne staloś. Ja povynen buv pobačyty merechtlyvi pliamky atomiv,schožych na chytku drahovynu, ale jich ne bulo. Ekran siajav čystym sriblom. Ja štov-chnuv važeliok do uporu. Hudinnia mikroskopa posylylosia, stalo hnivnym, odnak ja j daliničoho ne bačyv. Derenčlyvyj syhnal, jakyj povtoriuvavsia, niby poperedžav, ščo aparaturaperevantažena. Ja šče raz hlianuv na sribliastu pusteliu j vymknuv strum.

Ja podyvyvsia na Heri. Vona same roztulyla rot, ščob pozichnuty, ale zamisť ciohovymušeno vsmichnulasia j zapytala:

— Nu, jak tam moji spravy?— Duže dobre, — vidpoviv ja. — Dumaju, ščo… krašče j buty ne može.Ja veś čas dyvyvsia na neji, znovu počuvajučy pokoliuvannia v spidnij hubi. Ščo

vlasne, stalosia? Ščo ce označaje? Ce tilo, na vyhliad take slabke j tenditne — a po suti,neznyščenne, — v osnovi svojij zbudovane z… ničoho? Ja vdaryv kulakom po cylindryč-nomu korpusi mikroskopa. Može, jakaś nespravnisť? Može, polia ne fokusujuťsia?.. Ni, jaznav, ščo aparatura spravna. Ja spustyvsia na vsi rivni: klityna, bilkovyj konglomerat,molekuly — vse malo točnisińko takyj vyhliad, jak u tysiačach preparativ, ščo jich menivže dovodylosia bačyty. Ale ostannij krok unyz viv u nikudy.

Ja vziav u Heri krov z veny, perelyv u mirnyj cylindr i, podilyvšy jiji na porciji, počavanaliz. Ja promoročyvsia z nym biľše, niž hadav, bo trochy vtratyv navyk. Reakciji buly vnormi. Vsi. Chiba ščo… može…

Ja kapnuv koncentrovanoju kyslotoju na červonu namystynku. Kraplyna zadymila,posirila, vkrylasia naliotom brudnoji piny. Rozklad. Denaturacija. Dali, dali! Ja vziav pro-birku. A koly znov hlianuv na kraplynu, tonka birka malo ne vypala meni z ruk.

Pid šarom brudnoho šumovynnia, na samisińkomu dni probirky, znovu narostav šartemno-červonoji masy. Krov, spalena kyslotoju, vidnovliuvalasia! Ce buv nonsens! Ce buloščoś nemožlyvo!

— Krise! — dolynulo do mene, nače zvidkyś zdaleku. — Telefon, Krise!— Ščo? A, tak, diakuju.Telefon derenčav uže davno, ale ja počuv joho tiľky teper.— Keľvin, — skazav, ja, vziavšy trubku.— Snaut. Ja peremknuv liniju, i teper vin vsi troje možemo hovoryty odyn z odnym.— Vitaju vas, doktore Keľvin, — počuvsia vysokyj huhniavyj Sartoriüsiv holos. Vin

prolunav tak, niby joho volodar stupyv, na pomist, jakyj raptom nebezpečno pid nym pro-hnuvsia, — pidozrilyvo, nastoroženo, choč zovni j spokijno.

— Moje šanuvaľniačko, doktore, — vidpoviv, ja.Meni kortilo zasmijatysia, choč, vidverto kažučy, pryvodu dlia cioho ne bulo anija-

koho. Z koho, zreštoju, bulo meni smijatysia? Ja ščoś trymav u ruci: probirku z krovju. Jastrusnuv neju. Krov uže zhornulasia. Može, vse te, ščo bulo chvylynu tomu, — tiľky ha-liucynacija? Može, meni prosto zdalosia?

— Ja chotiv by poznajomyty koleh z dejakymy problemamy, povjazanymy z… je…fantomamy… — Ja čuv i ne čuv Sartoriüsa. Vin niby vdyravsia v moju svidomisť. Ja za-chyščavsia vid joho holosu, vpjavšyś očyma v probirku z zahusloju krovju.

— Nazvemo jich stvorinniamy F, — švydko pidkazav Snaut.— Čudovo.Poseredyni ekrana temnila vertykaľna linija, jaka svidčyla, ščo ja odnočasno pry-

jmaju dva kanaly — po obydva boky vid neji maly buty oblyččia mojich spivrozmovnykiv.Odnak sklo lyšalosia j dali temnym, i tiľky vuźka svitla obliamivka navkolo nioho svidčyla,šče aparatura praciuje, ale peredavači čymoś zasloneni.

— Kožen z nas provodyv rizni doslidžennia… — Znovu ta sama oberežnisť u tomuž huhniavomu holosi. Chvylyna tyši. — Može, spočatku obminiajemoś vidomostiamy, apotim ja mih by rozpovisty; pro te, ščo zjasuvav osobysto… Može, počnete vy, doktoreKeľvin?..

— Ja?Ja raptom vidčuv na sobi pohliad Heri, pokvapom poklav probirku na stil, — vona

pokotylasia pid štatyv iz sklom, — i, prysunuvšy nohoju vysokyj trynižok, siv na nioho.Speršu ja chotiv buv vidmovytyś, ale nespodivano dlia samoho sebe pohodyvsia.

— Harazd. Korotkyj obmin dumkamy? Čudovo! Ja zrobyv zovsim malo, odnak možuskazaty. Odyn histologičnyj preparat i kiľka reakcij. Mikroreakcij. U mene sklalosia vra-žennia, ščo…

Do cijeji chvylyny ja prosto ne znav, ščo kazaty. I rantom mene movby prorvalo:— Use v normi, ale ce kamufliaž. Imitacija. V pevnomu rozuminni šče superkopija:

vidtvorennia, doskonališe, niž oryginal. Ce označaje, ščo tam, de v liudyny my stykajemośz mežeju zernystosti, mežeju strukturnoji podiľnosti, tut doroha vede dali zavdiaky za-stosuvanniu subatomnoji budiveľnoji struktury?

— Chvylynku! Chvylynku! Jak vy ce rozumijete? — dopytuvavsia Sartoriüs.Snaut ne ozyvavsia. A može, ce joho pryskorene dychannia čulosia v trubci? Heri

podyvylasia v mij bik. Tiľky teper ja zbahnuv, ščo v stani zbudžennia ostanni slova majževykryknuv. Otiamyvšyś, ja zhorbyvsia na svojemu nezručnomu stiľčyku j zapliuščyv oči.Jak tut krašče pojasnyty?

— Kincevym elementom konstrukciji našych orhanizmiv je atomy. Prypustymo, ščostvorinnia N zbudovano z častok, menšych, niž zvyčajni atomy. Značno menšych.

— Z mezoniv?.. — pidkazav Sartoriüs, nitrochy ne zdyvuvavšyś.— Ni, ne z mezoniv… Mezony vdalosia b pobačyty. Adže optymaľna zdatnisť apara-

tury, jaka stojiť tut, u mene, vnyzu, dosiahaje desiatioch u minus dvadciatij angstrem.Tak že ž? Odnak use-taky ničoho ne vydniu. Značyť, ce ne mezony, a skoriše, mabuť,nejtryno.

— Jak vy ce sobi ujavliajete? Adže nejtronni konglomeraty nestijki.— Ne znaju. Ja ne fizyk. Možlyvo, jich stabilizuje jakeś sylove pole. Ja na ciomu ne

rozumijuś. Prynajmni, jakščo vse tak, jak ja kažu, to za budiveľnyj materiäl dlia nychpravliať častky, jaki pryblyzno v desiať tysiač raziv menši, niž atomy. A vtim, ce šče nevse! Jakby molekuly bilka i klityny buly zbudovani bezposerednio z cych «mikroatomiv»,to vony vidpovidno buly b menši. Krovjani tiľcia i fermenty tež. Ale ce ne tak. Zvidsyvyplyvaje, ščo vsi bilky, klityny, jadra klityn — tiľky imitacija! Spravžnia struktura, vid-povidaľna za funkciönuvannia «hostia», zachovana hlybše.

— Keľvin! — majže zakryčav Snaut.Pojniatyj žachom, ja zamovk. Ja skazav «hostia»? Tak, ale Heri cioho ne čula. Vtim,

vona odnakovo ničoho ne zrozumila b. Vona dyvylasia v iliuminator, pidperšy holovu ru-koju, jiji tonkyj, čystyj profiľ vymaliovuvavsia na tli bahrianoji zori. Trubka movčala. Ču-losia tiľky daleke dychannia.

— Ščoś u ciomu je, — burknuv Snaut.— Tak, možlyvo, — dokynuv Sartoriüs. — Tiľky tut je odne maleńke «ale» — Okean

zbudovanyj ne z cych hipotetyčnych častok, pro jaki kaže Keľvin, a iz zvyčajnych.— Može, vin zdaten syntezuvaty j taki, — zauvažyv ja, i mene raptom ochopyla hly-

boka apatija.Cia rozmova bula naviť nesmišnoju. Vona bula nepotribnoju.— Prote ce pojasnylo b nezvyčajnu vytryvalisť, — promymryv Snaut. — I temp re-

heneraciji. Može, naviť džerelo energiji mistyťsia tam, u hlybyni, adže jim ne treba jisty…— Prošu slova, — ozvavsia nespodivano Sartoriüs.Ja ne mih joho terpity. Jakby vin choč ne vychodyv iz svojeji prydumanoji roli!— Pohovorymo pro motyvuvannia. Motyvuvannia pojavy stvoriń F. Ja rozhliadav

by ce pytannia tak: ščo take stvorinnia F? Ce ne osoba i ne kopiji pevnych osib, a tiľkymateriälizovana proekcija tych vidomostej, ščo jich mistyť naš mozok pro jakuś pevnuosobu.

Čitkisť vyznačennia vrazyla mene. Cioho Sartoriüsa, choč vin meni j buv antypatyč-nyj, durnym ne nazveš.

— To pravda, — zauvažyv ja. — Ce pojasniuje naviť, čomu zjavylysia liu… vytvorysame taki, a ne inakši. Vybrano najstijkiši vidbytky v pamjati, najbiľš izoliovani vid usichinšych, choča, pevna rič, žoden takyj vidbytok povnistiu ne izoliovanyj i pid čas joho «ko-pijuvannia» buly abo mohly buty zachopleni častyny j inšych vidbytkiv, ščo vypadkovomistylysia poruč, vnaslidok čoho prybuleć vyjavliav inodi biľši znannia, aniž ti, jakymyvolodila ta, spravžnia osoba, povtorennia jakoji vin…

— Keľvin! — znovu vyhuknuv Snaut.Mene vrazylo, ščo tiľky vin tak burchlyvo reahuvav na moji neobačni slova. Sarto-

riüs, zdavalosia, jich zovsim ne bojavsia. Može, ce označalo, ščo joho «hisť» za svojeju

pryrodoju ne takyj kmitlyvyj, jak «hisť» Snauta. Na myť u mojij ujavi postav obraz jako-hoś kretyna-karlyka, ščo ni na krok ne vidstupaje vid doktora Sartoriüsa.

— Tak, my ce tež pomityly, — vidpoviv vin. — A teper ščodo motyvuvannia pojavystvoriń F… Perša dumka, jaka naprošujeťsia sama soboju, — nad namy provodiať expery-ment. Odnak ce buv by experyment, vidverto kažučy, nikudyšnij. Jakščo my provodymojakeś doslidžennia, to včymosia na joho rezuľtatach, peredusim na pomylkach, i, povto-riujučy joho, vnosymo popravky… Tut že pro ce nemaje j movy. Ti ž sami stvorinnia Fzjavliajuťsia znovu… nevidkoryhovani… ničym dodatkovo ne ozbrojeni proty našych…sprob pozbutysia jich…

— Odne slovo, tut nema funkciönaľnoji petli z koryhujučym zvorotnym zvjazkom,jak by ce vyznačyv doktor Snaut, — zauvažyv ja. — I ščo ž iz cioho vyplyvaje?

— Tiľky odne: jakščo ce vvažaty za experyment, to ce ne experyment, a… brak, uščo, zvisno, ne možna poviryte. Okean… točnyj. Pro ce svidčyť choča b dvošarova kon-strukcija stvoriń F. Do pevnoji meži vony povodiaťsia tak, jak povodylysia b reaľni…spravžni… — Vin zaplutavsia.

— Oryginaly, — švydko pidkazav jomu Snaut.— Tak, oryginaly. Ale koly sytuacija staje nadto skladnoju dlia možlyvostej peresič-

noho… e… oryginalu, v stvorinnia F niby «vymykajeťsia svidomisť», i vono počynaje di-jaty inakše, ne po-liudśkomu…

— Ce pravda, — potverdyv ja. — Ale my v takyj sposib tiľky pereličujemo riznovydypovedinky cych… cych vytvoriv i biľš ničoho. A ce marna rič.

— Ja cioho ne peven, — zaprotestuvav Sartoriüs.I raptom ja zrozumiv, čym vin tak mene dratuje: Sartoriüs ne rozmovliav, a vyho-

lošuvav promovu, točnisińko, jak na zasidanniach Instytutu. Mabuť, inakše hovoryty vinne vmiv.

— Tut postaje problema indyviduaľnosti. Okean povnistiu pozbavlenyj cioho poni-attia.

Tak i maje buty. Meni zdajeťsia, šanovni kolehy, ščo cej… e… najdelikatnišyj, naj-nepryjemnišyj dlia nas bik experymentu cilkom vypadaje z uvahy Okeanu, bo ležyť pozamežamy joho rozuminnia.

— Vy vvažajete, ščo ce naročyto?.. — zapytav ja.Take tverdžennia trochy pryholomšylo mene, ale, pomirkuvavšy, ja vyznav, ščo vid-

kydaty joho až nijak ne možna.— Tak. Ja ne viriu ni v jaku pidstupnisť, zlovtichu čy bažannia ščonajbiľše nam

doškulyty… jak ce vvažaje koleha Snaut.— Ja zovsim ne prypysuju jomu liudśkych počuttiv, — uperše vziav slovo Snaut. —

Odnak, može, ty skažeš, jak pojasnyty ci postijni povernennia?— Može, vvimkneno jakyjś prystrij, ščo veś čas povtoriuje toj samyj cykl, jak hramo-

fonna plativka, — skazav ja ne bez prychovanoho bažannia dozolyty Sartoriüsovi.— Ne vidvolikajmoś, kolehy, — huhniavym holosom zaklykav usich doktor. — Ce

šče ne vse, ščo ja chotiv vam skazaty. Za normaľnych umov ja vvažav by, ščo vystupatynaviť z korotkym povidomlenniam pro stan mojich robit peredčasno, ta, vrachovujučyspecyfičnu sytuaciju, zrobliu vyniatok. U mene sklalosia vražennia, povtoriuju, tiľky vra-žennia, ne biľše, ščo prypuščennia kolehy Keľvina cilkom slušne. Ja maju na uvazi johohipotezu pro nejtrynnu strukturu… Taki systemy nam vidomi tiľky teoretyčno, j my neznaly, ščo jich možna stabilizuvaty. Tut zjavliajeťsia pevnyj šans, bo znyščennia sylovoho

polia, jake nadaje systemi stabiľnosti…Ja šče trochy raniše pomityv, ščo toj temnyj predmet, jakyj zatuliav ekran z boku

Sartoriüsa, vidsovujeťsia: bilia samisińkoho verchu zasvitylasia ščilyna, v jakij povoli vo-rušylosia ščoś roževe. I raptom temna zaslona vpala.

— Heť! Heť!!! — prolunav u trubci vidčajdušnyj kryk Sartoriüsa.Na ekrani, jakyj raptom zasvityvsia, promajnuly, kohoś vidštovchujučy, doktorovi

ruky v šyrokych laboratornych narukavnykach, blysnuv velykyj, zolotystyj, schožyj nadysk predmet, i vse znyklo, perš niž ja vstyh zrozumity, ščo cej zolotystyj dysk — ne ščoinše, jak solomjanyj bryľ…

— Snaut! — poklykav ja, perevivšy podych.— Sluchaju, Keľvin, — vidpoviv meni stomlenyj kibernetykiv holos.U ciu myť ja vidčuv, ščo vin meni sympatyčnyj. I mene zovsim ne obchodylo, chto v

nioho «hostiuje».— Poky ščo dosyť z nas, ha?— Ta, mabuť, — vidpoviv ja. — Posluchaj, jakščo zmožeš, to spustysia vnyz abo do

mene, harazd? — kvaplyvo dodav ja, poky vin ne vstyh poklasty trubku.— Harazd, — vidpoviv vin, — Tiľky ne znaju, koly zmožu tebe vidvidaty.Na ciomu naša problemna dyskusija zakinčylasia.

POTVORYSered noči mene rozbudylo svitlo. Ja pidvivsia na likoť, zatuliajučy druhoju rukoju

oči. Heri, zahornuvšyś u prostyradlo, sydila skulena u mene v nohach; volossia vpalo jijna oblyččia, pleči striasalysia. Vona bezzvučno plakala.

— Heri!Vona skulylasia šče dužče.— Ščo z toboju?.. Heri…Ja siv, išče ne zovsim pročumavšyś vid snu, postupovo ohovtujučyś vid košmaru,

jakyj ščojno dušyv mene. Divčyna tremtila. Ja obniav jiji. Vona vidštovchnula mene liktemi schovala oblyččia v doloni.

— Liuba…— Ne nazyvaj mene taki— Ale ž, Heri, ščo stalosia?Ja pobačyv jiji mokre, rozpuchle vid plaču lyce. Velyki sliozy kotylysia po ščokach,

mov u dytyny, blyščaly v jamočci na pidboriddi, kapaly na prostyradlo.— Ty mene ne liubyš.— Ščo ce ty vyhadala?— Ja sama čula.Ja vidčuv, jak u mene nimije oblyččia.— Ščo ty čula? Ty ničoho ne zrozumila, ja tiľky…— Ni. Ni. Ty kazav, ščo ce ne ja… ščob ja zabyralaś heť. Ja zabralasia b. Bože! Ja

zabralasia b, ale ne možu. Ne znaju, ščo ce zi mnoju. Ja chotila pity, ale ne možu. Jataka… taka nikčema!

— Maleńka moja!!!Ja vchopyv jiji, ščosyly prytys do sebe. Vse rujnuvaloś. Ja ciluvav jij ruky, mokri j

soloni vid sliz paľci, blahav, zaprysiahavsia, prosyv probačennia, kazav, ščo ce buv bez-hluzdyj, durnyj son. Heri potrochu zaspokojilasia, vže ne plakala. Oči v neji staly velyki,jak u somnambuly. Sliozy vysochly. Vona vidvernulasia.

— Ni, ne kažy meni cioho, ne treba. Ty vže ne takyj, jak buv raniše…— Ja ne takyj! — ci slova vychopylysia v mene, jak stohin.— Tak. Ja tobi ne potribna. Ja veś čas ce vidčuvala. Tiľky vdavala, ščo ne pomičaju.

Dumala, može, meni zdajeťsia. Ale ni, ne zdajeťsia. Ty povodyšsia… inakše. Ne stavyšsiado mene serjozno. Ce buv son, to pravda, ale snylaś tobi ja. Ty nazvav mene na imja. Jabula tobi hydka. Čomu? Čomu?

Ja stav pered neju navkolišky, obniav jiji nohy.— Maleńka moja…— Ja ne choču, ščob ty tak mene nazyvav. Ne choču! Čuješ? Ja zovsim ne maleńka.

Ja…Vona zajšlasia rydanniam, utknuvšyś oblyččiam u postiľ. Ja vstav. Vid ventyliacij-

nych otvoriv z tychym šurchotom vijalo cholodne povitria. Mene počalo morozyty. Ja na-kynuv kupaľnyj chalat, siv na ližko j dotorknuvsia do jiji ruky.

— Heri, posluchaj. Ja tobi ščoś skažu. Skažu tobi pravdu…Vona počala poviľno pidvodytysia na rukach. Ja bačyv, jak na šyji v neji bjeťsia pid

tonkoju škiroju žylka. Oblyččia moje znovu zacipenilo, mene pronyzav takyj cholod, ne-movby ja raptom opynyvsia na morozi. V holovi bulo zovsim porožnio.

— Pravdu? — perepytala Heri. — Sviate slovo pravdy?Ja vidpoviv ne zrazu, bo do horla meni pidkotyv hirkyj klubok. Ce bula naša davniš-

nia kliatva. Koly my jiji vymovlialy, nichto z nas ne smiv ne te ščo zbrechaty, a naviťzamovčaty ščoś. Buv čas, koly my mučyly odne odnoho nadmirnoju vidvertistiu, najivnovvažajučy, ščo ce nas uriatuje.

— Sviate slovo pravdy, — skazav ja serjozno. — Heri…Vona čekala.— Ty takož zminylasia. My vsi zminiujemosia. Ale ja ne ce chotiv skazaty. Spravdi,

schože… ščo z pryčyny, jaku nichto z nas napevne ne znaje, ty ne možeš mene pokynuty.Ta ce naviť na krašče, bo ja tež ne možu tebe…

— Krise!Ja vziav zahornenu v prostyradlo Heri na ruky. Mokryj vid jiji sliz rižok prostyradla

vpav meni na pleči. Ja chodyv po kimnati, kolyšučy Heri. Vona pohladyla moje oblyččia.— Ni. Ty ne zminyvsia. Ce ja, — šepnula vona meni na vucho. — Zi mnoju ščoś

dijeťsia. Može, ce?..Vona dyvylasia na čornyj porožnij priamokutnyk vysadženych dverej, ulamky jakych

ja vynis uvečeri na sklad. «Treba bude navisyty novi», — podumav ja j posadyv Heri naližko.

— Ty vzahali koly-nebuď spyš? — zapytav ja, stojačy nad neju z opuščenymyrukamy.

— Ne znaju.— Jak to ne znaješ? Podumaj, liuba.— Ce, mabuť, ne spravžnij son. Može, ja chvora. Ja prosto ležu j dumaju, i znaješ…Vona zatremtila.— Ščo? — zapytav ja pošepky, bo v mene raptom zirvavsia holos.— Ce jakiś duže dyvni dumky. Naviť ne znaju, zvidky vony beruťsia.— Napryklad?«Treba zberehty rivnovahu, — podumav ja, — choč by ščo vona skazala», — i pry-

hotuvavsia do sliv Heri, jak do doškuľnoho udaru.Vona bezporadno pochytala holovoju.— Vse jakoś tak… dovkola…— Ne rozumiju…— Nenače ne tiľky v meni, ale j dali, tak jakoś… Ja ne možu naviť pojasnyty.Meni brakuje sliv…— Mabuť, ce tobi snyťsia, — kynuv ja niby znechotia j z polehkistiu zitchnuv. — A

teper davaj vymknemo svitlo, j do ranku v nas ne bude nijakych prykroščiv, a vranci,jakščo nam duže zachočeťsia, prydumajemo sobi novi. Harazd?

Heri prostiahla ruku do vymykača. V kimnati stalo temno, ja lih na zachololu postiľ,vidčuv teple dychannia Heri i obniav jiji.

— Micniše, — prošepotila vona. I, pomovčavšy, dodala: — Krise!— Ščo?— Ja liubliu tebe.Meni chotilosia zakryčaty.

Ranok buv červonyj. Veletenśkyj soniačnyj dysk vysiv nyźko nad obrijem. Na poroziležav lyst. Ja rozirvav konvert. Heri bula v dušovij, ja čuv, jak vona ščoś naspivuvala. Čas

vid času vona vychylialasia zvidty, obliplena mokrym volossiam. Ja pidijšov do iliumina-tora i pročytav:

«Keľvin, spravy kepśki. Sartoriüs za rišuči diji. Vin spodivajeťsia, ščo jomu vdasťsiadestabilizuvaty nejtrynni systemy. Dlia doslidiv jomu potribna nevelyka kiľkisť plazmyjak vychidnoho budiveľnoho materiälu vytvoriv F. Vin proponuje, ščob ty vyrušyv u roz-vidku i nabrav trochy plazmy v kontejner. Roby, jak vvažaješ za potribne, ale postav menedo vidoma pro svij namir. U mene nemaje ščodo cioho nijakoji dumky. Zdajeťsia, v menevzahali vže ničoho nemaje. Ja voliv by, ščob ty ce zrobyv, choča b tomu, ščo pislia ciohomy zrušymo z miscia, chaj naviť formaľno. Inakše zalyšyťsia tiľky pozazdryty H.

Ščur.P. S. Nizaščo ne zachoď do radiöstanciji! Ce ty šče možeš dlia mene zrobyty. Krašče

podzvony».

U mene stysnulosia serce, koly ja čytav cej lyst. Ja uvažno perebih joho očyma ščeraz, potim porvav i klapti vykynuv u rakovynu. Vidtak počav šukaty kombinezon dliaHeri. Ce bulo žachlyvo. Točnisińko jak mynuloho razu. Ale vona ničoho ne znala, inakšene zradila b tak, koly ja jij skazav, ščo mušu vyrušyty v nedaleku rozvidku za meži stancijij prošu jiji suprovodyty mene. My posnidaly v maleńkij kuchni (Heri znovu nasylu pro-kovtnula kiľka šmatočkiv) i pišly do bibliöteky.

Perš niž vykonaty doručennia Sartoriüsa, ja chotiv perehlianuty literaturu z pro-blem polia i nejtrynnych system. Ja šče ne ujavliav sobi, z jakoho boku do cioho bratysia,ale tverdo vyrišyv kontroliuvaty joho robotu. Meni spalo na dumku, ščo cej neisnujučyj

nejtrynnyj anihiliator mih by vyzvolyty Snauta j Sartoriüsa, a ja perečekav by «operaciju»razom z Heri deś zovni — napryklad, u litaľnomu aparati. Jakyjś čas ja sydiv nad velykymelektronnym katalogom, stavliačy jomu zapytannia, na jaki vin abo vidpovidav, vykyda-jučy kartku z lakoničnym napysom: «U bibliögrafiji ne značyťsia», abo proponuvav menizahlybytysia v taki netri speciäľnych fizyčnych prać, ščo ja ne znav, z jakoho boku do nychpidstupytyś. Meni čomuś ne chotilosia zalyšaty ce velyke kruhle prymiščennia z hla-deńkymy stinamy, v jaki bulo vmontovano šuchliady z bezliččiu mikrofiľmiv ta elek-tronnych zapysiv. Roztašovana v samisińkomu centri stanciji, bez žodnoho iliuminatora,bibliöteka bula najbiľš izoliovanym prymiščenniam useredyni stalevoji škaralupy. Chtoznaje, čy ne tomu meni bulo tut tak dobre, nezvažajučy na te, ščo moji pošuky dosi ne dalyžodnych naslidkiv? Ja nykav po velykomu zalu, poky narešti opynyvsia pered vele-tenśkym, až do samisińkoji steli, stelažem, zabytym knyžkamy. Ce zibrannia malo dosyťsumnivnu cinnisť, i joho trymaly tut, očevydno, tiľky jak danynu pamjati j povahy dopiöneriv doslidžeń planety Soliaris. Na polyciach stojalo blyźko šestysot tomiv — usiaklasyka predmeta, počynajučy z monumentaľnoji, choč značnoju miroju j zastariloji vžedevjatytomnoji monografiji Hize. Ja znimav ci tomy, taki važki, ščo jich ledve vtrymuvalamoja ruka, j nechotia hortav, prysivšy na pidlokitnyk krisla. Heri tež znajšla sobi jakuśknyžku — čerez jiji pleče ja pročytav kiľka riadkiv. Ce bula odna z tych nebahatioch kny-žok, jaki zalyšylysia tut vid peršoji expedyciji j kolyś naležaly malo ne samomu Hize —«Mižplanetnyj kuchar»… Bačačy, z jakoju uvahoju Heri vyvčaje kulinarni recepty,prystosovani do suvorych umov kosmonavtyky, ja movčky zahlybyvsia v čytannia tovsten-noho foliänta, ščo ležav u mene na kolinach. Pracia «Desiať rokiv doslidžeń Soliariüsa»vyjšla v seriji «Soliariäna» vypuskamy vid četvertoho do trynadciatoho, a teper čerhovivypusky numerujuťsia čotoryznačnymy cyframy.

Hize ne buv nadilenyj nadto velykoju fantazijeju; a vtim, cia rysa može tiľky za-škodyty doslidnykovi planety Soliaris. Mabuť, nide ujava i vminnia švydko stvoriuvatyhipotezy ne stanovliať takoji nebezpeky, jak tut. Zreštoju, na cij planeti vse možlyve. Ne-pravdopodibni opysy form, jaki stvoriuje plazma, vse-taky dosyť točni, choč zdebiľšohojich nemožlyvo pereviryty, bo Okean duže ridko povtoriuje svoji evoliuciji. Toho, chtosposterihaje jich uperše, vony vražajuť peredusim veletenśkymy rozmiramy j čužym usi-omu zemnomu charakterom; jakby vony vidbuvalysia u značno menšych masštabach, ujakijś maleńkij kaliuži, jich, napevne, vytlumačyly b jak šče odyn «vybryk pryrody», pro-jav vypadkovosti j slipoji hry syl. Te, ščo peresičnisť i heniäľnisť odnakovo bezporadnipered nevyčerpnoju rozmajitistiu soliariänśkych form, tež ne polehšuje spilkuvannia zfenomenamy žyvoho Okeanu. Hize ne buv ni tym, ni tym. Vin buv prosto klasyfikatorom-pedantom i naležav do porody tych liudej, u koho za zovnišnioju bajdužistiu kryjeťsia ne-vyčerpna, vsepohlynajuča prystrasť do praci. Poky mih, vin namahavsia vse opysuvaty, akoly jomu ne vystačalo sliv, prydumuvav novi poniattia, často nevdali, jaki ne vidpovidalysuti zmaliovuvanych javyšč. A vtim, žoden termin ne peredaje suti toho, ščo dijeťsia naplaneti Soliaris. Jiji «horodereva», «dovhuny», «hrybovyšča», «mimojidy», «symetriädy»j «asymetriädy», «chrebetnyky» j «sprytuny» zvučať nejmovirno štučno, odnak vony da-juť bodaj jakeś ujavlennia pro Soliaris naviť tym, chto, krim nevyraznych fotografij taduže nedoskonalych fiľmiv, ne bačyv ničoho. Pevna rič, i cej sumlinnyj klasyfikator neraz hrišyv neobačnistiu. Liudyna postijno vysuvaje hipotezy, naviť jakščo vona dužeobačna, naviť jakščo j zovsim ne zdohadujeťsia pro ce. Hize vvažav, ščo same «dovhuny»

i je vychidnoju formoju, i zistavliav jich z pobiľšenymy bahato raziv i nahromadženymyodna na odnu pryplyvnymy chvyliamy zemnych moriv. A vtim, toj, chto hortav perše vy-dannia joho praci, pamjataje, ščo spočatku vin, natchnenyj geocentryzmom, tak i nazyvavjich — «pryplyvamy». Z takoho vyznačennia možna bulo b posmijatysia, jakby vono nesvidčylo pro bezporadnisť joho avtora. Adže ci utvorennia, — jakščo vže šukaty jim ana-logiji na Zemli, — svojimy rozmiramy pereveršujuť velykyj koloradśkyj kańjon i zmodeli-ovani u masi, jaka u verchniomu šari maje drahlysto-pinystu konsystenciju (pryčomu ciapina zastyhaje hihantśkymy, krychkymy festonamy, merežyvom z veletenśkymy vič-kamy, a dejakym doslidnykam vona naviť vydavalasia «skeletystymy narostamy»), a pidpoverchneju perechodyť u dedali pruhkišu substanciju, mov skoročenyj mjaz, ale mjaz,jakyj nezabarom, na hlybyni kiľkanadciatioch metriv, pereveršuje tverdisť skeli, choč idali zberihaje svoju elastyčnisť. Pomiž napnutymy, mov škira na spyni potvory, stinamy,za jaki včepylysia «skeletyky», na bahato kilometriv tiahneťsia sam «dovhun» — utvo-rennia zovni samostijne, schože na veletenśkoho pitona, jakyj prokovtnuv cili hory i tepermovčky jich peretravliuje, čas vid času nadajučy svojemu po-rybjačomu spliusnutomu tilupoviľnych kolyvnych ruchiv. Ale takyj vyhliad «dovhun» maje tiľky zhory, z bortu li-taľnoho aparata. Jakščo ž do nioho nablyzytysia nastiľky, ščo obydvi «stiny uščelyny»zdijmuťsia na sotni metriv vyšče za aparat, «tulub pitona» stane rozprostertym až dohoryzontu obšyrom, v jakomu plazma ruchajeťsia z takoju zapamoročlyvoju švydkistiu,ščo stvoriujeťsia vražennia zastyhloho cylindra. Speršu zdajeťsia, ščo ce, slipuče poblys-kujučy na sonci, obertajeťsia slyzysta, siro-zelenkuvata masa, ta koly aparat zavysaje nadsamisińkoju poverchneju Okeanu (a kraji «uščelyn», de chovajeťsia «dovhun», skyda-juťsia, na hirśki chrebty obabič geologičnoji zapadyny), vydno, ščo masa cia ruchajeťsia zanabahato skladnišym pryncypom. Tut je i koncentryčni kola, i perechresni tečiji tem-nišych strumeniv, i dzerkaľni poverchni, ščo vidbyvajuť nebo j chmary; inodi tut hurkočuťvyveržennia zmišanoho z hazamy napivridkoho seredovyšča. Postupovo počynaješ rozu-mity, ščo pid toboju centr diji syl, jaki pidtrymujuť pidniati do neba drahlysti stiny, kotripovoli zastyhajuť u krystaly. Odnak te, ščo očevydne dlia sposterihača, ne take proste dlianauky. Skiľky rokiv tryvaly palki superečky z pryvodu toho, ščo same vidbuvajeťsia vnadrach «dovhuniv», miľjony jakych mandrujuť po bezmežnych prostorach žyvoho Oke-anu. Vvažalosia, ščo ce jakiś orhany čudovyśka, ščo v nych vidbuvajeťsia obmin rečovyn,procesy dychannia i travlennia, i tiľky zapyleni bibliöteky znajuť, ščo išče. Kožnu z cychhipotez zreštoju vdavalosia sprostuvaty tysiačamy nelehkych, a inodi j nebezpečnych do-slidžeń. A jdeťsia ž tiľky pro «dovhuniv», pro formu, po suti, najprostišu, najstijkišu (vonyisnujuť usioho kiľka tyžniv — javyšče na Soliarisi unikaľne).

Nabahato skladniša j chymerniša forma, jaka vyklykala v sposterihača čy ne naj-rizkišyj protest (pevna rič, nesvidomyj), — ce «mimojidy». Možna bez perebiľšennia ska-zaty, ščo Hize zaliubyvsia v nych i jichniomu vyvčenniu, opysovi, rozhaduvanniu jichniojisuti prysviatyv usi svoji syly j znannia. U nazvi vin namahavsia vidbyty te, ščo v nych jenajprykmetnišoho dlia liudyny: pevnu schyľnisť do nasliduvannia dovkolyšnich form,bajduže, blyźkych čy dalekych.

Odnoho čudovoho dnia z hlybyny Okeanu prostupaje plaskyj, šyrokyj kruh z rva-nymy krajamy j nemovby zalytyj smoloju. Čerez kiľka hodyn vin počynaje dilytysia načastyny, rozčlenovujeťsia i vodnočas probyvajeťsia vhoru, dedali blyžče do poverchni. Toj,chto sposterihaje joho, mih by zaprysiahtyś, ščo pid nym točyťsia zapekla boroťba, bo zusich bokiv siudy mčať neskinčenni lavy synchronnych kiľcevych chvyľ, schožych na

skryvleni huby, na žyvi, ladni zimknutysia kratery, hromadiaťsia nad rozplyvčastym pry-vydom, jakyj temnije v hlybyni, i, stajučy dyba, opadajuť unyz. Kožen takyj obval soteńtysiač tonn plazmy suprovodžujeťsia lypkym, niby pliamkannia, hurkotom, ščo tryvajesekundy, bo vse, ščo tut vidbuvajeťsia, maje nezbahnennyj masštab. Temne čudyśko načechto zahaniaje vnyz, kožen nastupnyj udar nemovby rozpliuščuje i rozščepliuje joho; vidokremych klaptiv, jaki zvysajuť, nače namokli kryla, tiahnuťsia dovhasti hrona, ščo zvu-žujuťsia, utvoriujučy okruhli formy, zjednujuťsia odne z odnym i plyvuť, pidijmajučy zasoboju movby pryroslyj do nych rozdribnenyj dysk, kotryj jich porodyv. A tym časomzhory u ciu zapadynu, ščo dedali rizkiše okresliujeťsia, beznastanno potrapliajuť novi jnovi kiľcia chvyľ. I taka hra tryvaje inodi deń, a inodi j misiać. Inkoly na ciomu vse izakinčujeťja.

Sumlinnyj Hize nazvav takyj variänt «nedonošenym mimojidom», tak niby vin zvid-kyś mav točni vidomosti, ščo kinceva meta kožnoho takoho kataklizmu — «mimojid do-zrilyj», tobto kolonija polipopodibnych svitlych narostiv (zvyčajno, biľša za cile zemnemisto), pryznačennia jakoji — mavpuvaty navkolyšni formy… Pevna rič, vidrazu zjavy-vsia inšyj soliaryst — Jujvens, jakyj vyznav same ciu, ostanniu fazu «deheneracijeju» —vyrodženniam, vidmyranniam, a vse rozmajittia stvoriuvanych form — cilkom očevyd-nym projavom vyzvolennia vidbruńkovanych utvoreń z-pid «materiäľnoji» vlady.

Prote Hize, jakyj u charakterystykach inšych soliariänśkych utvoreń buv oberežnyj,nače muracha, kotra povze po zamerzlomu vodospadu, tut buv tak peven sebe, ščo j dali,reteľno zbyrajučy ta sucho opysujučy najmenši podrobyci, naviť systematyzuvav okremifazy formuvannia mimojida za oznakoju dedali zrostajučoji doskonalosti.

Z vysoty mimojid skydajeťsia na misto, ale ce omana, vyklykana pošukamy bodajjakojiś analogiji sered uže vidomych javyšč. Koly nebo čyste, vsi bahatopoverchovi vyrostyi častokil na jichnich veršynach otočuje šar nahritoho povitria, j vid cioho vony niby koly-vajuťsia, a jichni formy, j tak duže nevyrazni, zminiujuťsia. Perša ž chmara v nebesnijblakyti (ja kažu tak za zvyčkoju, bo cia «blakyť» u červonyj deń — ruda, a v «holubyj» —slipučo-bila) vyklykaje nehajnu reakciju. Počynajeťsia burchlyve bruńkuvannia. Vhoruvykydajeťsia majže povnistiu vidokremlena vid osnovy tiahuča, schoža na cvitnu kapustuobolonka, jaka vidrazu ž blidne j čerez kiľka chvylyn raziuče imituje kupčastu chmaru.Ce veletenśke utvorennia vidkydaje červoniastu tiń, i todi zamisť odnych veršyn mimojidapostajuť nemovby inši, i cej ruch zavždy skerovanyj u napriamku, protyležnomu ruchovispravžnioji chmary. Ja hadaju, Hize dav by vidrubaty sobi ruku, ščob dovidatysia pry-najmni pro te, čomu tak vidbuvajeťsia. Ale taki «poodynoki» vytvory mimojida — niščo vporivnianni z burchlyvoju dijaľnistiu, jaku vin rozvyvaje, «rozdratovanyj» prysutnistiupredmetiv i konstrukcij, ščo zjavliajuťsia nad nym po voli prybuľciv iz Zemli.

Mimojid vidtvoriuje heť use, ščo perebuvaje na vidstani, jaka ne perevyščujeviśmoch-devjatioch myľ. Najčastiše vin vidtvoriuje formy u zbiľšenych rozmirach, a inodij spotvoriuje jich do karykatury čy hrotesknych sproščeń; osoblyvo ce stosujeťsia mašyn.Pevna rič, za materiäl jomu zavždy pravyť ta sama masa, jaka švydko svitlije. Vyverženav povitria, vona ne padaje nazad, a zavysaje, zjednana slabkymy pupovynamy z osnovoju,po jakij poviľno peresuvajeťsia i, korčačyś, skoročujučyś ta rozdymajučyś, plastyčno for-mujeťsia v nejmovirno skladni konstrukciji. Litaľnyj aparat, ferma čy ščohla vidtvoriu-juťsia z odnakovoju švydkistiu. Mimojid ne reahuje tiľky na liudej, a točniše na žyvi orha-nizmy, v tomu čysli j na roslyny, ščo jich tež z experymentaľnoju metoju pryvezly na Soli-aris nevtomni doslidnyky. Zate maneken, liaľka, zobražennia sobaky čy dereva, zroblene

z buď-jakoho materiälu, kopijujuťsia nehajno.I tut treba zaznačyty, ščo taka vyniatkova na Soliarisi «pokirnisť» mimojida expery-

mentatoram, na žaľ, sposterihajeťsia ne zavždy. Naviť u najdozrilišoho z nych buvajuťsvoji «mliavi dni», koly vin tiľky duže poviľno puľsuje. Ce puľsuvannia, do reči, zovsimnepomitne dlia oka. Joho rytm, kožna faza «puľsu», tryvaje ponad dvi hodyny, i vstano-vyty ce poščastylo tiľky zavdiaky speciäľnij kinozjomci.

U takyj periöd mimojid, osoblyvo staryj, duže zručno doslidžuvaty, bo i zanurenyj vOkean dysk, jakyj joho pidtrymuje, i vyrosty, ščo pidnimajuťsia nad nym, — cilkom na-dijna opora dlia nih.

Možna, zvyčajno, pobuvaty na mimojidi i v joho «roboči» dni, ale v cej čas vydymisťblyźka do nulia vnaslidok toho, ščo z puchyrčastych vidhalužeń čerevcia, jake kopijujevsiliaki formy, beznastanno vydiliajeťsia puchnasta, bila, mov dribnyj snih, kolojidna za-vyś. A vtim, zblyźka ci vidtvoreni formy ne možna ochopyty pohliadom, bo za rozmiramyvony taki, jak zemni hory. Do toho ž osnova mimojida-«trudaria» staje hlejkoju vid drah-lystoho došču, jakyj, vypavšy, lyše čerez kiľka hodyn peretvoriujeťsia na tverdu kirku,nabahato lehšu, niž pemza. Ta u labirynti veletenśkych vidrostkiv, ščo skydajuťsia čy tona pokryvleni kolony, čy to na napivridki hejzery, bez speciäľnoho sporiadžennia nevažkozabludytyś, bo naviť jaskrave soniačne svitlo ne može probyty zaponu iz zavysi, jaku bez-perervno vykydajuť v atmosferu «imitacijni vybuchy».

Sposterežennia za mimojidom u joho ščaslyvi dni (točniše kažučy, u ščaslyvi dni dliadoslidnyka, jakyj perebuvaje nad nym) možuť zalyšyty nezabutni vražennia. U mimojidabuvajuť svoji «tvorči zlety», koly vin vydaje jakuś nebačenu superprodukciju. Todi vinstvoriuje abo vlasni variänty navkolyšnich form, abo jichnie uskladnene zobražennia čynaviť «formaľne prodovžennia», i može tak rozvažatysia hodynamy na radisť chudož-nyka-abstrakciönista i vodnočas spovniujučy vidčajem učenoho, kotryj marno namaha-jeťsia zbahnuty bodaj ščo-nebuď u procesach, jaki tut vidbuvajuťsia. Inodi v dijaľnostimimojida projavliajuťsia rysy prosto-taky dytiačoho sproščennia, inkoly vin vpadaje v«baročni vidchylennia», i todi na vsiomu» ščo vin tvoryť, ležyť vidbytok jakojiś sloniačojivelyči. Stari mimojidy neridko stvoriujuť formy, zdatni vyklykaty ščyryj smich. Ščo-pravda, ja nikoly z nych ne smijavsia, bo zavždy buv strašenno šokovanyj tajemnyčistiucioho vydovyšča.

Cilkom zrozumilo, ščo v perši roky doslidžeń učeni tak i nakynulysia na mimojidy,vvažajučy jich za centry soliariänśkoho Okeanu j hadajučy, ščo same tut vidbudeťsia ža-danyj kontakt dvoch cyvilizacij. Odnak duže švydko zjasuvalosia, ščo ni pro jakyj kontaktne može buty j movy, bo vse počynalosia j zakinčuvalosia imitacijeju form, jaka nikudy nevela.

U svojich vidčajdušnych pošukach doslidnyky znovu j znovu zvertalysia do antropo-morfizmu čy zoomorfizmu, vbačajučy u najriznomanitnišych vytvorach žyvoho Okeanuto «orhany čuttia», to naviť «kincivky», — pevnyj čas taki včeni, jak Maartens i Ekkonaji,vvažaly za nych «chrebetnykiv» i «švydkuniv» Hize. Odnak «kincivkamy» nazyvaty ciprotuberanci žyvoho Okeanu, jaki vin vykydav inodi na dvi myli v atmosferu, bulo stiľkyž pidstav, skiľky zemletrus — «himnastykoju» zemnoji kory.

Katalog form, povtoriuvanych biľš-menš postijno j porodžuvanych žyvym Okeanomtak často, ščo protiahom doby na joho poverchni jich možna pobačyty kiľka desiatkiv čynaviť soteń, ochopliuje blyźko triochsot nazv. Najbiľš «neliudśkymy», tobto heť neschožymy na vse te, ščo buď-koly doslidžuvalosia liudynoju na Zemli, za tverdženniam

školy Hize, je symetriädy. Postupovo stalo jasno, ščo Okean ne vyjavliaje ahresyvnosti jzahynuty v joho plazmatyčnych hlybynach može tiľky duže neobačnyj čy bezpečnyj (zvy-čajno ž, za vyniatkom neščasnych vypadkiv, spryčynenych, napryklad, poškodženniamkysnevoho aparata čy kondyciönera); naviť cylindryčni riky «dovhuniv» i strachitlyvistovpy «chrebetnykiv», jaki bezhluzdo hojdajuťsia sered chmar, možna naskriź probytylitakom čy inšym litaľnym aparatom bez buď-jakoho ryzyku — plazma zviľniaje dorohu,rozstupajučyś pered storonnim predmetom iz švydkistiu, rivnoju švydkosti zvuku v soli-ariänśkij atmosferi, utvoriujučy, jakščo jiji do cioho sponukaty, hlyboki tuneli naviť pidpoverchneju Okeanu (pryčomu energija, jaka z cijeju metoju myttiu pryvodyťsia v diju,velyčezna — Skriabin vyznačyv, ščo vona pryblyzno dorivniuje 1019 erhiv!!!). I vse ž takydoslidžennia symetriäd učeni rozpočaly duže oberežno, raz po raz vidstupajučy, zapro-vadžujučy vse novi j novi pravyla bezpeky, často, ščopravda, tiľky ujavni; ne dyvno, ščoimena tych, chto peršyj probyvsia v bezodni symetriäd, znajuť na Zemli naviť dity.

Žach, jakyj vyklykajuť ci počvary-hihanty, pojasniujeťsia ne jichnim zovnišnim vy-hliadom, choč vin i spravdi može navijaty košmarni sny. Joho skoriše porodžuje te, ščo vmežach symetriäd nema ničoho postijnoho, ničoho pevnoho, tam ne dijuť naviť fizyčnizakony. Same ce davalo doslidnykam symetriäd pidstavu dedali napolehlyvišestverdžuvaty, ščo žyvyj Okean rozumnyj.

Symetriädy vynykajuť raptovo. Jich utvorennia schože na vyveržennia. Nezadovhodo toho Okean počynaje slipuče blyščaty, nemovby vsia joho poverchnia v kiľka desiatkivkvadratnych kilometriv raptom pokrylasia sklom. Pry ciomu ni joho hustota, ni rytmchvyliuvannia ne zminiujuťsia. Inodi symetriäda vynykaje tam, de buv nurt, jakyj usmok-tav u hlybynu «švydkuna», ale take buvaje ridko. Mynaje jakyjś čas, i sklysta obolonkazduvajeťsia potvornym puchyrem, u jakomu, miniačyś, vidbyvajuťsia veś neboschyl,sonce, chmary, obrij. Schožu na spalachy blyskavky hru kolioriv, vyklykanu počasty po-hlynanniam, a počasty zalomlenniam svitla, ni z čym ne porivniaty! Osoblyvo raziuči svit-lovi efekty vlastyvi symetriädam, jaki vynykajuť pid čas holuboho dnia, a takož pered sa-misińkym zachodom soncia. Todi skladajeťsia vražennia, ščo z nadr odnijeji planety na-rodžujeťsia druha, jaka ščomyti podvojuje svij objem. Slipuča kulia, ledve pidniavšyś zhlybyny, roztriskujeťsia bilia veršyny na vertykaľni sektory. Odnak ce ne rozpad. Cia sta-dija, ne zovsim udalo nazvana «fazoju kvitkovoji čašečky», tryvaje vsioho kiľka sekund.Spriamovani do neba peretynčasti duhy povertajuťsia, zrostajuťsia deś u nevydymij hly-byni j počynajuť blyskavyčno formuvaty ščoś na zrazok kremeznoho torsa, vseredyni ja-koho vidbuvajuťsia odnočasno sotni javyšč. U samomu centri (vperše joho doslidyla expe-dycija Hamaliji v skladi simdesiatioch čolovik) z hihantśkych polikrystaliv utvoriujeťsiavisiovyj nesučyj steržeń, jakyj inodi nazyvajuť, može, j ne duže vdalo «chrebtom». Chy-merna architektonika cijeji centraľnoji opory pidtrymujeťsia in statu nascendi6 verty-kaľnymy stovpamy ridkych, majže vodianystych drahliv, jaki bezperervno bjuť z kilome-trovych zapadyn. Pry ciomu velet vydaje hluchyj, protiahlyvyj ryk, a dovkola, znavisnilochliupočučy, zdijmajeťsia val snižnoji, krupnoporystoji piny. Potim vid centra do krajivpočynajeťsia skladne obertannia potovščenych ploščyn, na jaki našarovujuťsia vidkladytiahučoji masy, ščo pidijmajeťsia z hlybyn; vodnočas hejzery, pro jaki ja ščojno zhaduvav,zastyhajuť i peretvoriujuťsia na ruchlyvi, schoži na ščupaľci kolony, pučky jich spriamo-vujuťsia v točno vyznačeni dynamikoju vsijeji konstrukciji miscia i teper skydajuťsia na

6 U moment utvorennia (lat.).

veletenśki ziabra zarodka, ščo roste z nejmovirnoju švydkistiu; u cych ziabrach strume-nije roževa krov i temno-zelena, majže čorna, voda. Z cijeji myti symetriäda počynaje vy-javliaty svoju najdyvovyžnišu vlastyvisť — zdatnisť modeliuvaty čy, točniše, zupyniatydiju dejakych fizyčnych zakoniv. Peredusim treba vidznačyty, ščo ne buvaje dvoch odna-kovych symetriäd i geometrija kožnoji z nych — nemovby novyj «vynachid» žyvoho Oke-anu. Dali symetriäda stvoriuje v sobi te, ščo často nazyvajuť «mašynamy myttievoji diji»,choča ci konstrukciji anitrochy ne schoži na mašyny, zbudovani liuďmy; jdeťsia vykliučnopro porivniano vuźku j čerez te nemovby «mechaničnu» cilespriamovanisť diji.

Koly hejzery, jaki bjuť z bezodni, rozduvajuťsia, tužavijuť, obertajučyś na tovstos-tinni halereji ta korydory, ščo rozchodiaťsia navsibič, a «peretynky» zvodiať systemu pe-resičnych ploščyn, navysiv, sklepiń, symetriäda počynaje vypravdovuvaty svoju nazvu,kožnomu utvorenniu bilia odnoho poliusa vidpovidaje točnisińko take ž same utvorenniabilia poliusa protyležnoho.

Chvylyn čerez dvadciať-trydciať hihant počynaje poviľno zanuriuvatyś, inodi vidchy-liajučyś vid vertykaľnoji osi na visim-dvanadciať gradusiv. Symetriädy buvajuť velyki jmali, ale naviť karlykovi pislia zanurennia zdijmajuťsia metriv na visimsot nad rivnemOkeanu i jich vydno na vidstani dobroho desiatka myľ. Najbezpečniše pronyknuty vsere-dynu symetriädy odrazu ž pislia vidnovlennia neju rivnovahy, koly vsia systema perestajezanuriuvatysia v žyvyj Okean i znovu nabuvaje vertykaľnoho položennia. Najzručnišedlia pronyknennia misce roztašovane trochy nyžče vid veršyny symetriädy. Porivnianohladeńku poliarnu «šapku» tam otočuje prostir, podiriavlenyj, mov rešeto, hyrlamy vnu-trišnich kamer i tuneliv. U cilomu ž cia formacija — tryvymirne vtilennia jakohoś riv-niannia vyščoho poriadku.

Jak vidomo, kožne rivniannia možna vyrazyty movoju vyščoji geometriji, pobu-duvaty ekvivalentne jomu geometryčne tilo. V takomu rozuminni symetriäda — rodyčkakonusiv Lobačevśkoho i vidjemnoji kryvyny Rimana, ale čerez svoju nejmovirnu skladnisťrodyčka duže daleka. Ce skoriše veletenśka, ščo siahaje kiľkoch kubičnych myľ, modeľciloji matematyčnoji systemy, pryčomu modeľ čotyryvymirna, bo spivmnožnyky rivniańvyražajuťsia takož i v časi, i v zminach, ščo vidbuvajuťsia z joho plynom.

Najprostišoju, pevna rič, bula dumka, ščo pered namy ne ščo inše, jak «matematyčnamašyna» žyvoho Okeanu, stvorena u vidpovidnych masštabach modeľ rozrachunkiv, po-tribnych jomu dlia jakojiś nevidomoji nam mety. Ale ciu hipotezu Fermona nyni vženichto ne pidtrymuje. Vona bula veľmy spokuslyva, odnak ujavlennia, nibyto za dopo-mohoju takych tytaničnych vyveržeń, de kožna z častok vidpovidaje formulam matema-tyčnoho analizu, do toho ž dedali skladnišym, žyvyj Okean rozhortaje tajemnyci materiji,kosmosu, buttia, proisnuvalo nedovho. Nadto bahato možna znajty v hlybyni symetriädyjavyšč, jaki superečať takij, po suti, prostij, naviť po-dytiačomu najivnij, jak dechto vva-žaje, interpretaciji.

Ne brakuvalo i sprob stvoryty jakuś dostupnu modeľ symetriädy, jiji naočnu analo-giju. Dosyť populiarne pojasnennia Averiana, jakyj zaproponuvav take porivniannia:ujavimo sobi starodavniu zemnu sporudu časiv rozkvitu Vavilona, zvedenu z žyvoji,zbudlyvoji j evoliuciönizujučoji rečovyny; architektonika jiji plavno pomynaje nyzku pe-rechidnych faz, nabyrajučy na našych očach form hrećkoji i romanśkoji architektury, po-tim kolony robliaťsia tonkymy, nače stebla, sklepinnia staje niby nevahomym, pidnosyťsiavhoru, zahostriujeťsia, arky peretvoriujuťsia na kruti paraboly, a vidtak zalamujuťsia, jak

u hotyci. Hotyka, ščo vynykla v takyj sposib, dosiahaje doskonalosti, potim starije, dote-perišnia jiji strohisť strimkoho poryvannia, zletu zminiujeťsia vybuchom orhiji pyšnoty,na našych očach rozkvitaje chymerne baroko; jakščo prodovžuvaty cej riad, rozhliadatyvsi ci utvorennia jak etapy isnuvannia čohoś žyvoho, to vrešti možna pryjty do architek-tury kosmodromičnoji epochy i vodnočas choč trochy nablyzytyś do rozuminnia toho, ščotake symetriäda.

Ale take porivniannia, choč joho rozvyvaly j zbahačuvaly, naviť sprobuvaly proi-liustruvaty speciäľnymy modeliamy j fiľmom, u najkraščomu razi — tiľky dokaz našohobezsyllia, u najhiršomu — sproba uchylytysia vid problemy, a to j prosto omana, bo syme-triäda ne schoža ni na ščo zemne…

Liudyna može spryjniaty zrazu zovsim nebahato; vona bačyť tiľky te, ščo vidbuva-jeťsia pered neju, tut, u danyj moment, ale ujavyty sobi bezlič procesiv, jaki vidbuvajuťsiaodnočasno, chaj naviť vzajemopovjazanych, takych, ščo dopovniujuť odyn odnoho, nezdatna. V ciomu možna peresvidčytysia naviť na pidstavi porivniano prostych javyšč. Do-lia odnijeji liudyny može važyty duže bahato, doliu kiľkoch soteń prostežyty važče, a doliutysiači čy miľjona osiahnuty prosto nemožlyvo. Symetriäda — miľjon, ni, naviť miľjard,pidnesenyj do stupenia bezmežnosti, vona — sama nejmovirnisť; ščo z toho, ščo v hlybyniodnoho z jiji nefiv, jakyj je lyše zbiľšenym u desiať raziv prostorom Kronekkera, my —nače murachy, zavmerli v žyvomu sklepinni, ščo bačymo pered soboju veletenśki ploš-čyny, jaki strimko zdijmajuťsia vhoru j ťmiano vyblyskujuť u svitli našych raket, sposte-rihajemo jichnij vzajemozvjazok, plavnisť linij ta bezdohannu doskonalisť form, — use cetiľky myť, bo v cij architektonici holovne — ruch, zoseredženyj i cilespriamovanyj. Mysposterihajemo lyše okremyj frahment cioho procesu, kolyvannia odnijeji struny v symfo-ničnomu orkestri superhihantiv i znajemo — ale tiľky znajemo, a ne rozumijemo, — ščovodnočas nad namy j pid namy, v strilčastych bezodniach, nedostupnych našomu zoru jujavi, vidbuvajuťsia sotni tysiač i miľjony peretvoreń, povjazanych miž soboju, nače noty,matematyčnym kontrapunktom. Chtoś nazvav symetriädu geometryčnoju symfonijeju;jakščo ce j spravdi tak, to my — jiji hluchi sluchači.

Ščob rozhledity tut choč ščo-nebuď, treba vidijty, vidstupyty v bezmežnu dalečiń,ale ž u symetriädi vse — utroba, rozmnožennia, lavyny narodžeń, bezperervne formuvan-nia, pryčomu te, ščo formujeťsia, vodnočas samo formuje, čutlyvo ozyvajučyś na kožnunavkolyšniu zminu; žodna mimoza ne zreahuje tak na dotyk, jak viddalena vid nas nabahato myľ i na sotni jarusiv častyna symetriädy na te, ščo vidbuvajeťsia v tomu misci,de my stojimo. Kožna konstrukcija, dosiahnuvšy doskonalosti, vyveršennia jakoji nedo-stupne našomu zoru, isnuje vsioho lyše odnu myť, prote sama bere učasť u konstrujuvanniinšych konstrukcij, dyryhuvanni nymy, a ti v svoju čerhu vplyvajuť na jiji modeliuvannia.Tak, ce symfonija, ale taka, jaka sama sebe tvoryť i sama sebe hlušyť. Kineć symetriädyžachlyvyj. Toj, chto bačyv joho, ne mih pozbutysia vražennia, ščo pered joho očyma skoji-lasia tragedija, a može, naviť ubyvstvo. Čerez jakychoś dvi, ščonajbiľše try hodyny, proti-ahom jakych tryvaje cej šal rozrostannia, zbiľšennia j samostvorennia, žyvyj Okean pere-chodyť u nastup: joho hladeńka poverchnia bryžyťsia, zaspokojenyj uže, vkrytyj zaso-chloju pinoju prybij počynaje kypity; vid obriju kotiaťsia lavy koncentryčnych chvyľ, ta-kych samych muskuliastych krateriv, jak ti, z kotrych narodžujuťsia mimojidy, tiľky ne-zrivnianno biľšych. Zanurena častyna symetriädy styskajeťsia, nemovby jakaś syla povolivyštovchuje kolos uhoru, ščob vykynuty joho za meži planety; verchni šary okeaničnohodrahovynnia vraz aktyvizujuťsia, pidijmajuťsia dedali vyšče na bični stiny symetriädy,

tužavijuť, ukryvajuť jich, zamurovujuť otvory, ta vse ce dribnyci v porivnianni z tym, ščovidbuvajeťsia rivnočasno u hlybyni veleta. Speršu formotvorči procesy — narodženniačerhovych architektonik — nenadovho prypyniajuťsia, a potim rizko pryskoriujuťsia: ru-chy masy, jiji vzajemopronyknennia, kolyvannia, vybudova osnov i sklepiń, dosi takiplavni j rozmireni, nače vony maly tryvaty viky, znenaćka nabyrajuť karkolomnoji švyd-kosti. Vynykaje hnitiuče vidčuttia, niby kolos pered lycem nebezpeky, jaka jomu zahro-žuje, prahne ščoś vyveršyty. Ta ščo švydše zrostaje navaľnisť pereminy, to očevydnišojustaje žachlyva, brydka metamorfoza, jak samoho budiveľnoho materiälu, tak i joho dyna-miky. Vsi strilčasti peretyny napročud hnučkych ploščyn robliaťsia mjakymy, mliavymy jprovyslymy; zjavliajuťsia nevykinčeni, potvorni, skaličeni formy, a z nevydymych hlybyndolynaje dedali hučnišyj hul i rev. Z syloju vyštovchuvane z nadr povitria nemovby v pe-redsmertnomu vydychu treťsia ob vuźki tisnyny, vydobuvajučy z prohoniv i sklepiń, načezi strachitlyvych horlianok, obroslych stalaktytamy slyzu, i mertvych holosovych zvjazok,stohin i chrypinnia; u sposterihača, nezvažajučy na karkolomnyj ruch masy, vynykajevražennia jiji cilkovytoho omertvinnia. Spravdi, ce ruch pliundruvannia. I vže tiľky ura-hannyj viter, zavyvajučy v tysiačach bezdonnych šacht, pidtrymuje, rozdymajučy, pidne-besnu sporudu. Myť — i vona počynaje spovzaty vnyz, zapadatysia, nače ochoplenyj po-lumjam stiľnyk; de-ne-de šče vydno ostanni konvuľsiji, bezporadnyj, dedali slabšyj trepet;narešti, bez uvynu atakovanyj izzovni, pidmytyj chvyliamy tytan poviľno, nače hora, pe-rekydajeťsia j znykaje v klubach piny, točnisińko takoji, jak ta, ščo z neji vin postav.

I ščo ž ce vse označaje? Tak, ščo vono označaje?..Pamjataju, jak odna škiľna exkursija ohliadala Instytut soliarystyky v Adeni. Ja buv

todi Gibarianovym asystentom. Čerez bokovyj zal bibliöteky školiariv provely do holov-noho prymiščennia, osnovnu častynu jakoho zapovniuvaly kasety z mikrofiľmamy. Nanych bulo zafixovano neznačni frahmenty nutra symetriäd, pevna rič, davno vže neisnu-jučych, a vsioho jich tam — ne okremych kadriv, a cilych bobin z plivkoju naličuvalosiaponad devjanosto tysiač. I oś povnovyda divčynka rokiv pjatnadciaty, rišuče j dopytlyvohlianuvšy kriź okuliary, raptom zapytala: «A naviščo vse ce?…»

Zapala nijakova tyša. Včyteľka suvoro hlianula na svoju nedyscyplinovanu učenyciu.A my, soliarysty, jaki provadyly exkursiju (ja tež buv sered nych), ničoho ne zmohly jijvidpovisty. I spravdi, ščo možna skazaty? Adže symetriädy nepovtorni, jak nepovtornizahalom procesy, ščo vidbuvajuťsia v cych hihantach. Napryklad, inodi povitria perestajeprovodyty v nych zvuk; abo zbiľšujeťsia čy zmenšujeťsia koeficijent refrakciji. Inkoly vdejakych misciach tiažinnia rytmično puľsuje, nenače v symetriädi bjeťsia hravitacijneserce. Zjavliajuťsia i znykajuť šary pidvyščenoji iönizaciji, i todi hirokompasy doslidnykivaž šalenijuť. Cej perelik možna bulo b prodovžyty. A vtim, jakščo tajemnyciu symetriädkolyś bude naviť rozhadano, zalyšaťsia šče asymetriädy…

Vony vynykajuť tak samo, jak i symetriädy, tiľky hynuť inakše. U nych ničoho nemožna rozriznyty, bo vse tremtyť, palaje, merechtyť. My znajemo tiľky, ščo vony — ose-redky procesiv, švydkisť jakych nablyžajeťsia do meži fizyčno možlyvych velyčyn, inodiasymetriäd nazyvajuť išče «neosiažnymy kvantovymy javyščamy». Odnak jichnia mate-matyčna podibnisť do pevnych modelej atoma taka nepostijna j skoromynušča, ščo dechtovvažaje jiji druhoriadnoju čy naviť vypadkovoju oznakoju. Vony žyvuť nabahato menše,niž symetriädy, — usioho jakychoś dvadciať chvylyn, a zahybeľ jichnia išče žachlyviša:slidom za urahanom, kotryj rozdymaje i pidryvaje jich z ohlušlyvym hurkotom, z nych znejmovirnoju švydkistiu vychopliujeťsia ridyna. Vyrujučy pid šarom brudnoji piny, vona

zatopliuje vse dovkola z hydkym buľkanniam, pislia čoho stajeťsia vybuch. Mov vyveržen-nia hriaziovoho vulkana, vin vykydaje stovp rozšmatovanych reštok asymetriädy, ščo ščedovho padajuť na zburenu poverchniu Okeanu. Rozneseni vitrom dejaki z nych, vysochli,nače trisky, žovtuvati, plaski, schoži na zakostenili peretynky čy chriašči, možna znajtyna chvyliach za bahato desiatkiv kilometriv vid centra vybuchu.

Okremu hrupu stanovliať, utvorennia, jaki na dovhyj čy korotkyj periödy povnistiuvidokremliujuťsia vid žyvoho Okeanu. Vony trapliajuťsia značno ridše, i čerez te jich na-bahato važče pomityty. Koly vperše bulo znajdeno jichni reštky, včeni pomylkovo, — cezjasuvalosia nabahato pizniše, — ototožnyly jich z ostankamy stvoriń, jaki nibyto žyvuťu hlybynach Okeanu. Inodi zdajeťsia, ščo ci utvorennia vtikajuť, nače dyvni bahatokryliptachy, vid surm «švydkuniv», kotri jich pereslidujuť. Ale ce zemne porivniannia ničohone pojasniuje. Inkoly (duže ridko) na skeliastych berehach ostroviv možna pomityty dyvnisyluety, schoži čy to na tiuleniv na ležbyšči, čy to na pingviniv, jaki vyhrivajuťsia na sonciabo linyvo čalapajuť do moria, ščob zlytysia z nym v odne cile.

Otak i krutylysia ujavlennia pro nych u koli zemnych, liudśkych poniať, a peršyjkontakt…

Expedyciji podolaly sotni kilometriv u hlybynach symetriäd, rozstavyly rejestracijniaparaty, avtomatyčni kinokamery; televizijni oči štučnych suputnykiv fixuvalybruńkuvannia mimojidiv i «dovhuniv», jichnie dozrivannia i zahybeľ. Zapovniuvalysiabibliöteky, rozrostalysia archivy; cina, jaku dovodylosia platyty za ci doslidžennia, časombula duže vysoka. Simsot visimnadciať čolovik propalo pid čas kataklizmiv, ne vstyhnuvšyvybratyś z pryrečenych na zahybeľ kolosiv, pryčomu sto šisť iz nych — tiľky v odnij ka-tastrofi, vidomij tym, ščo v nij zahynuv i Hize, jakomu todi same mynulo simdesiat rokiv.Stalosia neperedbačene: utvorennia, jake za vsima oznakamy naležalo do symetriäd, spit-kala smerť, vlastyva asymetriädam. Simdesiat devjať čolovik, odiahnenych u broniovaniskafandry, razom z mašynamy i pryladamy protiahom kiľkoch sekund znyščyv hihantśkyjhriaziovyj vulkan, zbyvšy svojim vyverženniam šče dvadciatioch simoch, jaki pilotuvalylitaky j vertolioty, ščo kružlialy nad miscem doslidžennia. Ciu točku peretynu sorok dru-hoji paraleli z visimdesiat devjatym merydiänom poznačeno na kartach jak «Vyverženniasta šistioch». Ale vona isnuje tiľky na kartach, — poverchnia Okeanu tam ničym ne vi-drizniajeťsia vid buď-jakoho inšoho punktu.

Todi vperše za vsiu istoriju soliarystyčnych doslidžeń prolunaly holosy, jaki vyma-haly zavdaty po Okeanu termojadernych udariv. Ta ce bulo b žorstokiše, za buď-jakupomstu, bo jšlosia pro znyščennia toho, čoho my ne mohly zrozumity. Koly obhovoriuva-losia ce pytannia, Canken, kolyšnij zastupnyk načaľnyka rezervnoji hrupy Hize, jakyj uci-liv, zablukavšyś nad Okeanom čerez pomylku peredavalnioho aparata, ščo chybno po-značyv koordynaty miscia doslidžeń symetriädy, i prybuv tudy bukvaľno čerez kiľkachvylyn pislia vybuchu (pidlitajučy, vin išče pobačyv čornyj hryb), pryhrozyv, ščo v razitakoji uchvaly pidirve stanciju razom z soboju j visimnadciaťma liuďmy, jaki zalyšylysiana nij. I choč oficijno nikoly ne vyznavalosia, ščo cej samovbyvčyj uľtymatum uplynuv nanaslidky holosuvannia, možna prypustyty, ščo tak vono j bulo.

Odnak časy, koly taki čyslenni expedyciji vidviduvaly planetu, vže mynuly. Samastancija, za budivnyctvom jakoji sposterihaly z suputnykiv, — inženerna sporuda takohomasštabu, ščo Zemlia mohla b pyšatysia neju, jakby ne zdatnisť Okeanu protiahomkiľkoch sekund stvoriuvaty konstrukciji, v miľjony raziv biľši, — maje formu dyskadiämetrom u dvisti metriv z čotyrma jarusamy v centri j dvoma po krajach. Vona vysyť

na vysoti vid pjatysot do tysiači pjatysot metriv nad Okeanom zavdiaky hravitatoram, ščopryvodiaťsia v ruch energijeju anihiliaciji, i, krim zvyčajnoji aparatury, jakoju ustatkovu-juťsia vsi stanciji ta velyki satelojidy inšych planet, jiji osnaščeno šče j speciäľnymy radar-nymy ustanovkamy, hotovymy v razi najmenšoji zminy stanu poverchni Okeanu vvi-mknuty dodatkovu potužnisť, — tož, tiľky-no zjavliajuťsia perši oznaky novoho žyvoutvo-rennia, stalevyj dysk pidijmajeťsia v stratosferu.

Teper stancija majže bezliudna. Vidtodi, jak u nyžnich skladach zamknuly robotiv— z nevidomoji meni dosi pryčyny, — u korydorach ne zustrineš ni duši, mov na korabli,ščo drejfuje bez komandy, jaka zahynula za tajemnyčych obstavyn.

Koly ja postavyv na polyciu desiatyj tom monografiji Hize, meni zdalosia, ščo pidmojimy nohamy zatremtila staľ, ukryta šarom porystoho pinoplastu. Ja zacipeniv, aletremtinnia biľše ne povtorylosia. Bibliöteka bula reteľno izoliovana vid usioho korpusustanciji, i vibracija mohla vynyknuty tiľky z odnijeji pryčyny: z raketodromu startuvalajakaś raketa. Cia dumka povernula mene do dijsnosti. Ja šče ne vyrišyv ostatočno, čy po-leču, jak meni radyv Sartoriüs. Jakščo ja povodytymuś tak, niby cilkom schvaliuju johoplany, to v kraščomu razi zmožu tiľky vidtiahty naše zitknennia; ja buv majže peven, ščosprava dijde do sutyčky, bo vyrišyv zrobyty vse možlyve, ščob uriatuvaty Heri. Holovne,čy buly v Sartoriüsa šansy na uspich. Joho perevaha peredi mnoju bula velyčezna: jakfizyk, vin rozumivsia na cij problemi u desiať raziv krašče za mene, i ja mih, choč jak ceparadoxaľno, pokladatysia lyše na bezdohannisť rišeń, jaki pidnosyv nam Okean. Tož jacilu hodynu prosydiv nad mikrofiľmamy, sylkujučyś vylovyty choča b ščoś dostupne mo-jemu rozuminniu z moria trykliatoji matematyky, movoju jakoji promovliala fizyka nej-trynnych procesiv. Speršu meni ce zdalosia beznadijnym, tym pače, ščo nejmovirno sklad-nych teorij nejtrynnoho polia bulo až pjať — javna oznaka toho, ščo vsi vony daleki viddoskonalosti. Ta vrešti-rešt meni vdalosia znajty ščoś obnadijlyve. Ja same perepysuvavformuly, koly raptom chtoś postukav. Ja švydko pidijšov do dverej i pročynyv jich, za-stupajučy, ščilynu. Ja pobačyv pered soboju blyskuče vid potu Snautove oblyččia. V ko-rydori biľše nikoho ne bulo.

— A, ce ty, — skazav ja, šyroko rozčyniajučy dveri. — Zachoď.— Tak, ce ja, — vidpoviv Snaut.Holos joho lunav chrypko, pid zapalenymy očyma nabriakly mišky. Snaut buv u bly-

skučomu humovomu antyradiäcijnomu fartusi na elastyčnych šlejkach; z-pid fartucha vy-hliadaly ti sami brudni chološi štaniv, jakych vin, zdavalosia, nikoly ne skydav. Joho očiobbihly kruhlyj, rivnomirno osvitlenyj zal i zupynylysia, zavvažyvšy Heri, jaka stojala vhlybyni bilia krisla. My švydko zzyrnulyś, i ja opustyv poviky; todi vin leheńko vklonyvsia,a ja liubjaznym tonom vidrekomenduvav jich odne odnomu:

— Ce doktor Snaut, Heri. Snaut, ce… moja družyna.— Ja… malopomitnyj člen ekipažu j čerez te… — Pauza nebezpečno zatiahlaś. — Ja

ne mav nahody poznajomytysia z vamy…Heri usmichnulasia j podala jomu ruku. Vin potys jiji, jak meni zdalosia, trochy pry-

holomšenyj, kiľka raziv klipnuv očyma j skamjaniv, vyriačyvšyś na Heri. Ja poklav jomuna pleče ruku.

— Darujte, — skazav Snaut, zvertajučyś do Heri. — Ja chotiv by pohovoryty z to-boju, Keľvin…

— Buď laska, — vidpoviv ja z jakojuś velykosvitśkoju nevymušenistiu. Vse ce trochy

skydalosia na nyźkoprobnu komediju, ale inšoho vychodu ne bulo. — Heri, liuba, ne zver-taj na nas uvahy. Nam z doktorom treba pohovoryty pro naši nudni spravy… —

I, vziavšy Snauta za likoť, ja poviv joho do maleńkych kriseleć u protyležnomu kincizalu.

Heri vmostylasia v krisli, u jakomu ščojno sydiv ja, ale pidsunula joho tak, ščob,pidvodiačy oči vid knyžky, mohla nas bačyty.

— Nu ščo? — tycho zapytav ja.— Rozvivsia, — stycha prosyčav Snaut.Možlyvo, jakby meni perekazaly ciu istoriju, j takyj počatok našoji rozmovy, ja b za-

rehotav, ale tut, na stanciji, moje počuttia humoru zovsim atrofuvalosia.— Z učorašnioho dnia ja prožyv kiľka rokiv, Keľvin, — dodav vin. — Kiľka nepoha-

nych rokiv. A ty?— Ničoho… — vidpoviv ja, trochy povahavšyś, bo ne znav, ščo kazaty.Ja zavždy z sympatijeju stavyvsia do Snauta, ale vidčuvav, ščo zaraz povynen joho

osterihatysia, točniše, toho, z čym vin do mene pryjšov.— Ničoho? — movyv Snaut tym samym tonom, ščo j ja. — Naviť tak?..— Pro ščo ce ty? — Ja vdav, ščo ne rozumiju joho.Vin prymružyv počervonili oči j, nachylyvšyś do mene tak blyźko, ščo ja vidčuv na

oblyčči teplo joho dychannia, zašepotiv:— My zahruzajemo, Keľvin. Z Sartoriüsom ja vže ne možu zvjazatyś. Ja znaju tiľky

te, ščo napysav tobi j ščo vin rozpoviv meni pislia našoji maleńkoji prečudovoji konferen-ciji…

— Vin vymknuv videofon? — zapytav ja.— Ni. V nioho korotke zamykannia. Zdajeťsia, vin zrobyv ce navmysne abo… —

Snaut rizko zmachnuv kulakom, nemovby ščoś rozbyvajučy.Ja movčky dyvyvsia na nioho. Livyj kutyk joho hubiv skryvyvsia v nepryjemnij us-

mišci.— Keľvin, ja pryjšov tomu, ščo… — Snaut ne dokazav. — Ščo ty zbyraješsia roboty?— Ty maješ na uvazi toj lyst? — nekvaplyvo zapytav ja. — Možu ce zrobyty, ne baču

pidstav dlia toho, ščob vidmovliatyś, ja, vlasne, zarady cioho tut i sydžu. Chotiv rozibraty-sia…

— Ni, — urvav vin mene. — Ja ne pro te…— Ni? — perepytav ja z udavanym podyvom. — Todi sluchaju tebe.— Sartoriüs, — burknuv Snaut, trochy pomovčavšy. — Jomu zdajeťsia, ščo vin znaj-

šov šliach… rozumiješ?Vin ne spuskav z mene očej. Ja sydiv spokijno, namahajučyś nadaty svojemu oblyččiu

bajdužoho vyrazu.— Po-perše, cia istorija z renthenom. Te, ščo robyv z nym Gibarian, pamjataješ?

Možlyva pevna modyfikacija…— Jaka same?— My posylaly v Okean prosto pučok promeniv i moduliuvaly tiľky jichniu napruhu

za riznymy zakonamy.— Nu, ja pro ce znaju. Nylin uže stavyv taki doslidy. Ta j bahato inšych tež.— Tak, ale vony zastosovuvaly mjake vyprominiuvannia. A v nas vono bulo žorstke

— my hatyly v Okean na vsiu potužnisť.

— Ce može pryzvesty do prykrych naslidkiv, — zauvažyv ja. — Porušennia Konven-ciji Čotyrioch i OON.

— Keľvin… ne prykydajsia. Adže teper ce vže ne maje anijakisinśkoho značennia.Gibarian metrvyj.— Aha, Sartoriüs choče zvalyty vse na nioho?— Ne znaju. My z nym pro ce ne hovoryly. Ta j, zreštoju, ce ne tak važno. Oskiľky

«hosti» zavždy zjavliajuťsia same v tu myť, koly my prokydajemosia, to ce, na dumkuSartoriüsa, daje pidstavu zrobyty vysnovok, ščo Okean vytiahuje z nas recept dlia svojichvytvoriv pid čas našoho snu. Mabuť, vin hadaje, ščo najvažlyvišyj naš stan — same son.Tomu tak i čynyť. A Sartoriüs choče poslaty jomu našu javu — dumky, koly my ne spymo,rozumiješ?

— U jakyj sposib? Poštoju?— Žarty pošleš jomu sam, okremo. Cej pučok promeniv my promoduliujemo

biöstrumamy mozku kohoś iz nas.U holovi v mene raptom projasnilo.— Aha, — skazav ja. — I cej chtoś — ja, tak?— Tak. Vin mav na uvazi same tebe.— Krasneńko diakuju.— Ščo ty na ce skažeš?Ja ničoho ne vidpoviv. Snaut movčky hlianuv na Heri, jaka porynula v čytannia, a

vidtak pereviv pohliad na moje oblyččia. Ja vidčuv, ščo blidnu, ale ničoho ne zmih z sobojuvdijaty.

— Nu jak?.. — zapytav vin.Ja znyzav plečyma.— Ci renthenivśki propovidi pro doskonalisť liudyny ja vvažaju blazenstvom. I ty

tež. Može, ni?— Tak?— Tak.— Duže dobre, — skazav Snaut i vsmichnuvsia, nemovby ja vypravdav joho spodi-

vannia. —Otže, ty proty cioho namiru Sartoriüsa?Ja šče ne rozumiv, jak ce staloś, ale v joho pohliadi pročytav, ščo vin zahnav mene

tudy, kudy chotiv. Ja movčav, bo ščo tut možna bulo skazaty?— Čudovo, — movyv vin. — Je šče odyn proekt. Peremontuvaty aparat Roše.— Anihiliator?— Tak. Sartoriüs uže zrobyv poperedni rozrachunky. Ce cilkom reaľno. I naviť ne

potribna bude velyka potužnisť. Aparat praciuvatyme cilodobovo, neobmeženyj čas,stvoriujučy antypole.

— Stry… stryvaj! Jak ty ce sobi ujavliaješ?!— Duže prosto. Ce bude nejtrynne antypole. Zvyčajna materija zalyšajeťsia bez

zmin.Znyščenniu pidliahajuť tiľky… nejtrynni systemy. Rozumiješ?Snaut zadovoleno posmichnuvsia. Ja sydiv pryholomšenyj. Za chvylynu vin perestav

posmichatysia, pyľno hlianuv na mene, namorščyvšy loba, j čekav.— Otže, peršyj proekt — «Dumka» — my vidkydajemo. A druhyj? Sartoriüs uže nad

nym praciuje. Nazvemo joho «Svoboda».

Ja na myť zapliuščyv oči. I raptom u mene siajnuv zdohad: Snaut — ne fizyk;Sartoriüs vymknuv abo rozbyv videofon. Ta ce ž čudovo!— Ja nazvav by joho inakše — «Bijnia»… — nekvaplyvo prokazav ja.— Ty tež ne sviatyj. Chiba ni? Teper use bude zovsim inakše. Nijakych «hostej»,

nijakych stvoriń F — ničoho. Uže v tu myť, koly počneťsia materiälizacija, nastane roz-pad.

— Ce neporozuminnia, — usmichnuvś ja, pochytavšy holovoju. Ja buv peven, ščomoja usmiška cilkom pryrodna. — jdeťsia ne pro dokory sumlinnia, a tiľky pro instynktsamozberežennia. Ja ne choču vmyraty, Snaut.

— Ščo?!.Snaut vraženo j pidozrilo dyvyvsia na mene. Ja vytiah z kyšeni zimjatoho papircia z

formulamy.— Ja tež dumav pro ce. Ty ščo, zdyvovanyj? Adže ja peršyj vysunuv nejtrynnu hipo-

tezu. Chiba nepravda? Dyvyś. Antypole možna zbudyty. Dlia zvyčajnoji materiji vono bez-pečne. Ce pravda. Ale v tu myť, koly nastaje destabilizacija, koly nejtrynna struktura roz-padajeťsia, vyviľniujeťsia nadlyšok energiji zvjazku. Jakščo na kožen kilogram masy vstani spokoju prypadaje desiať u vośmim stepeni erhiv, to na kožne stvorinnia F — pjať— sim po desiať u vośmim stepeni. Znaješ, ščo ce označaje? Ekvivalent nevelykomu zari-adu uranu, jakby vin vybuchnuv useredyni stanciji.

— Ščo ty kažeš!.. Ale ž… Sartoriüs mav use te vrachuvaty…— Ne obovjazkovo, — zaperečyv ja, lukavo usmichnuvšyś. — Bačyš, sprava v tomu,

ščo Sartoriüs naležyť do školy Frezera i Kajolli. Zhidno z jichnioju teorijeju, vsia energijazvjazku v moment rozpadu vyviľniujeťsia u vyhliadi svitlovoho vyprominiuvannia. Ce buvby prosto slipučyj spalach, ne zovsim, može, bezpečnyj, ale j ne rujnivnyj. Je, odnak, j inšihipotezy, inši teoriji nejtrynnoho polia. Za Kajjatom, Avalovym, za Siönoju, spektr vypro-miniuvannia značno šyršyj, a maxymum prypadaje na žorstke hamma-vyprominiuvan-nia. Dobre, ščo Sartoriüs viryť svojim učyteliam i jichnim teorijam, prote je j inši teoriji,Snaut. I znaješ, ščo ja tobi skažu?.. — sprokvola movyv ja, bačačy, ščo moji slova spravlia-juť na nioho vražennia. — Treba vziaty do uvahy j Okean. Jakščo vže vin zrobyv te, ščozrobyv, to, mabuť, zastosuvav optymaľnyj metod. Inakše kažučy, joho diji, jak meni zda-jeťsia, je arhumentom na korysť tijeji, druhoji školy — protyvnykiv Sartoriüsa.

— Pokažy meni cioho papircia, Keľvin…Ja podav jomu arkušyk. Snaut nachylyv holovu, namahajučyś rozibraty moji zakar-

liučky.— Ščo ce take? — pokazav vin paľcem.Ja vziav u nioho papireć.— Ce? Tenzor transmutaciji polia.— Daj meni ci rozrachunky.— Naviščo? — zapytav ja, choča znav, ščo vin vidpovisť.— Treba pokazaty jich Sartoriüsovi.— Jak chočeš, — bajduže vidpoviv ja. — Možeš uziaty. Tiľky maj na uvazi, ščo ex-

perymentaľno cioho nichto ne pereviriav. Taki struktury nam išče ne vidomi. Sartoriüsviryť u Frezera, a ja rozrachovuvav za Siönoju. Vin skaže, ščo ja ne fizyk, i Siöna tež.Prynajmni v joho rozuminni. Ta ce pytannia dyskusijne. A mene ne vlaštovuje dyskusija,vnaslidok jakoji ja možu vyparuvatysia dlia biľšoji slavy Sartoriüsa. Tebe ja možu pere-konaty, a joho — ni. Naviť i ne namahatymuś.

— Ščo ž ty chočeš zrobyty?.. Vin praciuje nad cym, — bezbarvnym holosom promo-vyv Snaut, zhorbyvšyś veś i až nače zivjavšy.

Ja ne znav, čy možu rozrachovuvaty na joho dovirja, ale meni bulo vže odnakovo.— Te, ščo robyť liudyna, jaku chočuť ubyty, — tycho vidpoviv ja.— Sprobuju z nym zvjazatysia. Može, vin dumaje pro jakiś zasterežni zachody, —

burknuv Snaut i pidviv na mene oči: — Sluchaj, a jakščo vse-taky… Toj peršyj proekt, ha?Sartoriüs pohodyťsia. Napevno. Tut… prynajmni je… jakyjś šans…

— Ty v ce viryš?— Ni, — vidpoviv vin, ne vahajučyś ni sekundy. — Ale… ce ne zaškodyť…Ja ne chotiv nadto švydko pohodžuvatyś, — adže same ce meni j bulo treba: Snaut

stavav mojim spiľnykom. Teper my mohly razom zvolikaty ciu hru.— Treba podumaty, — skazav ja.— Nu, ja pidu, — burknuv Snaut.Koly vin pidvodyvsia z krisla, u nioho zatriščaly suhloby.— Choč encefalogramu ty dozvolyš sobi zrobyty? — zapytav vin, potyrajučy paľcem

fartuch, nače chotiv vyterty na niomu nevydymu pliamu.— Harazd, — pohodyvś ja.Ne zvertajučy uvahy na Heri (vona sydila z knyžkoju na kolinach i movčky sposteri-

hala ciu scenu), Snaut popriamuvav do dverej. Koly vony začynylysia za nym, ja vstav irozpravyv arkušyk, jakyj trymav u ruci. Formuly buly spravžni. Ja ne pidrobyv jich. Neznaju tiľky čy Siöna vyznav by pravyľnymy moji vysnovky. Mabuť, ni. Heri pidijšla domene zzadu i torknulasia mojeji ruky. Ja zdryhnuvś.

— Krise!— Ščo, liuba?— Chto ce buv?— Ja tobi vže kazav. Doktor Snaut.— Ščo vin za liudyna?— Ja malo joho znaju. A čomu ty pro ce pytaješ?— Vin tak dyvyvsia na mene…— Mabuť, ty jomu spodobalasia.— Ni, — pochytala vona holovoju. Vin dyvyvsia na mene zovsim inakše. Tak… ne-

nače…Vona ziščulylaś, zvela na mene oči j vidrazu ž potupyla jich.— Chodimo zvidsy kudy-nebuď…

RIDKYJ KYSEŃNe znaju, skiľky ja proležav u temnij kimnati, vtupyvšyś očyma u svitnyj cyferblat

hodynnyka na svojemu zapjasti. Ja prysluchavsia do vlasnoho dychannia, ochoplenyj po-čuttiam jakohoś podyvu. Ta vodnočas mene pojmala bajdužisť. Pevno, ja strašenno sto-myvsia. Ja povernuvsia na bik, ližko bulo nezvyčajno šyroke, meni čohoś brakuvalo. Jazatamuvav viddych. Zapala cilkovyta tyša. Ja zavmer. Ani najmenšoho šerechu. Heri!Čomu ja ne čuju jiji dychannia? Ja proviv rukamy po posteli:

Heri poruč ne bulo.«Heri!» — chotiv ja poklykaty, ale raptom počuv čyjuś chodu. Chtoś išov, velykyj i

važkyj, jak…— Ty, Gibarian? — spokijno zapytav ja.— Tak, ce ja. Ne vmykaj svitla.— Ne vmykaty?— Ne treba. Tak bude krašče dlia nas oboch.— Ale ž ty pomer!— Bajduže. Ty ž upiznaješ mij holos?— Tak. Naviščo ty ce zrobyv?— Dovelosia. Ty zapiznyvsia na čotyry dni. Jakby ty pryletiv raniše, može, v ciomu

vidpala b potreba. Ta ty ne dorikaj sobi. Meni ne tak uže j pohano.— Ty spravdi tut?— Ach, on vono ščo! Ty dumaješ, ščo ja tobi sniusia, jak dumav pro Heri?— De vona?— Zvidky ty vziav, ščo ja ce znaju?— Zdohadavsia.— Trymaj svoji zdohady pry sobi. Prypustimo, ščo ja tut zamisť neji.— Ale ja choču, ščob vona tež bula bilia mene.— Ce nemožlyvo.— Čomu? Posluchaj, ty ž znaješ, ščo naspravdi ce ne ty, a ja?— Ni. Ce spravdi ja. Jakby ty zachotiv buty pedantyčnym, to mih by skazaty — ce

šče odyn ja. Ale ne budemo marnuvaty sliv.— Ty pideš?— Tak.— I todi vona poverneťsia?— Chiba ce dlia tebe tak važlyvo? Chto vona dlia tebe?— Ce vže moja sprava,— Ty ž jiji bojišsia.— Ni.— I hyduješ…— Čoho ty vid mene chočeš?..— Ty povynen žality sebe, a ne jiji. Jij zavždy bude dvadciať rokiv. Ne prykydajsia,

niby ty cioho ne znaješ!Raptom, nevidomo čomu, ja zaspokojivś. Ja sluchav Gibariana cilkom spokijno. Meni

zdalosia, ščo teper vin stojiť blyžče, v nohach ližka, prote ja, jak i dosi, ničoho ne bačyv udovkolyšnij piťmi.

— Čoho ty vid mene chočeš? — zapytav ja tycho.

Mij ton načebto zdyvuvav joho. Vin chvylynu pomovčav.— Sartoriüs perekonav Snauta, ščo ty joho obduryv. Teper vony obduriujuť tebe.Vdajučy, ščo montujuť renthenivśku ustanovku, vony budujuť anihiliator polia.— De vona? — zapytav ja.— Ty chiba ne čuv, ščo ja tobi skazav? Ja tebe poperedyv!— De vona?— Ne znaju. Maj na uvazi: tobi potribna bude zbroja. Tobi ni na koho tut poklasty-

sia.— Ja možu poklastysia na Heri, — skazav ja.Gibarian tycho zachychykav.— Zvyčajno, možeš. Do pevnoji miry. Zreštoju ty zavždy možeš zrobyty te, ščo zrobyv

ja.— Ty ne Gibarian.— Ta nu? A chto ž, po-tvojemu? Može, tvij son?— Ni. Ty jichnia liaľka. Ale ty pro ce ne znaješ.— A ty znaješ, chto ty sam?Ci slova mene zbentežyly. Ja chotiv pidvestyś, odnak ne zmih. Gibarian tym časom

ščoś hovoryv. Ja ne rozumiv sliv, čuv tiľky zvuky joho holosu, vidčajdušno borovsia z kvo-listiu, šče raz šarpnuvsia z usijeji syly… i prokynuvś. Ja chapav rotom povitria, jak vyky-nuta na bereh rybyna. Bulo zovsim temno. Ce son. Košmar. Zaraz… «dylema, jaku my nevmijemo rozvjazaty. My pereslidujemo samych sebe. Politeriji zastosuvaly jakyjś sposibselektyvnoho posylennia našych dumok. Pošuky motyviv cioho javyšča i je antropomor-fizm. Tam, de nema liudej, nema j dostupnych dlia liudyny motyviv. Ščob provadyty dalidoslidžennia, treba znyščyty abo vlasni dumky, abo jichniu materiäľnu realizaciju. Peršene v našij vladi, a druhe nadto vže nahaduje vbyvstvo».

Ja dosluchavś u temriavi do cioho rozmirenoho, dalekoho holosu, jakyj upiznav vi-drazu ž: hovoryv Gibarian. Ja prostiah ruky. Ližko bulo porožnie.

«Prokynuvsia, ščob znovu zasnuty», — podumav ja i poklykav:— Gibarian?..Holos mij urvavsia na pivslovi. Ščoś tycheńko klacnulo, i ja vidčuv na oblyčči le-

heńkyj podych.— Nu ščo ce ty, Gibarian, — proburkotiv ja, pozichajučy. — Tak peresliduvaty iz

snu v son — ce vže, znaješ…Bilia mene ščoś zašelestilo.— Gibarian! — povtoryv ja vže trochy hučniše.Pružyny ližka hojdnulysia.— Krise… ce ja… — počuvsia šepit poriad mene.— Ce ty, Heri… a Gibarian?— Krise… Krise… joho ž ne… ty sam kazav, ščo vin pomer…— Uvi sni vse možlyve, — skazav ja sprokvola. Teper u mene vže ne bulo cilkovytoji

pevnosti, ščo ja bačyv son. — Vin buv tut. Ščoś hovoryv, — dodav ja.Meni strašenno chotilosia spaty. «Jakščo mene tak chylyť na son, značyť, ja spliu»,

— majnula nisenitna dumka. Ja torknuvsia hubamy cholodnoho pleča Heri i vlihsia zruč-niše. Vona ščoś vidpovila meni, ale ja vže porynuv u zabuttia.

Uranci v zalytij červonym svitlom kimnati ja pryhadav podiji, jaki stalysia mynulojinoči. Rozmova z Gibarianom meni prysnylaś. Ale te, ščo bulo potim? Ja čuv joho holos,

mih u ciomu naviť zaprysiahtyś, odnak dobre ne pamjatav, ščo same vin hovoryv.Točniše, vin ne hovoryv, a čytav lekciju. Lekciju…Heri kupalasia. Z dušovoji dolynav chliupit vody. Ja zazyrnuv pid ližko, kudy kiľka

dniv tomu zasunuv mahnitofon. Joho tam ne bulo.— Heri! — poklykav ja.Jiji mokre oblyččia vychylylosia z-za šafy.— Ty časom ne bačyla pid ližkom mahnitofona? Maleńkoho, kyšeńkovoho…— Tam ležalo bahato riznych rečej. Ja vse sklala tudy. — Vona kyvnula na polyčku

bilia aptečky j znykla v dušovij.Ja pidchopyvsia z ližka, ale moji pošuky ne daly nijakych naslidkiv.— Ty ne mohla joho ne pomityty, — skazav ja, koly Heri povernulasia do kimnaty.Heri ničoho ne vidpovila j počala rozčisuvatysia pered dzerkalom. Tiľky teper ja po-

mityv, jaka vona blida, v jiji očach, koly vony zustrilysia v dzerkali z mojimy, bula jakaśnastoroženisť.

— Heri, — znovu počav ja vperto, jak osel, — mahnitofona na polyci nemaje.— Ty ščo, ne možeš znajty inšoji temy dlia rozmovy zi mnoju?..— Daruj, — promymryv ja. — Tvoja pravda, ja bovknuv durnyciu.Ne vystačalo šče, ščob my počaly svarytysia!Potim my pišly snidaty. Heri siohodni robyla vse ne tak, jak zavždy, prote ja ne mih

ulovyty, v čomu riznycia. Vona veś čas rozzyralaś i niby ne čula, koly ja jij ščoś kazav,nače raptovo vpadala v zadumu. A odyn raz, koly vona pidvela holovu, ja pomityv, ščo očiv neji blyščať.

— Ščo z toboju? — pošepky zapytav ja. — Ty plačeš?— Och, daj meni spokij. Ce ne spravžni sliozy, — schlypnula vona.Možlyvo, ja ne povynen buv zadovoľniatysia cijeju vidpoviddiu, ale ja ničoho v sviti

tak ne bojavsia, jak «vidvertych rozmov». Zreštoju, mene turbuvalo ščoś zovsim inše.Choč ja j znav, ščo intryhy Snauta i Sartoriüsa meni tiľky prysnylyś, use-taky počav roz-mirkovuvaty, čy je vzahali na stanciji jakaś pidchodiašča zbroja. Pro te, naviščo vonameni, ja ne dumav — prosto chotilosia jiji maty. Ja skazav Heri, ščo povynen pity nasklady. Vona movčky pišla zi mnoju. Ja pereryv usi jaščyky, obšukav kontejnery, a kolyspustyvsia na samisińkyj nyz, to ne mih zdolaty bažannia zazyrnuty do cholodyľnoji ka-mery. Prote meni ne chotilosia, ščob Heri zachodyla tudy, tomu ja tiľky prochylyv dveri iobviv očyma vse prymiščennia. Pid temnym savanom vymaliovuvavsia vydovženyj pred-met, odnak zvidty, de ja stojav, ne vydno bulo, čy ležyť tam išče ta, čornoškira. Meni zda-losia, ščo te misce teper porožnie.

Ja ne znajšov ničoho pidchodiaščoho, i nastrij u mene šče biľše zipsuvavsia. Nespo-divano ja pomityv, ščo Heri poruč zi mnoju nema. A vtim, vona vidrazu ž pryjšla — zatry-malasia v korydori, — ale vže sama jiji sproba pokynuty mene, bodaj na sekundu, chočzrobyty ce jij bulo duže važko, mala nastorožyty mene. Ta j ja dali povodyvsia, nače jolop,čy prosto vdavav obraženoho chtozna j na koho. U mene rozbolilasia holova, ja ne mihznajty v aptečci nijakych poroškiv i zlyj, jak sto čortiv, perevernuv use v nij dohory dnom.Ity znovu do operacijnoji ne chotilosia. Ridko jakoho dnia meni tak ne ščastylo, jak sio-hodni. Heri tinniu snuvala po kimnati, čas vid času nenadovho kudyś znykajučy. Popo-ludni, koly my vže poobidaly (vtim, Heri vzahali ničoho ne jila, a ja naviť ne probuvav jijivmovyty ščoś zjisty, bo v mene rozkoliuvalasia vid boliu holova, tož i sam požuvav ščośbez usiakoho apetytu), vona raptom sila poruč i smyknula mene za rukav.

— Nu, čoho tobi? — neochoče burknuv ja.Meni zdalosia, ščo po trubach dolynaje leď čutnyj stukit, — mabuť, Sartoriüs dlu-

bavsia v aparaturi vysokoji napruhy. Meni chotilosia pity nahoru. Ta vid dumky, ščo do-vedeťsia vziaty z soboju j Heri, vidrazu ž vidchotiloś. Jakščo v bibliöteci jiji prysutnisť iščemožna bulo jakoś vytlumačyty, to tam, sered mašyn, vona može daty Snautovi pryvid dliajakohoś uščyplyvoho zauvažennia.

— Krise, — prošepotila Heri, — a jak u nas iz toboju?..Ja mymochiť zitchnuv. Ni, siohodnišnij deń ja až nijak ne mih nazvaty ščaslyvym.— Krašče j buty ne može. A pro ščo, vlasne, ty?— Ja chotila b pohovoryty z toboju.— Buď laska. Ja sluchaju.— Tiľky ne tak.— A jak? Ja ž tobi skazav, ščo v mene bolyť holova, i vzahali roboty po samisińku

zavjazku…— Holovne, aby bulo bažannia, Krise…Ja syluvano vsmichnuvsia. Mabuť, moja usmiška bula žaliuhidna.— Maješ raciju, liuba. Hovory.— A ty skažeš meni pravdu?Ja zviv brovy. Takyj počatok rozmovy meni zovsim ne podobavsia.— Naviščo ž meni tebe obmaniuvaty?— U tebe možuť buty na te pryčyny. Serjozni. Ta jakščo ty chočeš, ščob… nu, odne

slovo… to ne obmaniuj mene.Ja promovčav.— Ja tobi ščoś skažu, i ty meni skažy. Harazd? Tiľky ščyru pravdu. Nezvažajučy ni

na ščo.Ja ne dyvyvsia jij u viči, i choč vona lovyla mij pohliad, udav, ščo ne pomičaju cioho.— Ja tobi vže kazala, ščo ne znaju, zvidky tut uzialasia. Ale, može, ty znaješ? Poče-

kaj, ja šče ne zakinčyla. Može, j ty tež cioho ne znaješ. A jakščo znaješ, tiľky ne možešmeni skazaty zaraz, to, možlyvo, zhodom, kolyś? Ce ne najstrašniše. Prynajmni dasy menišans.

Ja vidčuv sebe tak, nemovby mene oblyly kryžanoju vodoju.— Maleńka moja, ščo ty kažeš? Jakyj šans? — promymryv ja.— Krise, choč by chto ja bula, ja ne maleńka. Ty meni obiciav. Skažy.Vid cioho jiji «choč by chto ja bula» meni perechopylo podych, i ja mih tiľky dyvyty-

sia na neji, durnuvato chytajučy holovoju, niby zachyščajučyś vid toho, ščo mav išče po-čuty.

— Ja ž tobi vže pojasnyla — ne obovjazkovo kazaty ce same zaraz. Skažy prosto, ščone možeš…

— Ja ničoho vid tebe ne prychovuju… — vidpoviv ja chrypkym holosom.— Ot i dobre, — vidpovila vona j pidvelasia.Ja chotiv ščoś skazaty. Vidčuvav, ščo ne možu tak oblyšyty ciu rozmovu, ale slova

zastriahaly meni v horli.— Heri…Vona stojala bilia iliuminatora, odvernuvšyś vid mene. Temno-synij, porožnij Okean

rozprostersia pid holym nebom.— Heri, jakščo ty dumaješ… Heri, adže ty znaješ — ja liubliu tebe.

— Mene?Ja pidijšov do neji. Chotiv jiji obniaty. Vona vypručalaś, vidštovchnuvšy moju ruku.— Ty takyj dobryj… Liubyš mene? A ja volila b, ščob ty mene byv!— Nu ščo ty, Heri, liuba!— Ni! Ni! Zamovkny, buď laska.Heri pidijšla do stolu j počala zbyraty tarilky. Ja dyvyvsia v temno-syniu porožneču.

Sonce sidalo, j velyčezna tiń stanciji rozmireno pohojduvalasia na chvyliach. Tarilka vy-slyznula z ruk Heri i vpala na pidlohu. V rakovyni buľkala voda. Rudyj kolir perechodyvpo krajach neboschylu u brudno-červone-zoloto. Jakby ja znav, ščo robyty! Jakby ja tiľkyznav! Zapala raptova tyša. Heri stojala poruč, u mene za spynoju.

— Ni. Ne obertajsia, — skazala vona, znyzyvšy holos do šepotu. — Ty ni v čomu nevynen, Krise. Ja znaju. I ne kartaj sebe.

Ja prostyh do neji ruky. Heri vidskočyla j, pidniavšy cilyj stis tarilok, promovyla:— Škoda. Jakby vony mohly rozbytyś, ja roztroščyla b jich na druzky, vsi do odnoji!!!Jakuś myť meni zdavalosia, ščo Heri j spravdi žburne jich na pidlohu, ale vona

myhcem hlianula na mene j usmichnulaś:— Ne bijsia — ja ne vlaštovuvatymu tobi scen.

Ja prokynuvsia sered noči j vidrazu ž nastoroženo siv na ližku. V kimnati bulotemno, tiľky z korydora kriź pročyneni dveri padala tonka smužka svitla. Zvidkyś doly-naly pronyzlyve, dedali hučniše syčannia i pryhlušeni, tupi udary, nače ščoś velyke vid-čajdušno bylosia za stinoju. «Meteor! — majnulo meni v holovi. — Poškodyv obšyvku.Tam chtoś je!»

Protiažne chrypinnia.Ja ostatočno pročumavsia vid snu. Ja ž na stanciji, ne v raketi, a cej žachlyvyj zvuk…Ja vyskočyv u korydor. Dveri maleńkoji laboratoriji buly vidčyneni navstiž, tam

horilo svitlo. Ja vbih doseredyny.Mene obdalo chvyleju kryžanoho cholodu. V kabini klubočylasia para, vid jakoji za-

merzav podych. Chmara bilych snižynok kružliala nad zahornenym u kupaľnyj chalattilom, jake kvolo bylosia na pidlozi. U ciomu kryžanomu tumani ja ledve rozhlediv, ščo ceHeri, kynuvsia do neji j pidniav na ruky; chalat obpikav meni doloni, Heri chrypila. Javyskočyv u korydor i pobih mymo neskinčennoji nyzky dverej, uže ne vidčuvajučy cho-lodu, tiľky dychannia Heri, jake vychopliuvalosia z jiji roztulenych ust chmarkamy pary,ščo vohnem obpikala meni pleče.

Ja poklav Heri na stil, rozirvav na hrudiach chalat, myť dyvyvsia na jiji zaledenile,perekryvlene sudomoju oblyččia; krov zamerzla v kutykach roztulenych ust, ukryla jichčornoju smahoju, na jazyci blyščaly krystalyky liodu…

Ridkyj kyseń! U laboratoriji v posudynach Ďjuara zberihavsia ridkyj kyseń; pidijma-jučy Heri, ja vidčuv, jak pid rukamy v mene triščalo sklo. Skiľky vona mohla vypyty? Vseodno. Spaleni tracheja, horlianka, leheni — ridkyj kyseń jadučišyj, niž koncentrovanikysloty. Jiji skrehotlyve, suche, mov zvuk šmatovanoho paperu, dychannia zavmyralo.Oči zapliuščylyś. Agonija.

Ja hlianuv na velyki zaskleni šafy z instrumentamy j likamy. Tracheotomija?Intubacija? Ale ž u neji vže nema leheniv! Vony spaleni. Liky? Stiľky likiv! Polyci

buly zastavleni riadamy koliorovych butliv i korobok. Chrypinnia vypovnylo vse prymiš-čennia, z roztulenoho rota Heri vse šče jšla para.

Hrilky…Ja kynuvsia šukaty jich, metnuvsia do odnijeji šafy, do druhoji, rvonuv dverciata j

počav vykydaty korobky z ampulamy. Teper špryc. De vin?… U sterylizatorach. Ja ne mihsklasty joho zakliaklymy rukamy, paľci zaderevily j ne chotily zhynatysia. Počav šalenohatyty kulakom po kryšci sterylizatora, ale ničoho, krim slabkoho pokoliuvannia, ne vid-čuvav.

Chrypinnia, jake vychopliuvalosia z hrudej Heri, šče podužčalo. Ja pidskočyv do neji.Oči jiji buly rozpliuščeni.

— Heri!Ce buv naviť ne šepit. Ja ne mih vydobuty z sebe ni zvuku. Oblyččia v mene bulo

jakeś čuže, nesluchniane, nemovby vyliplene z hipsu. Rebra v Heri chodyly chodorom pidbiloju škiroju, mokre vid roztaloho snihu volossia rozsypalosia po stolu. Vona dyvylasiana mene.

— Heri!Ja biľše ničoho ne mih vydušyty z sebe. Stojav stovpom, zvisyvšy nesluchniani, za-

derevjanily ruky; stupni nih, huby, poviky pekly dedali dužče, ale ja majže ne vidčuvavcioho. Kraplia roztaloji v tepli krovi skotylasia po ščoci Heri, prokreslyvšy skisnu rysku.Jazyk zatremtiv i znyk u horlianci; vona j dosi chrypila.

Ja vziav jiji za zapjastia — puľsu ne bulo; todi ja vidkynuv poly chalata j proklavvucho do strachitlovo cholodnoho tila pid hruďmy. Kriź šum, jakyj nahaduvav trisk vo-hniu, ja počuv stukit, šaleni udary sercia, taki švydki, ščo jich ne možna bulo poličyty. Jastojav, nyźko nachylyvšyś nad neju, zapliuščyvšy oči; i raptom ščoś torknulosia mojeji ho-lovy. To paľci Heri perebyraly moje volossia. Ja zazyrnuv jij u viči.

— Krise, — prochrypila vona.Ja schopyv jiji ruku, vona vidpovila potyskom, jakyj trochy ne rozčavyv moju dolo-

niu. Oblyččia Heri spotvoryla žachlyva hrymasa, z-pid povik blysnuly bilky očej, u horlizachrypilo, i vse tilo zvela bliuvota. Ja nasylu zmih jiji vderžaty, vona spovzala zi stolu,bylasia holovoju ob kraj farforovoho zlyvnyka. Ja pidtrymuvav jiji j prytyskav do stolu,ale z kožnym novym spazmom vona vyryvalasia z mojich ruk. Ja heť ukryvsia potom,nohy staly vatiani. Koly napady bliuvannia oslably, ja sprobuvav poklasty Heri. Vonastohnala, chapajučy rotom povitria. Nespodivano na ciomu strašnomu, zakryvavlenomuoblyčči zasvitylysia oči.

— Krise… — prochrypila Heri, — čy… dovho, Krise?Vona počala zadychatysia, na hubach u neji vystupyla pina, znovu počalasia

bliuvota. Ja trymav jiji z ostannich syl. Potim Heri tak raptovo vpala navznak, až u nejiklacnuly zuby, i často zadychala.

— Ni, ni, ni, — vyštovchuvala vona z kožnym vydychom, i kožen vydych zdavavsiaostannim.

Ale bliuvota vernulasia znovu, i Heri znovu zabylasia v mojich obijmach, vtiahujučypovitria v korotki perervy miž jiji napadamy z takymy zusylliamy, ščo kriź škiru pro-stupaly rebra. Narešti poviky napivzatulyly jiji nevydiušči oči. Vona zneruchomila. Ja po-dumav, ščo ce kineć, i vže naviť ne vytyrav roževu pinu z jiji hubiv; stojav, schylyvšyś nadneju, čuv deś daleko udary velyčeznoho dzvona j čekav ostannioho zitchannia, ščob potimbeztiamno upasty na pidlohu, ta Heri vse šče dychala, pryčomu vže majže bez chrypiv,dedali spokijniše, a horbyk hrudi, ščo buv, zdavalosia, majže zovsim neporušnyj, raptom

počav zdryhatyś u takt švydkomu byttiu sercia. Ja stojav zhorbyvšyś; oblyččia Heri počy-nalo roževity. Ja šče ničoho ne rozumiv. Obydvi moji doloni spitnily, i meni zdalosia, nibyja hluchnu — ščoś mjake, elastyčne vypovnylo vucha, ta ja odnakovo čuv toj dzvin — tiľkyteper vin buv hluchyj, nenače v nioho trisnulo bylo. Heri pidvela poviky, i naši oči zustrily-sia.

«Heri», — chotiv ja skazaty, ale huby moji ne povoruchnulyś, oblyččia movby ober-nulosia na mertvu, važku masku, i ja mih tiľky dyvytysia na neji.

Heri obvela očyma prymiščennia, povoruchnula holovoju. V laboratoriji zapala hly-boka tyša. Za spynoju v mene, v jakomuś inšomu, dalekomu sviti, rozmireno kapala zpohano zakručenoho krana voda. Heri zvelasia na liktiach. Sila. Ja pozadkuvav. Vonasposterihala za mnoju.

— Ščo? — zapytala. — Ščo? Ne… vdalosia? Čomu?.. Čomu ty tak dyvyšsia?.. — Iraptom strašno zakryčala: — Čomu ty tak dyvyšsia?!!

Znovu zapala tyša. Heri hlianula na svoji ruky. Zdyvovano povorušyla paľciamy.— Ce ja?..— Heri, — vymovyv ja bezzvučno, samymy lyše hubamy.Vona pidvela tolovu.— Heri?.. — povtoryla trochy zdyvovano, poviľno zsunulasia na pidlohu, vstala, po-

chytnulaś, ale tut že vidnovyla rivnovahu j projšlasia kiľka krokiv.Use ce vona robyla, nače zahipnotyzovana, dyvylasia na mene j movby ne bačyla.— Heri? — sprokvola movyla vona šče raz. — Ale ž… ja… ne Heri. A chto ja?.. A ty,

ty?!Raptom oči jiji rozšyrylysia, zablyščaly, i tiń usmišky j radisnoho podyvu osvityla jiji

oblyččia.— Može, ty tež? Krise! Može, ty tež?!Ja movčav, prytysnuvšyś zi strachu spynoju do šafy.Ruky v Heri opaly.— Ni, — skazala vona. — Ni, bo ty bojišsia. Posluchaj — ja biľše ne možu. Tak ne

možna. Ja ničoho ne znala. Ja j teper… ja j dosi ničoho ne rozumiju. Adže ce nemožlyvo!Ja, — vona prytysnula do hrudej pobilili ruky, — ničoho ne znaju, krim… krim toho, ščoja — Heri! Može, ty hadaješ, ščo ja prykydajuś? Ni, ne prykydajuś, sviate slovo pravdy, neprykydajuś.

Ostanni jiji slova prolunaly jak stohin. Vona zarydala i vpala na pidlohu. Jiji kryknemovby v meni ščoś rozbyv, i ja pidskočyv do neji, schopyv za pleči; vona pručalasia,vidštovchuvala mene, rydajučy bez sliz, kryčala:

— Pusty! Pusty! Ty mnoju hyduješ! Ja znaju! Ja tak ne choču! Ne choču! Ty ž bačyš,sam bačyš, ščo ce ne ja, ne ja, ne ja…

— Zamovkny! — kryčav ja, termosiačy jiji.My oboje kryčaly, mov naviženi, stojačy odne pered odnym navkoliškach. Holova

Heri bezžyvno chytalasia j bylasia ob moje pleče, a ja ščosyly prytyskav jiji do sebe. Rap-tom my zavmerly, važko dychajučy. Z krana rozmireno kapala voda.

— Krise… — nasylu vydušyla z sebe Heri, utknuvšyś oblyččiam u moje pleče. —Skažy, ščo ja povynna zrobyty, ščob mene ne stalo, Krise…

— Perestań! — hrymnuv ja na neji.Vona pidvela holovu j pyľno podyvylasia na mene.— Jak?.. Ty tež ne znaješ? Ničoho ne možna prydumaty? Heť ničoho?

— Heri… zhliańsia…— Ja chotila… ty ž sam bačyv. Ni. Ni. Pusty, ja ne choču, ščob ty mene torkavsia!

Tobi hydko.— Nepravda!— Pravda. Tobi hydko. Meni… meni samij… tež. Jakby ja mohla… Jakby ja tiľky

mohla…— Ty naklala b na sebe ruky?— Tak.— A ja ne choču, rozumiješ? Ne choču, ščob ty sebe vbyla. Ja choču, ščob ty bula tut,

zi mnoju, i biľše ničoho meni ne treba!Velyčezni siri oči Heri vpjalysia v mene.— Jak harno ty brešeš… — zovsim tycho skazala vona.Ja vidpustyv jiji j pidvivsia z kolin. Heri sila na pidlozi.— Skažy, ščo ja povynen zrobyty, aby ty meni poviryla? Ja kažu te, ščo dumaju! Ce

pravda. Inšoji pravdy nema.— Ty ne možeš skazaty pravdu. Ja ne Heri.— A chto ž ty?Vona dovho movčala. U neji zatremtilo pidboriddia, i, opustyvšy holovu, vona proše-

potila?— Heri… ale ja znaju, ščo ce nepravda. Ty ne mene… liubyv tam, kolyś davno…— Tak, — skazav ja. — Te, ščo bulo, vže mynulo. Vono pomerlo. Ale tut ja liubliu

tebe. Rozumiješ?Vona pochytala holovoju.— Ty dobryj. Ne dumaj, ščo ja ne možu ocinyty vse te, ščo ty robyv. Ty namahavsia

robyty jaknajkrašče. Ale marno. Koly try dni tomu ja vranci sydila bilia tebe j čekala, pokyty prosnešsia, ja šče ničoho ne znala. U mene take vidčuttia, niby to bulo davno, dužedavno. Ja povodylaś, mov boževiľna. V holovi vse niby povyv jakyjś tuman. Ja ne pamja-tala, ščo bulo raniše, a ščo pizniše, i ničomu ne dyvuvalasia, nače pislia narkozu čy tiažkojineduhy. I ja naviť dumala, ščo, može, ja chvorila, ale ty ne chočeš meni cioho skazaty. Tapotim dejaki fakty prymusyly mene zamyslytysia. Ty znaješ, jaki same. Deščo projasnylo-sia u mene v holovi vže pislia tvojeji rozmovy tam, u bibliöteci, z tym, jak joho, zi Snautom.Ale ty ne chotiv meni ničoho skazaty, tož ja vstala vnoči i vvimknula mahnitofon. Ja zbre-chala tobi tiľky raz, odyn-odnisińkyj raz, Krise, bo spravdi potim schovala joho. Toj, chtohovoryv… jak joho zvaly?

— Gibarian.— Tak, Gibarian. Todi ja dovidalasia pro vse, choča, ščyro kažučy, j dosi ničoho ne

možu zbahnuty. Ja ne znala odnoho: ščo ja ne možu… ščo ja ne je… ščo ce tak skinčyťsia…ščo ciomu ne bude kraju. Pro ce vin ničoho ne kazav. A vtim, može, j kazav, ta ty raptomprokynuvś, i ja vymknula mahnitofon. Odnače ja j tak počula dostatnio, ščob zrozumity:ja ne liudyna, a tiľky znariaddia.

— Ščo ty kažeš, Heri?!— Tak, znariaddia dlia vyvčennia tvojich reakcij čy ščoś podibne. U kožnoho z vas je

takyj… taka, jak ja. Vse gruntujeťsia na pidsvidomych spomynach čy ujavi… A vtim, tyznaješ ce krašče, niž ja. Vin hovoryv pro strašni, nejmovirni reči, i jakby vse ce tak nezbihalosia, ja b, mabuť, ne poviryla!

— Ščo zbihalosia?

— Nu, ščo meni nepotribnyj son i ščo ja veś čas povynna buty kolo tebe. Šče včoravranci ja dumala, ščo ty mene nenavydyš, i čerez te bula neščasna. Bože, jaka ja buladurna! Ale skažy, sam skažy, chiba ja mohla sobi ujavyty?! Chiba ž Gibarian nenavydivtu svoju… A jak vin pro neji hovoryv! Tiľky todi ja zrozumila: choč by ja ščo robyla, ceničoho ne zminiuje, bo, choču toho čy ni, dlia tebe ce odnakovo bude torturoju. Ba ni, ščehirše, bo znariaddia tortur mertvi i ni v čomu ne vynni, jak kamiń, ščo može vpasty ivbyty. A ščob znariaddia zdatne bulo bažaty dobra j liubyty, cioho ja ne mohla sobi uja-vyty. Meni b chotilosia rozpovisty tobi prynajmni te, ščo kojilosia zi mnoju todi, koly javse zrozumila, koly sluchala mahnitofonnu stričku. Može, ce stane tobi v pryhodi. Ja naviťprobuvala zapysaty…

— Čerez te ty j uvimknula svitlo? — zapytav ja zdušenym holosom.— Tak. Ale z cioho ničoho ne vyjšlo. Bo ja šukala v sobi, znaješ… Jich — te ščoś

zovsim inše, ja nače zboževolila, povir meni! Jakyjś čas meni zdavalosia, ščo pid mojejuškiroju zovsim nemaje tila, ščo vseredyni u mene ščoś inše, ščo ja tiľky… tiľky obolonka.Ščob ošukaty tebe. Rozumiješ?

— Rozumiju.— Koly ležyš unoči otak hodynamy bez snu, to dumkoju možna zalynuty duže da-

leko, ta ty j sam ce dobre znaješ…— Znaju…— Ale ja vidčuvala svoje serce i, zreštoju, pamjatala, ščo ty brav na analiz moju krov.

Jaka v mene krov? Skažy, skažy pravdu. Adže teper uže možna.— Taka sama, jak i v mene.— Spravdi?— Prysiahajuś tobi.— Ščo ce označaje? Znaješ, ja potim dumala, ščo, može, ce zachovane deś u meni, ščo

vono… može, duže maleńke. Odnak ja ne znala, de same. Teper ja dumaju, ščo prostovykručuvalaś, bo duže bojalasia toho, ščo chotila zrobyty, j šukala jakohoś inšoho vychodu.Ale, Krise, jakščo v mene taka ž sama krov… jakščo vse tak, jak ty kažeš, to… Ni, cenemožlyvo. Adže todi ja b umerla, pravda? Vychodyť, ščoś use-taky je, tiľky de? Može, vholovi? Ale ž ja dumaju cilkom normaľno… i ničoho ne znaju… Jakby ja dumala cym, topovynna bula b odrazu vse znaty j ne liubyty tebe, a tiľky vdavaty i rozumity vdalo…Krise, blahaju tebe, skažy meni vse, ščo ty znaješ, može, vdasťsia ščoś zrobyty?

— Ščo same?Vona movčala.— Ty chočeš umerty?— Mabuť.Znovu zapala tyša. Ja stojav nad zničenoju Heri, dyvliačyś na porožnij zal, na bile

emaliovane obladnannia, na blyskuči rozsypani instrumenty, nemovby šukav ščoś končemeni potribne, prote nijak ne mih znajty.

— Heri, možna j meni ščoś skazaty?Vona očikuvala.— Tak, ce pravda, ščo ty ne zovsim taka, jak ja. Ta ce zovsim ne označaje, ščo ty

hirša za mene. Navpaky. Zreštoju, možeš dumaty, ščo chočeš, ale zavdiaky ciomu… ty nevmerla.

Jakaś dytiača, žalisna usmiška zjavylasia na jiji oblyčči.— Nevže ce označaje, ščo ja… bezsmertna?

— Ne znaju. V usiakomu razi, ty ne taka smertna, jak ja.— Ce strašno, — prošepotila Heri.— Može, ne tak strašno, jak tobi zdajeťsia.— Ale ž ty meni ne zazdryš…— Heri, ce skoriše pytannia tvoho… pryznačennia — ja b tak nazvav ce. Znaješ, tut,

na stanciji, tvoje pryznačennia, po suti, take ž nevyrazne, jak i moje, jak i kožnoho z nas.Ti dvoje prodovžuvatymuť experyment Gibariana, i može statysia vse, ščo zavhodno…

— Abo j ničoho.— Abo j ničoho. I skažu tobi, ja voliv by, ščob taky spravdi ničoho ne stalosia, naviť

ne tomu, ščo bojusia (choča strach tež, mabuť, vidihraje tut jakuś roľ), a tomu, ščo vse teničoho ne dasť. Ce jedyne, v čomu ja absoliutno peven.

— Ničoho ne dasť? A čomu? Čerez cej… Okean? Heri zdryhnulasia.— Tak. Čerez kontakt. Ja dumaju, ščo vse tut, po suti, duže prosto. Kontakt označaje

obmin dosvidom, poniattiamy, zreštoju rezuľtatamy, jakymyś rivniamy… A jakščo ničymobminiatysia? Jakščo slon — ne veletenśka bakterija, to Okean ne može buty veletenśkymmozkom. Kožna z oboch storin može, zvyčajno, vdavatysia do jakychoś dij. Vnaslidok od-nijeji z nych ja zaraz dyvliusia na tebe j namahajuś utovkmačyty tobi, ščo ty meni dorožča,niž ti dvanadciať rokiv žyttia, jaki ja prysviatyv planeti Soliaris, i ščo ja choču buty z to-boju zavždy. Može, tvoja pojava mala staty dlia mene karoju, može, laskoju, a može, tiľkymikroskopičnym doslidženniam. Svidčenniam družby, pidstupnym udarom čy znuščan-niam? Može, vsim vodnočas abo, — ščo meni zdajeťsia najïmovirnišym, — čymoś zovsiminšym. Ta, vrešti-rešt, chiba nas povynni cikavyty zadumy našych baťkiv, choč by jak vonyriznylysia miž soboju? Ty možeš skazaty, ščo vid cych zadumiv zaležyť naše majbutnie, ija z cym pohodžujuś. Ja ne možu peredbačyty toho, ščo bude. Tak samo, jak i ty. Ne možunaviť obiciaty, ščo kochatymu tebe doviku. Pislia toho, ščo stalosia, možna spodivatyśčoho zavhodno. Može, zavtra ja obernuś na zelenu meduzu? Ce vid nas ne zaležyť. Ale vtomu, ščo zaležyť vid nas, my budemo razom. Chiba cioho malo?

— Znaješ, — skazala Heri, — ja choču zapytaty tebe šče… Ja… duže na neji…schoža?

— Bula duže schoža, — vidpoviv ja, — a teper uže ne znaju.— Tobto jak?..Heri pidvelasia z pidlohy i vtupylaś u mene šyroko rozpliuščenymy očyma.— Ty jiji vže zastupyla,— I ty peven, ščo ty ne jiji, a mene?.. Mene?..— Tak. Tebe. Ne znaju. Bojusia, ščo jakby ty j spravdi bula neju, to ja ne zmih by

tebe kochaty.— Čomu?— Bo ja skojiv ščoś žachlyve.— Ščodo neji?— Tak. Koly my buly…— Ne treba.— Čomu?— Bo ja choču, ščob ty znav: ja — ce ne vona.

ROZMOVANa druhyj deń, povernuvšyś z obidu, ja znajšov na stoli pid iliuminatorom zapysku

vid Snauta. Vin povidomliav, ščo Sartoriüs tymčasovo prypynyv robotu nad anihiliato-rom, ščob šče raz i vostannie doslidyty, jak na Okean vplyne pučok žorstkoho vypromi-niuvannia.

— Liuba, — skazav ja Heri, — meni treba pity do Snauta.Červona zahrava palala v iliuminatori j podiliala kimnatu na dvi častyny. My z Heri

buly v blakytnij tini. Zdavalosia, ščo vse poza neju midiane, naviť knyžky, tož dosyť jakijśiz nych upasty z polyci, i vona zabriazkotyť.

— Ideťsia pro toj experyment. Tiľky ne znaju, jak ce krašče zrobyty. Ja voliv by,rozumiješ…

— Ne vypravdovujsia, Krise. Ja b i sama chotila… Jakby tiľky nenadovho…— Nu, jakyjś čas dovedeťsia zhajaty, — vidpoviv ja. — Posluchaj, a može, ty pideš zi

mnoju j počekaješ u korydori?— Harazd. A jakščo ja ne vytrymaju?— A jak ce, do reči, z toboju vidbuvajeťsia? — zapytav ja j kvaplyvo dodav: — Ja

pytaju ne z cikavosti, rozumiješ, ale, može, rozibravšyś u ciomu, ty mohla b sama use tepereboroty.

— Ja bojusia, — vidpovila Heri, i oblyččia jiji vkryloś leď pomitnoju blidistiu. — Janaviť ne možu skazaty, čoho bojusia, vlasne, ne bojusia, a tiľky… nače kudyś ščezaju. Dotoho ž v ostanniu myť ja vidčuvaju šče takyj sorom… Jak tobi vse ce pojasnyty… A potimuže ničoho nema. Čerez te ja j dumala, ščo ce jakaś chvoroba… — tycho zakinčyla vona jzdryhnulasia.

— Pevno, take vidbuvajeťsia tiľky tut, na cij kliatij stanciji, — movyv ja. — Ščodomene, to ja postarajuś zrobyty vse, ščob my jiji jaknajšvydše zalyšyly.

— Ty dumaješ, ščo ce možlyvo? — Heri šyroko rozpliuščyla oči.— A čomu b ni? Kineć kincem, ja do neji ne prykutyj… A vtim, ce zaležatyme takož

vid toho, ščo? my vyrišymo iz Snautom. Jak ty hadaješ, skiľky ty zmožeš probuty sama?— Ce zaležyť… — nekvaplyvo počala Heri I opustyla holovu. — Jakščo ja čutymu

tvij holos, to, mabuť, spravliusia z soboju.— Tobi krašče ne sluchaty našu rozmovu. Ni, v mene vid tebe nemaje nijakych ta-

jemnyć, ale ja ne znaju, ne možu znaty, ščo skaže Snaut.— Ničoho biľše ne hovory, Krise. Ja rozumiju. Harazd. Ja stanu tak, ščob čuty tiľky

zvuk tvoho holosu, — cioho z mene cilkom vystačyť.— Todi ja zaraz podzvoniu jomu z laboratoriji. Dveri zalyšu vidčynenymy.Heri movčky kyvnula holovoju. Ja projšov kriź stinu červonoho soniačnoho pro-

minnia i opynyvsia v korydori — čerez kontrast vin vydavsia meni majže čornym, chočtam horily lampy. Dveri do maleńkoji laboratoriji buly vidčyneni. Blyskuči skalky posu-dyny Ďjuara, jaki ležaly na pidlozi pid velyčeznymy rezervuaramy z ridkym kysnem, uraznahadaly meni pro ničnu pryhodu. Koly ja zniav trubku j nabrav nomer radiöstanciji,maleńkyj ekran zajasniv. Syniuvata plivka svitla, jaka nemovby vkryvala zseredyny ma-tove sklo, trisnula, i Snaut, perechylyvšyś čerez pidlokitnyk vysokoho krisla, zazyrnuvmeni prosto v oči.

— Vitaju, — skazav vin.— Ja pročytav zapysku j chotiv by pohovoryty z toboju. Možna pryjty?

— Možna. Zaraz?— Tak.— Buď laska. Ty pryjdeš… ne sam?— Ni, sam.Joho bronzove vid zasmahy chude oblyččia z hlybokymy poperečnymy zmorškamy

na čoli, schylene nabik u vypuklomu skli, ščo nadavalo jomu schožosti z jakojuś dyvovyž-noju rybynoju v akvariümi, nabralo bahatoznačnoho vyrazu.

— Nu, nu, — zakyvav vin holovoju. — Čekaju.— Chodimo, liuba, — movyv ja udavano badioro, zachodiačy do kimnaty, peretkanoji

červonymy pasmamy svitla, za jakymy bačyv tiľky syluet Heri, ale holos u mene zirvavsia.Heri sydila, zabyvšyś u kutok krisla j prosunuvšy ruky pid pidlokitnyky. Abo vona

nadto pizno počula moju chodu, abo ne zmohla vraz prybraty normaľnu pozu — ne znaju,tiľky cijeji myti meni bulo cilkom dosyť, ščob pobačyty, jak vona boreťsia z nezbahnen-noju, prychovanoju v nij syloju, i serce moje zachliupnuv slipyj, liutyj hniv, zmišanyj zžalem.

My movčky poprostuvaly dovhym korydorom, pomynajučy joho sekciji, vkrytiriznobarvnoju emalliu, jaka, za zadumom architektoriv, mala skrašaty perebuvannialiudej u cij broniovanij škaralupi. Šče zdaleku ja pobačyv prochyleni dveri radiöstanciji. Znych u korydor padala dovha červona smuha — sonce dosiahalo j siudy. Ja hlianuv naHeri — vona naviť ne probuvala usmichnutyś; ja bačyv, jak vona vsiu dorohu zoseredženohotuvalasia do boroťby z soboju. Napružennia vže j zaraz zminylo jiji oblyččia — vonoblidlo j až nače zdribnilo. Za kiľka krokiv vid dverej vona zupynylaś; ja obernuvsia do neji,vona leheńko, samymy lyš kinčykamy paľciv pidštovchnula mene, movby kažučy: «Idy».I v ciu myť usi moji plany, Snaut, experyment, stancija vydalysia meni takymynikčemnymy v porivnianni z tijeju mukoju, jaku vona pryjšla siudy pereboroty. Ja vidčuvsebe katom i chotiv uže povernuty nazad, jak raptom šyroku soniačnu smuhu, zalomlenuna stini korydora, zaslonyla liudśka tiń. Ja naddav chody i vvijšov do kabiny. Snaut stojavzrazu ž za dveryma, nemovby čekav na mene. Červone sonce palalo priamo za nym, izdavalosia, ščo Snautove syve volossia vyprominiuje purpurove siajvo. My jakuś myťmovčky dyvylyś odyn na odnoho. Vin movby vyvčav moje oblyččia. Joho lycia ja ne bačyv,zasliplenyj blyskom iliuminatora. Ja obijšov Snauta j zupynyvsia bilia vysokoho puľta, zjakoho styrčaly hnučki stebla mikrofoniv. Vin povoli obernuvsia, nezvorušno stežačy zamnoju, i zvyčno skryvyv rota v lehkij hrymasi, jaka zdavalasia to usmichom, to vyrazomutomy. Ne spuskajučy z mene očej, Snaut pidijšov do metalevoji šafy, jaka zajmala vsiustinu i obabič jakoji hromadylyś niby pospichom zvaleni v kupy radiödetali, termični aku-muliatory j rizni instrumenty, pidsunuv tudy taburetku j siv, operšyś spynoju na emalio-vani dverciata.

Naša movčanka, jaku my j dosi zberihaly, stavala vže prynajmni dyvnoju. Ja zose-redženo vsluchavsia v tyšu, ščo panuvala v korydori, de zalyšylaś Heri, ale zvidty ne doly-nalo ani najmenšoho šerechu.

— Koly vy budete hotovi? — pocikavyvś ja.— Možna bulo b rozpočaty naviť siohodni, odnak zapys zajme šče trochy času.— Zapys? Ty maješ na uvazi encefalogramu? — Nu zvyčajno, ty ž pohodyvsia. A ščo?— Ta ničoho.— Kažy, ja sluchaju, — ozvavsia Snaut, koly movčanka znovu stala hnitiučoju.— Vona vže znaje… pro sebe. — Ja znyzyv holos majže do šepotu.

Snautovi brovy streľnuly vhoru.— Ta nevže?Meni zdalosia, niby vin tiľky vdaje, ščo zdyvuvavsia. Čoho ž vin prykydajeťsia? Meni

odrazu ž vidchotilosia hovoryty, ale ja vse-taky pereborov sebe. «Treba buty choča b lo-jaľnym, — podumav ja, — jakščo vže biľše ničoho ne lyšylosia».

— Vona počala zdohaduvatysia, mabuť, pislia našoji rozmovy v bibliöteci, sposteri-hala za mnoju, spivstavliala fakty, potim znajšla Gibarianiv mahnitofon i prosluchalastričku…

Snaut ne zminyv pozy, jak i do cioho, sydiv, operšyś na šafu, ale v joho očach spa-lachnuly iskorky. Ja stojav bilia puľta navproty dverej, pročynenych u korydor, i šče biľšestyšyv holos:

— Cijeji noči, koly ja spav, vona probuvala pokinčyty z soboju. Ridkyj kyseń…Ščoś zašelestilo, nače papir na protiazi. Ja zavmer, dosluchajučyś do toho, ščo dija-

losia v korydori, adže džerelo zvuku bulo deś blyžče. Ščoś zaškriabotilo, nače myša…Myša? Durnyci! Zvidky tut mohly vziatysia myši? Ja spidloba stežyv za Snautom.

— Ja tebe sluchaju, — skazav vin spokijnym tonom.— Jij, zvyčajno, ce ne vdalosia… v usiakomu razi, vona znaje, chto vona.— Naviščo ty meni pro ce rozpovidaješ? — nespodivano zapytav Snaut.Ja ne vidrazu zmetykuvav, ščo? jomu vidpovisty.— Tomu, ščob ty orijentuvavsia… ščob znav spravžnij stan rečej, — promovyv ja.— Ja tebe zasterihav.— Ty chočeš skazaty, ščo znav… — Ja mymochiť pidvyščyv holos.— Ni. Zvyčajno ž, ni. Ale ja vže pojasniuvav tobi, jak use vidbuvajeťsia. Kožen «hisť»,

jakyj tut zjavliajeťsia — naspravdi tiľky fantom, napakovanyj bezladnoju mišanynoju po-čerpnutych u svoho… Adama… spohadiv i obraziv, poza jakymy vin prosto… porožnij.Čym dovše vin z toboju, tym biľše oliudniujeťsia. I nabuvaje samostijnosti, do pevnychmež, zvyčajno. I čerez te, čym dovše ce tryvaje, tym važče…

Snaut ne dokinčyv, hlianuv na mene spidloba j nedbalo kynuv:— Vona vže vse znaje?— Tak, ja ž tobi skazav.— Heť use? I te, ščo vona vže raz bula tut, a ty…— Ni!Snaut usmichnuvsia.— Keľvin, posluchaj, jakščo ce nastiľky… Ščo ty, vlasne, zbyraješsia robyty? Zaly-

šaty stanciju?— Tak.— Z neju?— Tak.Snaut movčav, nemovby rozmirkovujučy nad mojeju vidpoviddiu, prote v joho

movčanni bulo šče ščoś… Ščo? Znovu cej ledve čutnyj šerech tut, zrazu ž za tonkoju pere-horodkoju. Snaut zasovavsia na stiľci.

— Čudovo, — movyv vin. — Čoho ty tak na mene dyvyšsia? Dumaješ ja stanu tobina zavadi? Roby, jak chočeš, liubyj mij. Harni buly b my z toboju, jakby do vsioho šče jsyluvaly odyn odnoho? Ja ne zbyrajusia tebe perekonuvaty, skažu lyšeń: ty namahaješsiav neliudśkij sytuaciji zalyšatysia liudynoju. Može, ce j blahorodno, ale marno. A vtim, čy

blahorodno, ja tež ne peven. Chiba hlupota može buty blahorodnoju? Ta sprava ne v ci-omu. Ty vidmovliaješsia vid podaľšych experymentiv, chočeš poletity zvidsy heť i zabratyjiji z soboju. Tak?

— Tak.— Ale ž ce takož… experyment. Ty podumav pro ce?— Ščo ty maješ na uvazi? Chiba vona… zmože?.. Jakščo razom zi mnoju, to ne

baču…Ja hovoryv dedali poviľniše j narešti zovsim zamovk. Snaut z polehkistiu zitchnuv.— My vsi tut dotrymujemosia strausovoji polityky, Keľvin, ale prynajmni znajemo

pro ce j ne demonstrujemo svoho blahorodstva.— Ja ničoho ne demonstruju.— Harazd. Ja ne chotiv tebe obrazyty. Svoji slova pro blahorodstvo zabyraju nazad,

ale strausova polityka lyšajeťsia v syli. Ty vedeš jiji v osoblyvo nebezpečnij formi: obma-niuješ sebe, i jiji, i znovu sebe. Ty znaješ umovy stabilizaciji systemy, zbudovanoji z nej-trynnoji materiji?

— Ni. I ty tež jich ne znaješ. Cioho ne znaje nichto.— Tvoja pravda. Zate nam vidomo inše: taka systema nestijka j može isnuvaty tiľky

zavdiaky bezperervnomu pryplyvovi energiji. Meni vse pojasnyv Sartoriüs. Cia energijastvoriuje vychrove pole stabilizaciji. Tak ot: čy je ce pole zovnišnim ščodo «hostia». Čy,može, vono vynykaje v joho orhanizmi? Vlovliuješ riznyciu?

— Tak, — nekvaplyvo vidpoviv ja. — Jakščo vono zovnišnie, todi… vona… todi…taka…

— Todi, viddalyvšyś vid Soliarisa, taka systema rozpadeťsia, — dokinčyv Snaut za-misť mene. — My ne možemo cioho z pevnistiu stverdžuvaty, ale ty vže zdijsnyv expery-ment. Ta raketa, jaku ty zapustyv… i dosi kružliaje dovkola planety. Vybravšy čas, janaviť občyslyv parametry jiji ruchu. Možeš poletity, vyjty na orbitu, zblyzytysia, stykuva-tyś z neju j pereviryty, ščo stalosia z… pasažyrkoju…

— Ty zboževoliv! — vyhuknuv ja.— Ty tak hadaješ? Nu… a jakščo… povernuty jiji siudy, tu tvoju raketu, ha? Ce

možna zrobyty. U neji dystancijne keruvannia. My znimemo jiji z orbity i…— Perestań!— I ce tež tobi ne pidchodyť? Nu, todi je šče odyn sposib, duže prostyj. Ne treba naviť

povertaty jiji na stanciju. Nechaj sobi tam kružliaje. My tiľky zvjažemoś z neju po radiö;jakščo vona žyva, to obizveťsia i…

— Ale ž… ale ž tam uže davno skinčyvsia kyseń! — nasylu vydušyv ja z sebe.— A može, vona obchodyťsia bez kysniu. Nu ščo, sprobujemo?— Snaut… Snaut…— Keľvin… Keľvin… — perekryvyv vin mene serdyto. — Nu ščo ty za liudyna! Koho

ty chočeš oščaslyvyty? Vriatuvaty? Sebe? Jiji? Kotru? Ciu čy tu? Na oboch smilyvosti vtebe vže ne vystačaje? Sam bačyš, do čoho ce pryzvodyť! Kažu tobi vostannie: tut sytuacija— poza vsiakoju moralliu.

Raptom ja znovu počuv toj samyj šerech, nemovby chtoś nihtiamy driapnuv stinu, imene tijeji ž myti ochopyla cilkovyta bajdužisť. Ja počuvav sebe tak, niby vsiu ciu sy-tuaciju, nas oboch, rozhliadav z velyčeznoji vidstani v perevernutyj binokľ — use bulomaleńke, trochy smišne, neistotne.

— Nu harazd, — skazav ja. — I ščo ž, po-tvojemu, ja povynen zrobyty? Pozbutysia

jiji? Ale ž zavtra zjavyťsia taka sama, chiba ni? Todi ščo, znov? I tak ščodeń? Doky? Na-viščo? Ščo ce meni dasť? A tobi? Sartoriüsovi? Stanciji?

— Ni, speršu ty daj meni vidpoviď. Ty poletyš razom z neju i, prypustimo, sam budešsvidkom, ščo z neju staneťsia. Čerez kiľka chvylyn pobačyš pered soboju…

— Nu ščo? — zapytav ja uščyplyvo. — Strachovyśko? Demona, ha?— Ni. Zvyčajnu, najzvyčajnisińku agoniju. Ty j spravdi poviryv u jiji bezsmertia?

Zapevniaju tebe — vony vsi vmyrajuť… Ščo ty todi zrobyš? Povernešsia po… nastupnu?— Perestań!!! — zakryčav ja, styskajučy kulaky.Snaut dyvyvsia na mene z poblažlyvoju usmiškoju v prymruženych očach.— Ach, ce ja maju perestaty? Znaješ, na tvojemu misci ja oblyšyv by ciu rozmovu.

Krašče vže zroby ščoś inše, napryklad, vidšmahaj rizkamy Okean, pomščajučyś na niomu.Ščo tebe mučyť? Otže, jakščo… — vin teatraľno pomachav rukoju i zviv oči do steli, ne-movby provodžajučy kohoś pohliadom, — to budeš merzotnykom? A tak chiba ni? Jakščousmichaješsia, koly tobi chočeťsia vyty, vdaješ veseloho j spokijnoho, koly laden rvaty nasobi volossia, — todi, vychodyť, ty ne merzotnyk? A ščo, jak tut ne možna ne buty mer-zotnykom? Ščo todi? Bytysia v isteryci pered Snautom, jakyj v usiomu vynen, tak? Nu,todi ty, do vsioho, šče j dureń, liubyj mij…

— Može, ce ty… — skazav ja, pochniupyvšy holovu, — Ja… liubliu jiji.— Koho? Svij spomyn?— Ni. Jiji. Ja rozpoviv tobi, ščo? vona namahalasia zrobyty. Na take zdatna daleko

ne kožna… žyva liudyna.— Otže, ty sam vyznaješ, ščo…— Ne lovy mene na slovi.— Nu harazd. Chaj tak — vona liubyť tebe. A ty chočeš jiji liubyty. Ce rizni reči.— Pomyliaješsia.— Keľvin, meni duže prykro, ale ty sam utajemnyčyv mene v svoji intymni spravy.

Ne liubyš. Liubyš. Vona ladna požertvuvaty svojim žyttiam. Ty takož. Ce duže zvorušlyvo,krasyvo j blahorodno — vse, ščo zavhodno. Ale tut use ce ni do čoho. Ni do čoho. Rozumi-ješ? Ni, ty ne chočeš cioho zrozumity. Syly, nad jakymy my ne vladni, vtiahnuly tebe vkruhoverť, i vona — jiji častočka. Faza. Povtoriuvanyj rytm. Jakby vona bula… jakby tebeperesliduvalo strachovyšče, ladne zarady tebe na vse, ty b ne vahavsia j chvylyny, ščobspekatysia joho. Pravda ž?

— Pravda.— A može… može, same tomu v neji vyhliad ne strachovyšča? Ce zvjazuje tobi ruky?

Tak pro ce ž i jdeťsia, ščob vony v tebe buly zvjazani!— Šče odna hipoteza na dodatok do miľjona tych, ščo v bibliöteci. Snaut, hodi,

vona… Ni. Ja ne choču biľše pro ce z toboju hovoryty.— Harazd. Ty ž sam počav. I vse-taky podumaj nad tym, ščo vona, zreštoju, tiľky

dzerkalo, v jakomu vidbyvajeťsia častyna tvoho mozku. Jakščo vona j spravdi čarivna, totiľky tomu, ščo čarivnym buv tvij spomyn pro neji. Ty dav recept. Kruhoverť ne zabuvaj!

— Nu j čoho ty chočeš vid mene? Ščob ja… ščob ja spekavś jiji? Ja vže pytav tebe:naviščo ce robyty? Ale ty ne vidpoviv.

— Zaraz vidpovim. Ja ne zaprošuvav tebe siudy na ciu rozmovu. Ne vtručavsia utvoji spravy. Ničoho tobi ne nakazuvav i ne zaboroniav — i ne zrobyv by cioho, naviť jakbyj mih… Ty… ty sam pryjšov siudy j vyklav meni vse… znaješ naviščo? Ni? Ščob skynutyz sebe veś cej tiahar. Ja znaju, jakyj vin važkyj, liubyj mij! Tak, tak, znaju, i ne perebyvaj

mene! Ja ni v čomu tobi ne pereškodžaju, ale ty — ty sam chočeš, ščob ja tobi pereškodyv.Jakby ja stav tobi na zavadi, ty, može, rozčerepyv by meni holovu, meni, zliplenomu ztakoho ž tista ščo j ty, i sam vidčuv by sebe liudynoju. A tak… ty ne možeš daty vsiomuciomu rady j čerez te sperečaješsia zi mnoju… a, po suti, z samym soboju! Skažy meni šče,ščo ty tiažko pobyvatymešsia, jakščo vona raptom ščezne… A vtim, ne kažy ničoho.

— Nu znaješ! Ja pryjšov, ščob rozpovisty tobi prosto z počuttia lojaľnosti, ščo zbyra-jusia zalyšyty razom z neju stanciju, — sprobuvav ja vidbyvatyś vid nioho, ale moji slovaprozvučaly neperekonlyvo naviť dlia mene samoho.

Snaut znyzav plečyma.— Cilkom možlyvo, ščo ty zostanešsia pry svojij dumci. Jakščo ja j zahovoryv z toboju

pro ce, to tiľky tomu, ščo ty zajšov uže nadto daleko, a vertatysia nazad, sam rozumiješ…Prychoď zavtra vranci hodyni o devjatij nahoru, do Sartoriüsa… Pryjdeš?

— Do Sartoriüsa? — zdyvuvavś ja. — Ale ž vin nikoho ne vpuskaje do sebe. Ty kazav,ščo jomu ne možna naviť podzvonyty.

— Vin uže vse jakoś uladnav. My z nym pro ce ne rozmovliajemo, rozumiješ… Ty —zovsim inša rič. Ale zaraz ce ne tak važlyvo. Nu to jak, pryjdeš zavtra vranci?

— Pryjdu, — burknuv ja j pyľno podyvyvsia na Snauta.Joho liva ruka niby nenarokom opynylasia za dverciatamy šafy. Koly vony pročyny-

lysia? Mabuť, uže davno, ale, zbudženyj cijeju nepryjemnoju dlia mene rozmovoju, ja nezvernuv uvahy. Ce bulo jakoś nepryrodno… Nače, vin tam ščoś chovav. Abo chtoś trymavjoho za ruku. Ja oblyzav huby.

— Snaut, ščo z toboju?— Vyjdy, — skazav vin tycho j napročud spokijno. — Vyjdy.Ja vyjšov i začynyv za soboju dveri, osiajani promeniamy bahrianoji zahravy. Heri

sydila na pidlozi, krokiv za desiať vid dverej, pid samisińkoju stinoju; pomityvšy mene,pidchopylasia.

— Bačyš? — zapytala vona z jakymś hariačkovym blyskom v očach. — Udalosia,Krise… Ja taka rada. Može, može, vidteper use bude krašče j krašče…

— O, zvyčajno, — neuvažno vidpoviv ja.My povertalysia do svojeji kimnaty, a ja vse dumav pro tu idiötśku šafu… Nevže,

nevže vin chovav tam?.. A vsia naša rozmova? V mene vraz spalenily ščoky, i ja mymochiťpoter jich. Bože, jake naviženstvo! I do čoho ž my vlasne, domovylysia? Ni do čoho. Ščo-pravda, zavtra vranci…

I raptom mene pojniav strach, majže takyj samyj, jak i mynuloji noči. Moja encefa-lograma! Povnyj zapys usich mozkovych procesiv, perekladenyj na kolyvannia pučka pro-meniv, bude poslano vnyz. U hlyb cioho neosiažnoho, bezmežnoho čudovyśka. Jak ce ska-zav Snaut: «…Ty tiažko pobyvatymešsia, jakščo vona raptom ščezne…» Encefalograma— ce povnyj zapys. I pidsvidomych procesiv tež. A jakščo ja choču, ščob vona znykla, za-hynula? Bo inakše chiba ja zdyvuvavsia b tak, koly vona zalyšylasia žyva pislia tijejižachlyvoji sproby pokinčyty z soboju? Čy možna vidpovidaty za vlasnu pidsvidomisť? Alejakščo ja za neji ne vidpovidaju, to chto? Ščo za idiötyzm! Jakoho bisa ja pohodyvsia, ščobsame mij, mij… Zvyčajno, ja možu poperednio oznajomytysia z cym zapysom, odnak roz-šyfruvaty joho ne zumiju. Ta j nichto cioho ne zumije. Chiba ščo fachivci, ale j vony tiľkyv zahaľnych rysach zmožuť vyznačyty, pro ščo dumav piddoslidnyj, napryklad, ščo vinrozvjazuvav matematyčnu zadaču, prote zjasuvaty, jaku same, vže ne zdatni. Vony tver-

diať, ščo zrobyty ce nemožlyvo, bo encefalograma — lyše vypadkova sumiš bezliči proce-siv, jaki vidbuvajuťsia odnočasno, i tiľky častyna z nych maje psychologičnu «pidkladku».A pidsvidomi… pro nych nichto naviť hovoryty ne choče, to de vže tam rozšyfrovuvatyčyjiś spomyny — i ti, jaki šče ževrijuť u pamjati, i ti, jaki vže zovsim zabuto… Ale čomu jatak bojusia? Sam že kazav uranci Heri, ščo cej experyment ničoho ne dasť. Bo jakščo vženaši nejrofiziölogy nespromožni rozšyfruvaty zapys, to jak ce može zrobyty zovsim čužyj,čornyj, ridynnyj veleteń…

Ale ž vin uvijšov u mene nevidomo jak, ščob perevernuty vse v mojij pamjati j vidšu-katy v nij najboliučišyj atom! To chiba ž ja možu v ciomu sumnivatysia? Bez ničyjeji do-pomohy, bez buď-jakoji «promenevoji peredači» promknuvsia vin kriź podvijnu herme-tyčnu obšyvku, kriź tovstu obolonku stanciji, vidšukav u nij moje tilo j zabravsia heť zizdobyččiu…

— Krise… — tycho poklykala mene Heri.Ja stojav bilia iliuminatora, vtupyvšyś nevydiuščymy očyma v hustijuči sutinky.

Lehka, nižna na cij geografičnij šyroti pelena povyvala zori. Suciľnyj, choč i tonkyj šarchmar vysiv tak vysoko, ščo sonce z hlybyny, z-za obriju vybarvliuvalo joho leď pomitnymsribliasto-roževym siajvom.

Jakščo vona potim ščezne, to ce označatyme, ščo ja cioho chotiv. Ščo ja jiji vbyv. Aščo, jak ne pity tudy? Vony ne možuť mene prysyluvaty. Ale ščo ja jim skažu? Pro ce —ani slovečka. Ne možu. Tak, treba prykydatysia, treba brechaty, veś čas i skriź. I vse cetomu, ščo v meni, mabuť, kryjuťsia dumky, zamiry, nadiji — žorstoki, zločynni, bezžalisni,a ja pro nych ničoho ne znaju. Liudyna vyrušyla na zustrič z inšymy svitamy, inšymycyvilizacijamy, ne piznavšy do kincia zakamarkiv hluchych kutiv, hlybokych kolodiaziv,micno zabarykadovanych dverej vlasnoji duši. Vydaty jim Heri… iz soromu? Vydaty jijitiľky tomu, ščo meni brakuje vidvahy?

— Krise… — šče tychše prošepotila Heri.Ja švydše vidčuv, niž počuv, jak vona bezšelesno pidijšla do mene, ale vdav, ščo ne

pomičaju jiji. V ciu chvylynu meni chotilosia pobuvaty na samoti. Meni prosto konče trebabulo pobuty na samoti. Ja šče ni na ščo ne vidvažyvsia, ničoho ne vyrišyv. Stojav nepo-rušno, vdyvliajučyś u potemnile nebo, v zori, jaki buly tiľky prymarnoju tinniu zemnychzirok, i v porožneči, jaka pryjšla na zminu šalenomu vychoru dumok, zrostala mertvušča,bajduža vpevnenisť, ščo deś tam, u nedosiažnych dlia mene hlybynach, ja vže zrobyv vybiri tiľky vdaju, movby ničoho ne stalosia. U mene ne bulo syly naviť znevažaty sebe.

MYSLYTELI— Krise, ce ty čerez toj experyment?Ja ziščulyvsia vid holosu Heri. Vže kiľka hodyn ja ležav bez snu, vtupyvšyś u te-

mriavu, zovsim samotnij. Ja ne čuv naviť dychannia Heri, bo, zaplutavšyś u labirynti nič-nych dumok, prymarnych, napivbezhluzdych, jaki čerez ce nabuvaly novoho značennia,zovsim zabuv pro neji,

— Ščo? Zvidky ty znaješ, ščo ja ne spliu? — zapytav ja, i v mojemu holosi zabrynivstrach.

— Bo čuju, jak ty dychaješ, — vidpovila Heri tycho j až jakoś nače provynno. — Jane chotila tobi zavažaty… Jakščo ne možeš, ne kažy ničoho…

— Ni, čomu ž. Tak, ce čerez toj experyment. Ty vhadala.— Čoho vony vid nioho spodivajuťsia?— Vony j sami ne znajuť. Ale čohoś taky spodivajuťsia. Čoho-nebuď. Ciu operaciju

treba bulo b nazvaty ne «Dumka», a «Vidčaj». Zaraz potribne tiľky odne — liudyna, vjakoji vystačylo b smilyvosti vziaty na sebe vidpovidaľnisť za rišennia. Ale taku smilyvisťbiľšisť vvažajuť zvyčajnisińkym bojahuzstvom, bo ce — vidstup, rozumiješ, vidmova,vteča, nehidna liudyny. Tak niby vjaznuty, tonuty j zachlynatysia v tomu, čoho ne rozu-miješ i nikoly ne zrozumiješ — hidno liudyny.

Ja zmovk, ale ne vstyh zaspokojitysia, jak mene zachliupnuv novyj napad hnivu:— Zvisno, nikoly ne brakuje liudej z praktyčnym pohliadom na svit. Vony kažuť:

jakščo naviť ne vdasťsia vstanovyty kontakt, to, vyvčajučy plazmu, vsi ci marevni žyviutvorennia, jaki vynykajuť z neji, ščob proisnuvaty dobu i potim znovu ščeznuty, — mypiznajemo tajemnyciu materiji, nače ne rozumijuť, ščo vse ce taka ž samoomana, jak, na-pryklad, vidvidyny bibliöteky, zapovnenoji knyžkamy, napysanymy nevidomoju movoju,i nam ničoho inšoho ne lyšajeťsia, tiľky rozhliadaty koliorovi korinci… Ajakže!

— A biľše takych planet nemaje?— Chtozna. Može, j je, ale my znajemo tiľky odnu. V usiakomu razi ce ščoś duže

ridkisne, ne take, jak Zemlia. My zvyčajni, my — trava Vsesvitu j pyšajemosia cijeju svo-jeju zvyčajnistiu, tym, ščo vona taka pošyrena; my dumaly, niby v neji vse možna ubhaty.Z takoju schemoju my smilyvo j radisno vyrušyly vdalečiń — v inši svity! Ale ščo ce take— ti inši svity? My pidkorymo jich abo vony pidkoriať nas — oto j use, pro ščo dumalynaši nikčemni holovy… Ta hodi vže pro ce. Hodi!

Ja vstav i navpomacky znajšov v aptečci plaskyj slojičok iz snotvornym.

— Ja spatymu, liuba, — movyv ja, vidvertajučyś; u temriavi, deś vysoko nadi mnoju,huv ventyliator. — Meni treba spaty. Inakše… sam ne znaju…

Ja siv na ližku. Heri torknulasia mojeji ruky. Ja obniav jiji, nevydymu, j trymav usvojich obijmach, ne vorušačyś, až poky mene zdolav son.

Uranci, koly ja prokynuvsia svižyj i vidpočylyj, experyment vydavsia meni dribny-ceju; ja ne rozumiv, jak mih nadavaty jomu takoji vahy. Te, ščo Heri dovedeťsia pity zimnoju do laboratoriji, tež malo chvyliuvalo mene. Vsi jiji zusyllia pereboroty sebe zvody-lysia naniveć, koly ja na kiľka chvylyn vychodyv z kimnaty, otož ja vidmovyvsia vid po-daľšych sprob zalyšaty jiji odnu, choč vona j napoliahala (proponuvala naviť, ščob ja jijideś zamknuv). Ja poradyv jij uziaty z soboju jakuś knyžku.

Biľše, niž sama procedura, mene cikavylo, ščo ja pobaču v laboratoriji. Krim dosyťvelykych prohalyn na stelažach i v šafach z laboratornym posudom (u dejakych z nychbrakuvalo skla, a skliana plyta odnych dverciat bula v zirčastych triščynach, nemov tutneščodavno točylasia boroťba, i jiji slidy pokvaplyvo, choč i staranno, likviduvaly), u ciomuvelykomu bilo-holubomu zali ne bulo ničoho prykmetnoho. Snaut, vovtuziačyś z aparatu-roju, povodyvsia na dyvo strymano; pojavu Heri vin spryjniav jak ščoś cilkom normaľne jleď vklonyvsia jij zdaleku.

Koly vin protyrav meni skroni j čolo fiziölogičnym rozčynom, pryjšov Sartoriüs. Vinpromknuvś u maleńki dveri zvidkyś iz temriavy. Na niomu buv bilyj chalat i čornyj anty-radiäcijnyj fartuch, jakyj siahav jomu majže do kistok. Dilovytyj, energijnyj, Sartoriüspryvitavsia zi mnoju tak, nemovby my buly spivrobitnyky velykoho zemnoho instytutu jrozstalysia tiľky včora. Lyše teper ja pomityv, ščo mertvoho vyrazu joho oblyččiu nadajuťkontaktni linzy, jaki vin nosyv zamisť okuliariv.

Schrestyvšy ruky na hrudiach, vin dyvyvsia, jak Snaut prybyntovuje do mojeji ho-lovy elektrody, formujučy na nij ščoś na zrazok čalmy. Kiľka raziv vin obviv očyma veśzal, niby ne pomičajučy Heri, jaka sydila na maleńkomu tabureti pid stinoju skulena ivdavala, ščo čytaje knyžku. Koly Snaut vidijšov vid moho krisla, ja povernuv holovu, ob-tiaženu metalom i provodamy, ščob pobačyty, jak vin umykatyme aparaturu, ale Sarto-riüs nespodivano pidniav ruku j uryvčasto zajavyv:

— Doktore Keľvin! Prošu chvylynku vašoji uvahy j zoseredženosti! Ja ne zbyrajusiavam ščoś navjazuvaty, bo ce ničoho ne dalo b, ale vy ne povynni dumaty pro sebe, promene, pro kolehu Snauta, vzahali pro buď-ščo, ščob vykliučyty vypadkovisť okremychindyviduaľnostej, i zoseredytysia na dili, zarady jakoho my siudy prybuly. Zemlia i Soli-aris, pokolinnia doslidnykiv, jaki stanovliať odne cile, choč žyttia kožnoji liudyny maje svijpočatok i kineć, naša napolehlyvisť u prahnenni nalahodyty intelektuaľnyj kontakt, isto-ryčnyj šliach, projdenyj liudstvom, upevnenisť u tomu, ščo joho bude prodovženo v maj-butniomu, hotovnisť pity na buď-jaki žertvy j zdolaty buď-jaki trudnošči, hotovnisť pid-poriadkuvaty vsi osobysti počuttia našij misiji — oś temy, jaki povynni cilkom zapolonytyvašu svidomisť. Ščopravda, vynyknennia asociäcij ne zaležyť povnistiu vid vašoji voli, alete, ščo vy perebuvajete tut, use-taky pidtverdžuje slušnisť poslidovnosti, jaku ja vyznačyv.Jakščo u vas ne bude pevnosti, ščo vy vporalysia z zavdanniam, prošu povidomyty nas proce, i koleha Snaut povtoryť zapys. Času u nas dosyť…

Ostanni slova vin vymovyv z blidoju, cholodnoju usmiškoju na ustach, ne spuska-jučy, odnak, z mene pyľnoho pohliadu.

U meni vse perevertalosia vid potoku cych fraz, vyhološenych z takoju serjoznistiu jznačuščistiu. Na ščastia, Snaut perervav pauzu, jaka nadto zatiahlasia.

— Možna, Krise? — nedbalo j trochy famiľjarno zapytav vin, speršyś liktem na vy-sokyj puľt elektroencefalografa, nenače to bula spynka zvyčajnisińkoho stiľcia.

Ja buv vdiačnyj jomu za te, ščo vin nazvav mene na imja.— Možna, — vidpoviv ja, zapliuščujučy oči.Chvyliuvannia, vid jakoho v mojemu mozku ne lyšylosia žodnoji dumky, ščezlo,

tiľky-no Snaut, zakripyvšy elektrody, poklav paľci na knopky; kriź viji ja pobačyv rože-vuvate svitlo kontroľnych lampočok na čornij paneli aparata. Nepryjemne vidčuttia vidvolohych i cholodnych, nenače monety, metalevych elektrodiv, jaki operizuvaly moju ho-lovu, znyklo. Meni zdalosia, ščo ja — sira, neosvitlena arena. Natovp nevydymych hliada-čiv amfiteatrom otočuvav porožneču i v movčanni jichniomu tanula moja ironična zne-vaha do Sartoriüsa j do Misiji. Napružennia vnutrišnich sposterihačiv, jaki prahnuly zi-hraty improvizovanu roľ, potrochu spadalo. «Heri?» — podumav ja z ohydnym strachom,vyprobovujučy sebe, laden odrazu ž vidstupyty. Jakuś myť ja buv sama nižnisť, ščyryj žaľ,same terpinnia j hotovnisť do nezličennych žertv. Heri, bez syluetu, bez form, bez oblyč-čia, zapovnyla mene do rešty. Naraz kriź jiji bezlykyj, boliuče-sentymentaľnyj obraz u vsijsvojij profesorśkij velyči z siroji piťmy prostupyv Hize, baťko soliarystyky i soliarystiv. Aleja dumav ne pro te hriaziove vyveržennia, ne pro tu smerdiuču bezodniu, jaka pohlynulajoho zoloti okuliary j akuratno pidstryženi syvi vusa — ja bačyv tiľky hraviuru na tytuľnijstorinci monografiji, husto zaštrychovanyj fon navkolo joho holovy, vid čoho vona bulaniby v oreoli; joho oblyččia ne rysamy, a vyrazom dobroporiadnosti, starosvitśkoji roz-važlyvosti tak skydalosia na oblyččia moho baťka, ščo ja, zreštoju, vže ne znav, chto z nychdyvyťsia na mene. I v odnoho, i v druhoho ne bulo mohyly — v naš čas take trapliajeťsiadosyť často j ne vyklykaje osoblyvych perežyvań.

Obraz počav uže znykaty, i ja na myť (ne znaju, skiľky vona tryvala) zabuv pro stan-ciju, pro experyment, pro Heri, pro čornyj Okean — heť pro vse; v meni raptovo spalach-nula vpevnenisť, ščo ci dvoje, vže nežyvych, bezmežno maleńkych, obernenych na žmeńkuprachu liudej zdolaly vse, ščo vypalo na jichniu doliu, i vidčuttia spokoju, vščerť vypovny-všy mene pislia cioho vidkryttia, rozvijalo bezformnyj natovp, jakyj otočuvav siru arenu vnimomu očikuvanni mojeji porazky. Tijeji ž myti klacnula vymknena aparatura, i štučnesvitlo vdarylo meni v oči. Ja zažmuryvsia. Sartoriüs stojav u tij samij pozi, pyľno dyvliačyśna mene; Snaut, povernuvšyś do nioho spynoju, vovtuzyvsia bilia aparata, niby navmysnečovhajučy sandaliamy, jaki spadaly jomu z nih.

— Jak vy vvažajete, doktore Keľvin, experyment udavsia? — prolunav huhniavyj,nepryjemnyj Sartoriüsiv holos.

— Tak, — vidpoviv ja.— Vy cioho pevni? — z vidtinkom podyvu, ba naviť pidozry zapytav Sartoriüs.— Tak.Vid moho rišučoho j rizkoho tonu vin na chvylynu vtratyv svoju považnisť.— Ce… dobre, — burknuv vin i ozyrnuvsia, movby ne znajučy, čym jomu teper zaj-

niatysia.Snaut pidijšov do mene j počav znimaty z mojeji holovy povjazku.Ja vstav i projšovsia po zalu, a tym časom Sartoriüs, jakyj znyk buv u temriavi, po-

vernuvsia z projavlenoju vže j vysušenoju plivkoju. Na desiatioch z lyškom metrach plivkytiahlysia tremtiači zubčasti liniji, schoži na biliastu plisniavu abo pavutynnia na čornijslyźkij celulojidnij stričci.

Meni biľše ničoho bulo tut robyty, ale ja vse šče ne jšov. Moji kolehy vstavyly v oxy-dovanu holovku moduliatora plivku, kineć jakoji Sartoriüs, nedovirlyvo nasupyvšyś, pro-hlianuv šče raz, nemovby namahajučyś rozšyfruvaty sens, ščo kryvsia v cych tremtlyvychlinijach.

Dali experyment provadyvsia za mežamy laboratoriji. Ja bačyv, jak Snaut i Sartoriüspidijšly do puľtiv upravlinnia pid stinoju i pryvely v ruch aparaturu. Strum basovyto za-huv v obmotkach kotušok pid stalevoju pidlohoju. A potim tiľky vohnyky na vertykaľnychzasklenych trubkach indykatoriv pobihly vnyz, pokazujučy, ščo velykyj tubusrenthenivśkoji ustanovky opuskajeťsia u vertykaľnu šachtu, ščob zupynytysia v jiji vid-krytij horlovyni. Vohnyky zastyhly na najnyžčych podilkach škaly, j Snaut počav zbi-ľšuvaty napruhu, poky strilky, a točniše, bili smužky, ščo pravyly za nych, zrobyly, chyt-nuvšyś, pivoberta pravoruč. Hudinnia strumu stalo ledve čutnym, ničoho biľše ne vi-dbuvalosia, bobiny z plivkoju obertalysia pid kožuchom, tak ščo jich tež ne bulo vydno,ličyľnyk metražu tycheńko cokav, nače hodynnykovyj mechanizm.

Heri dyvylasia ponad knyžkoju to na mene, to na Snauta j Sartoriüsa. Ja pidijšov doneji. Vona zapytaľno hlianula na mene. Experyment uže zakinčuvavsia, Sartoriüs poviľnopidijšov do nevelykoji konusnoji holovky aparata.

— Chodimo?.. — samymy lyše hubamy zapytala Heri.Ja kyvnuv. Vona pidvelasia. Ni z kym ne proščajučyś — meni zdavalosia, ščo proš-

čatyś nedorečno — ja projšov povz Sartoriüsa.Za iliuminatoramy verchnioho korydora, ščo buly vysoko vhori, palala napročud

harna zahrava. Ce bula ne zvyčajna, pochmura, kryvavo-červona zahrava, a vsi vidtinkyopovytoho serpankom, usypanoho sribnym pylom roževoho kolioru. Važka, bezladno

zbryžena čornota bezmežnoji rivnyny Okeanu, zdavalosia, vidpovidala na ce nižne siajan-nia brunatno-fiöletovym, mjakym polyskom. Tiľky v samisińkomu zeniti nebo vse šče za-lyšalosia jaro-rudym.

Ja raptom zupynyvsia poseredyni nyžnioho korydora. Meni strašno bulo naviť po-dumaty pro te, ščo my znovu, nače v tiuremnij kameri, zamknemosia v svojij kimnati, zjakoji vydno tiľky Okean.

— Heri, — skazav ja, — meni… meni treba zazyrnuty do bibliöteky… Ty ne zapere-čuješ?

— Nu ščo ty, ja ochoče pošukaju sobi tam ščoś počytaty, — vidpovila vona z trochyvdavanoju žvavistiu.

Ja vidčuvav, ščo z učorašnioho dnia miž namy vynykla jakaś triščyna, i rozumiv, ščopovynen buty bodaj trochy čujnišym do Heri, ale mene raptom pojniala cilkovyta apatija.Ne znaju, ščo mohlo b mene z neji vyvesty. My povertalysia nazad korydorom, jakyj po-chylo spuskavsia do maleńkoho tambura z trioma dveryma; miž nymy, nače u vitrynachza kryštalevo čystymy šybkamy, rosly kvity.

Seredni dveri, ščo vely do bibliöteky, buly z oboch bokiv obbyti tysnenoju štučnojuškiroju; vidčyniajučy jich, ja ščorazu chtozna-čomu namahavsia ne torkatysia jiji. U vely-komu kruhlomu zali z blido-sribliastoju steleju, rozmaliovanoju stylizovanymy sonciamy,bulo trochy procholodniše.

Ja proviv rukoju vzdovž korinciv zibrannia klasyčnych prać iz soliarystyky i vže cho-tiv buv uziaty peršyj tom Hize, toj, z hraviuroju na frontyspisi pid cyharkovym paperom,jak raptom pobačyv nepomičenyj mynuloho razu hrubyj, formatu in-oktavo tom Hra-vinśkoho.

Ja siv na mjakyj stileć. U zali panuvala hlyboka tyša. Za mojeju spynoju Heri hortalajakuś knyžku — ja čuv lehkyj šelest storinok pid jiji paľciamy.

Posibnyk Hravinśkoho, jakyj studenty najčastiše prosto zazubriuvaly, javliav sobojuzbirnyk usich — vid «Abiölogičnoji» do «Jadernoji» — soliarystyčnych hipotez, roztašo-vanych za alfavitom. Kompiliator, jakyj ni razu ne bačyv Soliarisa, pereryv usi monogra-fiji, protokoly expedycij, zapysy j donesennia tych časiv, reteľno vyvčyv naviť uryvky zprać planetologiv, kotri doslidžuvaly inši planety. Vin sklav katalog, ščo inodi vražav svo-jeju lakoničnistiu formuliuvań, časom i tryviäľnych, bo vony sproščuvaly vytončenuskladnisť dumok, ščo porodyly ci hipotezy; a vtim, cia pracia, zadumana jak encyklope-dyčna, teper mala skoriše cinnisť kurjozu; tom bulo vydano dvadciať rokiv tomu, a za cejčas vyrosla cila hora novych hipotez, jaki ne vmistylysia b u žodnij knyžci. Ja probihočyma alfavitnyj pokažčyk avtoriv, nače spysok polehlych — malo chto z-pomiž nychlyšyvsia žyvyj, ta j ti vže aktyvno v soliarystyci, mabuť, ne praciuvaly. Use ce bahatstvodumok, jake ochopliuvalo najriznomanitniši napriamky, stvoriuvalo vražennia, ščo chočab odna iz cych hipotez neodminno maje buty istynnoju, bo nemožlyvo ujavyty sobi, ščobdijsnisť ne vidpovidala žodnomu z miriädiv vykladenych tut zdohadiv. U peredmovi dotomu Hravinśkyj podilyv vidomi jomu šistdesiat rokiv soliarystyky na periödy. Pid časperšoho, počatkovoho periödu doslidžennia planety Soliaris nichto, vlasne, ne vysuvavhipotez svidomo. Todi prosto intujityvno, jak pidkazuvav «zdorovyj hluzd», vyrišyly, ščoOkean — mertvyj, chimičnyj konglomerat, potvorna drahlysta masa, jaka, omyvajučy pla-netu, zavdiaky svojij «kvazivulkaničnij» dijaľnosti volodije zdatnistiu formuvaty chy-merni utvorennia i vnaslidok spontannoho avtomatyzmu procesiv stabilizuje nepostijnu

orbitu planety, tak samo jak majatnyk utrymujeťsia v raz zadanij ploščyni svoho kolyvan-nia. Ščopravda, vže čerez try roky Maženon vyslovyv prypuščennia, ščo «drahlystamašyna» — ne ščo inše, jak ščoś žyve vid pryrody, ale Hravinśkyj periöd biölogičnychhipotez datuvav tiľky čerez devjať rokiv, koly zdohad Maženona, jakyj spočatku nichto nepidtrymuvav, počav zavojovuvaty dedali biľše prychyľnykiv. U nastupni roky bulo stvo-reno duže bahato dosyť skladnych, pidpertych biömatematyčnym analizom, detaľnychteoretyčnych modelej žyvoho Okeanu. Vidtak nastav tretij periöd, periöd rozpadu mono-litnoji dosi dumky včenych i pojavy bahatioch škil, jaki zmahalysia j zavziato borolysiamiž soboju. Ce bula doba dijaľnosti Panmallera, Štroblia, Frejhauza, Le-Hreja, Osypo-vyča. Vsiu spadščynu Hize bulo piddano nyščivnij krytyci. Zjavylysia perši atlasy, kata-logy, stereofotografiji asymetriäd, ščo doty vvažalysia utvorenniamy, jaki ne piddajuťsiavyvčenniu; zlam stavsia zavdiaky novij aparaturi z dystancijnym keruvanniam, jaku spri-amovuvaly v klekotlyvi bezodni veletiv, choč vony ščomyti zahrožuvaly vybuchnuty. Todiž pid čas burchlyvych superečok počaly lunaty okremi nesmilyvi holosy minimalistiv, jakitverdyly: koly naviť ne vdasťsia vstanovyty horezvisnoho «kontaktu» z «rozumnoju po-tvoroju», to j todi vyvčennia mimojidiv — zastyhlych mist ta kuliastych hir, ščo jich Okeanvykydaje, ščob znovu pohlynuty, prynese veľmy cinni chimični j fizyčno-chimični piznan-nia, novi vidomosti pro strukturu molekul-hihantiv. Ale z propovidnykamy takych idejnichto ne vvažav za potribne naviť polemizuvaty. Bo same v cej periöd zjavylysia aktuaľnij siohodni katalogy typovych metamorfoz ta biöplazmatyčna teorija mimojidiv Franka,choč i vidkynuta jak chybna, a prote vyznana čudovym zrazkom šyroty myslennia j logiky.

Ci «periödy Hravinśkoho», jaki naličuvaly zahalom ponad try desiatylittia, buly ro-kamy najivnoji molodosti, stychijno optymistyčnoho romantyzmu, narešti, zriloji soli-arystyky, poznačenoji peršymy skeptyčnymy holosamy. Vže naprykinci dvadciatypjatyrič-čia znovu vidrodylyś kolojidno-mechanistyčni hipotezy pro apsychičnisť soliariänśkohoOkeanu. Buď-jaki pošuky svidomoji voli, cilespriamovanosti procesiv, dij, motyvovanychvnutrišnimy potrebamy Okeanu, bulo prohološeno chyboju ciloho pokolinnia doslidnykiv.Zapal, z jakym sprostovuvalyś jichni tverdžennia, pidhotuvav osnovu dlia tverezych, ana-lityčno obgruntovanych, bazovanych na reteľnij faktografiji doslidžeń hrupy Holdena,Eonidesa, Stolivy; ce buv čas strimkoho rozbuchannia j rozrostannia archiviv, kartotekmikrofiľmiv, čas sporiadžennia čyslennych expedycij, osnaščenych najriznomanitnišojutechnikoju, samofixujučymy rejestratoramy, optymetramy, zondamy — vsim, ščo tiľkymohla daty Zemlia. U dejaki roky v doslidženniach braly učasť ponad tysiaču čolovik. Od-nak uže todi, koly temp nevpynnoho nakopyčennia materiäliv use šče narostav, natchnen-nia včenych povoli počalo zhasaty. Tak uže v optymistyčnyj periöd, meži jakoho važkotočno vyznačyty, rozpočavsia zanepad experymentaľnoji soliarystyky.

Joho charakteryzuvaly peredusim taki jaskravi j smilyvi — chto v svojich stverdžen-niach, a chto v zaperečenniach — indyviduaľnosti, jak Hize, Štrobľ, Sevada; Sevada —ostannij z velykych soliarystiv — zahynuv za vypadkovych obstavyv: u rajoni pivdennohopoliusa planety, prypustyvšyś takoji bezhluzdoji pomylky, jakoji ne prypustyvsia b naviťnovačok. Na očach u sotni sposterihačiv vin spriamuvav svij aparat, ščo letiv nyźko nadOkeanom, u hlyb «švydkuna», jakyj javno postupavsia jomu dorohoju. Hovoryly pro jakuśraptovu slabisť, neprytomnisť pilota čy nespravnisť keruvannia; naspravdi ž, jak na mene,ce bulo perše samohubstvo, peršyj raptovyj vybuch vidčaju.

Peršyj, ale ne ostannij. Odnak Hravinśkyj pro ce ne zhaduvav žodnym slovom, jasam dopovniuvav daty, fakty j podrobyci, dyvliačyś na požovkli, vkryti dribnym biserom

liter storinky.Zreštoju, takych patetyčnych sprob pokinčyty žyttia samohubstvom opislia vže ne

bulo. Znykly j jaskravi indyviduaľnosti. Nichto ne doslidžuje, čomu zjavliajuťsia včeni,jaki prysviačujuť sebe same cij, a ne inšij haluzi planetologiji. Liudy vyniatkovych zdib-nostej i velyčeznoji syly voli narodžujuťsia dosyť často, važko tiľky peredbačyty, jaku sferudijaľnosti vony oberuť. Jichnia učasť abo neučasť u pevnij haluzi doslidžeń zaležyť, ma-buť, lyše vid perspektyv, jaki vona vidkryvaje. Po-riznomu ociniujučy klasykiv soli-arystyky, nichto ne može vidmovyty jim u talanti, a inodi j u heniäľnosti. Najkraščychmatematykiv, fizykiv, vyznačnych fachivciv u haluzi biöfizyky, teoriji informaciji, elek-trofiziölogiji movčaznyj hihant pryvabliuvav do sebe protiahom desiatyliť. I raptom ar-mija doslidnykiv z roku v rik počala vtračaty svojich voždiv. Zalyšylasia sira, bezimennamasa terpelyvych zbyračiv faktiv, kompiliatoriv, oryginaľnych experymentatoriv, ale vžene bulo čyslennych, zadumanych u masštabi planety expedycij, smilyvych, uzahaľniu-jučych hipotez.

Soliarystyka javno počynala rozvaliuvatyś, i niby akompanementom, paralelliu dojiji dedali nyžčoho letu bula pojava syly-sylennoji hipotez pro deheneraciju, rehres, invo-liuciju soliariänśkych moriv, hipotez, jaki vidriznialyś odna vid odnoji tiľky druhoriad-nymy detaliamy. Čas vid času narodžuvalysia smilyviši, cikaviši dumky, ale vsi vony bulyodnostajni v tomu, ščo Okean, vyznanyj kincevym produktom rozvytku, davno, tysiačo-littia tomu, perežyv periöd najvyščoji orhanizaciji, a teper, cilisnyj tiľky fizyčno, uže roz-padavsia na čyslenni, nepotribni, bezhluzdi, agonizujuči utvorennia. Otže, vsepohlyna-juča agonija protiahom cilych stoliť, — tak doslidnyky spryjmaly Soliaris, šukajučy v pro-cesach, ščo vidbuvalysia v ridynnomu tili, projaviv chaosu j anarchiji i vodnočas ubačajučyv «dovhunach» čy mimojidach oznaky novych utvoreń; zreštoju cej napriamok stav ma-niäkaľnym, i vsia naukova literatura v nastupni sim-visim rokiv peretvorylaś na zibran-nia obraz, — choč, pevna rič, žoden avtor vidverto ne vyslovliuvav svojich počuttiv, —niby pomščajučyś na sirij masi soliarystiv za te, ščo vona vtratyla svojich provodyriv; tymčasom objekt jichnioho vyvčennia i dali zalyšavsia bajdužym, niby ihnoruvav svojich do-slidnykiv.

Ja buv znajomyj z oryginaľnymy praciamy, ščo ne vvijšly do cioho katalogu soli-arystyčnoji klasyky (jak na mene, zovsim nespravedlyvo), kiľkanadciatioch jevropejśkychpsychologiv, jaki protiahom dovhoho času vyvčaly hromadśku dumku, zbyrajučy duže pe-resični, inodi naviť nekompetentni vyslovliuvannia, i vstanovyly takym čynom dyvovyžnuzaležnisť stavlennia nefachivciv do cijeji problemy vid procesiv, jaki paraleľno vidbuvaly-sia v koli naukovciv.

U sferi koordynacijnoji hrupy Instytutu planetologiji, tam, de porušuvalosia pytan-nia pro materiäľnu pidtrymku doslidžeń, tež vidbuvalysia zminy, jaki znachodyly svij vi-dbytok u postijnomu, choč i postupovomu skoročenni biudžetu soliarystyčnych instytutivta baz, a takož u finansuvanni expedycij, ščo vyrušaly na planetu.

Holosy, jaki napoliahaly na potrebi zhortannia doslidžeń, čerhuvalysia z vymohamyzastosuvaty energijniši zasoby, ale nichto, mabuť, ne pišov dali administratyvnoho dyrek-tora Vsezemnoho kosmologičnoho instytutu, kotryj napolehlyvo tverdyv, ščo žyvyj Okeanzovsim ne ihnoruje liudej, a prosto ne pomičaje jich, jak slon murachu, ščo povzaje v niohopo spyni, i dlia toho, ščob pryvernuty joho uvahu j skoncentruvaty jiji na nas, treba za-stosuvaty mohutniši podraznyky j vykorystaty mašyny-hihanty v masštabach usijeji pla-

nety. Cikavoju detalliu tut bulo te, ščo, jak ironično pidkresliuvala presa, na takych doro-hych zachodach napoliahav dyrektor Kosmologičnoho instytutu, a ne Instytutu planeto-logiji, kotryj finansuvav doslidžennia Soliarisa. Ce bula ščedrisť za rachunok čužoji ky-šeni.

A potim vyr novych hipotez, vlasne, vidrodžennia z dejakymy, nesuttievymy zmi-namy starych, odni z jakych bulo zabuto, a inši navpaky, korystuvalysia perebiľšenojuuvahoju — vse ce zavodylo soliarystyku, dosi taku jasnu, nezvažajučy na čyslenni vidha-lužennia, v dedali skladnišyj, povnyj hluchych kutiv labirynt. V atmosferi zahaľnojizbajdužilosti, zastoju ta rozčaruvannia druhyj, bezplidnyj, paperovyj okean tovaryšyvOkeanu soliariänśkomu.

Rokiv za dva do toho, jak ja, vypusknyk Instytutu, počav praciuvaty v laboratorijiGibariana, bulo zasnovano fond Metta-Irvinga, pryznačenyj dlia zaochočennia tych, chtoznajde sposib vykorystaty dlia potreb liudyny energiju okeaničnoho hleju. Ce spokušalo jraniše, i ne raz kosmični korabli pryvozyly na Zemliu vantaž plazmatyčnych drahliv. Do-vho j terpliače vyvčaly metody jich konservuvannia, zastosovujučy vysoki abo nyźki tem-peratury, štučni, schoži na soliariänśki, mikroatmosferu ta mikroklimat, fixuvaly vypro-miniuvannia, vykorystovuvaly tysiači chimičnych reaktyviv — i vse ce lyše dlia toho, ščobsposterihaty biľš čy menš mliavyj proces rozpadu, vtim, jak i vsi inši peretvorennia, zvy-čajno, ne raz ščonajsumlinniše opysuvani na riznych stadijach — samoznyščennia, vy-sychannia., rozridžennia pervynnoho i vtorynnoho, rannioho čy piznioho. Analogični na-slidky davaly takož usi proby, vziati z riznych častyn i utvoreń plazmy. Riznylysia tiľkyšliachy, jaki vely do kincevoho rezuľtatu — lehkoji, mov popil, stonšenoji autofermentaci-jeju rečovyny z metalevym polyskom. Jiji sklad, spivvidnošennia elementiv i chimični for-muly mih nazvaty naviť uvi sni peršyj-lipšyj soliaryst.

Nevdača, jakoji zaznala sproba zberehty žyttia — čy choča b tymčasovu vehetaciju vstani hipotermiji — menšoji čy biľšoji častyny potvory poza jiji planetarnym orhanizmom,porodyla teoriju, rozroblenu školoju Meńje ta Prorocha: treba rozhadaty, po suti, lyšeodnu-jedynu tajemnyciu, a koly kliuč do neji bude pidibrano, vse vraz stane jasnym…

Do pošukiv takoho kliuča — cioho filosofśkoho kamenia Soliarisa — často bralysia,marnujučy čas i syly, liudy, kotri ne maly nijakisińkoho vidnošennia do nauky. Tož kolysoliarystyka vidličuvala vže svoje četverte desiatyriččia, kombinatoriv-mańjakiv, jaki nemaly ničoho spiľnoho z naukoju, prote buly oderžymi cijeju prystrastiu dužče, niž jichnipoperednyky, cych tak zvanych prorokiv «perpetuum-mobile» čy «kvadratury kola», zja-vylosia stiľky, ščo ce vže počynalo nabyraty charakteru epidemiji, vyklykajučy zanepoko-jennia v dejakych psychologiv. Odnak mynulo šče kiľka rokiv, i prystrasť cia zhasla, a kolyja hotuvavsia do poliotu na Soliaris, pro neji vže biľše ne pysaly v hazetach ta j vzahali nehovoryly; jak, zreštoju, j pro zahadku Okeanu.

Stavliačy na misce tom Hravinśkoho, — a knyžky na polyci buly roztašovani v alfa-vitnomu poriadku, — ja pobačyv maleńku brošurku Hrattenstroma, ledve pomitnu seredtovstennych foliäntiv. Ce buv odyn z kurjoziv soliarystyky, pracia, spriamovana — v bo-roťbi za rozuminnia nadliudśkoho — proty samych liudej, proty liudyny, zlisnyj paskviľna rid liudśkyj, po-matematyčnomu sucha rozvidka samouka, jakyj, opublikuvavšy speršunyzku nezvyčajnych dodatkiv do dejakych dosyť specyfičnych i skoriše druhoriadnych roz-diliv kvantovoji fizyky, v cij svojij holovnij obsiahom usioho na kiľkanadciať storinok ne-ordynarnij praci namahavsia dovesty, ščo nauka, naviť na peršyj pohliad duže abstraktna,

hranyčno teoretyčna i matematyčno obgruntovana, naspravdi dosiahla nebahato — vsi-oho na krok čy na dva viddalylasia vid doistoryčinoho, hrubo-čuttievoho, antropomorfič-noho rozuminnia dovkolyšnioho svitu. Šukajučy v rivnianniach teoriji vidnosnosti, v teo-remach sylovych poliv, u parastatyci, v hipotezach jedynoho kosmičnoho polia slidy ploti,vse te, ščo je pochidnym vid našych orhaniv čuttia, budovy našoho orhanizmu, obmeže-nosti j uboztva tvarynnoji fiziölogiji, Hrattenstrom zrobyv ostatočnyj vysnovok: ni projakyj «kontakt» liudyny z neliudynopodibnoju, ahumajidaľnoju cyvilizacijeju ne možebuty j nikoly ne bude naviť movy. V ciomu paskvili na veś rid liudśkyj žodnoho razu nezhaduvavsia mysliačyj Okean, ale joho prysutnisť, niby vtilena u znevažlyvo triümfujučemovčannia, vidčuvalasia majže v kožnij frazi. Prynajmni ja tak spryjmav jiji, uperše zna-jomliačyś z brošuroju Hrattenstroma. Ce bula jakaś kurjozna pracia, ščo ne mala ničohospiľnoho z soliarystykoju v zvyčnomu rozuminni, — v klasyčne zibrannia vona potrapylatiľky zavdiaky tomu, ščo tudy jiji postavyv sam Gibarian; zreštoju vin peršyj i dav menijiji počytaty.

Z dyvnym, schožym na povahu počuttiam ja oberežno postavyv na polyciu tonkyj,naviť neopravlenyj drukarśkyj vidbytok. Kinčykamy paľciv ja torknuvsia zeleno-bron-zovoho «Soliarystyčnoho aľmanachu». Pry vsiomu chaosi j pry vsij beznadiji, ščootočuvala nas, perežyte protiahom kiľkanadciatioch dniv, bezperečno, dopomohlo namrozibratysia v nyzci holovnych problem, jaki rokamy vyklykaly bezplidni superečky j nasproby rozvjazannia jakych bulo zmarnovano more čornyla.

U tomu, čy žyva istota Okean, teper mih sumnivatysia chiba ščo chtoś upertyj ischyľnyj do paradoxiv. Ale zaperečuvaty najavnisť u nioho psychiky, — bajduže, ščo ro-zumilosia pid cym slovom, — bulo vže nemožlyvo. Te, ščo Okean duže dobre pomičajenašu prysutnisť nad soboju, stalo očevydnym… Vže same ce tverdžennia perekresliuvalocilyj napriam u soliarystyci, prychyľnyky jakoho prohološuvaly Okean «svitom u sobi»,«žyttiam u sobi», vvažajučy, ščo vnaslidok povtornoho vidmyrannia vin pozbuvsia vlasty-vych jomu kolyś orhaniv čuttia j čerez te ničoho ne znaje pro isnuvannia zovnišnich javyščta objektiv; ščo vin zoseredženyj lyše na kruhoverti hihantśkych tečij myslennia, tvorcemjakych je bezodnia, kotra vyruje pid dvoma sonciamy. Krim toho, my dovidalysia, ščoOkean umije te, čoho my sami ne vmijemo, — vin štučno syntezuje liudśki tila, ba naviťudoskonaliuje jich, vnosiačy v jichniu subatomnu strukturu nezbahnenni zminy, vid-povidno, mabuť, do mety, jakoju vin pry ciomu keruvavsia.

Otže, Okean isnuvav, žyv, dumav, dijav; šans zvesty «problemu Soliarisa» do non-sensu abo do nulia, ideja, ščo Okean — nijaka ne Istota, a tomu my ničoho čy majže ničohone prohrajemo, — vtratyly pid soboju grunt raz i nazavždy. Teper liudy, chotily vony tohočy ni, maly zvažaty na takoho susida, i choč jich viddilialy vid nioho biľjony kilometrivporožneči, prostir bahatioch svitlovych rokiv, vin use ž taky stojav na dorozi jichnioji ex-pansiji, do toho ž zbahnuty joho bulo kudy važče, niž reštu Vsesvitu.

Možlyvo, my dosiahly povorotnoho etapu istoriji, dumav ja. Tož namir vidstupyty,vidijty teper abo v nedalekomu majbutniomu mih buty slušnym, naviť likvidaciju samojistanciji ja vvažav cilkom možlyvoju i reaľnoju. Odnak ja ne viryv, ščo ce može ščoś zara-dyty. Same isnuvannia mysliačoho kolosa nikoly vže ne dasť liudiam spokoju. Chaj vonyoblitajuť usi galaktyky i vstanovliať kontakt z inšymy cyvilizacijamy schožych na nasstvoriń — Soliaris zavždy bude vyklykom, kynutym liudyni.

I šče odyn nevelykyj tom u škirianij opravi zahubyvsia sered vypuskiv «Aľmana-chu». Jakuś myť ja rozdyvliavsia korineć, potemnilyj vid dotyku liudśkych paľciv, a todi

rozhornuv staru knyžku. Ce buv «Vstup do soliarystyky» Munciüsa. Meni pryhadalasianič, jaku ja proviv nad neju, usmiška Gibariana, koly vin davav meni cej svij prymirnyk,i zemnyj svitanok, ščo spalachnuv u vikni, tiľky-no ja dočytav do slova «kineć», «Soli-arystyka, — pysav Munciüs, — svojeridna religija kosmičnoho viku, vira v šatach nauky;kontakt, meta, jakych my prahnemo, taki ž tumanni j malojmovirni, jak žytija sviatychčy prychid mesiji. Naši doslidžennia — ce liturhija v metodologičnych formulach, a smy-renna pracia včenych — očikuvannia zdijsnennia našych mrij, blahoviščennia, bo nemajej ne može buty nijakych mostiv miž Soliarisom i Zemleju. Ci očevydni fakty, jak i bahatoinšych, — brak spiľnoho dosvidu, jedynych poniať, ščo nymy možna bulo b obminiuvaty-sia, — soliarysty vidkydajuť, jak virujuči vidkydajuť arhumenty, kotri sprostovujuť jich-niu viru. A vtim, čoho liudy možuť čekaty, čoho spodivatysia, «vstanovyvšy informacijnyjzvjazok» z mysliačymy moriamy? Pereliku perežyvań, povjazanych z bezmežnym u časiisnuvanniam, takym davnim, ščo sami moria ne pamjatajuť, mabuť, koly vony postaly?Opysu bažań, prystrastej, nadij i straždań, porodženych tvorenniam žyvych hir, utilen-niam matematyky v buttia, samostijnosti j smyrennia — v sutnisť? Ale ž use ce znannia,jaki nemožlyvo peredaty; naviť pereklavšy jich na jakuś zemnu movu, marno šukaty vnych cinnostej i značennia — vony zalyšaťsia po toj bik. A vtim, «prychyľnyky» kontaktu,naviť sami sobi v ciomu ne pryznajučyś, očikujuť skoriše poetyčnoho, niž naukovohopiznannia, biľše toho — odkrovennia, jake rozkrylo b jim sens samoji liudyny! Soli-arystyka — ce vidrodžennia davno pomerlych mifiv, plid mistyčnoji tuhy, pro jaku vid-kryto, na poven holos, liudy vže ne navažujuťsia hovoryty, a jiji narižnyj kamiń, hlybokozachovanyj u fundamenti cijeji sporudy, — nadija na poriatunok…

Ale nezdatni vyznaty ciu pravdu, soliarysty staranno obchodiať buď-jaki tlumačen-nia kontaktu, tož vin u jichnich praciach nabuvaje charakteru čohoś ostatočnoho, i jakščopopervach, pry tverezomu šče pidchodi, joho vvažaly počatkom, vstupom, vychodom nanovyj šliach, odyn iz bahatioch, to z rokamy vin staje dlia nych vičnistiu i nebom…

Prostyj i hirkyj analiz Munciüsa, cioho «jeretyka» planetologiji, blyskuče zaperečuje,rozvinčuje soliarystyčnyj mif čy točniše mif pro Misiju Liudyny. Cej peršyj holos, jakyjvidvažyvsia prolunaty šče v časy cilkovytoji doviry do soliarystyky, u periöd jiji romantyč-noho rozvytku, bulo proihnorovano, zustrinuto movčanniam. I ce zrozumilo, bo vyznatytverdžennia Munciüsa označalo perekreslyty vsiu todišniu soliarystyku. A fundatoriv no-voji, tverezoji, bezprystrasnoji, marno bulo spodivatysia. Čerez pjať rokiv pislia smertiMunciüsa, koly joho pracia stala bibliögrafičnoju ridkistiu, koly jiji vže ne možna buloznajty ni v soliarystyčnych, ni v filosofśkych zibranniach bibliötek, vynykla škola, na-zvana joho imenem, utvorylosia kolo norveźkych učenych, sered jakych bulo kiľka jaskra-vych indyviduaľnostej, ščo perejnialy joho spadščynu; zamisť spokijnoho vykladu Mun-ciüsa zjavylasia doškuľna ironija Erla Ennessona i jakaś zvuľharyzovana, spožyvaćkasoliarystyka, abo krašče skazaty «utylitarystyka» Faelangy; cej ostannij, vidkynuvšy vsifantastyčni nadiji na cyvilizovanyj kontakt, na intelektuaľnyj zvjazok dvoch cyvilizacij,prahnuv zoseredyty vsiu svoju uvahu na konkretnij korysti, jaku možuť daty sami dosli-džennia. Prote poriad z bezkompromisnym, čitkym analizom Munciüsa praci vsich johoduchovnych učniv zdajuťsia druhoriadnymy, jakščo ne prosto populiaryzatorśkymy, zavyniatkom chiba ščo prać Ennessona ta šče, može, Takaty. Vlasne, Munciüs sam dovivuse do kincia, nazvavšy peršyj periöd soliarystyky periödom «prorokiv», do jakych zara-chuvav Hize, Holdena, Sevadu, druhyj — «velykym rozkolom», rozpadom jedynoji soli-arystyčnoji viry na bezlič viruvań, jaki borolysia miž soboju; peredbačyv vin i tretij periöd

— periöd dohmatyzmu j scholastyčnoho zakosteninnia, jakyj nastane, koly bude vyvčenovse, ščo tiľky možna vyvčyty. Odnak cioho ne stalosia, «Gibarian, — dumav ja, — takymav raciju, vvažajučy katehoryčnyj vysnovok Munciüsa nadzvyčajnym sproščenniam,jake zalyšalo ostoroń use te, ščo v soliarystyci kontrastuvalo z elementamy viry; v soli-arystyci, kazav Gibarian, use vyrišuje ne vira, a napolehlyva, ščodenna pracia, nevtomnedoslidžennia konkretnoji, materiäľnoji planety, jaka obertajeťsia dovkola dvoch sonć».

U knyžci Munciüsa ležav skladenyj udvoje, zovsim požovklyj vidbytok iz ščokvar-taľnyka «Dodatok do soliarystyky», odnijeji z peršych prać, jaku napysav Gibarian šče dotoho, jak očolyv Instytut. Pislia nazvy «Čomu ja stav soliarystom» styslo, majže konspek-tyvno pereličuvalysia konkretni javyšča, jaki dovodyly reaľnu možlyvisť kontaktu. Giba-rian naležav do toho, mabuť, ostannioho pokolinnia doslidnykiv, jakym vystačylo vidvahyšče v juni roky prytorknutysia do sviatoji tajemnyci i, ne perestupajučy vyznačenychnaukoju mež viry, spovnytyś optymizmu v materiäľnu sylu nauky, kotra mala uvinčatyśuspichom, jakščo zusyllia buduť napolehlyvi i tryvali.

Vin vychodyv z dobre vidomych klasyčnych doslidžeń biöelektronikiv Jevraziji: ChoEn Mina, Ngjali ta Kavakadze. Vony dovely, ščo je pevna podibnisť miž elektryčnymyimpuľsamy v liudśkomu mozku i pevnymy rozriadamy energiji, jaki vidbuvajuťsia vplazmi Okeanu j peredujuť vynyknenniu takych jiji utvoreń, jak polimorfy (v zarodkovychstadijach) ta blyzniuky-soliarydy. Gibarian vidkydav nadto antropomorfični interpre-taciji, vsi ti mistyfikaciji tezy psychoanalityčnych, psychiätryčnych, nejrofiziölogičnychškil, ščo namahalysia perenesty na drahlystyj Okean poniattia liudśkych zachvoriuvań,napryklad, epilepsiji (analogiju do jakoji vony vbačaly v konvuľsyvnych vyverženniachasymetriäd), bo vin buv sered prychyľnykiv kontaktu odnym z najoberežnišych i najtve-rezišych i zovsim ne terpiv sensacij, ščo jich, pravda, dedali ridše vyklykalo te čy inševidkryttia. Chvyliu takoji deševoji sensaciji zdijniala, zreštoju, i moja dyplomna pracia.Vona tež bula deś tut, u bibliöteci, ne nadrukovana, zvisno, a prosto zniata na plivku jzachovana v jakomuś kontejneri z mikrofiľmamy. U nij ja opyravsia na novatorśki dosli-džennia Berhmana ta Rejnoľdsa, jakym udalosia z mozajiky procesiv kory liudśkohomozku vydilyty j «vidfiľtruvaty» komponenty, ščo suprovodžujuť najsyľniši emociji —vidčaj, tuhu, radisť. Ja po čerzi porivniav ci dani z rozriadamy okeaničnych strumiv, vid-kryv kolyvannia ta profili kryvych (na pevnych diliankach čaš symetriäd, bilia osnovynezrilych mimojidiv toščo), i vyjavyv miž nymy vartu uvahy analogiju. Cioho bulo cilkomdosyť, ščob u buľvarnij presi nezabarom zjavylosia moje prizvyšče pid blazenśkymy na-zvamy na zrazok «Drahli v rozpači» abo «Planeta v orhazmi». Ta vse ce tiľky pospryjalomeni (tak prynajmni ja vvažav šče donedavna):

Gibarian, jak i buď-jakyj inšyj soliaryst, ne čytav usich prać z soliarystyky (jich vy-chodyly tysiači) i tym pače prać novačkiv, a tut raptom zvernuv na mene uvahu, i ja otry-mav vid nioho lysta. Cej lyst zaveršyv poperednij i rozpočav novyj periöd moho žyttia.

SNYOskiľky Okean nijak ne reahuvav na naš experyment, my zmušeni buly joho povto-

ryty čerez šisť dniv, pryčomu stancija, jaka dosi neporušno vysila na peretyni sorok tretiojiparaleli zi sto šistnadciatym merydiänom, poplyvla, zberihajučy čotyriochsotmetrovu vy-sotu nad Okeanom, u pivdennomu napriamku, de, jak pokazuvaly radarni datčyky ta ra-diöhramy satelojida, aktyvnisť plazmy značno zrosla.

Dvi doby zmoduliovanyj mojeju encefalogramoju pučok renthenivśkych promenivzavdavav z intervalamy v kiľka hodyn nevydymi udary po majže zovsim hladeńkij pover-chni Okeanu.

Naprykinci druhoji doby my buly vže tak blyźko vid poliusa, ščo koly majže veś dyskholuboho soncia schovavsia za obrijem, chmary na protyležnomu boci nalylysia purpu-rom, proviščajučy schid červonoho. Na čornomu ohromi Okeanu j porožniomu nebi nadnym zahraly todi slipučo-jaskravi barvy: rizki, jaduče zeleni promeni, vyblyskujučy roz-plavlenym metalom, stykalysia z pryhlušenymy roževymy spolochamy, a sam Okean pe-retynaly vidblysky dvoch dyskiv, roztašovanych odyn navproty odnoho, dvoch palajučychvohnyšč — rtutnoho i bahrianoho; dosyť bulo u zeniti zjavytysia bodaj maleńkij chmarci,ščob zajčyky na važkij pini, jaka stikala z hrebeniv chvyľ, zamerechtily vsima kolioramyveselky. Vidrazu ž pislia zachodu holuboho soncia na pivničnomu zachodi zjavylasia sy-metriäda, pro jaku nehajno poperedyly syhnalizatory; vona majže povnistiu zlyvalasia zruduvatoju imloju i vyriznialasia na jiji tli chiba poodynokymy dzerkaľnymy zblyskamy,niby tam, na meži neba, i plazmy, vyrostala veletenśka skliana kvitka. Stancija, odnak,ne zminiuvala kursu i čerez jakuś čverť hodyny kolos, ščo merechtiv červonym svitlom,mov zhasajuča rubinova lampa, schovavsia za obrijem. Mynulo šče kiľka chvylyn, i vyso-kyj tonkyj stovp, pidnižžia jakoho vže chovalosia vid našych očej, bezzvučno zmetnuvsiav atmosferu na kiľka kilometriv. Ce bula javna oznaka zahybeli symetriädy. Odna polo-vyna stovpa palala kryvavo, a druha vylyskuvala rtuttiu; vin rozrissia v dvobarvne derevo,potim kinčyky joho vittia, jake dedali dužče bučavilo, zlylosia v odnu hrybopodibnuchmaru, verchnia častyna jakoji; osiajana palachkotinniam dvoch sonć, plyvla, pidcho-plena vitrom, a nyžnia, rozhornuvšyś hronamy na tretynu obriju, nadzvyčajno poviľnoopadala. Čerez hodynu vid cioho vydovyšča ne lyšylosia j slidu.

Mynulo šče dvi doby, j experyment bulo povtoreno vostannie, renthenivśki ukolyochopyly vže dovoli velyku častynu drahlystoho Okeanu, na pivdni zabovvanily, čitko vy-dni nam z vysoty, choč vony buly na vidstani triochsot kilometriv, Arrenidy — kriaž izšesty skeliastych, niby vkrytych liodovykamy verchovyn; ta naspravdi ce buv nalit orha-ničnoho pochodžennia, jakyj svidčyv pro te, ščo utvorennia bulo kolyś dnom Okeanu.

Todi my zminyly kurs na pivdennyj schid i jakyjś čas ruchalysia vzdovž hirśkohokriažu, opovytoho chmaramy, charakternymy dlia červonoho dnia; potim use znyklo. Vidpočatku peršoho experymentu mynulo desiať dniv.

Za veś cej čas na stanciji, po suti, ničoho ne staloś; avtomatyčna aparatura povto-riuvala experyment zhidno z prohramoju, i ja naviť ne peven, čy chto-nebuď kontroliuvavjiji robotu. I vse-taky na stanciji vidbuvalosia značno biľše podij, niž možna bulo spodiva-tysia. Ščopravda, liudy tut buly ni pry čomu. Ja poterpav, ščo Sartoriüs zažadaje vidno-vyty robotu nad anihiliatorom; krim toho, ja čekav, jak proreahuje Snaut, koly dovida-jeťsia vid Sartoriüsa, ščo ja joho do pevnoji miry obduryv, perebiľšyvšy nebezpeku, jakumohlo spryčynyty znyščennia nejtrynnoji materiji. Odnak ničoho takoho ne stalosia z

pryčyn, jaki speršu buly dlia mene cilkom zahadkovymy; zvisna rič, ja očikuvav jakohośpidstupu z jichnioho boku; dumav, ščo vony tajemno veduť jakiś roboty, i čerez te ščodniazachodyv do prymiščennia bez iliuminatoriv pid holovnoju laboratorijeju, de znachodyvsiaanihiliator. Prote žodnoho razu nikoho z nych tam ne zastav, a tonkyj šar porochu, jakyjpokryvav zachysnyj kožuch i kabeli aparatury, svidčyv, ščo do neji bahato tyžniv nichtonaviť ne dotorkavsia.

Snaut, jak i Sartoriüs, raptom kudyś znyk, i ja nijak ne mih z nym zvjazatysia, —joho videofon na radiöstanciji ne vidpovidav na žoden mij, vyklyk. Zvyčajno, ruchom stan-ciji chtoś keruvav, ale ja ne možu skazaty, chto same, bo mene te, choč jak ce dyvno, prostone cikavylo. Bajduže bulo meni j do toho, ščo Okean zovsim ne reahuvav na experyment;tož čerez dva čy try dni ja majže perestav očikuvaty čy bojatyś jakojiś joho reakciji ta jvzahali zabuv i pro Okean, i pro experyment. Cilymy dniamy ja prosydžuvav abo v bib-liöteci, abo v kimnati razom z Heri, jaka snuvala za mnoju, nače tiń. Ja bačyv, ščo našispravy kepśki j ščo takyj stan apatyčnoji nepevnosti ne može tryvaty vično. Treba bulojakoś podolaty joho, ščoś zminyty v našych vzajemynach, ale ja vidkydav naviť samudumku pro ce j ne zdaten buv na ščoś vidvažytyś. Ja ne možu pojasnyty cioho točniše,odnak meni zdavalosia, ščo vse na stanciji, a osoblyvo naši z Heri stosunky, perebuvaje vstani nadzvyčajno nestijkoji rivnovahy j može vraz rozpastysia, dosyť tiľky joho torknuty.Čomu? Ne znaju. Najdyvniše bulo te, ščo j Heri vidčuvala ščoś podibne, prynajmni v jakijśmiri. Koly ja dumaju pro ce teper, meni zdajeťsia, ščo vražennia nepevnosti, chytkosti,peredčuttia potriasinnia buly vyklykani prysutnistiu, jaka vypovniuvala heť usi prymiš-čennia stanciji, ale v nijakyj inšyj sposib sebe ne projavliala. Vtim, možlyvo, bula šče odnajiji rozhadka — sny. Oskiľky nikoly — ni raniše, ni zhodom — meni ne vvyžalysia takivydyva, ja vyrišyv zapysuvaty jich i tiľky zavdiaky ciomu možu teper pro nych bodaj ščośrozpovisty. Chaj i uryvčasto j bez rozmajittia, jake važko peredaty.

Jakymś nezbahnennym sposobom, u prostori, pozbavlenomu neba, zemli, pidlohy,steli, stin, ja, čy to skorčenyj, čy to zvjazanyj, opynyvsia v čužij meni substanciji, nemovbytilo moje vrostalo v napivmertvu, nezhrabnu, bezformnu brylu abo, šče točniše, niby samostavalo neju; mene, bezplotnoho, otočuvaly nevyrazni z peršoho pohliadu blido-roževi pli-amy, jaki zavysaly v prostori, ščo mav inši, niž povitria, optyčni vlastyvosti, otož tiľky naduže blyźkij vidstani predmety stavaly čitkymy, naviť nadmiru, nepryrodno čitkymy, bov tych snach use, ščo mene bezposerednio otočuvalo, perevažalo svojeju konkretnistiu jmateriäľnistiu javu. Ja prokydavsia z paradoxaľnym vidčuttiam, ščo reaľnistiu, spravž-nioju reaľnistiu buv, vlasne, son, a te, ščo ja baču, rozpliuščyvšy oči, — tiľky joho blidatiń.

Takyj buv peršyj obraz, počatok, z jakoho vysnovuvavsia son. Dovkola mene ščośčekalo moho dozvolu, mojeji vnutrišnioji zhody, a ja vidčuvav, — skoriše ščoś vidčuvalo vmeni, — ščo ja ne povynen piddavatysia nezrozumilij spokusi, bo, jak vidomo, čym biľšaspokusa, tym strašnišyj kineć. Ta same cioho ja j ne znav; jakby znav, to bojavsia b, a jastrachu ne vidčuvav. Ja čekav. Z roževoji imly dovkola mene narodžuvavsia peršyj dotyk,a ja, bezvladnyj, mov koloda, zastriahšy deś hlyboko v masi, jaka nenače pohlynala mene,ne mih ni vidstupyty, ni povoruchnutyś, a te ščoś obmacuvalo moju vjaznyciu nezriačymyj vodnočas vydiuščymy dotykamy i obertaloś niby na doloniu, jaka stvoriuvala mene; docijeji chvylyny ja buv zovsim slipyj i oś teper počynav bačyty; pid paľciamy, jaki obma-cuvaly moje oblyččia, z ničoho narodžuvalysia moji huby, ščoky, i v miru toho, jak cejrozkladenyj na neskinčenno mali častočky dotyk siahav use šyrše, v mene zjavlialysia vže

oblyččia i hrudy, ščo hlyboko dychaly, vyklykani do žyttia tym, — vzajemnym, — aktomtvorennia, bo i ja, toj, koho stvoriuvaly, u svoju čerhu tež tvoryv, i vynykalo oblyččia,jakoho ja šče nikoly ne bačyv, čuže j znajome, vodnočas, ja namahavsia zazyrnuty v nioho,prote ne mih, bo vsi joho propozyciji buly spotvoreni, bo tut ne bulo nijakych napriamiv,prosto v jakomuś molytovnomu movčanni my vidkryvaly odne odnoho j stavaly odne od-nym; i oś ja vže buv samym soboju, ale nemovby pidnesenym do stepenia neskinčennosti,a ta druha istota — žinka? — neporušno zastyhla razom zi mnoju. V nas byvsia odynpuľs, my buly odnym cilym, ta raptom u ciu spoviľnenu scenu, poza jakoju ničoho neisnuvalo j ne mohlo isnuvaty, zakradalosia ščoś nejmovirno žorstoke, nemožlyve, pro-typryrodne. Toj samyj dotyk, jakyj stvoryv nas i nevydymym, zolotym pokryvom ohornuvnaši tila, obernuvsia na rij žal. Naši tila holi j bili, počynaly rozplyvatysia, čornity u ťmi-ťmennij chrobakiv, jaki zvyvalysia, vychodiačy z nas, nače povitria; i oś uže ja stavav —my stavaly — ja stavav blyskučoju drahlystoju masoju, jaka to hariačkovo splitalasia, torozplitalasia, i jij ne bulo kincia, bo vona neskinčenna; i v cij neskinčennosti — ni! — ja,sam neskinčennyj, vyv movčky, blahajučy kincia, ale same v cej čas, šyriačyś na vsi boky,mene pronyzuvav raptovyj biľ, stokrat syľnišyj, niž najavu, zoseredženyj deś u čornych ibahrianych dalečach, biľ, jakyj buv to tverdyj, mov skelia, to siahav svoho pika v spala-chach inšoho soncia čy inšoho svitu.

Ce buv najprostišyj iz sniv, inši ja nehoden rozpovisty, bo žach, jakyj ja perežyv unych, ne možna ni z čym porivniaty, jomu prosto nema analogiv u mojij svidomosti. Usnach ja ničoho ne znav pro isnuvannia Heri, tak same v nych ne vidbyvavsia žoden spo-myn čy vražennia prožytoho dnia.

Buly j inši sny, koly v mertvij, zastyhlij temriavi ja vidčuvav sebe objektom re-teľnych, nekvaplyvych doslidžeń, bez buď-jakych instrumentiv; ce bulo pronykannia, roz-dribniuvannia, rujnacija až do cilkovytoho znyknennia; mežeju, krajem usioho ciohomovčaznoho znyščuvannia buv strach, na samu zhadku pro jakyj moje serce vraz počynalopryskoreno kalataty.

A dni — odnakovi, jakiś nemovby zbliakli j spovneni nudnoji nechoti do vsioho —tiahlysia mliavo, vyklykajučy bezmežnu bajdužisť; ja bojavsia tiľky nočej, odnak ne znav,jak vid nych uriatuvatyś. Ja namahavsia ne spaty, jak Heri, kotra vzahali ne vidčuvalapotreby v sni, ciluvav i pestyv jiji, rozumijučy, ščo sprava tut zaraz zovsim ne v nij i ne vmeni, ščo prosto vse ce ja robliu iz strachu zasnuty. Choč ja j ne prochopyvsia pered nejupro svoji žachni košmary žodnym slovom, vona, mabuť, pro ščoś zdohaduvalasia, bo v jijipokirnosti ja vidčuvav hlyboku obrazu, ale ničoho ne mih udijaty. Ja vže kazav, ščo za veścej čas ne bačyvsia ni zi Snautom, ni z Sartoriüsom. Ščopravda, Snaut raz u kiľka dnivdavav pro sebe znaty — inodi zapyskoju, a častiše vyklykom po telefonu. Cikavyvsia, čyne pomityv ja jakohoś novoho javyšča, jakojiś zminy, čohoś takoho, ščo možna bulo b vy-tlumačyty jak reakciju na stiľky raziv povtorenyj experyment. Ja vidpovidav, ščo ne po-mityv, i sam stavyv jomu take same zapytannia. Snaut tiľky zaperečlyvo chytav holovojuu hlybyni ekrana.

Na pjatnadciatyj deń pislia prypynennia experymentiv ja prokynuvsia raniše, nižzvyčajno, takyj zmučenyj košmaramy, nenače ščojno pryjšov do tiamy pislia hlybokoji ne-prytomnosti, vyklykanoji narkozom. Kriź vidslonenyj iliuminator padaly perši promeničervonoho soncia. Smuha purpurovoho vohniu peretynala hladiń Okeanu, i joho mertvadosi poverchnia počala postupovo kalamutnity, jiji čornota vraz pobliakla, niby jiji povyvlehkyj tuman, choč naspravdi vin buv dosyť hustyj. Podekudy v niomu vynykaly osereddia

chvyliuvannia, i postupovo nevyraznyj ruch ochopyv veś vydymyj prostir. Čornota znyklazovsim, zaslonena jasnoroževymy na hrebeniach chvyľ i perlovo-brunatnymy v zapady-nach plivkamy. Spočatku barvy čerhuvalysia, stvoriujučy z cioho dyvnoho okeanśkohopokryvu dovhi lavy chvyľ, nemovby zastyhlych pid čas svoho kolyvannia, potim use pere-mišaloś, j Okean ukryvsia puchyrčatoju pinoju, velyčezni klapti jakoji zdijmalysia vhoru ipid samoju stancijeju, i dovkola neji. Z usich bokiv u rude, porožnie nebo odnočasno zlitalyperetynčastokryli bryly piny, zovsim ne schoži na chmary, z kuliastymy narostamy nakrajach. Ti, jaki horyzontaľnymy smuhamy zaslonialy soniačnyj dysk, ščo nyźko palavnad obrijem, vydavalysia čornymy, mov smola, inši, ti, ščo buly blyžče do soncia, zaležnovid kuta, pid jakym jich osvitliuvalo prominnia schodu, rudily, spalachuvaly vyšnevymy,malynovymy vidblyskamy. Proces cej tryvav, i zdavalosia, ščo Okean luščyťsia, skydajučyz sebe kryvavi šary, to oholiujučy svoju čornu poverchniu, to chovajučy jiji pid novymnaliotom stužaviloji piny. Dejaki z cych utvoreń zlitaly vhoru zovsim blyźko, zrazu ž zailiuminatoramy, vsioho za kiľka metriv vid nych, a odne naviť kovznulo svojeju šovkovy-stoju poverchneju po sklu, tymčasom jak inši roji, ti, ščo zletily peršymy, vže ledve vyd-nilysia daleko v nebi, mov zhrajka rozporošenych ptachiv, i prozoroju chmarkoju tanulyv zeniti.

Stancija neporušno zastyhla na odnomu misci j provysila tak blyźko trioch hodyn, ace nezvyčajne vydovyšče use šče tryvalo. Narešti, koly sonce silo vže za obrij, a Okean pidnamy ohornula piťma, miriädy tonkych roževuvatych syluetiv neskinčennymy nyzkamypočaly ščoraz vyšče pidijmatysia v nebo, nače kovzaly po nevydymych strunach, nepo-rušni, nevahomi, i ce velyčne voznesinnia pošarpanych kryl tryvalo doty, až poky vse opo-vyla cilkovyta temriava.

Ce vražajuče svojim spokijnym rozmachom javyšče pryholomšylo Heri, ale ja ne mihjij joho pojasnyty, dlia mene, soliarysta, vono bulo take ž nove j nezrozumile, jak i dlianeji. A vtim, ne zarejestrovani šče v žodnomu katalozi formy j utvorennia možna sposte-rihaty na Soliarisi dviči-tryči na rik, a jak poščastyť, to naviť i častiše.

Na druhu nič pryblyzno za hodynu do schodu holuboho soncia, my staly svidkamyšče odnoho fenomena — Okean fosforuvav. Speršu podekudy na joho nevydymij u te-mriavi poverchni zjavylysia pliamy svitla, a točniše, ťmiane, biliaste, rozplyvčastesvitinnia. Ci pliamy ruchalysia v rytmi z chvyliamy. Vony zlyvalysia j rozšyriuvalyś, inarešti prymarne siajvo dosiahlo liniji obriju. Intensyvnisť svitinnia narostala protiahompryblyzno pjatnadciaty chvylyn; potim ce javyšče prypynylosia, pryčomu v dosyť dyvnyjsposib: Okean počav zhasaty, z zachodu nasuvavsia front temriavy zavšyršky, mabuť, ukiľka soteń myľ; koly vij dosiah stanciji j pomynuv jiji, stalo vydno tu častynu Okeanu,jaka šče fosforuvala, nače zahrava, ščo veś čas viddalialasia na schid i pidijmalasia až dochmar. Dosiahšy samisińkoho obriju, zahrava stala schožoju na veletenśke poliarne siajvoj za chvylynu znykla. Koly nezabarom zijšlo sonce, navsibič znovu prostiahalasia porož-nia, mertva pustelia, leď poznačena zmorškamy chvyľ, jaki metaly rtutni vidblysky v ili-uminatory stanciji. Fosforuvannia Okeanu opysuvalosia vže ne raz; zdebiľšoho johosposterihaly pered vynyknenniam asymetriäd, a vzahali ce bulo typovoju oznakoju lo-kaľnoho posylennia aktyvnosti plazmy. Odnak protiahom nastupnych dvoch tyžniv ni nastanciji, ni poza jiji mežamy ničoho ne stalosia. Tiľky jakoś sered noči ja počuv dalekyjkryk, nezvyčajno vysokyj, rizkyj i protiažnyj, nače posylenyj neliudśkyj plač, ščo dolynavnizvidky j vodnoraz z usich bokiv, i vychoplenyj znenaćka z košmaru, ja dovho ležav, do-

sluchajučyś, ne zovsim peven, čy vse ce meni ne snyťsia. Naperedodni z laboratoriji, čast-kovo roztašovanoji nad našoju kimnatoju, donosylysia pryhlušeni zvuky, nemovby tamperesuvaly ščoś važke, jakuś aparaturu, čy ščo; meni zdalosia, ščo kryk tež dolynav zhory,tiľky nezrozumilo bulo, jak vin prochodyť čerez zvukonepronykne perekryttia, jake vido-kremliuvalo obydva jarusy. Cej kryk agoniji ne stychav majže pivhodyny. Mokryj vid potu,ja chotiv uže kynutyś u nestiami nahoru — nervy moji ne vytrymuvaly. Ta kryk nareštiurvavsia, i znovu počuloś, jak u laboratoriji peresuvaly ščoś važke.

Čerez dva dni, vvečeri, koly my z Heri sydily v maleńkij kuchni, nespodivano uvijšovSnaut. Na niomu buv kostium, spravžnij zemnyj kostium, jakyj nevpiznanno joho zminyv— Snaut nemovby stav vyščym i staršym. Majže ne zvertajučy na nas uvahy, vin pidijšovdo stolu, nachylyvsia nad nym i stojačy, prosto z bliašanky počav jisty cholodni mjasnikonservy z chlibom. Pry ciomu rukav joho pidžaka kiľka raziv začepyv bliašanku, j naniomu lyšylysia masni pliamy.

— Oberežno — vymažešsia, — zasterih ja joho,— Hm? — promymryv Snaut.Vin jiv tak, nače kiľka dniv i krychty v roti ne mav. Potim nalyv sobi pivsklianky

vyna, vychylyv odnym duchom, vyter huby j, peredychnuvšy, poviv dovkola zapalenymyočyma.

— Borodu zapustyv?.. Nu-nu… — burknuv vin, hlianuvšy na mene.Heri briažčala v rakovyni posudom. Snaut pohojduvavsia na kablukach, kryvyvsia j

hučno cmakav, očyščajučy jazykom zuby. Meni zdalosia, ščo vin robyť ce navmysne.— Holytyś lińky, ha? — zapytav Snaut, pryskiplyvo rozdyvliajučyś mene.Ja ne vidpoviv.— Hliady! — kynuv vin, trochy perehodia. — Ne radžu tobi. Bo Gibarian tež speršu

perestav holytysia.— Idy spaty, — burknuv ja.— Ščo? Nema durnych! Čomu b nam z toboju ne pohomonity? Posluchaj, Keľvin, a

može, vin dobra nam bažaje? Može, choče nas oščaslyvyty, tiľky šče ne znaje jak? Vinčytaje v našych, mozkach bažannia, a vidomo ž, ščo tiľky dva procenty nervovych procesivperebuvajuť pid kontrolem svidomosti. Otže, vin znaje nas krašče, niž my sami sebe.Čerez te joho treba sluchatyś. Pohodžuvatysia z nym. Čuješ? Tobi ne chočeťsia? Čomu?— Holos joho zatremtiv. — Čomu ty ne holyšsia?

— Ta hodi vže tobi, — burknuv ja. — Ty pjanyj.— Ščo? Pjanyj? Ja? Nu to j ščo? Chiba liudyna, jaka taskaje svoje lajno z odnoho

kincia Galaktyky v inšyj, ščob dovidatysia, čoho vona varta, ne može napytysia? Čomu?Ty viryš u misiju liudyny, ha, Keľvin? Gibarian rozpovidav meni pro tebe šče do toho, jakzapustyv borodu… Ty točnisińko takyj, jak vin meni rozpovidav… Tiľky ne chody do la-boratoriji, bo, čoho dobroho, šče vtratyš viru… Tam tvoryť Sartoriüs, naš Faust au re-bours,7 šukaje zasib bid bezsmertia. Ce ostannij rycar sviatoho Kontaktu, takyj, jakohomy zaslužyly… joho poperednij zadum buv tež nezhiršyj — tryvala agonija. Nepohano,ha? Agonia perpetua8… solomka… solomjani bryli… jak ty možeš ne pyty, Keľvin?

7 Navpaky (lat.).

8 Vična ahonija (lat.).

Joho majže nevydiušči v ščilynach zapuchlych povik oči vpjalysia v Heri, jaka zaci-penila pid stinoju.

— O jasna Afrodito, Okeanom iz piny narodžena. Božestvennistiu poznačena nižnadolonia tvoja… — počav vin deklamuvaty j pochlynuvsia smichom;— Majže… točno… ta,Keľ… vin? — prochrypiv, zajšovšyś kašlem.

Ja vse šče zberihav spokij, ale cej spokij postupovo perechodyv u cholodnu liuť.— Perestań! — prosyčav ja. — Perestań i zabyrajsia heť!— Vyhaniaješ mene? Ty tež? Zapuskaješ borodu j vyhaniaješ mene? Vže ne chočeš,

ščob ja zasterihav tebe, ščob radyv, jak odyn spravžnij zorianyj tovaryš druhomu? Keľvin,davaj vidčynymo donni liuky j hukatymemo jomu tudy, vnyz, može, vin počuje? Ale jakjoho zvaty? Ujavliaješ, my poprydumuvaly nazvy vsim zirkam i planetam, a v nych, mo-žlyvo, vže buly svoji imena, ha? Jaka uzurpacija! Posluchaj, chodimo tudy. Kryknemo…skažemo jomu, ščo? vin z nas zrobyv, chaj žachneťsia… zbuduje nam sribni symetriädy, ipomolyťsia za nas svojeju matematykoju, i otočyť nas zakryvavlenymy jangolamy, i johomuka stane našoju mukoju, a joho strach — našym strachom, i vin nas blahatyme prokineć, a ne my joho. Adže vse ce, — i vin sam, i te, ščo kojiť z namy ne ščo inše, jak bla-hannia pro kineć. Čomu ty ne smiješsia? Ce ž tiľky žart. Može, jakby v našoji liudśkojiporody bulo biľše počuttia humoru, to do cioho ne dijšlosia b. Znaješ, ščo choče zrobytySartoriüs? Vin choče pokaraty joho, cej Okean, choče prymusyty joho zakryčaty vsimahoramy zrazu… Ty dumaješ, vin ne navažyťsia zaproponuvaty cej plan na zatverdženniaareopahovi sklerotykiv, jakyj poslav nas siudy spokutuvaty ne svoju provynu? Tvojapravda, vin splochuje… ale tiľky čerez kapeliušok. Pro kapeliušok vin ne prochopyťsianikomu: ne takyj vin smilyvyj — naš Faust…

Ja movčav. Snaut chytavsia dedali dužče. Sliozy kotylysia po joho ščokach i kapalyna kostium.

— Chto ce zrobyv? Chto ce z namy zrobyv? Gibarian? Hize? Ejnštejn? Platon? Usivony buly zločynci! Podumajbo sam: u raketi liudyna može lopnuty, jak buľbaška, abozadubnuty, abo spektysia, abo tak švydko zijty krovju, ščo naviť i zojknuty ne vstyhne, apotim tiľky jiji kistočky stukotitymuť ob metal, obertajučyś na ńjutonivśkych orbitach zpopravkoju Ejnštejna u cych našych briazkaľciach prohresu! I my — ochoče vpered, bo ceslavnyj šliach! I oś my pryjšly j sydymo v cych klitkach, nad cymy tarilkamy, sered bez-smertnych posudomyjok, z počtom virnych šaf i viddanych klozetiv, my zdijsnyly našimriji… pohliań, Keľvin. Jakby ja ne buv pjanyj, to ne varniakav by takoho, ale, zreštoju,chtoś povynen ce skazaty. Chtoś, zreštoju, povynen, pravda ž? Ty, najivne dytia, sydyštut, na cij bojni, j zarostaješ ščetynoju… Z čyjeji vyny? Šukaj sam vidpoviď…

Vin povoli povernuvsia i vyjšov, schopyvšyś na porozi za dveri, ščob ne vpasty; apotim joho kroky šče dovho vidluniuvaly u korydori. Ja unykav pohliadu Heri, ale zne-naćka naši oči zustrilysia. Ja chotiv pidijty do neji, obniaty, pohladyty jiji volossia, protene zmih. Ne zmih…

USPICHDni nastupnych trioch tyžniv skydalysia odyn na odyn; kožen z nych, zdavalosia,

povtoriuvavsia, buv točnisińko takyj, jak poperednij — zaslinky iliuminatoriv opuskalysiaj pidnimalyś, unoči odyn košmar zminiuvavsia inšym, uranci my z Heri vstavaly, j počy-nalasia hra. Ta čy bula ce hra? Ja vdavav iz sebe spokijnoho, Heri tež. Cia movčaznadomovlenisť, usvidomlennia vzajemnoho obmanu staly, po suti, našym ostannim zachys-tom. My bahato rozmovlialy pro te, jak žytymemo na Zemli, jak poselymosia deś poblyzuvelykoho mista j biľše nikoly ne pokynemo blakytnoho neba i zelenych derev; my razomprydumuvaly obstavu našoho majbutnioho domu, rozplanovuvaly sad i naviť sperečalysiapro detali — pro žyvoplit, pro lavky… Čy viryv ja v ce choča b odnu myť? Ni. Ja znav, ščoce nemožlyvo. Až nadto dobre zvav. Bo jakby naviť Heri zalyšyla stanciju — žyva, — cešče ničoho ne označalo b. Adže na Zemliu može povernutysia tiľky liudyna, a liudyna —ce jiji dokument. Naša podorož skinčylasia b na peršomu ž kontroľnomu punkti. Počalyb zjasovuvaty jiji osobu, rozlučyly b nas, i ce vidrazu ž vykazalo b Heri. Stancija bulajedynym miscem, de my mohly žyty razom. Čy zdohaduvalasia pro ce Heri? Napevne. Čyskazav jij chtoś pro ce? Pislia vsioho toho, ščo stalosia, — mabuť, tak.

Jakoś unoči ja počuv kriź son, ščo Heri tycheńko vstaje. Ja chotiv obniaty jiji. Teperuže tiľky movčky, tiľky v temriavi my mohly šče na chvylynu vidčuty sebe viľnymy; ubezvychodi, jaka obstupyla nas z usich bokiv, ce bulo lyše korotkočasnoju vidstročkojunovych tortur. Heri, mabuť, ne pomityla, ščo ja prokynuvś, i perš niž ja vstyh prostiahtyruku, vstala z ližka. Napivsonnyj, ja počuv čovhannia jiji bosych nih. Mene pojniav jakyjśnevyraznyj strach,

— Heri, — prošepotiv ja.Chotiv kryknuty, ale ne vidvažyvś i siv na ližku. Dveri, ščo vely v korydor, buly

pročyneni. Toneńka smužka svitla peretynala navskosy kimnatu. Meni zdalosia, ščo jačuju jakiś pryhlušeni holosy. Nevže Heri z kymoś rozmovliaje? Z kym?

Ja pidchopyvsia z posteli, ale mene raptom skuvav takyj motorošnyj strach, ščo nohypidi mnoju pidlomylyś. Ja chvylynu nasluchav, — dovkola panuvala tyša. Ja povoli znovulih u postiľ. U skroniach hupalo. Ja počav ličyty. Koly dijšov do tysiači, dveri bezšumnovidčynylysia, Heri proslyznula do kimnaty j zastyhla, movby prysluchajučyyś do mohodychannia. Ja staravsia dychaty jakomoha spokijniše.

— Krise!.. — tycheńko poklykala vona.Ja ne vidhuknuvsia. Heri chuteńko liahla v postiľ. Ja vidčuv, jak vona zavmerla,

vyprostavšyś, i ležav poruč neji, zovsim bezvladnyj. Ne znaju, skiľky ce tryvalo. Ja nama-havsia prydumaty, pro ščo b jiji zapytaty, ale čym biľše mynalo času, tym jasniše ja usvi-domliuvav, ščo peršyj ne zabalakaju. Po jakomuś časi, može, čerez hodynu, ja zasnuv.

Ranok buv takyj, jak zavždy. Ja pidozrilyvo prydyvliavsia do Heri, ale tiľky todi, kolyvona ne mohla cioho pomityty. Pislia obidu my sydily poriad navproty opukloho iliumi-natora, za jakym povzly nyźki rudi chmary. Stancija plyvla miž nymy, nače korabeľ. Heričytala jakuś knyžku, a ja veś viddavsia spohliadanniu Okeanu, jake teper tak často bulodlia mene jedynym perepočynkom. Ja zavvažyv, ščo, koly vidpovidno nachylyty holovu, tomožna rozhledity u skli naše vidobražennia, prozore, ale čitke. Ja zniav ruku z pidlokit-nyka krisla. Heri — ja bačyv ce u skli — metnula na mene švydkyj pohliad i, perekonavšyś,ščo ja spohliadaju Okean, nahnulasia do pidlokitnyka j torknulasia hubamy toho miscia,de ščojno ležala moja ruka. Ja j dali sydiv, nepryrodno vyprostanyj, a vona znovu schylyla

holovu nad knyžkoju.— Heri, — tycho movyv ja, — kudy ty vychodyla siohodni vnoči?— Vnoči?— Tak.— Tobi… mabuť, prysnylosia, Krise. Ja nikudy ne vychodyla…— Ne vychodyla?— Ni. Mabuť, tobi prysnylosia,— Možlyvo, — skazav ja. — Tak, možlyvo, meni j spravdi prysnyloś…Uvečeri, koly my liahaly spaty, ja znovu zahovoryv pro našu podorož, pro povernen-

nia na Zemliu.— Ach, ja ne choču pro ce naviť čuty, — skazala Heri. — Ne treba, Krise. Ty ž zna-

ješ…— Ščo?— Ta ni, ničoho.Koly my vže ležaly, vona skazala, ščo jij chočeťsia pyty.— Tam na stoli stojiť sklianka soku, podaj jiji meni, buď laska.Vona vypyla polovynu, a reštu prostiahla meni. Meni pyty ne chotilosia.— Za moje zdorovja, — usmichnulasia Heri.Ja vypyv sik. Vin vydavsia meni trochy solonym, ta ja ne nadav ciomu značennia.— Jakščo ty ne chočeš i čuty pro Zemliu, to pro ščo ž todi naj hovoryty? — zapytav

ja, koly vona pohasyla svitlo.— Skažy: ty odružyvsia b, jakby mene ne bulo?— Ni.— Nikoly?— Nikoly.— Čomu?— Ne znaju. Desiať rokiv ja prožyv sam i ne odružyvsia. Ne treba pro ce, liuba…V holovi meni šumilo, nemovby ja vypyv ščonajmenše pliašku vyna.— Ni, treba, obovjakovo treba. A jakby ja tebe poprosyla pro ce?— Ščob ja odružyvsia? Ščo za durnycia, Heri? Meni ne potriben nichto, krim tebe.Heri schylylasia nadi mnoju. Ja vidčuvav jiji dychannia na svojich hubach, vona tak

micno obniala mene, ščo moju sonlyvisť vraz nače rukoju znialo.— Skažy pro ce inakše.— Ja liubliu tebe.Vona utknulaś oblyččiam u moje pleče, i ja vidčuv, jak zatremtily jiji poviky, a z očej

rynuly sliozy.— Ščo z toboju, Heri?— Ničoho. Ničoho. Ničoho, — povtoriuvala vona dedali tychše.Ja namahavsia rozpliuščyty oči, ale vony znovu zapliuščuvalyś. Nezčuvś, jak i za-

snuv.Rozbudyv mene červonyj svitanok. Holova, zdavaloś, bula nalyta svyncem, šyja ne

zhynalasia, nemovby vsi chrebci zroslyś. Ja ne mih povorušyty šorstkym jazykom. «Može,ja čymoś otrujivsia», — podumav ja, nasylu pidvodiačy holovu, i prostiah ruku do Heri.Ruka namacala cholodne prostyralo.

Ja pidchopyvsia.Ližko bulo porožnie, v kimnati — nikoho. Sonce červonymy dyskamy vidbyvalosia v

iliuminatori. Ja skočyv na pidlohu. Mabuť, u mene buv kumednyj vyhliad, bo ja chytavsia,nače pjanyj. Chapajučyś za mebli, ja dobravsia do šafy — v dušovij ne bulo nikoho. Vkorydori tež. U laboratoriji — nikoho.

— Heri!!! — zakryčav ja posered korydora, bezladno rozmachujučy rukamy. —Heri… — prochrypiv ja šče raz, pro vse vže zdohadavšyś.

Ne pamjataju točno, ščo bulo potomu. Mabuť, ja bihav napivholyj po vsij stanciji,pryhaduju, kynuvsia naviť do cholodyľnyka, a potim do nyžnioho skladu j hamselyv ku-lakamy v zamkneni dveri. Može, ja buv tam naviť kiľka raziv. Trapy huly, ja padav, pid-chopliuvavsia, znovu kudyś mčav, až poky narešti distavsia do prozoroho ščyta, za jakymbuv vychid nazovni — podvijni broniovani dveri. Ja natyskav na nych ščosyly j kryčav,blahav, ščob use ce vyjavylosia lyše snom. Chtoś uže jakyjś čas buv poriad zi mnoju, stry-muvav mene, kudyś tiahnuv. Potim ja opynyvsia v maleńkij laboratoriji; moja soročkabula mokra vid kryžanoji vody, volossia zlyplosia, nizdri i jazyk obpikav spyrt; zadycha-jučyś, ja napivležav na čomuś cholodnomu, metalevomu, a Snaut u svojich brudnych po-lotnianych štaniach vovtuzyvsia bilia šafky z likamy, ščoś tam šukajučy; instrumenty jsklo strašenno briažčaly.

I raptom ja pobačyv joho pered soboju; nachylyvšyś, vin pyľno dyvyvsia meni v oči.— De vona?— Jiji nema.— Ale… ale ž Heri…— Heri biľše nema, — prokazav vin poviľno, vyrazno, šče dužče nablyzyvšy do mene

svoje oblyččia, nemovby chvylynu tomu zavdav meni udaru, a teper chotiv peresvidčytyś,jak ce na mene vplynulo.

— Vona poverneťsia… — prošepotiv ja, zapliuščujučy oči.I ja vperše spravdi ne bojavsia cioho. Ne bojavsia prymarnoho povernennia Heri. Ne

rozumiju, jak mih joho kolyś bojatysia!— Na, vypyj.Snaut podav meni sklianku z teploju ridynoju. Ja hlianuv na neji j raptom vyplesnuv

ridynu jomu v oblyččia. Vin pozadkuvav, protyrajučy oči, a koly rozpliuščyv jich, ja vžestojav nad nym. Vin buv takyj maleńkyj…

— Ce ty?!— Ty pro ščo?— Ne prykydajsia, sam znaješ, pro ščo. Ce ty rozmovliav z neju todi, vnoči? I zveliv

jij daty meni snotvorne, ščob… Ščo vy z neju zrobyly?! Kažy!!!Snaut siahnuv rukoju v nahrudnu kyšeniu i vyjniav z neji zimjatyj konvert. Ja vy-

chopyv joho. Konvert buv zaklejenyj, ale ne nadpysanyj. Ja rozirvav papir. Z konvertavypav skladenyj učetvero arkuš. Krupnyj, trochy dytiačyj počerk, nerivni riadky. Javpiznav ruku Heri.

«Liubyj, ja sama poprosyla pro ce. Vin dobryj. Ce žachlyvo, ščo meni dovelosia vdaty-sia do obmanu, ale inšoho vychodu ne bulo. Teper ty zmožeš zrobyty dlia mene tiľky odne— sluchajsia joho j berežy sebe. Ty buv duže dobryj».

Vnyzu stojalo odne zakreslene slovo, prote meni vdalosia joho pročytaty. «Heri» —napysala vona, potim zakreslyla; bula tam išče odna litera, schoža čy to na «H», čy to na«K», ale tež zakreslena. Ja pročytav raz, udruhe, potim išče raz. Ja vže zovsim protvereziv

dlia toho, ščob upadaty v isteryku, ne mih ni kryčaty, ni naviť stohnaty.— Jak? — prošepotiv ja. — Jak?— Potim, Keľvin. Zaspokojsia.— Ja vže zaspokojivsia. Kažy! Jak?— Anihiliacija.— Ščo? Ale ž aparat?! — Mene až pidkynulo.— Aparat Roše ne hodyvsia. Sartoriüs zmontuvav inšyj, speciäľnyj destabilizator.Maleńkyj. Radiüs diji — vsioho kiľka metriv.— Ščo z neju?..— Vona ščezla. Spalach i poviv vitru. Lehkyj poviv vitru — i po vsiomu.— Malyj radiüs diji, kažeš?— Tak. Na velykyj zabraklo materiäliv.Na mene znenaćka počaly valytysia stiny. Ja zapliuščyv oči.— Bože… vona… poverneťsia, neodminno poverneťsia…— Ni.— Ty cioho peven?— Tak, Keľvin. Ty pamjataješ te šumovynnia piny? Pislia cioho vony vže ne verta-

juťsia.— Nikoly?— Nikoly.— Ty vbyv jiji, — tycho skazav ja.— Tak. A ty chiba ne zrobyv by cioho? Na mojemu misci?Ja pidchopyvsia j švydko zachodyv vid stiny v kutok i nazad. Devjať krokiv. Povorot.

Znovu devjať krokiv…Ja zupynyvsia pered Snautom.— Sluchaj, Snaut, davaj podamo raport. Zažadajemo priamoho zvjazku z Radoju. Ce

nevažko zrobyty. Vony pohodiaťsia. Musiať. Planetu bude vykliučeno z Konvenciji Čoty-rioch. Usi zasoby tut dozvoleni. Zastosujemo heneratory antymateriji. Dumaješ, je ščośtake, ščo može vystojaty proty antymateriji? Nema ničoho! Ničoho! Ničoho! — kryčav japeremožno, zasliplenyj vlasnymy sliźmy.

— Ty chočeš joho znyščyty? — zapytav Snaut. — Naviščo?— Zabyrajsia heť. Zalyš mene!— Ne pidu.— Snaut!Ja dyvyvsia jomu v oči. Vin zaperečlyvo pochytav holovoju.— Čoho ty chočeš? Čoho ty vid mene chočeš?Snaut pidijšov do stolu.— Harazd. My podamo raport.Ja vidvernuvsia j znovu počav chodyty z kutka v kutok.— Sidaj.— Daj meni spokij.— Je dva aspekty spravy. Peršyj — ce fakty. Druhyj — naši vymohy.— I pro ce neodminno treba hovoryty same zaraz?— Atož, same zaraz.— Ne choču. Rozumiješ? Mene ce ne obchodyť.— Ostannij raz my poslaly povidomlennia pered smertiu Gibariana. Ce bulo ponad

dva misiaci tomu. My povynni dokladno opysaty obstavyny pojavy…Ja schopyv Snauta za ruku:— Ty perestaneš narešti?— Udar mene, jakščo chočeš, — skazav vin, — ale ja vse odno ne perestanu.Ja vidpustyv joho ruku.— Roby, jak znaješ.— Rič u tomu, ščo Sartoriüs sprobuje prychovaty dejaki fakty. Ja v ciomu majže

poven.— A ty ni?— Ni. Teper uže ni. Ce ne tiľky naša sprava. Adže ty rozumiješ, pro ščo jdeťsia.

Okean vyjavyv zdatnisť do rozumnych dij. Zdatnisť do orhaničnoho syntezu najvyščohoporiadku, jakyj nam nevidomyj. Vin obiznanyj z budovoju, mikrostrukturoju, obminomrečovyn našoho orhanizmu…

— Čudovo, — skazav ja. — Čomu ž ty zamovk? Vin proviv nad namy seriju… seriju…doslidiv. Psychičnu vivisekciju. Spyrajučyś na znannia, vykradeni z našych holiv, ne ra-chujučyś iz tym, do čoho my prahnemo.

— Ce vže ne fakty j naviť ne vysnovky, Keľvin: Ce hipotezy. V pevnomu rozuminnivin zvažav na te, čoho chotila jakaś zamknena, zachovana častyna našoji svidomosti. Cemih buty… darunok.

— Darunok? O Bože!Ja zarehotav.— Perestań! — kryknuv Snaut, schopyvšy mene za ruku.Ja stysnuv joho paľci. I styskav jich dedali dužče, až poky chrusnuly kistočky. Snaut

spokijno, prymružyvšy oči, dyvyvsia na mene. Ja vidpustyv joho paľci j vidijšov u kutok.Skazav, ne povertajučy holovy:

— Postarajusia bez isteryky.— Puste. Čoho my zažadajemo?— Kažy ty. Ja zaraz ne možu. Vona skazala ščo-ne-buď pered tym, jak…— Ni. Ničoho. Ja vvažaju, ščo teper zjavyvsia šans…— Šans? Jakyj šans? Na ščo? A-a… — promovyv ja vže tychiše, dyvliačyś jomu v viči,

i raptom use zrozumiv: — Kontakt? Znovu kontakt? My šče malo… i ty, ty sam, i vsia ciaboževiľnia… Kontakt? Ni, ni, ni. Ce vže bez mene.

— Čomu? — zapytav Snaut cilkom spokijno. — Keľvin, ty j dosi, a osoblyvo teper,pidsvidomo stavyšsia do nioho, jak do liudyny. Nenavydyš joho.

— A ty chiba ni? — kynuv ja.— Ni, Keľvin, adže vin slipyj…— Slipyj? — povtoryv ja, peven ščo ne rozčuv.— Jasna rič, u našomu rozuminni. Vin ne spryjmaje nas tak, jak my spryjmajemo

odyn odnoho. Rysy oblyččia, postať, jaku my bačymo, dajuť nam zmohu rozrizniaty okre-mych indyvidiv. A dlia nioho vse ce — prozore sklo. Adže vin pronykav u hlyb našychmozkiv.

— Nu harazd. I ščo ž iz cioho vyplyvaje? Do čoho ty vedeš? Jakščo vin zumiv ožyvyty,stvoryty liudynu, jaka isnuje lyše v mojij pamjati, i zrobyv ce tak, ščo jiji oči, ruchy, jijiholos… holos…

— Kažy dali! Kažy, čuješ!!!— Ta kažu… kažu… Aha. Otže… holos… zvidsy vyplyvaje, ščo vin može čytaty nas,

jak knyhu. Ty rozumiješ, ščo? ja maju na uvazi?— Atož. Vychodyť, jakby vin zachotiv, to mih by z namy porozumitysia, tak?— Zvyčajno. Chiba ce ne očevydna istyna?— Ni. Zovsim ni. Adže vin mih uziaty lyše recept vyrobnyctva, jakyj skladajeťsia ne

iz sliv. Ce zbereženyj u pamjati zapys, joho bilkova struktura, jak holivka spermatozojidačy jajceklityna. Adže tam, u mozku, nema nijakych sliv i počuttiv; spohad liudyny — ceobraz, zapysanyj movoju nuklejinovych kyslot na makromolekuliarnych asynchronnychkrystalach. Otže, vin uziav u nas te, ščo najhlybše zakarbuvalosia, ščo najmicniše za-mkneno, ščo lyšylo najpovnišyj, najhlybšyj slid, rozumiješ? Ale vin mih zovsim ne znaty,ščo ce dlia nas označaje, jakyj maje sens. Ce vse odno, jakby my zumily stvoryty syme-triädu j kynuly jiji v Okean, znajučy architekturu, technologiju i budiveľni materiäly, alene rozumijučy, naviščo vona, dlia čoho služyť, čym vona je dlia nioho…

— Ce možlyvo, — skazav ja. — Tak, ce možlyvo. U takomu razi vin… može, vzahaline chotiv roztoptaty j prynyzyty nas. Mabuť, ščo tak. I tiľky nenarokom… — U menezatremtily huby.

— Keľvin!— Tak, tak. Harazd. Uže vse normaľno. Ty dobryj. Vin tež. Usi dobri. Ale naviščo?

Pojasny meni. Naviščo ty ce zrobyv? Ščo ty jij skazav?— Pravdu.— Pravdu, pravdu! Ščo same?— Ty j sam dobre znaješ. A zaraz chodimo krašče do mene. Budemo skladaty raport.

Chodimo.— Začekaj. Čoho ty, vlasne, chočeš? Nevže ty zbyraješsia zalyšytyś na stanciji?— Ta vhadav. Ja spravdi choču tut zalyšytysia.

STARYJ MIMOJIDJa sydiv bilia velykoho iliuminatora j spohliadav Okean. Roboty v mene ne bulo ni-

jakoji. Raport, skladenyj za pjať dniv, teper obernuvsia v pučok chvyľ, ščo mčav u porož-neči deś poza suzirjam Oriöna. Dosiahšy temnoji pylovoji tumannosti, jaka rozprosterla-sia na obšyri u visim tryľjoniv kubičnych myľ i pohlynaje promeni svitla ta buď-jaki inšisyhnaly, vin potrapyť na peršyj iz nyzky retransliatoriv. Zvidty, vid odnoho radiöbuja doinšoho, strybkamy zavdovžky miľjardy kilometriv vin lynutyme po kryvij velyčeznojiduhy, až poky ostannij retransliator, metaleva bryla, ščiľno napakovana točnymy pryla-damy, z vydovženym pyskom napriamlenoji anteny, skoncentruje joho šče raz i skerujedali v prostir, do Zemli. Potim mynuť misiaci, i točnisińko takyj samyj pučok energiji,poslanyj iz Zemli, protiahšy za soboju boroznu impuľsnych spotvoreń u hravitacijnomupoli Galaktyky, dosiahne kraju kosmičnoji chmary, proslyzne, posylenyj, uzdovž lanciuhabujiv, ščo viľno drejfujuť, i, ne zmenšujučy švydkosti, pomčyť do podvijnoho soncia pla-nety Soliaris.

Okean pid vysokym červonym soncem buv čornišyj, niž zvyčajno. Rudyj tuman spla-vliav joho styky z obrijem. Deń buv nadzvyčajno dušnyj, niby proviščav šalenu buriu, jakakiľka raziv na rik liutuje na planeti. Buly vsi pidstavy prypuskaty, ščo jiji jedynyj žyteľkontroliuje klimat i sam spryčyniaje ci buri.

Šče paru misiaciv meni dovedeťsia vyzyraty z cych iliuminatoriv, z vysoty sposteri-haty za rozkutym bilym zolotom i stomlenym bahriancem, jaki čas vid času vidbyvalysiav jakomuś ridynnomu vyverženni, v sribliastomu puchyri symetriädy, stežyty za pere-suvanniam nachylenych proty vitru strunkych «švydkuniv», podybuvaty napivvyvitrili,zrujnovani mimojidy.

Odnoho čudovoho dnia ekrany vsich videofoniv spalachnuť svitlom, ožyve vsia davnozmovkla elektronna systema syhnalizaciji, pryvedena v diju impuľsom, poslanym z vid-stani soteń tysiač kilometriv, spoviščajučy pro nablyžennia metalevoho kolosa, jakyj, pro-tiažno hurkočučy hravitatoramy, znyzyťsia nad Okeanom. Ce bude «Uliss», abo «Prome-tej», abo jakyjś inšyj velyčeznyj krejser dalekoho plavannia. Koly ja spuščuś trapom zplaskoho dachu stanciji, to pobaču na palubach šerengy masyvnych broniovanych robotiv,jaki ne podiliajuť z liudynoju pervorodnoho hricha j taki nevynni, ščo vykonujuť kožennaš nakaz, až do povnoho znyščennia sebe čy perepony, kotra postane jim na šliachu,jakščo taku prohramu zakladeno v krystalach jichnioji pamjati. A potim korabeľ lehkopidnimeťsia, vyperedžajučy zvuk i zalyšajučy za soboju konus rozbytoho na basovi oktavyhurkotu, jakyj siahne Okeanu, i oblyččia vsich liudej na myť zasiajuť vid dumky pro po-vernennia dodomu.

Ale v mene domu ne bulo. Zemlia? Ja dumav pro jiji velyčezni, bahatoliudni, hominkimista, de zahubliusia, ščeznu majže tak, jak ščez by, koly b zrobyv te, ščo chotiv zrobytydruhoji čy tretioji noči — kynutysia v Okean, chvyli jakoho važko perekočuvalysia vnyzu.Ja potonu v jurbi. Budu movčaznym j uvažnym, i za ce mene cinuvatymuť tovaryši. Umene zjavyťsia bahato znajomych, naviť druziv, buduť žinky, a može, naviť odna žinka.Jakyjś čas ja prymušuvatymu sebe usmichatyś, ukloniatysia, vstavaty, vykonuvaty tysi-aču dribnych dij, z jakych skladajeťsia zemne žyttia, až poky znovu zvyknu. Zjavliaťsianovi zachoplennia, novi zaniattia, prote ja vže ne zmožu jim viddatysia cilkom. Nikomu jničomu, i nikoly biľše. A vnoči može dyvytymuś tudy, de na nebi skupčennia kosmičnohopylu čornoju zaponoju zatuliaje siajannia dvoch sonć, i v mojij pamjati postane vse, naviť

te, pro ščo dumaju zaraz, i z poblažlyvoju usmiškoju, v jakij bude trochy žaliu j vlasnojivyščosti vodnočas, zhaduvatymu svoji šalenstva j nadiji. Ja zovsim ne vvažaju sebe, toho,jakym budu, hiršym za toho Keľvina, jakyj buv hotovyj na vse zarady spravy, imja jakij— Kontakt. I nichto ne matyme prava mene osudyty.

Do kimnaty vvijšov Snaut, rozzyrnuvsia dovkola, vidtak hlianuv na mene. Ja vstavi pidijšov do stolu.

— Čoho tobi?— Meni zdajeťsia, ty nuďhuješ bez roboty? — zapytav vin, pidmorhujučy. — Ja mih

by zaproponuvaty tobi zrobyty dejaki občyslennia. Ščopravda, ce ne duže spišno…— Diakuju, — usmichnuvsia. — Ale ce vže ni do čoho.— Ty cioho peven? — zapytav vin, dyvliačyś v iliuminator.— Tak. Ja same dumav pro rizni reči i…— Ja voliv by, ščob ty dumav teper jakomoha menše.— Ach, ty zovsim ne ujavliaješ sobi, ščo? ja maju na uvazi. Skažy: vy viruješ u boha?Snaut pyľno hlianuv na mene.— Ta ščo ty? Chto teper viryť…U joho očach svitylasia tryvoha.— Use ce ne tak prosto, — počav ja vdavano bezturbotnym tonom. — Mene cikavyť

ne tradycijnyj boh iz zemnych viruvań. Ja ne znaveć religiji i, možlyvo, ničoho novoho tutne prydumav, ale ty časom ne znaješ, čy isnuvala koly-nebuď vira v boha… nedoluhoho?

— Nedoluhoho? — zdyvuvavsia Snaut i zviv brovy. — Jak ce rozumity? V pevnomurozuminni boh usiakoji religiji maje vrazlyvi miscia, bo vin nadilenyj liudśkymy rysamy,tiľky perebiľšenymy. Boh Staroho Zavitu, napryklad, žadav schyliannia j žertv, zazdryvinšym boham… Hrećki bohy čerez svoju svarlyvisť i rodynni čvary tež buly po-liudśkomunedoskonali…

— Ni, — urvav ja joho, — ja maju na uvazi boha, čyja nedoskonalisť ne povjazana zprostodušnistiu liudej, jaki stvoryly joho, a je joho najïstotnišoju, imanentnoju rysoju. Ceboh, obmeženyj u svojemu vseznanni j vsesylli, vin pomyliajeťsia v peredbačenni majbut-nioho svojich počynań, podaľša dolia jakych zaležyť vid obstavyn i može vkynuty v žach.Ce boh… kalika, jakyj zavždy prahne biľše, niž može, ne odrazu ce usvidomliuje. Boh, ščovynajšov hodynnyk, a ne čas, jakyj toj hodynnyk vidličuje. Vynajšov prylady čy mecha-nizmy, jaki služať pevnym ciliam, ale jaki vže pererosly ti cili j zradyly jich. Vin stvoryvtakož neskinčennisť, poklykanu zasvidčyty joho vsemohutnisť, a tym časom vona stalasvidčenniam joho cilkovytoji porazky.

— Kolyś manichejizm… — nevpevneno počav Snaut, Pidozrila strymanisť, z jakojuvin zvertavsia do mene ostannim časom znykla.

— Ta ce ne maje ničoho spiľnoho z poniattiam dobra i zla, — vidrazu ž urvav ja joho.— Cej boh ne isnuje poza materijeju j ne može vid neji zviľnytysia, choč i žadaje cioho…

— Takoji religiji ja ne znaju, — skazav Snaut, trochy pomovčavšy. — Taka religijanikoly ne bula potribna. Jakščo ja pravyľno tebe zrozumiv, a bojusia, ščo ce same tak, toty dumaješ pro jakohoś evoliuciönizujučoho boha, kotryj rozvyvajeťsia v časi j roste, pidi-jmajučyś na čymraz vyščyj riveń mohutnosti, siahajučy, zreštoju, usvidomlennia svohobezsyllia? Cej tvij boh — istota, dlia jakoji jiji božestvennisť stala bezvychiddiu, i, zbah-nuvšy ce, boh upav u vidčaj. Ale ž boh, jakyj upav u vidčaj, — ce liudyna, liubyj mij! Tymaješ na uvazi liudynu… Ce ne tiľky nikudyšnia filosofija — ce naviť nikudyšnia mistyka.

— Ni, — vidpoviv ja vperto, — ja ne maju na uvazi liudynu. Možlyvo, dejaki rysy

moho boha j spravdi vidpovidaly b ciomu poperedniomu vyznačenniu, ale tiľky čerez te,ščo vono až nijak ne povne. Liudyna, vsupereč ustalenij dumci, ne vyznačaje sobi cilej.Jich jij navjazuje čas, u jakyj vona narodylasia. Vona može služyty cym ciliam abo povsta-vaty proty nych, odnak objekt služinnia čy buntu zadanyj jij izzovni. Povna svobodapošukiv mety možlyva todi, koly liudyna odna, ale ce ne reaľno, bo liudyna, jaka ne vyro-sla sered liudej, ne zdatna staty liudynoju. Cej… mij boh — istota, jaka ne maje množyny,rozumiješ?

— Ach, — zitchnuv Snaut, — jak že ja zrazu… — I pokazav rukoju na Okean.— Ni, — zaperečyv ja, — i vin tež ni. Jak i te, ščo omynulo v svojemu rozvytku

možlyvisť staty bohom, nadto rano zamknuvšyś u sobi. Vin radše anachoret, pusteľnykkosmosu, a ne joho boh… Vin povtoriujeťsia, Snaut, a toj, pro koho ja dumav, nikoly bcioho ne zrobyv. Može, vin same zaraz vynykaje deś u jakomuś kutočku Galaktyky i ne-zabarom u napadi molodečoho zapalu počne hasyty odni zirky j zasvičuvaty inši, a mypomitymo ce tiľky čerez jakyjś čas…

— My vže pomityly, — kyslo movyv Snaut. — Novi j supernovi… čy, po-tvojemu, tosvičky na joho vivtari?

— Jakščo ty chočeš traktuvaty te, ščo ja kažu, tak doslivno, to…— A može, same Soliaris — kolyska tvoho božestvennoho nemovliaty, — dokynuv

Snaut.Vid dedali vyraznišoji usmišky dovkola joho očej prorizalysia tonki zmoršky. —

Može, same vin u tvojemu rozuminni počatok, zarodok boha vidčaju, može, žyttievi sylyjoho dytynstva poky ščo perevažajuť joho rozum, a te vse, ščo mistyťsia v našych soli-arystyčnych bibliötekach, — prosto dovželeznyj perelik joho dytynnych reflexiv…

— A my jakyjś-čas buly joho ihraškamy, — dokinčyv ja. — Tak, cilkom imovirno. Iznaješ, ščo tobi vdalosia? Stvoryty zovsim novu hipotezu na temu planety Soliaris, a ce jspravdi neabyščo! Oś tobi j pojasnennia, čomu nemožlyvo vstanovyty kontakt, čomu ne-maje vidpovidi, zvidky beruťsia dejaki — nazvemo jich tak — extravahantnosti v po-vodženni z namy; psychika maloji dytyny…

— Ja vidmovliajuś vid avtorstva, — burknuv Snaut, zupynyvšyś bilia iliuminatora.My dovho dyvylyś na čorni chvyli. Na schodi v tumani prostupala blida dovhasta

pliama.— Zvidky ty vziav ciu koncepciju nedoskonaloho boha? — zapytav raptom Snaut, ne

spuskajučy očej z zalytoji siajvom pusteli.— Ne znaju. Vona vydalasia meni hlyboko pravdyvoju, rozumiješ? Ce jedynyj boh, u

jakoho ja schyľnyj buv by poviryty j čyja muka — ne spokuta, vona nikoho ne zviľniaje,ničomu ne služyť, vona prosto isnuje.

— Mimojid… — zovsim tycho, zminenym holosom movyv Snaut.— Ščo ty skazav? A, tak, tak. Ja pomityv joho šče raniše. Vin duže staryj.My obydva vdyvlialysia v obrij, zatiahnenyj rudoju imloju.— Ja poleču, — nespodivano obizvavś ja. — Tym biľše, ščo šče ni razu ne zalyšav

stanciju, a tut taka nahoda. Ja povernusia čerez pivhodyny…— Ščo ty skazav? — Snaut šyroko rozpliuščyv oči. — Ty poletyš? Kudy?— Tudy. — Ja pokazav jomu na pliamu tilesnoho kolioru, jaka bovvanila v tumani.

— Ščo meni može staty na zavadi? Viźmu maleńkyj vertolit. Znaješ, bude duže smišno,jakščo na Zemli meni dovedeťsia kolyś pryznatysia, ščo ja, soliaryst, ni razu naviť ne stu-pyv na soliariänśkyj grunt…

Ja pidijšov do šafy j počav vybyraty sobi kombinezon. Snaut movčky stežyv za mnoju,a potim zitchnuv.

— Ne podobajeťsia meni vse ce.— Ščo? — Ja obernuvsia do nioho z kombinezonom u rukach. Mene ochopylo

zbudžennia, jakoho ja vže davno ne perežyvav. — U čomu sprava? Anu vykladaj! Ty bo-jišsia, ščo… Jake bezhluzdia! Daju tobi slovo česti, ščo ni. V mene j na dumci takoho nebulo. Ni, dalebi, ni.

— Ja poleču z toboju.— Diakuju, ale ja choču sam. Ce vse-taky ščoś nove, ščoś zovsim nove, — movyv ja

švydko, nadiahajučy kombinezon.Snaut išče ščoś buboniv, prote ja ne duže dosluchavsia do nioho, šukajučy potribni

meni dlia poliotu reči.Vin vyjšov za mnoju na raketodrom, dopomih vykotyty mašynu z boxu na seredynu

startovoho dyska. Koly ja nadiahav skafandr, Snaut raptom zapytav:— Skažy pravdu: dane toboju slovo šče maje dlia tebe jakeś značennia?— O Bože, Snaut, ty znov za svoje? Nu zvyčajno, maje. Ja ž tobi poobiciav. De za-

pasni balony?Snaut ne skazav biľše ni slova. Zakryvšy prozoryj kupol, ja podav jomu znak rukoju.

Vin uvimknuv pidjomnyk, ja poviľno vyjichav na verch stanciji. Motor prokynuvsia, pro-tiažno zahurčav, hvynt zakrutyvsia, j aparat napročud lehko pidniavsia vhoru, zalyšyvšypid soboju maleńkyj sribliastyj dysk stanciji.

Ja vperše opynyvsia sam nad Okeanom; teper vin spravliav zovsim inše vražennia,niž todi, koly ja dyvyvsia na nioho z-za iliuminatora stanciji. Možlyvo, ce zaležalo vid vy-soty poliotu — ja kovzav usioho za jakychoś kiľka desiatkiv metriv nad joho chvyliamy.Tiľky teper ja ne prosto znav, ale j vidčuvav, ščo horby i bezodni, jaki čerhuvalysia, žyrnopolyskujučy, ruchajuťsia ne jak morśkyj pryplyv čy chmary, a jak tvaryny. Bezperervni,choč i nadzvyčajno poviľni konvuľsiji muskuliastoho, holoho tuluba — oś jakyj ce malovyhliad; sonno opadajučy, hrebiń kožnoji chvyli polumjaniv červonoju pinoju. Koly ja roz-vernuvsia, ščob vyjty točno na kurs mimojida, jakyj drejfuvav nadzvyčajno poviľno, soncevdarylo meni prosto v oči, zahralo kryvavymy vidblyskamy v opuklomu skli, a sam Okeanstav čornyľno-synim z ciatkamy temnoho vohniu.

Ja dosyť nevpravno opysav kolo, i vono vyneslo mene daleko na pidvitrianyj bik, amimojid lyšyvsia pozadu, obernuvšyś na šyroku, nepravyľnych obrysiv smuhu, jaka vy-riznialasia na tli Okeanu. Vin utratyv uže roževyj kolir, jakoho nadavav jomu tuman, stavžovtuvatym, nače vysochla kistka, na chvylynku ja naviť zhubyv joho z očej i zamisť niohopobačyv udalyni stanciju, jaka vysila nad samisińkym Okeanom, niby veletenśkyj staro-vynnyj dyryžabľ. Ja povtoryv manevr, napružujučy vsiu svoju uvahu: priamo za kursomvyrostav masyv mimojida z chymernym krutym reľjefom. Meni zdavalosia, ščo ja možuzačepyty joho najvyščyj buľbopodibnyj vystup, i ja tak rizko nabrav vysotu, ščo vertolit,utračajučy švydkisť, zakolychavsia. Moja oberežnisť vyjavylasia zajvoju, bo zaokruhleniveršyny chymernych vež proplyvly daleko vnyzu. Zrivniavšy švydkisť mašyny z drejfommimojida, ja poviľno, metr za metrom, počav znyžuvatyś, až poky nad kabinoju zamyhtilykrychki veršyny. Mimojid buv nevelykyj — try čverti myli zavdovžky j usioho kiľkasotmetriv zavšyršky; u dejakych misciach vin zvužuvavsia — ce svidčylo pro te, ščo vin tamnezabarom rozlamajeťsia. Napevno, ce buv ulamok značno biľšoho utvorennia, za soli-ariänśkymy masštabamy — tiľky dribnyj oskolok, reštka, jaka naličuvala vže bozna-

skiľky tyžniv ta misiaciv.Miž žyluvatymy pidvyščenniamy zsuvu, nad samym Okeanom, ja pomityv ščoś

schože na bereh, kiľka desiatkiv kvadratnych metriv dosyť pochyloji, ale majže rivnojipoverchni, j spriamuvav tudy mašynu. Jak vyjavylosia, sisty bulo nabahato skladniše, nižja spodivavsia: hvynt malo ne začepyvsia za stinu, jaka vyrosla prosto na očach, odnakuse skinčylosia ščaslyvo. Ja vidrazu ž vymknuv motor i vidkynuv kryšku kupola. Stojačyna kryli, pereviryv, čy ne povze vertolit v Okean; chvyli lyzaly zubčastyj kraj bereha zakiľkanadciať krokiv vid miscia posadky, ale vertolit tverdo stojav na šyroko rozstavlenychpolozach. Ja ziskočyv na… «zemliu». Te, ščo meni vydalosia stinoju, za jaku ja malo nezačepyvsia hvyntom, bulo velyčeznoju, diriavoju, mov rešeto, tonkoju, nače plivka, j poro-sloju schožymy na maleńki halereji potovščenniamy kistianoju plytkoju, jaka stojalastorčma. Ščilyna zavšyršky v kiľka metriv dilyla navskosy vsiu bahatopoverchovu ploš-čynu, vidkryvajučy perspektyvu hlybyny; vtim, jiji bulo vydno j kriź velyki, bezladno roz-kydani otvory. Ja vydersia na najblyžčyj pochylyj vystup stiny, peresvidčyvšyś, ščo pidošvyčerevykiv moho skafandra nadzvyčajno čipki, a sam skafandr nitrochy ne zavažaje pere-suvatysia, i, opynyvšyś na vysoti pjatioch poverchiv nad Okeanom, obernuvsia, ozyrajučyskeletopodibnyj krajevyd. Tiľky teper ja mih ochopyty joho pohliadom heť uveś.

Mimojid raziuče skydavsia na starodavnie, napivzrujnovane misto, na ekzotyčnemarokkanśke poselennia, bahato stoliť tomu poterpile pid čas zemletrusu čy jakohoś in-šoho kataklizmu. Ja nadzvyčajno vyrazno bačyv zvyvysti, napivzasypani j zacharaščeniulamkamy uščelyny vulyć, ščo kruto spuskalysia do bereha, jakyj omyvala husta, movkolomaź, pina, vyšče zdijmalysia ucilili zubci muriv, bastiöny, jichni ovaľni pidnižžia, a uvypuklynach i zapadynach stin čornily otvory, schoži na vysadženi vikna čy fortečni bij-

nyci. Use ce misto-ostriv, važko perechylyvšyś na bik, nače napivzatonulyj korabeľ, na-vmannia, stychijno sunulo vpered, povertajučyś duže poviľno, pro ščo svidčyv pozirnyjruch soncia na neboschyli j linyve skovzannia tinej pomiž zakutkamy rujin; inodi kriźnych probyvavsia soniačnyj promiń, siahajučy toho miscia, de ja stojav. Neabyjak ryzyku-jučy, ja podersia šče vyšče, až poky z vystupiv, navyslych nad mojeju holovoju, gradomposypalysia dribni ulamky; padajučy, vony zapovnyly velykymy klubamy pylu zvyvystiuščelyny j vulyčky: mimojid, zvyčajno, ne skelia, i joho schožisť z vapniakom znykaje,jakščo vziaty ulamok u ruku; vin nabahato lehšyj vid pemzy, dribnoporystyj, a čerez te jlehkyj, mov povitria.

Ja pidniavsia vže tak vysoko, ščo počav vidčuvaty ruch mimojida: vin ne tiľky plyvupered, pidštovchuvanyj udaramy čornych mjaziv Okeanu, nevidomo zvidky j nevidomokudy, ale šče j duže poviľno nachyliavsia to v odyn, to v druhyj bik; kožne take kolyvanniasuprovodžuvalosia protiažnym, lypkym čavkanniam buroji i žovtoji piny, jaka stikala zoholenoho boku. Cej kolyvnyj ruch bulo nadano mimojidu duže davno, mabuť, šče pid časnarodžennia, i vin zberihav joho zavdiaky svojij veletenśkij masi. Ohlianuvšy z pidvitri-anoho boku vse, ščo možna bulo, ja oberežno spustyvsia vnyz i tiľky todi, choč jak cedyvno, zrozumiv, ščo mimojid mene anitrochy ne cikavyť, ščo ja pryletiv siudy, ščob zustri-tysia ne z nym, a z Okeanom.

Ja siv na šorstku, potriskanu poverchniu za kiľka krokiv vid vertoliota. Čorna chvy-lia važko vpovzla na bereh, rozplatujučyś i vodnočas utračajučy kolir; koly vona vidstu-pyla, na berezi zalyšylysia tremtlyvi nytky slyzu. Ja zsunuvsia šče nyžče j prostiah rukudo nastupnoji chvyli. Todi vona povtoryla točnisińko toj fenomen, z jakym liudy uperšezitknulysia majže sto rokiv tomu: zatrymalasia, trochy vidstupyla, ochopyla moju ruku,ne torkajučyś jiji, tak ščo miž poverchneju rukavyci i seredynoju zahlyblennia, jake zrazuž zminylo svoju konsystenciju, — z ridkoho stalo majže mjasystym, — zalyšyvsia tonkyjšyr povitria. Ja poviľno pidniav ruku, chvylia, a točniše jiji vuźkyj vidrostok, potiahlasiaza neju vhoru, otočujučy moju doloniu prozoroju, brudno-zelenoju obolonkoju, jaka po-stupovo svitlišala. Ja pidvivsia, ščob išče vyšče pidniaty ruku; vidrostok drahlystoji rečo-vyny napružyvsia, mov napnuta struna, ale ne porvavsia; osnova zovsim rozplatanojichvyli, nače dyvne stvorinnia, jake terpliače očikuvalo zakinčennia cioho experymentu,prypala do bereha dovkola mojich nih, tež ne torkajučyś jich. Zdavalosia, z Okeanu vyroslatiahuča kvitka, čašečka jakoji otočyla moji paľci, stavšy jichnim točnym nehatyvom, od-nak ne dotorknulasia do nych. Ja vidstupyv. Steblyna zatremtila j, zdavaloś, neochočepovernulasia vnyz, elastyčna, chytka, nepevna; chvylia pidnialasia, vbyrajučy jiji v sebe, iznykla za krajkoju bereha. Ja povtoriuvav ciu hru doty, až poky znov, jak i sto rokiv tomu,odna z čerhovych chvyľ bajduže vidrynula, nemovby nasytyvšyś novymy vraženniamy. Jaznav, ščo čerhovoho probudžennia jiji «cikavosti» meni dovelosia b čekaty kiľka hodyn.Ja znovu siv, ale vže nemovby pererodženyj cym javyščem, jake meni bulo tak dobre vi-dome z knyžok; žodna teorija ne mohla peredaty cioho reaľnoho vidčuttia.

V bruńkuvanni, rosti j pošyrenni cioho žyvoutvorennia v joho ruchach — kožnomuokremo j u vsich razom — projavlialasia jakaś, tak by movyty, oberežna, ale ne liaklyvanajivnisť, koly vono namahalosia samoviddano j kvaplyvo piznaty, ohlianuty novu formu,ščo nespodivano zustrilasia jomu, j na pivdorozi zmušene bulo vidstupyty, ščob ne perejtymež, ustanovlenych tajemnyčym zakonom. Cia žvava cikavisť raziuče kontrastuvala zbajdužistiu veleta, jakyj, vyblyskujučy, prostiahavsia vid obriju j do obriju. Nikoly šče ne

vidčuvav ja tak povno joho nezmirnoji reaľnosti, mohutnioho, nevblahannoho movčannia.Porynulyj u spohliadannia, pryholomšenyj, ja spuskavsia v nedosiažni, zdavalosia b, hly-byny joho neporušnosti j, vidčuvajučy, ščo vtračaju samoho sebe, zlyvavsia z cymridynnym, slipym kolosom, bez najmenšych zusyľ, bez sliv, bez žodnoji dumky probača-jučy jomu vse.

Veś ostannij tyždeń ja povodyvsia tak rozsudlyvo, ščo nedovirlyvyj pohliad Snauta,zreštoju perestav mene peresliduvaty. Zovni ja buv spokijnyj, ale v duši čohoś pidsvidomočekav. Čoho? Povernennia Heri? Jak ja mih? Kožen iz nas znaje, ščo vin — stvorinniamateriäľne, pidvladne zakonam fiziölogiji i fizyky, j, naviť objednavšy syly vsich našychpočuttiv my ne zdatni protystojaty cym zakonam, a možemo jich tiľky nenavydity. Spo-konvična vira zakochanych i poetiv u vsesyľnisť liubovi, jaka peremahaje smerť, velyčnislova finis vitae, sed non amoris,9 ščo pereslidujuť nas vikamy, — brechnia. Ale cia brech-nia — ne smišna, vona vsioho lyš marna. A ot buty hodynnykom, jakyj vidličuje plyn času,hodynnykom, jakyj to rozbyrajuť, to znovu skladajuť i v mechanizmi jakoho, tiľky-no kon-struktor torkne koliščatko, — razom z joho peršym ruchom počynajuť cokaty vidčaj i liu-bov, znaty, ščo ty vsioho lyš repetytor tortur, tym nesterpnišych, čym smišnišymy vonystajuť čerez jichnie bahatokratne povtorennia? Povtoriuvaty liudśke isnuvannia? Zhoden.Ale povtoriuvaty joho tak, jak pjanycia povtoriuje zajaloženu melodiju, kydajučy j kyda-jučy midiaky v muzyčnu skryńku? Ja ni sekundy ne viryv, ščo cej ridynnyj velet, jakyjuhotuvav u sobi smerť bahatiom sotniam liudej, do jakoho desiatky rokiv usia moja rasamarno namahalasia protiahty bodaj nytočku porozuminnia, ščo vin, nesučy mene mov tuporošynku, j naviť ne pomičajučy toho, perejmeťsia tragedijeju dvoch liudej. Odnak johodiji maly jakuś inšu metu. Ščopravda, ja naviť u ciomu ne buv absoliutno peven. Ale vid-stupyty — označalo perekreslyty toj, chaj mizernyj, šans, jakyj, može, isnuvav tiľky vujavi, šans, jakyj prychovuvalo v sobi majbutnie. Otže, roky sered mebliv i rečej, do jakychmy razom dotorkalysia, v povitri, jake šče pamjatalo jiji dychannia? V imja čoho? Nadijina jiji povernennia? Nadiji v mene ne bulo. Zate v meni žylo očikuvannia — ostannie, ščomeni lyšylosia vid neji. Jaki zveršennia, znuščannia, jaki muky išče ždaly mene? Ja ničohone znav, ale j dali nepochytno viryv u te, ščo čas žorstokych dyv išče ne mynuv.

Zakopane,červeń 1959 — červeń 1960

9 Kinčajeťsia žyttia, ale ne liubov (lat.).

Stanisław Lem

EDEM

1U rozrachunky vkralasia pomylka. Zamisť toho, ščob projty nad atmosferoju, vony

zitknulysia z neju. Korabeľ vchodyv u povitria z revom, vid jakoho lopalysia barabanniperetynky. Rozprosterti na nejlonovych sitkach liudy vidčuvaly, jak stysnulysia amorty-zatory, peredni ekrany spalachnuly polumjam i zhasly, poduška rozžarenych haziv, jakanatyskala na nis korablia, zatulyla zovnišni objektyvy, haľmuvannia počalosia nadtopizno j vyjavyloś neefektyvnym. Rubku vypovnyv čad vid palenoji humy, pid presom pe-revantažennia liudy sliply j hluchly, ce buv kineć, odnak naviť pro nioho žoden z nych nemih podumaty — ne vystačalo syly, ščob pidnesty hrudnu klitku, vtiahnuty povitria, —ce robyly za nych kysnevi puľsatory, jaki šče praciuvaly, nahnitajučy v jichni hrudy po-vitria, nače v polopani balony.

Naraz hurkit uščuch. Spalachnuly avarijni vohni, po šisť iz kožnoho boku, liudy za-vorušylysia, nad potroščenym i spliuščenym u harmošku puľtom dvyhuna horiv červonyj

syhnal tryvohy, klapti izoliaciji, skalky plexyhlasu z šelestom sovalysia po pidlozi, rev pry-pynyvsia, vse pohlynuv hluchyj, dedali narostajučyj svyst.

— Ščo ce?.. — prochrypiv Likar, vypliovujučy humovyj mundštuk.— Ležaty! — zasterih joho Koordynator, jakyj stežyv za ostannim ucililym ekranom.Raketa perekynulasia, nemovby v neji vdaryv taran, nejlonovi sitky, jaki obvyvaly

liudej, zavibruvaly, nače struny, use na myť zastyhlo, niby na hojdalci, ščo siahla najvyš-čoji točky, vidtak prolunav ohlušlyvyj hurkit.

Mjazy, jaki napružylysia v očikuvanni ostannioho udaru, raptom obmjakly. Raketa,stojačy na vertykaľnomu stovpi vypusknoho vohniu, poviľno opuskalasia vnyz, sopla hur-kotily zaspokijlyvo; ce tryvalo kiľka chvylyn, potim perehorodky zatremtily vid drožu.Vibracija stavala dedali syľnišoju — mabuť, rozchytalasia pidšypnykova pidviska turbin.Liudy perezyrnulysia, prote nichto ne skazav ni slova. Vony znaly, ščo vse zaležyť vidtoho, čy vytrymajuť rotory.

Usia rubka raptom zadryžala, nemovby izzovni v neji z naviženoju švydkistiu byvstalevyj molot. Tovsta vypukla linza ostannioho ekrana myttiu vkrylasia hustoju pavuty-noju triščyn, joho fosforyčnyj dysk zhas, i pry ťmianomu svitli avarijnych lamp, ščo padaloznyzu, liudy bačyly na pochylych stinach vlasni zbiľšeni tini; hurkit perejšov u protiažnyjryk, pid nymy ščoś triščalo, lamalosia, šmatuvalosia z metalevym skrehotom; korpus,strušuvanyj strachitlyvymy poštovchamy, padav, padav, osliplenyj, mertvyj; liudy poziš-čuliuvalysia, zatamuvaly viddych, cilkovyta piťma, chaos… Naraz tila jichni jakaś sylavyprostala na vsiu dovžynu nejlonovych trosiv, prote vony ne doletily do rozbytych pane-lej, ob jaki buly b pokaličylysia, a povysly navskosy, poviľno rozhojdujučyś, nače važkimajatnyky…

Raketa perekynulasia važko, mov veletenśka hora; cioho razu hurkit buv dalekyj itupyj, bryly vykynutoho gruntu slabko zastukotily ob zovnišniu obšyvku i zsunulysia do-dolu.

Vse zavmerlo. Vnyzu syčaly truby, ščoś žachlyvo buľkalo, švydko stikala voda, i šumcej buv zmišanyj z pronyzlyvym syčanniam, jake povtoriuvalosia čerez rivni intervaly,nemovby na rozpečene zalizo kapala jakaś ridyna.

— Žyvi, — skazav Chimik u cilkovytij temriavi.Vin ne bačyv ničoho, vysiačy v svojij nejlonovij sitci, nače v mišku, pidvišenomu za

čotyry rižky na trosach. Ce označalo, ščo raketa liahla na bik. Jakby vona stojala, sitkavysila b horyzontaľno. Ščoś klacnulo. Spalachnuv blidyj benzynovyj plominčyk staroji Li-karevoji zapaľnyčky.

— Ekipaž? — zapytav Koordynator.Odyn iz trosiv joho hamaka lopnuv, i Koordynator poviľno, bezporadno rozho-

jduvavsia; prosunuvšy ruku u vičko nejlonovoji sitky, vin marno sylkuvavsia schopytysiaza ščo-nebuď, ščo vystupalo iz stinky.

— Peršyj, — skazav Inžener.— Druhyj, — vidhuknuvsia Fizyk.— Tretij, — podav holos Chimik.— Četvertyj, — ozvavsia Kibernetyk, trymajučyś za loba.— Pjatyj, — zakinčyv Likar.— Usi. Pozdorovliaju. — Holos Koordynatora buv spokijnyj. — Avtomaty?Jomu vidpovila tyša.— Avtomaty!!

Movčannia. Zapaľnyčka počala pekty Likaria v paľci. Vin zahasyv jiji. Znovu vseohornula temriava.

— Ja zavždy kazav, ščo my zrobleni z kraščoho materiälu, — ozvavsia v potemkachLikar.

— U koho z vas je niž?— U mene. Chočeš pererizaty trosy?— Jakščo možeš vybratysia bez cioho, to šče krašče. Ja ne možu.— Sprobuju.Počulosia jakeś vovtuzinnia, pryskorene dychannia, ščoś hriuknulo, zaskrehotilo

sklo.— Ja na pidlozi. Tobto na stini, — povidomyv Chimik. Holos joho dolynuv zvidkyś

iznyzu. — Likariu, prysvity na chvylynku, ja vam dopomožu.— Tiľky pokvapsia, bo kinčajeťsia benzyn.Znovu spalachnula zapaľnyčka. Chimik vovtuzyvsia bilia Koordynatorovoho

hamaka — vin mih dosiahty tiľky do joho nih. Narešti jomu vdalosia trochy rozsunutybičnu «blyskavku», i Koordynator važko vpav na nohy. Udvoch jim praciuvalosia švydše.Nezabarom usi vže stojaly na pochylenij, obbytij napivelastyčnoju masoju stinci rubky.

— Z čoho počnemo? — zapytav Likar.Vin stiahnuv kraji rany na lobi v Kibernetyka j naklav na neji plastyr, jakyj znajšov

u sebe v kyšeni. Vin postijno nosyv pry sobi rizni nepotribni reči.— Z konstataciji faktu, čy nam zvidsy udasťsia vyjty, — vidpoviv Koordynator. —

Nasampered nam potribne svitlo. Nu, ščo tam u vas? Uže? Likariu, prysvity meni siudy,može, v klemach paneli je strum1, choča b u lanciuzi syhnalizaciji tryvohy.

Cioho razu zapaľnyčka vykresala lyše iskru. Likar bez uspichu krutyv koliščatko jster tiľky škiru sobi na paľci, osvitliujučy ulamky potroščenoji paneli, v jakij kopyrsalyśnavkoliškach Koordynator j Inžener.

— Je? — spytav Chimik, jakyj stojav pozad nych, bo jomu vže ne vystačylo miscia.— Poky ščo hlucho. Ni v koho nemaje sirnykiv?— Ostannij raz ja bačyv sirnyky try roky tomu. V muzeji, — nevyrazno promymryv

Inžener, namahajučyś zubamy zderty izoliaciju z kincia provodu.Naraz maleńka holuba iskra osvityla skladeni, mov skojky čerepašky, ruky Koordy-

natora.— Je, — povidomyv vin. — Teper jaku-nebuď lampočku.Chtoś znajšov u syhnalizatori tryvohy nad bokovoju panelliu nepoškodženu lam-

počku. Slipučyj elektryčnyj vohnyk osvityv rubku, schožu na častynu truby tuneliu z ko-nusnymy stinamy, ščo pochylo pidijmajeťsia vhoru. Vysoko nad nymy, v tomu, ščo buloteper steleju, vydnilysia začyneni dveri.

— Biľš jak sim metriv, — melancholijno zauvažyv Chimik. — Jak my tudy distane-moś?

— Jakoś u cyrku ja bačyv žyvu kolonu — pjatero čolovik odyn na odnomu, —ozvavsia Likar.

— Dlia nas ce nadto skladno. My distanemosia tudy po pidlozi, — vidpoviv Koordy-nator.

Vin uziav u Chimika noža j počav robyty šyroki nadrizy v hubčastomu pokrytti pi-dlohy.

— Schidci?

— Atož.— A čomu ce ne čuty našoho Kibernetyka? — zdyvuvavsia raptom Inžener.

Umostyvšyś na ulamkach potroščenoho rozpodiľnoho puľta, vin prykladav voľtmetr dovyvedenych nazovni kabeliv.

— Vin ovdoviv, — usmichnuvšyś, vidpoviv Likar. — Bo ščo take Kibernetyk bezavtomativ?

— Vony v mene šče zapraciujuť, — kynuv Kibernetyk, zazyrajučy v otvory vybytychekraniv.

Elektryčnyj vohnyk postupovo žovtiv, robyvsia dedali slabšym i blidišym.— Akumuliatory tež? — burknuv Fizyk.Inžener pidvivsia:— Schože, ščo tak.Čerez čverť hodyny v hlyb korablia, a točniše vhoru, vyrušyla expedycija z šistioch

čolovik. Speršu vony distalysia v korydor, a zvidty — do okremych prymiščeń. U Likarevijkajuti znajšly kyšeńkovyj elektrolichtaryk. Likar poliubliav vozyty z soboju bezlič zajvychrečej. Lichtaryka zabraly z soboju. Use dovkola bulo porujnovane i potroščene. Mebli,prykripleni do pidlohy, vcilily, ale z pryladiv, instrumentiv, dopomižnych zasobiv pere-suvannia, charčovych prypasiv utvorylasia spravžnia kaša, jaka siahala liudiam vyšče ko-lin.

— A teper sprobujemo vyjty, — skazav Koordynator, koly vony znovu opynylysia vkorydori.

— A skafandry?— Vony v napirnij kameri. Spodivajusia, z nymy ničoho ne stalosia. A vtim, vony

nam i nepotribni: na Edemi cilkom sterpna atmosfera.— A chiba tut vzahali chtoś kolyś buv?— Tak, desiať čy odynadciať rokiv tomu kosmičnyj zond pošukovoho patrulia, koly

zahynuv Aľtajir zi svojim korablem. Pryhadujete?— Ale z liudej nichto?— Ni, nichto.Vnutrišnij liuk šliuzu pochylo navysav nad jichnimy holovamy. Dyvne perše vražen-

nia, spryčynene tym, ščo v znajomych prymiščenniach use nabulo absoliutno novoho vy-hliadu — stiny staly teper, pidlohamy, a steli — stinamy, — povoli mynalo.

— Tut nam i spravdi ne obijtysia bez žyvoji drabyny, — zajavyv Koordynator, re-teľno osvityvšy liuk Likarevym lichtarykom.

Pliama svitla obbihla dovkola liuka. Liuk hermetyčno pryliahav do šliuzu.— Vyhliadaje nepohano, — skazav Kibernetyk, jakyj stojav, zaderšy holovu.— Atož, — pohodyvsia z nym Inžener.Vin podumav, ščo strachitlyva syla, jaka stysnula stryngery tak, ščo trisnuv umon-

tovanyj miž nymy holovnyj rozpodiľnyj puľt, mohla zaklynyty takož liuk, odnak uholosciu dumku ne vyslovyv. Koordynator skosyv okom na Kibernetyka i vže chotiv buv po-prosyty, ščob toj nahnuvsia i stav pid stinoju, ale raptom zhadav pro pokručenyj brucht,jakyj vony pobačyly u vidsiku avtomativ, i zvernuvsia do Chimika:

— Rozstav nohy jakomoha šyrše, ruky — na kolina, tak tobi bude zručniše.— Ja zavždy mrijav vystupaty v cyrku. Vse žyttia! — zapevnyv joho Chimik i nachy-

lyvsia.Koordynator stav nohamy jomu na pleči, vyprostavsia i, prytyskajučyś do stiny,

kinčykamy paľciv dotiahnuvsia do potovščenoho na kinci nikeliovanoho važelia.Speršu potiahnuv, potim smyknuv i narešti povys na niomu. Važiľ podavsia z chru-

skom, nemovby zamkovyj mechanizm buv nabytyj dribnym sklom, zrobyv čverť oberta jzupynyvsia.

— A ty tiahneš joho v toj bik, ščo treba? — zapytav Likar, jakyj svityv znyzu lichta-rykom. — Adže raketa ležyť.

— Ja ce vrachuvav.— A syľniše vže ne možeš?Koordynator ne vidpoviv. Vin vysiv bilia stiny, vchopyvšyś odnijeju rukoju za važiľ.

Potim sprobuvav povoli pidtiahty druhu ruku. Zrobyty ce bulo ne tak lehko, ale zreštojuvdalosia. Vysiačiji teper, mov na trapeciji, vin pidibhav nohy, ščob ne vdaryty nymy Chi-mika, jakyj ziščulyvsia pid nym, i kiľka raziv šarpnuv za važiľ, pidtiahujučyś na rukach ipadajučy vnyz usijeju vahoju tila; koly vin z rozhonu vdaryvsia torsom ob stinu, vseredyniu nioho až kavknulo.

Za tretim čy četvertym razom važiľ trochy podavsia. Treba bulo zrušyty joho ščesantymetriv na pjať. Koordynator natužyv usi syly j šče raz rvonuvsia vnyz.

Važiľ z pekeľnym skrehotom udaryvsia ob stopor. Vnutrišnia zasuvka vidsunulasia.— Pišlo jak po maslu! — zradiv Fizyk.Inžener movčav. Vin dumav pro svoje. Vidkryty kryšku liuka vyjavylosia nabahato

skladniše. Inžener sprobuvav zrušyty jiji z miscia, natyskajučy na ručku hidravličnohoprystroju, choča znav napered, ščo z cioho ničoho ne vyjde. Truby polopalysia v bahatiochmisciach, i vsia ridyna vytekla. Ručka ručnoho pryvoda zasiajala nad nymy, mov oreol,koly Likar spriamuvav lichtaryk uhoru. Jak na jichni himnastyčni možlyvosti, ce bulonadto vysoko — ponad čotyry metry.

Todi vony počaly znosyty z usich prymiščeń polamani prylady, podušky, knyžky —osoblyvo stala v pryhodi bibliöteka, i nasampered atlasy zorianoho neba, velyki jtovstenni.

Z nych, nače z cehly, buduvaly piramidu. Za jakuś hodynu vona siahla vže dvome-trovoji vysoty. Chtoś nenarokom začepyv piramidu, i vona častkovo obvalylasia; pislia ci-oho vsi praciuvaly vže systematyčniše — pid kerivnyctvom Inženera.

— Fizyčna pracia — ce prosto muka! — važko dychajučy, burčav Likar.Lichtaryk styrčav u ščilyni kondyciönera j osvitliuvav jim šliach, koly vony bihly do

bibliöteky j povertalysia zvidty z oberemkamy knyh.— Raniše ja naviť hadky ne mav, ščo v takych prymityvnych umovach možna podo-

rožuvaty do zirok, — sopiv Likar, ale jomu nichto ničoho ne vidpoviv.Narešti Koordynator, pidtrymuvanyj tovaryšamy, oberežno vyliz na sporudženu pi-

ramidu j dotiahsia paľciamy do ručky ručnoho pryvoda.— Malo, — skazav vin. — Ne vystačaje pjatioch santymetriv. Pidskočyty ne možu,

bo vse zavalyťsia.— Ja same trymaju v ruci «Teoriju švydkisnych poliotiv», — skazav Likar, zvažu-

jučy na doloni tovstennyj tom. — Dumaju, vin bude jakraz.Koordynator schopyvsia za ručku. Jomu prysvičuvaly lichtarykom. Joho tiń metala-

sia po bilij poverchni plastyku, jakym bulo vysteleno te, ščo teper obernulosia na steliu.Znenaćka piramida z knyžok zachytalasia.

— Oberežno! — kryknuv Fizyk.— Ja ne maju na ščo obpertysia, — vydychnuv Koordynator. — Trymajte tam, do

diďka!! — kryknuv vin.Ručka vyrvalasia jomu z ruk, vin jakuś sekundu balansuvav na hori j narešti vidno-

vyv rivnovahu. Nichto z tovaryšiv uže ne dyvyvsia vhoru — vziavšyś za ruky, vony z usichbokiv pidpyraly tremtlyvu sporudu z knyžok, ščob vona ne rozsypalasia.

— Tiľky ne lajsia, bo jak počnemo, to vže ne zupynymoś, — zasterih znyzu Likar.Koordynator znovu schopyvsia za ručku. Nespodivano rozlihsia protiažnyj skrehit,

potim z hluchym šumom pid nohamy v nioho rozsunulysia tomy. Koordynator povys nadnymy v povitri, odnak ručka, za jaku vin uchopyvsia, zrobyla povnyj obert.

— I tak dali, šče odynadciať raziv, — skazav vin; zistrybnuvšy na bezladno rozsypaniknyžky.

Čerez dvi hodyny liuk bulo taky peremoženo. Koly vin počav vidkryvatysia, vsi ra-disno zahukaly.

Vidkryvšyś, kryška povysla na rivni polovyny vysoty korydora j utvoryla ščoś schožena horyzontaľnyj pomist, po jakomu bez osoblyvych zusyľ možna bulo vvijty do šliuzu.

Skafandry v plaskij stinnij šafi vyjavylyś nepoškodženymy. Šafa teper ležala ho-ryzontaľno, i liudy stupaly po jiji dverciatach.

— Vychodymo vsi, čy jak? — spytav Chimik.— Speršu sprobujemo vidkryty zovnišnij liuk…Liuk buv zatysnutyj tak ščiľno, ščo, zdavaloś, stanovyv odne cile z korpusom rakety.

Važeli ne piddavalysia, choč na nych natyskaly vsi šestero, plečem do pleča. Todi spro-buvaly rozchytaty hvynty, smykajučy jich to v toj, to v inšyj bik; ta hvynty naviť ne povo-ruchnulysia.

— Vyjavliajeťsia, doletity — ce šče ne vse, najskladniše inodi vyjty, — pidsumuvavLikar.

— A ja j ne znav, ščo ty v nas humoryst, — burknuv kriź zuby Inžener.Pit zalyvav jomu oči.Vsi povsidalysia na dverciatach stinnoji šafy.— Ja holodnyj, — pryznavsia Kibernetyk, porušyvšy zahaľnu movčanku.— Značyť, treba ščoś zjisty, — skazav Fizyk i zholosyvsia pity na sklad.— Krašče na kuchniu. V cholodyľnyku ščoś, može…— Sam ja tam ničoho ne vdiju, bo, ščob distatysia do charčiv, treba perekydaty z

piztonny riznoho motlochu. Chto pide zi mnoju?Likar vidhuknuvsia peršym, Chimik pidvivsia, myť povahavsia. Koly jichni holovy

znykly za krajem vidkynutoji kryšky liuka j ostannij vidblysk lichtaryka, jakyj vony vzialyz soboju, pohas, Koordynator skazav pryhlušenym holosom:

— Ja ne chotiv hovoryty cioho pry nych. Vy biľš-menš orijentujetesia v sytuaciji?— Tak, — vidpoviv Inžener u čornyj morok pered soboju i, torknuvšyś vyprostanoju

rukoju Koordynatorovoji nohy, ne vidsmyknuv paľciv. Vin vidčuvav potrebu v ciomu do-tyku.

— Ty vvažaješ, ščo nam ne vdasťsia rozrizaty kryšku?— Čym? — zapytav Inžener.— Paľnykom, elektryčnym abo hazovym. U nas je avtohen i…— Skažy pravdu: ty čuv koly-nebuď pro avtohen, jakyj može rozrizaty čverť metra

keramitu?Vony chvylynu pomovčaly. Z hlybyny korablia, nače iz zaliznoho sklepu, dolynav

hluchyj homin.

— Nu to ščo? Ščo?! — nervovo zapytav Kibernetyk.Koordynator j Inžener počuly, jak chrusnuly joho kistočky. Kibernetyk pidvivsia.— Sidaj, — mjako, ale rišuče nakazav jomu Koordynator.— Vy hadajete, ščo… kryška splavylasia z korpusom?— Ne obovjazkovo, — vidpoviv Inžener. — Ty vzahali rozumiješ, ščo stalosia?— Ne zovsim. My z kosmičnoju švydkistiu vvihnalysia v atmosferu tam, de jiji ne

povynno bulo buty. Čomu? Avtomat ne mih pomylytysia.— Avtomat ne pomylyvsia. Pomylylysia my, — utočnyv Koordynator. — My zabuly

pro popravku na chvist.— Na jakyj chvist? Pro ščo ty hovoryš?— Na hazovyj chvist, jakyj roztiahuje za soboju kožna ohornena atmosferoju planeta

v napriamku, protyležnomu jiji ruchovi. Ty ne znaješ pro ce?— Znaju, zvyčajno. My ščo, vrizalysia v cej chvist? Ale ž vin mav buty zovsim rozri-

dženym.— Desiať u minus šostij, — vidpoviv Koordynator, — abo ščoś blyźko cioho, ale my

letily zi švydkistiu ponad simdesiat kilometriv za sekundu, liubyj mij. My niby v jakyjśmur udarylysia — ce buv toj peršyj strus, pryhadujete?

— Tak, — pidchopyv Inžener, — a koly my vvijšly v stratosferu, švydkisť bula ščedesiať, jakščo ne dvanadciať kilometriv za sekundu. Vona povynna bula vzahali rozvaly-tysia, i ja prosto dyvujuś, ščo vona vytrymala.

— Raketa?— Vona rozrachovana na dvanadciatykratne perevantažennia, a tym časom, poky

trisnuv ekran, ja bačyv na vlasni oči, jak strilka vyskočyla za škalu. Rezerv škaly do trydci-aty.

— A my?— Ščo my?— Jak mohly vytrymaty my? Ty chočeš skazaty, ščo postijne haľmuvannia stanovylo

trydciať g?— Ni, vono ne bulo postijnym. Ale v pikach — napevne, bo haľmivni dvyhuny vyty-

snuly z sebe vse, ščo mohly. Čerez te j počalasia cia vibracija.— Ale ž avtomaty vse vyrivnialy, i jakby ne kompresory… — uperto stojav na svo-

jemu Kibernetyk.U hlybyni korablia ščoś raptom pokotylosia z briazkotom, nače zalizni kolesa po me-

talu. Potim znovu vse stychlo.— Čoho ty chočeš vid kompresoriv? — zdyvuvavsia Inžener. — Koly pryjdemo do

mašynnoho viddilennia, ja tobi pokažu, ščo vony zrobyly v pjať raziv biľše, niž mohly.Adže ce tiľky dopomižni ahrehaty. Spočatku rozchytalo jichni pidšypnyky, a koly počala-sia vibracija…

— Hadaješ, rezonans?— Rezonans samo soboju. Ščyro kažučy, my povynni buly rozmazatyś na protiazi

kiľkoch kilometriv, jak toj vantažnyj korabeľ na Neptuni, zrozumilo? Ty sam u ciomuperesvidčyšsia, koly pobačyš mašynne viddilennia. Jakščo chočeš, ja možu napered tobiskazaty, jakyj tam use maje vyhliad.

— A ja tudy zovsim ne rvusia. Do diďka, ščo stalosia, čomu vony tak dovho ne ver-tajuťsia? Temno, až oči boliať.

— Svitlo my matymemo, ne bijsia, — skazav Inžener. Vin use šče, niby mymochiť,

torkavsia kinčykamy paľcivKoordynatorovoji nohy; toj sydiv ne vorušačyś i movčav.— A do mašynnoho viddilennia my zazyrnemo prosto tak, z nuďhy. Bo nam use odno

biľše ničoho robyty.— Ty serjozno dumaješ, ščo nam zvidsy ne vybratysia?— Ni, žartuju. Ja liubliu taki žarty.— Perestań, — urvav joho Koordynator. — Po-perše, tut je zapasnyj liuk.— Zdorov buv! Zapasnyj liuk jakraz pid namy. Korabeľ musyv dobriače zaoraty no-

som, i ja ne peven; ščo naviť cej liuk vystupaje nad poverchneju Edema.— Nu to j ščo z cioho? V nas je instrumenty, my možemo vykopaty tuneľ.— A vantažnyj? — zapytav Kibernetyk.— Joho zalyto vodoju, — korotko pojasnyv Inžener. —. Ja zahliadav u kontroľnyj

kolodiaź. Mabuť, lopnula odna z holovnych cystern — tam ščonajmenše dva metry vody.Najïmovirniše, zipsovanoji.

— A ty zvidky znaješ?— Prosto tak buvaje zavždy. Ocholodžennia reaktora vychodyť z ladu v peršu čerhu.

Dlia tebe ce chiba novyna? Krašče zabuď pro vantažnyj liuk. My povynni vyjty čerez cej,jakščo…

— Vykopajemo tuneľ, — tycho dokinčyv Koordynator.— Teoretyčno ce možlyvo, — nespodivano pohodyvsia z nym Inžener.Usi troje zamovkly. Chtoś nablyžavsia korydorom. Unyzu blysnulo svitlo, j vony

prymružyly zaslipleni oči.— Šynka, suchari, jazyky čy ščo tam išče je v cij korobci — vse z avarijnoho zapasu!

Oś šokolad, a oś termosy. Pidijmajtesia nahoru! — skazav Likar, obernuvšyś do rešty, iperšym vydersia na kryšku liuka.

Vin prysvityv tovaryšam, poky vony vchodyly v šliuzovu kameru j rozstavlialy blia-šanky ta aliuminijevi tarilky.

Jily movčky, pry svitli lichtaryka.— Termosy vcilily? — zdyvuvavsia raptom Kibernetyk, nalyvajučy sobi v kuchlyk

kavy.— Dyvno, ale fakt. Z konservamy nepohano. Zate morozylka, cholodyľnyky, chlibni

peči, malyj syntezator, očysna aparatura, vodiani fiľtry — vse na poroch.— Očysna aparatura tež? — sturbovano perepytav Kibernetyk.— Tak. Može, jiji šče vdalosia b polahodyty, jakby bulo čym. Ale ce začarovane kolo:

ščob pryvesty v ruch choča b najprostišyj remontnyj napivavtomat, potriben strum, ščobmaty strum, treba polahodyty ahrehat, a dlia cioho, v svoju čerhu, potriben napivavtomat.

— Vy tut bez nas poradylysia, zubry techniky? I ščo? De promiń nadiji? — zapytavLikar, namaščujučy tovstyj šar masla na suchari j nakladajučy zverchu skybky šynky. Nečekajučy vidpovidi, vin provadyv dali: — Šče malym chlopcem ja pročytav, mabuť, biľšeknyžok pro kosmonavtyku, niž važyť naša nebižčycia, odnak ne znajšov tam žodnoho opo-vidannia čy istoriji, ba naviť žodnoho anekdotu pro ščoś podibne do toho, ščo spitkalo nas.Čomu — j sam ne zbahnu!

— Tomu ščo ce nudno, — uščyplyvo zauvažyv Kibernetyk.— Tak, ce ščoś nove — mižplanetnyj Robinzon, — zauvažyv Likar, zahvynčujučy

kryšku termosa. — Koly ja zvidsy povernusia na Zemliu, to postarajusia ce opysaty, jakščodozvolyť talant.

U kajuti raptom zapala tyša. Koly vsi movčky zachodylysia zbyraty bliašanky, Fizykzmetykuvav, ščo jich možna zachovaty v šafu zi skafandramy. Ščob vidčynyty dverciata vpidlozi, usim dovelosia vidstupyty pid stinu.

— A znajete, koly my vovtuzylysia na skladi, to čuly jakiś dyvni zvuky, — povidomyvChimik.

— Jaki zvuky?— Jakiś stohony j potriskuvannia, nemovby raketu zdavliuvalo ščoś.— Ty hadaješ, nas pryvalylo jakojuś skeleju? — zviv brovy Kibernetyk.— Ni, pryčyna tut zovsim inša, — vtrutyvsia Inžener. — Zovnišnia obšyvka korablia

pry vtorhnenni v atmosferu planety nahrilasia do duže vysokoji temperatury, nis joho,možlyvo, naviť oplavyvsia, a teper častyny konstrukciji ostyhajuť, zmiščujuťsia, vynykajuťvnutrišni napruhy, j zvidsy ci zvuky. O, zaraz tež čuty, posluchajte…

Usi prynyškly v svitli lichtaryka, jakyj ležav na plaskomu kruzi nad liukom. Usere-dyni korablia počuvsia protiažnyj stohin, serija korotkych, slabkych potriskuvań, pisliačoho znovu zapala tyša.

— A može, ce jakyjś avtomat? — z nadijeju v holosi zapytav Kibernetyk.— Ty ž sam bačyv.— Tak, ale my ne zahliadaly do vidsiku rezervu.Kibernetyk vysunuvsia v temriavu korydora j, stojačy na samisińkomu kraju kryšky

liuka, kryknuv:— Avtomaty rezervu!!Holos joho lunoju prokotyvsia v zamknutomu prymiščenni. Jomu vidpovila tiľky

tyša.— Chody siudy, ohlianemo jak slid liuk, — zaproponuvav Inžener.Opustyvšyś navkolišky pered plavno vvihnutoju plytoju j nablyzyvšy oči až do jiji

rebra, vin osvitliuvav jiji santymetr za santymetrom, vodiačy pliamoju svitla vzdovž uš-čiľneń, jaki prokreslyla dribneńka sitka triščyn.

— Vseredyni niščo ne rozplavylosia. A vtim, ničoho dyvnoho — keramit duže pohanoprovodyť teplo.

— Može, sprobujemo šče raz? — zaproponuvav Likar, poklavšy doloniu na ručku.— Ce ni do čoho, — zaprotestuvav Chimik.Inžener pryklav doloniu do kryšky liuka j pidchopyvsia z miscia:— Druzi, potribna voda! Bahato cholodnoji vody!— Naviščo?— Pomacajte kryšku — hariača, pravda ž?Do kryšky dotorknulosia kiľka odnočasno prostiahnenych ruk.— Majže obpikaje, — zauvažyv chtoś.— Ce naše ščastia!— Tobto jak?— Korpus rakety rozihrityj, vin rozšyryvsia, i kryška tež. Jakščo jiji ocholodžuvaty,

to vona stysneťsia i, može, jiji vdasťsia vidkryty.— Voda — ce malo. Može, je lid. Vin povynen buty v morozylkach, — skazav Koor-

dynator.Fizyk, Chimik, Kibernetyk i Likar odyn za odnym poziskakuvaly v korydor, jakyj

zahuv pid vahoju jichnich krokiv. Koordynator j Inžener zalyšylysia bilia liuka.— Piddasťsia, — movyv vin tycho, niby sam do sebe.

— Jakščo tiľky ne zaplavylasia, — burknuv Inžener. Rozčepiryvšy ruky, vin vodyvnymy po kraju liuka, pereviriajučy joho temperaturu. — Keramit počynaje plavytysia prytemperaturi ponad try tysiači simsot gradusiv. Ty ne pomityv, skiľky bulo na obšyvci pidkineć poliotu?

— Pid kineć poliotu vsi prylady pokazuvaly dani mynuloho roku. Koly my vvimknulyhaľmivni dvyhuny, bulo ponad dvi z polovynoju tysiači gradusiv, jakščo ja ne pomylia-jusia.

— Dvi z polovynoju tysiači gradusiv — ce šče ne strašno!— Tak, ale potim!U ciu myť nad horyzontaľnym zlamom kryšky zjavylosia rozpašile oblyččia Chimika.

Lichtaryk, jakyj vysiv u nioho na šyji, hojdavsia, j svitlo strybalo po šmatkach liodu uvidri. Chimik podav vidro Koordynatorovi.

— Stryvaj-no… a jak my, vlasne, budemo ocholodžuvaty… — zanepokojeno movyvInžener. — Chvylynku. — I znyk u temriavi.

Znovu dolynuly zvuky krokiv. Likar prynis dvoje vider vody, v jakij plavaly šmatkyliodu. Chimik prysvičuvav, a Likar razom z Fizykom počaly polyvaty kryšku liuka vodoju.Voda stikala na pidlohu, v korydor. Koly vony polyvaly kryšku vže vdesiate, jim zdalosia,ščo v nij čujuťsia slabeńki potriskuvannia. Zalunaly vyhuky radosti. Zjavyvsia Inžener.Vin pryvjazav sobi stričkoju do hrudej velykyj reflektor zi skafandra. Vid joho svitla zrazustalo jasno. Inžener kynuv na pidlohu oberemok plastykovych plyt iz rubky. Vsi počalystaranno obkladaty kryšku liuka šmatkamy j krychtamy liodu, prytyskajučy jich plasty-kom, naduvnymy poduškamy, knyžkamy — vsim, ščo tym časom prynosyv Fizyk; narešti,koly vony vže nasylu mohly rozprostaty spyny, a vid kryžanoji stinky majže ničoho nelyšylosia, tak švydko tanuv lid, stykajučyś z rozihritoju kryškoju liuka, Kibernetykschopyvsia oboma rukamy za ručku j sprobuvav jiji povernuty.

— Začekajte, šče rano! — serdyto kryknuv Inžener, ale ručka povernulasia na dyvolehko.

Vsi pidchopylysia. Ručka poverhalasia dedali švydše. Inžener schopyvsia za ručkuzapobižnoho potrijnoho ryhelia j smyknuv unyz; počuvsia takyj zvuk, nemovby trisnulotovste sklo, kryška liuka navalylasia na nych spočatku lehko, a potim raptom udarylatych, chto stojav nadto blyźko, i z temnoji pašči z hurkotom rynula čorna lavyna. Chimikaj Koordynatora, jaki stojaly najblyžče, vidkynulo v rizni boky. Kryška prytysnula Chimikado bokovoji stiny tak, ščo vin ne mih naviť povoruchnutysia, ale ne zavdala jomu nijakojiškody. Koordynator ledve vstyh vidskočyty v ostanniu myť i trochy ne zbyv z nih Likaria.Vsi zacipenily. Zasypanyj Likariv lichtaryk pohas, svityv tiľky reflektor na hrudiach vInženera.

— Ščo ce? — tremtiačym holosom zapytav Kibernetyk, jakyj stojav pozadu vsich, nakraju nevelyčkoji platformy.

— Proba gruntu planety Edem, — vidpoviv Koordynator i dopomih Chimikovi vy-bratysia z-pid vidkynutoji nabik kryšky liuka.

— Tak, — pidtverdyv Inžener, — uveś liuk zasypano. Mabuť, my taky hlybočeńkouvihnalysia v grunt!

— Ce perša posadka pid poverchniu nevidomoji planety, ehe ž? — zapytav Likar.Usi raptom vybuchnuly smichom. Kibernetyk rehotav tak, až na očach u nioho vy-

stupyly sliozy.— Hodi vže vam! — rizko urvav tovaryšiv Koordynator. — Ne budemo ž my stojaty

tak až do samoho ranku. Hajda po instrumenty, treba vidkopuvatysia.Chimik nachylyvsia j pidniav z horbyka, ščo vyris na pidlozi pered liukom, važku,

spresovanu brylu. Z ovaľnoho otvoru liuka sypavsia grunt, čas vid času temni, z masnympolyskom hrudky skočuvalysia po poverchni nevelykoho osypu až u korydor.

Usi vidstupyly tudy, bo v šliuzi ne bulo vže de j sisty; Koordynator j Inžener ziskočylyvnyz ostannimy.

— Na jaku hlybynu my mohly vvihnatysia v grunt? — pivholosom zapytav Koordy-nator Inženera.

Vony jšly poruč korydorom. Daleko poperedu švydko ruchalasia jasna pliama svitla,— Inžener viddav reflektor Chimikovi.

— Na jaku hlybynu, pytaješ?.. Ce zaležyť vid duže bahatioch čynnykiv. Taherssenuvihnavsia v grunt na visimdesiat metriv.

— Tak, ale my znajemo, ščo zalyšylosia vid rakety j vid nioho!— A toj zond na Misiaci? Ščob joho vytiahty, dovelosia probyvaty v skeli štoľniu. V

skeli!— Na Misiaci pemza…— A zvidky my možemo znaty, ščo tut?— Ty ž sam bačyv. Cia poroda schoža na merheľ.— Bilia samoho liuka, a dali?Z instrumentamy spravy buly duže kepśki. Jichnij korabeľ, jak i vsi inši korabli da-

lekoho radiüsa poliotu, buv osnaščenyj podvijnym komplektom avtomativ ta dystancijnokerovanych napivavtomativ dlia riznych vydiv robit, u tomu čysli j na poverchni, jakychmožuť vymahaty riznomanitni planetni umovy. Odnak ci prystroji zaraz ne funk-ciönuvaly, i bez podači strumu ničoho bulo j dumaty pro te, ščob pryvesty jich u ruch;jedynyj velykyj exkavator, jakym ruchav atomnyj mikroreaktor i jakyj vony maly v svo-jemu rozporiadženni, tež vymahav elektroenergiji dlia zapusku. Choč-ne-choč dovelosiavdatyś do najprymityvnišych znariaď — lopat i kyrok. Jich na korabli, zvyčajno, ne bulo,a ščob vyhotuvaty jich, potribnyj buv čas i materiäl. Pislia pjaty hodyn napruženoji praciekipaž povertavsia korydorom do šliuzu, nesučy try rozpliuščeni j zahnuti na kinciachmotyky, dva stalevych lomy i voločačy velyki lysty bliachy, jaki maly pryslužytysia zmic-nenniu stin tuneliu. Krim vider, dlia perenesennia gruntu prystosuvaly kiľka velykychplastykovych korobok, prykripyvšy do nych iz dvoch bokiv korotki aliuminijevi trubkyzamisť ručok.

Try čverti doby mynulo z momentu katastrofy, i vsi vže padaly z nih vid utomy.Likar vyrišyv, ščo treba pospaty bodaj kiľka hodyn. Ale speršu neobchidno bulo pry-hotuvaty choča b tymčasovi posteli, bo kojky v spaľnyk prymiščenniach, nahlucho pry-kripleni do pidlohy, teper stojaly vertykaľno. Ščob vidkrutyty jich, dovelosia b dovho znymy pomoročytysia, otož do bibliöteky (majže polovynu knyžok šče do cioho vynesly vkorydor) postiahuvaly naduvni matracy, i vsi liahly na nych pokotom.

Nezabarom zjasuvalosia, ščo, krim Chimika j Inženera, nichto ne v zmozi zasnuty.Dovelosia Likarevi vstaty i pity z lichtarykom šukaty snotvorne. Ce zajnialo v nioho majžecilu hodynu, bo treba bulo probyvaty sobi šliach do medpunktu čerez maleńkyj tambur,zavalenyj kupamy potroščenych pryladiv j analityčnych posudyn, jaki povyvaliuvalysia zistinnych šaf i perekryly dostup do dverej. Narešti — joho naručnyj hodynnyk pokazuvavčetvertu hodynu ranku bortovoho času — snotvorni tabletky bulo rozdano, lichtar poha-šeno, i nezabarom spokijne dychannia vypovnylo temne prymiščennia.

Usi prokynulysia nespodivano švydko, za vyniatkom Kibernetyka, jakyj pryjniavnadto velyku dozu snotvornoho j buv nače pjanyj. Inžener znovu poskaržyvsia na hostryjbiľ u pleči, i Likar vyjavyv u ciomu misci boliuču puchlynu — mabuť, Inžener poškodyvsobi suhlob, koly vovtuzylysia z važeliamy liuka.

Nastrij u vsich buv pochmuryj. Majže nichto ne rozmovliav, naviť Likar. Do reštycharčiv u šliuzi distatysia tak i ne vdalosia, bo na dverciatach šafy zi skafandramy vysočivvelyčeznyj horb osypu, otož Fizyk i Chimik Šče raz podalysia do kuchonnoho skladu jpovernulysia zvidty z bliašankamy konserviv. Bulo desiať hodyn, koly zachodylysia ko-paty tuneľ.

Robota posuvalasia čerepašačym tempom. V ovaľnomu otvori liuka ne možna bulojak slid rozvernutysia, peredni rozbyvaly motykamy spresovani bryly gruntu, a ti, ščostojaly pozadu, vidnosyly jich u korydor. Trochy perehodia vyrišyly vykydaty grunt donavihacijnoji rubky — vona bula poriad, do toho ž tam ne bulo ničoho takoho, ščo mohlob jim znadobytysia najblyžčym časom.

Čerez čotyry hodyny navihacijna rubka bula pokolina zasypana vyjniatym gruntom,a dovžyna tuneliu siahala zaledve dvoch metriv. Merheľ buv ščiľnyj, ne te, ščob tverdyj,ale vistria lomiv i motyk zastriahaly v niomu, a zalizni steržni, na jaki nadto syľno na-tyskaly liudy, ščo praciuvaly z neabyjakym zavziattiam, hnulysia; najkrašče oruduvalastaleva motyka v rukach Koordynatora.

Inžener poterpav, ščob «zemliana» stelia ne počala osidaty, j pyľno stežyv za tym,ščob jiji staranno kripyly. Nadvečir, koly vymaščeni hlynoju liudy sily pidkripytysia, tu-neľ, ščo viv od liuka strimko vhoru, z nachylom majže v simdesiat gradusiv, zahlybyvsiau grunt zaledve na pjať z polovynoju metriv.

Inžener išče raz zazyrnuv do kolodiazia, kriź jakyj možna bulo distatysia na nyžnijjarus, de za trydciať metriv vid holovnoho liuka blyžče do kormy znachodyvsia vantažnyjliuk, odnak pobačyv tiľky čorne dzerkalo vody; vona stojala vyšče, niž učora, — mabuť,išče jakaś cysterna protikala i jiji vmist povoli prosočuvavsia siudy. Voda — Inžener vi-drazu vyjavyv ce z dopomohoju nevelykoho ličyľnyka Hejhera — bula radiöaktyvna, otožvin nahlucho zakryv kolodiaź i povernuvsia do tovaryšiv, ničoho ne skazavšy jim pro svojevidkryttia.

— Jakščo vse pide harazd, to my vyberemosia zvidsy zavtra, jakščo ž hirše — čerezdva dni, — oholosyv Kibernetyk, vypyvajučy vže tretij kuchlyk kavy z termosa.

Vsi duže bahato pyly.— Ty zvidky znaješ? — zdyvuvavsia Inžener.— Prosto peredčuvaju.— Vin volodije intujicijeju, jakoji pozbavleni joho avtomaty, — zasmijavsia Likar.Nastrij u nioho dedali polipšuvavsia. Koly inši zminiuvaly joho v tuneli, vin hasav

po vidsikach korablia, vnaslidok čoho ekipaž zbahatyvsia dvoma mahnitnoelektryčnymylichtarykamy, mašynkoju dlia pidstryhannia volossia, vitaminizovanym šokoladom icilym stosom rušnykiv. Usi buly vymaščeni hlynoju, kombinezony riabily pliamamy j pa-tiokamy, nichto, zvyčajno, ne holyvsia, bo ne bulo elektryky, a mašynkoju dlia pidstry-hannia, jaku prynis Likar, usi znechtuvaly. Sam vin tež, zreštoju, ne korystuvavsia neju.

Veś nastupnyj deń bulo zatračeno na kopannia tuneliu; navihacijna rubka majže dosamoji steli zapovnylasia vyjniatoju porodoju, j dedali važče stavalo vysypaty jiji čerezdveri. Dijšla čerha do bibliöteky. Likar mav ščodo cioho pevni sumnivy, ale Chimik, u pariz jakym vin nosyv zmajstrovani z lysta bliachy noši, nitrochy ne vahajučyś, vysypav kupu

merheliu na knyžky.Vychid iz tuneliu vidkryvsia zovsim nespodivano. Ščopravda, Fizyk zapevniav, bu-

cim grunt stav uže suchišym i ne takym ščiľnym, odnak inši cioho joho sposterežennia nepidtverdyly. Merheľ, jakyj zony vidnosyly v hlyb rakety, veś čas zdavavsia jim odnakovym.Inžener i Koordynator, jaki zminyly tovaryšiv, same vzialy do ruk znariaddia, jake ščezberihalo teplo čužych doloń, i zavdaly peršych udariv po brylach, ščo styrčaly z nerivnojistiny, jak raptom odna z nych kudyś provalylasia j kriź vynyklyj otvir vijnulo svižym po-vitriam. Liudy vidčuly joho leheńkyj podych — tysk povitria nazovni buv trochy biľšyj,niž u tuneli, a otže, i v raketi. Motyka j stalevyj lom zapraciuvaly v hariačkovomu tempi,grunt uže nichto ne vynosyv, rešta členiv ekipažu, jaki ne maly zmohy dopomahaty tym,chto praciuvav poperedu, bo jim ne vystačalo tam miscia, skupčylysia pozadu. Zrobyvšykiľka ostannich udariv, Inžener chotiv vylizty nazovni, prote Koordynator zupynyv joho.Vin vyrišyv speršu rozšyryty vychid, otož zveliv perenesty ostanniu porciju gruntu dorakety, ščob niščo ne zavažalo v tuneli; mynulo šče dobrych desiať chvylyn, perš niž šes-tero liudej vypovzly z ovaľnoho otvoru na poverchniu planety.

2

Smerkalosia. Čorna pašča tuneliu ziajala v polohomu schyli nevysokoho pahorba.Liudy stojaly na samomu joho veršečku. Dali, až do samoho obriju, nad jakym siajaly peršizirky, prostiahlasia velyčezna rivnyna. Podekudy vdalečyni bovvanily jakiś nevyrazni,strunki, schoži na dereva syluety. Svitla, jake posylala nyźka smuha zachodu, bulo vžetak malo, ščo vsi barvy dovkola zlyvalysia v suciľnu siru pelenu. Livoruč vid neporušnozastyhlych liudej pochylo strymiv hihantśkyj cylindryčnyj korpus rakety. Inžener pryky-nuv u dumci joho dovžynu: simdesiat metriv — otže, pry padinni vona zarylasia v hlybynupahorba biľš jak na sorok metriv. Odnak u ciu chvylynu nichto ne zvernuv uvahy na ve-letenśku čornu trubu, ščo vymaliovuvalasia na tli neba, trubu z bezporadno zadertymyvhoru hiľzamy sternovych sopel. Liudy hlyboko vdychaly cholodne povitria z ledve vid-čutnym neznajomym, nevyraznym zapachom i movčky dyvylysia vpered. Tiľky teper jichochopylo počuttia povnoji bezporadnosti — zalizni motyky, zdavalosia, sami povnpadalyjim z ruk. Vony stojaly, poviľno okydajučy očyma neozoryj prostir — porožnij, z obrijem,ščo hubyvsia v piťmi, iz zoriamy, ščo linyvo j rozmireno merechtily u vysočyni.

— Poliarna? — ozvavsia raptom Chimik, nesvidomo znyzyvšy holos, i pokazav nadaleku zirku, ščo slabo merechtila v temnomu nebi na schodi.

— Ni, zvidsy jiji ne vydno — my zaraz… tak, nad namy pivdennyj polius Galaktyky.Chvylynku… deś povynen buty Pivdennyj Chrest…

Zaderšy holovy, vsi vdyvlialysia v majže zovsim čorne nebo, ščo iskrylosia jaskra-vymy suzirjamy. Pokazujučy na nych paľciamy, pryhaduvaly jichni nazvy i na chvylynuaž nače trochy požvavišaly, bo tiľky zori nad cijeju mertvoju, pusteľnoju rivnynoju ne

buly dlia nych čymoś zovsim čužym.— Staje ščoraz cholodniše, jak u pusteli, — skazav Koordynator.— Ne strašno — siohodni my vse odno ničoho vže ne zrobymo. Treba vertatysia v

raketu.— Ščo? Do cioho sklepu?! — oburyvsia Kibernetyk.— Jakby ne cej sklep, my zahynuly b tut ščonajpizniše čerez dva dni, — cholodno

osadyv joho Koordynator. — Ne povoďteś jak dity.Ne skazavšy biľše j slova, vin obernuvsia, poviľno pidijšov do otvoru, čorna pliama

jakoho leď pomitno vymaliovuvalasia za kiľka metriv na schyli pahorba, i, spustyvšy nohyvnyz, pirnuv u tuneľ. Jakuś myť išče vydno bulo joho holovu, a potim ščezla j vona. Ti,ščo lyšylyś, movčky zzyrnulysia.

— Chodimo, — napivzapytlyvo-napivstverdno burknuv Fizyk.Trochy povahavšyś, usi rušyly slidom za nym. Poky i erši vpovzaly v tisnu diru, In-

žener, jakyj, čekajučy svojeji čerhy, stojav poruč Kibernetyka, zapytav:— Ty pomityv, jak dyvno pachne tut povitria?— Tak. Vono jakeś hirke… Ty znaješ joho sklad?— Vin schožyj na zemnyj. Je šče jakaś domiška, prote vona neškidlyva. Zaraz ne

pryhaduju. Vsi dani v takomu maleńkomu zelenomu tomyku, na druhij polyci v bibliö…Vin zmovk, zhadavšy raptom, ščo sam zasypav bibliöteku kupamy merheliu.— A chaj jomu… — skazav bez nijakoji zlosti, z velykym sumom i počav protyskuva-

tysia v čorne nutro tuneliu.Kibernetyk, lyšyvšyś sam-odyn, raptom vidčuv sebe nijakovo. Ce buv ne strach, a

hnitiuče počuttia zahublenosti, nejmovirnoji čužosti pejzažu, do toho ž u neobchidnostipovertatysia v hlyb hlynystoho tuneliu bulo ščoś prynyzlyve. «Mov ti červjaky», — podu-mav vin i, schylyvšy holovu, slidom za Inženerom protysnuvsia v tuneľ. Odnak ne vytry-mav i, vže pirnuvšy v otvir po pleči, pidnis holovu, hlianuv uhoru j poproščavsia pohli-adom z zirkamy, jaki spokijno blymaly na nebozvodi.

Druhoho dnia dechto zaproponuvav vynesty charči na poverchniu, ščob posnidatytam, ale Koordynator zaperečuvav — movliav, ce tiľky zavdasť jim zajvoho klopotu. Otožrony snidaly pry svitli dvoch lichtarykiv pid kryškoju liuka, zapyvajučy vže zovsim pro-chololoju kavoju.

— Posluchajte, a jak ce, vlasne, stalosia, ščo v nas veś čas bulo dobre povitria? —raptom zapytav Kibernetyk.

Koordynator usmichnuvsia. Joho zapali ščoky protnuly siri zmoršky.— Balony z kysnem ucilily. Hirše z očyščenniam. Normaľno praciuje tiľky odyn

avtomatyčnyj fiľtr — avarijnyj, chimičnyj; usi elektryčni, jasna rič, vidmovyly. Čerez ja-kychś šisť-sim dniv my počaly b zadychatyś.

— I ty pro ce znav? — nekvaplyvo zapytav Kibernetyk. Koordynator ničoho jomu nevidpoviv.

— Ščo budemo robyty? — zapytav Fizyk.Vony myly posud u vidri vody. Likar vytyrav joho odnym iz svojich rušnykiv.— Tut je kyseń, — skazav vin, z briazkotom kydajučy aliuminijevu tarilku na stos

inšych, — a ce označaje, ščo tut je žyttia. Ščo tobi pro ce vidomo?— Majže ničoho. Probu atmosfery brav kosmičnyj zond, zvidsy j usia naša obizna-

nisť.— Tobto jak? Vin naviť ne sidav na poverchniu Edema?

— Ni.— Ce spravdi neabyjaka obiznanisť, — skazav Kibernetyk.Vin namahavsia vyterty oblyččia spyrtom, jakym zmočuvav z maleńkoji pliašečky

tampon vaty. Vody, prydatnoji dlia vžytku, zalyšylosia duže malo, i nichto ne vmyvavsiavže druhu dobu. Fizyk pry svitli lichtaryka rozhliadav svoje vidobražennia v polirovanijpoverchni kondyciönera.

— Ne ironizuj, — spokijno vidpoviv Koordynator. — Jakby sklad povitria tut buvinšyj, jakby v niomu ne bulo kysniu, ja vbyv by vas.

— Ščo? — Kibernetyk vid podyvu trochy ne vpustyv pliašečku zi spyrtom.— I sebe, zvyčajno, tež. My ne maly b naviť odnoho šansu z miľjarda. Teper vin u

nas je.Vsi zamovkly.— Ty vvažaješ, ščo oskiľky tut je kyseń, to povynni buty roslyny j tvaryny? — zapy-

tav Inžener.— Ne obovjazkovo, — vidpoviv Chimik. — Na planetach Aľfy Maloho Psa je kyseń,

prote nemaje ni roslyn, ni tvaryn.— A ščo ž tam je?— Svitliaky.— Liumenojidy? Bakteriji?— Ce ne bakteriji.— Ta oblyšte vže vy! — kynuv Likar. Prybravšy posud, vin same zakryvav korobky

z charčamy. — V nas zaraz zovsim inši klopoty. Čy vdasťsia nam pryvesty v ruch Zachys-nyka?

— Ja šče naviť ne bačyv joho, — pryznavsia Kibernetyk. — Distatyś do nioho prostonemožlyvo. Vsi avtomaty vyrvano iz stojakiv. Schože, ščo poroztiahaty vse ce zaliziaččiazmože tiľky dvotonnyj kran. Zachysnyk ležyť na samomu spodi.

— Ale ž choč jaku-nebuď zbroju my vse-taky povynni maty! — vyhuknuv Kiberne-tyk.

— V nas je elektrožektory.— Meni cikavo, čym ty jich zariadyš.— A chiba v rubci nemaje strumu? Buv že ž, koly my letily.!— A zaraz nemaje. Mabuť, v akumuliatornomu viddilenni stalosia korotke zamy-

kannia.— A čomu elektrožektory ne zariadženi?— Instrukcija zaboroniaje perevozyty jich zariadženymy, — neochoče burknuv In-

žener.— Čorty b uchopyly ciu in…— Perestań! — osik joho Koordynator.Kibernetyk vidvernuvsia j znyzav plečyma. Likar vyjšov. Inžener prynis zi svojeji

kajuty lehkyj nejlonovyj riukzak i zachodyvsia natoptuvaty v joho kyšeni plaski bliašankyz nedotorkannym zapasom, koly povernuvsia Likar, trymajučy v ruci korotkyj oxydovanyjcylindr, ščo zakinčuvavsia štucerom.

— Ščo ce? — zacikavyvsia Inžener.— Zbroja.— Ščo za zbroja?— Usypnyj haz. Inžener zarehotav.

— Zvidky ty možeš znaty, čy možna tvojim hazom usypyty te, ščo žyve na cij planeti?A holovne, jak ty v razi napadu zbyraješsia nym oboroniatyś — davatymeš napadnykamkraplynnyj narkoz?

— U vsiakomu razi, jakščo vynykne velyka nebezpeka, ty zmožeš sam nym sko-rystatysia, — zauvažyv Chimik.

Usi zasmijalysia. Likar smijavsia najhučniše.— Cym možna usypyty buď-jake stvorinnia, jake dychaje kysnem, — skazav vin, —

ščo ž do oborony — dyvyś! — I natysnuv spuskovyj hačok bilia osnovy cylindra.Tonka, jak holka, civka ridyny, ščo momentaľno vyparovuvalasia, vystrelyla v po-

chmuru hlybynu korydora.— Nu… za brakom čohoś kraščoho… — znyzav plečyma Inžener.— Pišly? — zapytav Likar, chovajučy cylindr u kyšeniu kombinezona.— Pišly.Sonce stojalo vysoko; vono bulo maleńke, daleke, ale nabahato pekučiše vid

zemnoho. Odnak ne ce pryholomšylo vsich: vono bulo tut ne zovsim kruhle. Liudy dyvy-lysia na nioho kriź ščilyny miž paľciamy, kriź temno-červonyj napivprozoryj papir, jakymbuly obhorneni jichni indyviduaľni antyradiäcijni pakety.

— Vono spliusnute vnaslidok švydkoho obertannia dovkola osi? — zapytav ChimikKoordynatora.

— Tak. Ce duže dobre bulo vydno pid čas poliotu. Ty ne zvernuv uvahy?— Mabuť… todi… jak by ce točniše skazaty… mene ce ne cikavylo…Vidvernuvšyś vid soncia, vsi hlianuly na raketu. Cylindryčnyj bilyj korpus pochylo

styrčav z nyźkoho pahorba j buv schožyj na stvol jakojiś hihantśkoji harmaty. Obšyvka,moločna v tini j sribliasta na sonci, zdavalasia nepoškodženoju. Inžener nablyzyvsia dotoho miscia, de korpus rakety uvihnavsia v grunt, pereliz čerez vyverneni nahoru bryly,ščo, nače komir, otočuvaly zahnanyj u schyl korabeľ, i proviv rukoju po plyti obšyvky.

— Nepohanyj materiäl, cej keramit, — skazav vin, ne povertajučy holovy. — Jakbyja tiľky mih zazyrnuty v sopla… — I bezporadno hlianuv uhoru, na vypuskni otvory, jakičornily nad rivnynoju.

— Šče vstyhnemo, — vidpoviv Fizyk. — A zaraz, mabuť, chodimo. Zrobymo neve-lyčku rozvidku, ha?

Koordynator pidniavsia na veršečok pahorba. Rešta zakvapylysia za nym. Zalytasoncem rivnyna prostiahlasia navsibič, odnomanitna, hladeńka, blido-žovta; vdalyni vy-sočily jakiś strunki syluety, na jaki vony zvernuly uvahu šče naperedodni; pry jaskravomusoniačnomu svitli bulo vydno, ščo ce ne dereva. Nebo, blakytne nad holovamy, nače naZemli, bilia obriju malo vyraznyj zelenkavyj vidtinok. Maleńki pirjisti chmarky majže ne-pomitno plyvly na pivnič. Za maleńkym kompasom, naditym na zapjastia, Koordynatorzachodyvsia vyznačaty storony svitu. Likar, nyźko nachylyvšyś, noskom čerevyka kopy-rsav grunt.

— Čomu tut niščo ne roste? — z podyvom skazav vin.Joho vidkryttia vsich vrazylo. Spravdi — rivnyna bula hola, skiľky siahav zir.— Take vražennia, niby cia miscevisť postupovo vyhoraje j obertajeťsia na step, —

nevpevneno movyv Chimik. — Tam dali, na zachodi, — bačyte on ti pliamy? — nabahatobiľše žovtoho. Po-mojemu, tam pustelia, z jakoji viter nese siudy pisok. Bo cej pahorb pidnamy hlynystyj.

— Nu, ce my vže, tak by movyty, zvidaly na vlasnij škuri, — skazav Likar.

— Treba nakydaty bodaj pryblyznyj plan expedyciji, — ozvavsia Koordynator. —Zapasiv, jaki my vzialy z soboju, nam vystačyť na dva dni.

— Nebahato… vody v nas išče menše, — zauvažyv Kibernetyk.— Vodu dovedeťsia ekonomyty, poky ne znajdemo jiji tut; jakščo je kyseń, to povynna

buty j voda. Ja dumaju, počnemo oś iz čoho: zdijsnymo kiľka priamolinijnych vylazok vidnašoji bazy, viddaliajučyś ščorazu na taku vidstań, jaka potim dasť nam zmohu spokijnoi bez zajvoho pospichu povernutysia nazad.

— Maxymum trydciať kilometriv v odyn bik, — zauvažyv Fizyk.— Zhoden. Ideťsia tiľky pro ščoś schože na poperedniu rozvidku.— Stryvajte, — skazav Inžener, jakyj dosi stojav za kiľka krokiv vid tovaryšiv, niby

porynuvšy v neveseli dumky. — Čy ne zdajeťsia vam, ščo my povodymosia tak, nače v nasne vsi doma? My zaznaly avariji na nevidomij planeti. Nam poščastylo vybratysia z ko-rablia. Zamisť toho, ščob uziatyś za najholovniše i vsi svoji syly vklasty v remont, pola-hodyty te, ščo možna, vidkopaty raketu i tak dali, my robymo jakiś vylazky, bez zbroji,bez buď-jakych zasobiv zachystu, ne majučy anijakisińkoho ujavlennia pro te, ščo nas tutmože čekaty.

Koordynator movčky sluchav joho, obvodiačy očyma reštu tovaryšiv, jaki stojaly do-vkola nioho. Vsi buly neholeni, trydenna ščetyna nadavala jim dosyť-taky dykoho vyhli-adu. Inženerovi slova, mabuť, spravyly vražennia, odnak nichto ne ozvavsia — zdavalosia,vsi čekaly, ščo skaže na ce Koordynator.

— Šestero liudej, Henryku, raketu ne vidkopajuť, — movyv toj, oberežno zvažujučykožne slovo, — i ty ce čudovo znaješ. U teperišniomu našomu stanovyšči zapusk najprosti-šoho ahrehata vymahaje času, jakyj my ne zdatni naviť vyznačyty. Na planeti isnuježyttia. Odnak my ničoho pro neji ne znajemo. My naviť ne vstyhly obletity jiji pered kata-strofoju. My jšly vid ničnoji pivkuli j čerez fataľnu pomylku potrapyly v hazovyj chvist.Padajučy, dosiahly. liniji terminatora. Ja ležav bilia ekrana, jakyj trisnuv ostannim. Jabačyv, — prynajmni meni zdavalosia, ščo ja ce bačyv, — ščoś schože na… misto.

— Čomu ty ničoho ne skazav nam pro ce? — poviľno zapytav Inžener.— Tak, čomu? — pidchopyv Fizyk.— Bo ja cioho ne peven. Ja naviť ne znaju, v jakomu napriamku joho šukaty. Raketa

obertalasia. Ja vtratyv orijentaciju. I vse ž taky isnuje šans, choč i neznačnyj, ščo nampodaduť jakuś dopomohu. Ja voliv by pro ce ne hovoryty, ale kožen z vas i tak dobre znaje,ščo šansy naši vzahali duže mizerni. Krim toho, nam potribna voda. Osnovna častynanašoho zapasu vylylasia na nyžnij jarus, do toho ž vona radiöaktyvna. Čerez te ja vvažaju,ščo my možemo dozvolyty sobi pity na pevnyj ryzyk.

— Ja zhoden z toboju, — skazav Likar.— I ja tež, — dokynuv Fizyk.— Harazd, — burknuv Kibernetyk i vidijšov na kiľka krokiv, dyvliačyś na pivdeń,

movby ne chotiv sluchaty, ščo skažuť inši.Chimik kyvnuv holovoju. Inžener ne vidpoviv; spustyvšyś iz pahorba, vin zakynuv

za spynu riukzak i korotko zapytav:— Kudy?— Na pivdeń, — vidkazav Koordynator.Inžener rušyv upered; rešta podalysia slidom za nym. Koly čerez kiľka chvylyn vony

ozyrnulysia, pahorba vže majže ne bulo vydno, chiba korpus rakety šče strymiv na tlineba, nače stvol poliovoji harmaty.

Bulo duže hariače. Jichni tini dedali vkoročuvalysia, čerevyky provaliuvalysia v pi-sok, čutno bulo lyše rozmirenu chodu j pryskorene dychannia. Vony nablyžalysia do od-noho z tych strunkych syluetiv, jaki v sutinkach pryjnialy buly za dereva. Nablyzyvšyś,spoviľnyly chodu. Z buroho gruntu vertykaľno strymiv siryj, mov sloniača škira, stovburiz ťmianym metalevym polyskom. Ne tovščyj bilia osnovy za čoloviču ruku, vin postupovoperechodyv u čašopodibne rozšyrennia, kraji jakoho vhori, na vysoti pryblyzno Dvoch me-triv, plasko zahynalysia. Znyzu nemožlyvo bulo pobačyty, čy cia čaša vidkryta, čy ni. Vonastojala absoliutno neporušno. Liudy zupynylysia za kiľka metriv vid chymernoji fihury, aInžener impuľsyvno rušyv do neji i vže počav buv pidnosyty ruku, ščob dotorknutysia do«stovbura», ale Likar kryknuv: «Stij!» — i vin mymochiť pozadkuvav.

Likar potiahnuv joho do sebe za pleče, pidniav z-pid nih kamineć zavbiľšky z kvaso-lynu j pidkynuv vysoko v povitria. Kamineć opysav krutu duhu i vpav prosto na vkrytyjzmorškamy, rozpliuščenyj verch čaši. Vsi zdryhnulysia — takoju burchlyvoju j nespodi-vanoju bula reakcija. «Čaša» zachvyliuvalasia, stulylasia, prolunalo korotke syčannia, ne-movby z neji vypustyly haz, i vsia sira kolona, jaka teper hariačkovo tremtila, provalylasiav grunt, niby jiji ščoś tudy vsmoktalo. Otvir, jakyj utvoryvsia, myttiu zapovnyla brunatnapinysta masa, a vidtak jiji poverchnia vkrylasia piščynkamy, šar jakych stavav dedali tovš-čym, i čerez kiľka sekund vid otvoru ne zostalosia j slidu — poverchnia piščanoho gruntubula taka ž hladeńka, jak i vse dovkola.

Nichto šče ne vstyh otiamytysia vid podyvu, koly Chimik kryknuv:— Dyviťsia!Vsi ozyrnulysia. Šče chvylynu tomu dovkola na vidstani kiľkoch desiatkiv metriv

vysočily try čy čotyry taki ž sami strunki j vuźki «čaši», a teper ne bulo žodnoji.— Nevže vsi pozapadalysia?! — vyhuknuv Kibernetyk.I choč jak liudy napružuvaly zir, odnak ne pobačyly nide j najmenšoho slidu tych

«čaš». Sonce dedali prypikalo, speka stavala nesterpnoju.Vony rušyly dali. Čerez hodynu roztiahlysia dovhoju nyzkoju. Poperedu jšov Likar,

jakyj nis teper riukzak, za nym stupav Koordynator. Zamykav kolonu Chimik. Usi poroz-stibaly kombinezony, dechto zakačav rukavy; oblyvajučyś potom, z peresochlymyhubamy, poviľno posuvalysia rivnynoju. Na obriji pered nymy zabovvanila dovha ho-ryzontaľna smuha.

Likar zupynyvsia j začekav na Koordynatora.— Jak ty hadaješ, skiľky my vže projšly?Koordynator ozyrnuvsia nazad, u bik soncia, tudy, de zalyšylasia raketa. Jiji vže ne

bulo vydno.— V cijeji planety radiüs menšyj vid zemnoho, — skazav vin i, vidkašliavšyś, vyter

chustynkoju oblyččia. — My zrobyly kilometriv visim, — pidsumuvav vin.Likar ledve dyvyvsia kriź ščilyny zapuchlych povik. Joho čorne, mov voronove krylo,

volossia pokryvala polotniana šapočka, j vin raz po raz zmočuvav jiji vodoju z fliažky.— Ce jakeś boževillia, — skazav vin i nespodivano vsmichnuvsia.Obydva vony dyvylysia teper u toj bik, de šče nedavno leď pomitnoju skisnoju

ryskoju nad samisińkym obrijem vymaliovuvalasia raketa. Teper tam vydnilysia tiľkyblido-siri, strunki syluety «čaš»! Vony znovu vyrynuly nepomitno dlia vsich. Pidijšla reštačleniv ekipažu. Chimik kynuv na pisok skatanyj brezent nametu j siv, vlasne, vpav nanioho.

— Ščoś ne vydno slidiv tutešnioji cyvilizaciji, — ozvavsia Kibernetyk i siahnuv ru-koju v kyšeniu.

Vyjniavšy pomjatyj paket, počastuvav usich vitaminnymy tabletkamy.— Na Zemli take pustyryšče navriad čy znajdeš, — dokynuv Inžener. — Ni dorih, ni

jakychoś litaľnych aparativ.— Spodivajuś, ty ne pokladaješ velykych nadij na te, ščo same tut my znajdemo točnu

kopiju zemnoji cyvilizaciji? — pyrchnuv smichom Fizyk.— Cia systema stabiľna, — počav Likar, — i cyvilizacija mohla rozvyvatysia na

Edemi dovše, niž na Zemli, a tomu…— Za umovy, ščo ce cyvilizacija liudynopodibnych stvoriń, — urvav joho Kibernetyk.— Davajte ne zatrymuvatysia tut, — zvernuvsia do tovaryšiv Koordynator. — Cho-

dimo dali, za pivhodyny my povynni distatysia on tudy. — I pokazav na tonku lilovusmuhu na obriji.

— A ščo vono take?— Ne znaju ščo, ale tam ščoś je. Može, my znajdemo tam naviť vodu.— Dlia počatku ja b zadovoľnyvsia j tinniu, — prochrypiv Inžener i propoloskav

horlo j rot kovtkom vody.Zarypily remeni naditych na pleči riukzakiv, liudy znovu roztiahlysia j rozmireno

rušyly čerez pisky. Vony pomynuly kiľkanadciať «čaš» i kiľka trochy biľšych fihur, jaki,zdavalosia, spyralysia na opuščeni do samoho nyzu liäny čy vytki roslyny, ale do najblyž-čoji z nych bulo ščonajmenše dvisti metriv, a jim ne chotilosia uchyliatysia vid liniji mar-šrutu. Sonce nablyžalosia vže do zenitu, koly pejzaž počav raptom zminiuvatysia.

Pisku stavalo dedali menše — dovhymy plaskymy chrebtamy z-pid nioho vyrynavrudyj, spalenyj soncem grunt. De-ne-de joho vkryvaly ostrivci syvoho, mertvoho mochu.Začeplenyj čerevykamy, vin kuryvsia, rozpadajučyś na zitlile, schože na paperovyj popil,porochno. Lilova smuha vyrazno rozpalasia na okremi hrupy prysadkuvatych fihur, vonystaly svitlišymy, — ce bula skoriše zeleń z vidtinkom vylynialoji blakyti. Podych pivnič-noho vitru prynis slabkyj, tonkyj zapach, jakyj liudy vtiahuvaly v sebe z oberežnoju cika-vistiu. Koly poperedu postala leď vyhnuta stina temnych, perepletenych fihur, ti, ščo jšlyperšymy, trochy vpoviľnyly temp i daly zmohu pidtiahtysia zadnim. Nezabarom usiahrupa zupynylasia pered neporušnoju nyzkoju dyvnych fihur.

Z vidstani sta krokiv vony šče mohly vydatysia zarostiamy jakychś kuščiv, de povnovelykych, syniuvatych ptašynych hnizd, — ne tak čerez te, ščo spravdi nahaduvaly zarosti,jak čerez te, ščo liudśki oči prahnuly vidšukaty v čužych formach schožisť iz čymoś zvy-čnym.

— Jakiś pavuky, čy ščo? — nevpevneno skazav Fizyk, i vsim vidrazu zdalosia, ščovony bačať pered soboju pavukopodibni stvorinnia z maleńkymy veretenystymy tulu-bamy, vkrytymy hustoju nastovburčenoju ščetynoju, neporušno zastyhli na nezvyčajnodovhych i tonkych nohach.

— Ta ce ž roslyny! — vyhuknuv raptom Likar i nekvaplyvo rušyv do vysokoho, siro-zelenkuvatoho «pavuka».

I spravdi, «pavuči nohy» vyjavylysia čymoś schožym na tovsti stebla, čyji šerechati ivkryti voloskamy potovščennia lehko možna bulo pryjniaty za suhloby členystonohoho.Ci stebla, — jich bulo šestero, semero čy vośmero, — vyrostajučy iz mochovytoho gruntu,duhoju schodylysia vhori do šyškuvatoho, tovstoho, schožoho na spliuščene čerevce «tila»,otočenoho nytočkamy pavutynok, jaki vyblyskuvaly na sonci. Roslyny-«pavuky» stojaly

dosyť blyźko odna vid odnoji, ale miž nymy možna bulo projty; podekudy stebla vypuskalysvitliši, majže kolioru zemnoho lystia, vidhalužennia j pahony zi stulenymy bruńkamy nakinčykach.

Likar znovu kynuv kamineć u pidvišene za kjaka metriv vid poverchni «čerevce» jkoly ničoho ne stalosia, speršu ohlianuv steblo, a todi narešti nadrizav joho nožem; z nad-rizu zakapav jasno-žovtyj, vodianystyj sik, jakyj vidrazu ž počav pinytysia, stav oranže-vym, potim rudym, a čerez kiľka chvylyn zastyh u schožomu na žyvyciu zhustku z rizkym,aromatyčnym zapachom; speršu vin usim spodobavsia, prote nezabarom liudy vyjavyly vniomu ščoś vidrazlyve.

V hlybyni cioho nezvyčajnoho haju bulo trochy cholodniše, niž na rivnyni.Skupu tiń davaly tiľky povneńki «čerevcia» roslyn; vona hustišala v miru toho, jak

liudy zahlybliuvalysia v ci chašči, namahajučyś po zmozi ne torkatysia stebel, a nadtobiliastych pahoniv, jakymy kinčalysia jichni najmolodši vidrostky, bo vony vyklykaly dosebe nepojasnennu ohydu.

Grunt pid nohamy buv porystyj, mjakyj i vydiliav volohi vypary, dychaty stalo važče;po oblyččiach i rukach peresuvalysia tini «čereveć», to vyščych, to nyžčych, velykych imaleńkych, odni buly hnučki, z jaskravo-oranževymy koliučkamy, inši — zasochli, zivjali,struchniavili, i z nych zvysaly dovhi tonki nytky pavutynnia. Koly nalitav viter, usi zarostivydavaly hluchyj, nepryjemnyj šelest, zovsim ne schožyj na mjakyj šum zemnoho lisu, —zdavalosia, chtoś peresypav tysiači j tysiači cupkych papirciv. Inodi okremi roslyny, spli-tajučyś pahinniam, perepynialy liudiam šliach, i todi dovodylosia šukaty miž nymy pro-chid. Čerez te vony posuvalysia tut poviľniše, niž po rivnyni. Po jakomuś časi nichto vžene pozyrav uhoru, na vsijani koliučkamy «čerevcia», j ne došukuvavsia v nych schožostiz hnizdamy, šyškamy čy kokonamy.

Naraz Likar, jakyj išov poperedu, pobačyv priamo pered soboju tovstyj, čornyj, verty-kaľno zvyslyj volos, schožyj na blyskuču hrubu nytku čy na lakovanyj drit, i vže chotivbuv vidhornuty joho rukoju, ta, oskiľky ničoho podibnoho jim dosi ne traplialosia, mašy-naľno pidnis oči j zastyh na misci.

Ščoś blido-perlyste, nezhrabno perevisyvšyś čerez stebla bilia samisińkoji osnovy od-noho z «kokoniv», neporušno dyvylosia na nioho — i pohliad cej vin vidčuv šče raniše, nižustyh zmetykuvaty, de znachodiaťsia oči cioho bezformnoho stvorinnia, v jakoho hodibulo rozriznyty holopu čy jakiś vidrostky; vin bačyv lyše rozdutyj, movby nabytyj izsere-dyny kuliastym hruddiam lyskučyj škirianyj mišok; iz temnoji dovhastoji lijky na dva me-try vnyz zvysav tovsteznyj čornyj volos.

— Ščo tam take? — zapytav Inžener, jakyj same pidijšov do nioho.Likar ne vidpoviv, j Inžener, zvivšy vhoru oči, tež zacipeniv.— Čym vin dyvyťsia? — mymochiť vychopylosia v nioho, i vin vidstupyv na krok —

taku ohydu vyklykalo do se;be ce stvorinnia, jake, zdavaloś, upyvalosia v nioho žadibnym,nadzvyčajno zoseredženym pohliadom, choč vin ne bačyv joho očej i ne mih z pevnistiuskazaty, de same vony znachodiaťsia.

— Nu j brydota! Ťchu! — spliunuv pozadu Chimik.Likar pozadkuvav z-pid navysloho nad nym stvorinnia. Vsi rozstupylysia j, propus-

tyvšy vpered Inženera j Likaria, schovalysia v nych za spynoju. Naskiľky dozvolialypruhki stebla — Likar distav iz kyšeni kombinezona oxydovanyj cylindr, poviľno pry-cilyvsia v svitliše, niž dovkolyšni roslyny, puzyrčaste tilo j natysnuv spusk.

I tut stalosia take…

Speršu liudy pobačyly jaskravyj spalach, jakyj na doliu sekundy zaslipyv usich, zavyniatkom Likaria, ščo same v ciu myť klipnuv očyma. Toneńka civka vse šče byla vhoru,koly stebla pidlomylysia, zatriščaly, jich ohornuly kluby čornoji pary, j vodnočas z cymstvorinnia z važkym mokrym vyliaskom hepnulosia vnyz. Jakuś sekundu vono ležalo ne-porušno, niby povna hruddia, siro-tilesnoho kolioru kulia, z jakoji vychodyť povitria, —tiľky čornyj volos zvyvavsia j tanciuvav nad nym, mov boževiľnyj, roztynajučy, blyskavy-čnymy konvuľsijamy povitria; potim volos znyk, i po hubčastomu mochu bilia, nih liudejslymakopodibnymy ruchamy počaly navsibič rozpovzatysia bezformni, puzyrčasti členykystvorinnia; perš niž chtoś iz nych ustyh ščob skazaty čy povoruchnutysia, cia vteča, atočniše rozpovzannia, skinčylosia — ostanni častočky stvorinnia, maleseńki, jak husenyci,provorno vhryzlysia v grunt bilia pidnižžia stebel i znykly bez slidu, tiľky v nizdri liudiamudaryv nesterpnyj, solodkuvatyj smorid.

— Ce bula jakaś kolonija?.. — nevpevneno zapytav Chimik i, pidnisšy do očej ruku,proter jich.

Rešta pidslipuvato mružylysia — pered očyma v nych i dosi kružlialy čorni kola.— E pluribus unum, — vidpoviv Likar, — čy, točniše, e uno plures. Ja ne ručajusia

za pravyľnisť mojeji latyni, ale ce, mabuť, same taka množynna istota, jaka rozdiliajeťsiav razi potreby…

— Žachlyvyj smorid, — ozvavsia Fizyk, — chodimo zvidsy heť.— Chodimo, — pohodyvsia z nym Likar.Koly vony viddalylysia vid cioho miscia na kiľkanadciať metriv, vin nespodivano

skazav:— Cikavo, ščo stalosia b, jakby ja buv torknuvsia cioho volosa…— Zadovolennia cijeji cikavosti mohlo b tobi doroho obijtysia, — kynuv Chimik.— A može, j ni. Ty dobre znaješ, jak často zovsim nevynnym stvorinniam evoliucija

nadaje zovni strachitlyvych form.— Och, ta kyńte vy vže ciu svoju dyskusiju — on tam nače vydno jakyjś prosvit! —

vyhuknuv Kibernetyk. — I vzahali, jakoho bisa my poperlysia do cioho pavučoho lisu?Vdalyni počuvsia šum strumka, i liudy zupynylysia. Potim rušyly znovu; šum to na-

rostav, to slabšav, to propadav zovsim, ale vyjavyty strumok jim tak i ne vdalosia. Zarostiporidšaly, grunt pid nohamy pomitno pomjakšav, ity bulo nepryjemno, mov po kirci tria-sovyny, inodi ščoś čvakalo pid nohamy, nače namokla trava, odnak nide ne vydno bulo jznaku vody.

Znenaćka vony opynylysia na kraju kruhloji zapadyny diämetrom u kiľka desiatkivmetriv. U nij rosly vośmynohi roslyny — vony stojaly daleko odna vid odnoji j zdavalysiastareznymy — stebla rozijšlysia tak, nače nespromožni buly pidtrymuvaty centraľni po-tovščennia, i vid cioho roslyny šče biľše skydalysia na veletenśkych, nebačenych dosi vy-schlych pavukiv. Dno zapadyny podekudy vkryvaly iržavi zubčasti narosty porystojimasy, častkovo vdavleni v grunt, a častkovo obsnovani pahinniam roslyn. Inžener vidrazuž spustyvsia vnyz krutym, choč i nevysokym schylom. Dyvna rič, ale tiľky pislia toho, jakvin opynyvsia na dni zapadyny, tym, ščo dyvylysia v neji zhory, vona vydalasia kraterom— svidkom jakojiś katastrofy.

— Schože na bombovu vyrvu, — skazav Fizyk, ščo stojav na kraju zapadyny j stežyvza tym, jak Inžener speršu pidijšov do velykych ulamkiv bilia pidnižžia najvyščoho «pa-vuka», a todi sprobuvav zrušyty jich iz miscia.

— Zalizo?! — kryknuv Koordynator.

— Ni! — vidloviv Inžener i znyk miž krutymy zlamamy jakojiś konstrukciji, ščo na-haduvala roztriskanyj konus.

Za chvylynu vin z pochmurym vyrazom oblyččia vyrynuv z-pomiž stebel, jaki z chru-skom lamalysia, koly vin jich rozhortav. Do nioho vidrazu ž prostiahlysia kiľka ruk, vinvybravsia nahoru j, pobačyvšy spriamovani na nioho zacikavleni pohliady, znyzavplečyma.

— Ja ne znaju, ščo ce take, — pryznavsia Inžener. — Ujavlennia ne maju. Tam po-rožnio. Vseredyni nemaje ničoho. Korozija zajšla vže duže daleko. Jakaś davnia istorija —jij, može, sto, a može, j trysta rokiv…

Usi movčky obijšly krater i znovu rušyly v bik zarostiv, tudy, de vony buly najnyžči.Nespodivano zarosti znykly, točniše, rozstupylysia: poseredyni vynyk prochid, takyjvuźkyj, ščo liudyna ledve mohla ruchatysia v niomu, — ščoś na zrazok ideaľno priamohokorydora; stebla obabič nioho buly nemovby porubani j ponyščeni, velyki gudzuvati po-tovščennia počasty zvaleni nabik, na inši pavuči roslyny, a počasty vdavleni v grunt —spliuščeni j suchi, vony stelylysia tovstym šarom i triščaly pid čerevykamy, jak vysušenaderevna kora. Liudy vyrišyly jty cijeju prosikoju odyn za odnym; jim dovodylosia rozhor-taty rukamy reštky vysochlych stebel, ale vse odno vony posuvalysia švydše, niž dosi. Pro-sika velykoju duhoju dedali čitkiše vidchylialasia na pivnič. Pomynuvšy ostanni, zovsimnyzeńki mertvi kušči, liudy znovu opynylysia na rivnyni, tiľky vže na protyležnomu bocihaju.

Tam, de prosika vychodyla iz zarostiv, od neji vidhalužuvalasia nehlyboka borozna;v peršu chvylynu vony pryjnialy jiji za stežku, odnak ce ne bula stežka. V bezplidnomugrunti buv vyrytyj rivčak, zavhlybšky v kiľkanadciať santymetriv i trochy biľše zavšyr-šky. Vin poris zelenkuvato-sribnymy, oxamytnymy na dotyk lyšajnykamy. Cej dyvnyj«morižok», jak joho nazvav Likar, tiahnuvsia vdalynu rivno nače strila, i vpyravsia vjasnu smuhu, ščo stinoju zatuliala pered nymy veś obrij.

Nad smuhoju vyblyskuvaly špyčasti vystupy, schoži na veršečky hotyčnych, obby-tych lystovym sriblom vež. Liudy jšly švydko, i majže z kožnym krokom pered nymy vid-kryvalysia novi detali. Po bokach tiahlasia bahatokilometrova poverchnia, vyhnuta pra-vyľnymy arkamy, mov dachove pokryttia angara nezemnych rozmiriv. Arky buly pover-neni vypuklostiamy vnyz, pid nymy merechtilo ščoś sire, nače zi steli sypavsia dribnyj pylabo tekly toneńki civky kalamutnoji vody. Koly liudy pidijšly šče blyžče, podych vitru pry-nis neznajomyj hirkuvatyj, ale pryjemnyj zapach, schožyj na pachošči nevidomych kvitiv.Vony jšly ščiľnoju lavoju. Arkopodibnyj dach, zdavaloś, pidijmavsia dedali vyšče, kožnaarka, schoža na hihantśkyj, perevernutyj mostovyj prohin, ochopliuvala majže kilometro-vyj prostir. Tam, de dvi arky schodylysia v dobre vydymi na tli chmar vistria, rivnomirnospalachuvalo jaskrave svitlo, nemovby tam buly roztašovani hihantśki dzerkala, jaka vi-dbyvaly vnyz soniačne prominnia.

Stina, ščo raptom postala pered liuďmy, utvorena iz civok čy nytok siro-žovtoho ko-lioru, kolyvalasia perystaľtyčnymy ruchamy — zliva pravoruč po nij perebihaly v rivno-mirnych intervalach chvyliasti vypuklosti. Vona bula schoža na vyhotovlenu z nezvyč-noho materiälu zavisu, za jakoju na rivnij vidstani odna vid odnoji prochodiať, torkajučyśjiji bokamy, tvaryny, nabahato biľši vid sloniv. Koly vuźka, porosla oxamytnym mochomdorižka vperlasia v samisińku stinu, hirkyj zapach stav nesterpnym.

Kibernetyk zajšovsia kašlem.

— Možlyvo, ce jakiś otrujni vypary, — skazav vin.Liudy stojaly j dyvylysia na chvyli, jaki rivnomirno perebihaly po stini. Vid jichnich

postatej padaly kuci bezformni tini. Koly vony rušyly znovu i vid «zavisy» jich viddilialovže vsioho kiľka krokiv, vona vydalasia jim odnoridnoju, movby spletenoju z tovstych ma-tovych volokon. Likar pidniav z-pid nih kamineć i kynuv nym u stinu. Vsi bačyly, jakkamineć letiv — i raptom znyk, nače roztanuv čy vyparuvavsia, tak i ne torknuvšyśruchlyvoji poverchni.

— Vpav tudy, useredynu? — zasumnivavsia Kibernetyk.— Nu ščo ty! — vyhuknuv Chimik. — Vin naviť ne torknuvsia cioho… cioho…Likar pidniav cilu žmeniu kaminciv ta hrudok gruntu j počav kydaty nymy v «za-

visu», i kaminci, i hrudky znykaly, ne dolitajučy do neji za kiľka santymetriv, Inženerzniav z maleńkoho kiľcia kliuč i špurnuv nym u poverchniu stiny, ščo same vydala jakyjśmetalevyj zvuk. Kliuč dzeńknuv, mojizby vdaryvšyś ob bliachu, i tež znyk.

— Ščo teper? — zapytav Kibernetyk, dyvliačyś na Koordynatora.Toj ne vidpoviv. Likar skynuv z plič riukzak, vyjniav z nioho bliašanku konserviv,

vyrizav nožem kubyk zalyvnoho mjasa i kynuv nym u «zavisu». Kubyk žele prylyp domatovoji poverchni, jakuś chvylynu povysiv na nij, a potim počav znykaty, nemovby ta-nuv.

— Znajete ščo? — ozvavsia Likar, j oči joho zablyščaly. — Ce jakyjś fiľtr — vybirnadiäfrahma, ščoś u ciomu rodi…

Chimik znajšov u kiľci na remeni svoho riukzaka vysochlyj ulamok pahona «pavu-čoji» roslyny, jakyj, mabuť, začepyvsia tam, koly vony prodyralysia kriź zarosti, j, ne do-vho dumajučy, špurnuv nym u chvyliastu zavisu — krychka hiločka, vidskočyvšy, vpala

bilia jouo nih.— Selektor… — nevpevneno promymryv vin.— Atož! Napevne, ščo tak! — Likar nablyzyvsia do «zavisy», — joho tiń upala na jiji

nyžnij kraj, — naviv na neji svoju čornu zbroju j natysnuv spusk.Tiľky-no tonka, mov holka, civka torknulasia chvyliastoji stiny, jak u nij vidrazu: k

vynyk otvir veretenystoji formy, vidkryvšy velyčeznyj, pochmuryj, rozsvičenyj na vsij johovysoti iskorkamy; uhlybyni litalo bezlič biliastych i roževych vohniv. Likar rizko vid-skočyv, kašliajučy j zadychajučyś, — nizdri j horlo jomu obpik hirkyj zapach; usi trochyvidijšly j znovu zupynylysia.

Vypuklyj otvir počav zvužuvatysia. Chvyli, ščo perebihaly po «zavisi», spoviľniuvalysvij ruch, nablyžajučyś do nioho, obmynaly joho zhory j vnyzu i švydko plyvly dali. Otvirdedali zatiahuvavsia. Znenaćka zseredyny vysunulosia ščoś čorne, ščo zakinčuvalosiapaľcepodibnym vidrostkom, blyskavyčno obbihlo kraj otvoru, i vin myttiu zakryvsia; liudyznovu stojaly pered zavisoju, ščo rozmireno zapadalasia j vydymalasia.

Inžener zaproponuvav provesty naradu. Za slovamy Likaria, vona bula demonstra-cijeju jichnioji bezporadnosti. Kineć kincem vyrišyly jty dali, vzdovž velyčeznoji sporudy.Pidniavšy riukzaky, rušyly vpered i projšly tak kilometriv zo try. Dorohoju peretnulykiľkanadciať vuźkych «morižkiv», jaki vlyvalysia v rivnynu. Jakyjś čas rozmirkovuvaly,ščo vono take — hipoteza, ščo vony majuť choča b jakeś vidnošennia do obrobitku gruntu,bula zrazu vidkynuta jak nepravdopodibna. Likar naviť sprobuvav doslidyty kiľka lyšaj-nykiv, vyrvanych iz temno-zelenoji smuhy; vony trochy nahaduvaly moch, prote na ko-rinciach maly schoži na perlyny potovščennia, v jakych chovalysia maleńki tverdi čornizerencia.

Vže davno mynuv poludeń; usi vidčuvaly holod, otož zupynylysia na pryval; jily pidpekučym soncem, bo nide ne bulo j klaptyka tini, a do haju, ščo tiahnuvsia metriv zi vi-simsot pozadu, nichto ne chotiv povertatysia — «pavuči» zarosti zalyšyly pro sebe nepry-jemne vražennia.

— Koly b use jšlo, jak u knyžkach, ščo jich malym chlopcem ja čytav, — movyv Likar,— to v cij prokliatij zavisi zaraz utvorylasia b vohnedyšna dira j zvidty vyliz by tyl z triomarukamy i tiľky odnijeju, zate tovsteleznoju nohoju. Pid pachvoju vin trymav by interpla-netarnyj telekomunikator abo sam buv by zorianym telepatom i dav by nam na zdohad,ščo vin — predstavnyk nejmovirno rozvynenoji cyvilizaciji, jaka…

— Perestań verzty nisenitnyci, — urvav joho Koordynator, nalyvajučy z termosa-fliahy vody v kuchlyk, jakyj vidrazu ž zapitniv. — Krašče davajte podumajemo, ščo namrobyty.

— Ja vvažaju, — skazav Likar, — ščo treba vvijty tudy. — I pidvivsia, niby vyrišyvnehajno zdijsnyty svij namir.

— Cikavo, jak? — nechotia zapytav Fizyk.— Ty ščo, zboževoliv? — vysokym holosom vyhuknuv Kibernetyk.— Zovsim ni. Zvyčajno, my možemo mandruvaty tak i dali, ale za umovy, ščo typy

na odnij nozi pidkynuť nam jakiś charči.— Ty ščo, serjozno? — vydyvyvsia na nioho Inžener.— Nu zvyčajno! I znaješ čomu? Bo meni vse ce vže prosto nabrydlo. — I Likar krut-

nuvsia na pjatci.— Stij! — kryknuv Koordynator.Likar išov prosto na stinu, ne zvertajučy nijakisińkoji uvahy na jichni kryky. Vin

buv uže za metr vid zavisy, koly vsi pidchopylysia j kynulysia za nym. Počuvšy pozadutupit nih tovaryšiv, vin vyprostav ruku j torknuvsia zavisy.

Ruka ščezla. Likar neporušno postojav, može, jakuś sekundu, a potim stupnuv krokupered i… perestav isnuvaty. Pjatero liudej, zatamuvavšy viddych i tremtiačy vsim tilom,zupynylysia na tomu misci, de vidbyvsia slid joho livoho čerevyka. Znenaćka v povitri nadzavisoju zjavylasia Likareva holova. U nioho bula rivno, mov nožem, vidrizana šyja, z očejtekly sliozy; vin hučno raz po raz čchav.

— Tut trochy dušno vseredyni, — movyv vin, — i v nosi strašenno sverbyť, ale kiľkachvylyn, mabuť, možna bude vytrymaty. Jakyjś lakrymator, čy ščo. Liźte za mnoju, ce neboliače — vzahali ničoho ne vidčuvaješ.

I na vysoti, de malo buty joho pleče, z povitria vysunulasia ruka.— A ščob tobi! — vyhuknuv čy to z pereliaku, čy to vid zachvatu Inžener i schopyv

Likarevu doloniu; vona smyknula joho do sebe, i vin ščez za zavisoju.Liudy odyn za odnym pidchodyly do chytlyvoji zavisy. Ostannim pidijšov Kiberne-

tyk. Vin na myť zavahavsia, ščoś loskotalo jomu v horli, serce v hrudiach hupalo, načemolot. Zapliuščyvšy oči, vin stupnuv krok upered. Joho ohornula raptova temriava, potimzrobylosia jasno.

Vin opynyvsia poruč tovaryšiv posered velyčeznoho prostoru; z usich bokiv do nychdolynalo dychavyčne svystiače sapannia. Znyzu navskosy vhoru, zhory perpendykuliarnovnyz, vid odnoho kraju do inšoho, peretynajučyś, tiahlysia neodnakovoji tovščyny cylin-dry, truby abo kolony; podekudy vony rozdymalysia, podekudy robylysia tonšymy, ober-tajučyś vodnočas dovkola svojeji dovhoji osi, minialysia misciamy, vibruvaly, i z hlybynycioho lisu blyskučych konstrukcij, ščo tiahnuvsia na vsi boky j beznastanno ruchavsia,dolynalo nevidomo zvidky jakeś pliamkannia; zvuk joho to švydko narostav, to raptomprypyniavsia, j todi čulosia lyše, kiľka buľkotlyvych vidholoskiv, i vsia serija zvukiv po-vtoriuvalasia znovu.

Hirkyj smorid važko bulo vyterpity. Odyn za odnym liudy počaly čchaty, z očej jimtekly sliozy. Prytyskajučy do oblyč chustynky, vony trochy viddalylysia vid zavisy, jakazseredyny skydalasia na vodospad čornoji, schožoji na syrop ridyny.

— Nu, narešti ja vse zrozumiv — ce zavod, avtomatyčnyj zavod! — vytysnuv iz sebeInžener miž napadamy čchannia.

Potrochu vony nemovby počaly zvykaty do hirkoho zapachu, perestaly čchaty j,mružačy sliozavi oči, rozdyvlialysia dovkola.

Šče kiľkanadciať krokiv po pidlozi, ščo elastyčno prohynalasia, mov natiahnutahuma, — i v nij zjavylysia čorni kolodiazi, z jakych vyskakuvaly svitli predmety z takojušvydkistiu, ščo n£možlyvo bulo rozdyvytysia jichniu formu. Predmety buly zavbiľšky zliudśku holovu j, zdavalosia, palaly; vony zlitaly vhoru, i odna z ciloji nyzky zihnutychnad nymy, mov veletenśki liuľky, kolon usmoktuvala jich, ne perestajučy obertatysia. Alevony znykaly ne vidrazu, bo kriź vibrujuči stiny kolony, nače kriź temne sklo, probyvalo-sia, postupovo slabnučy, jichnie roževuvate siajvo, tak ščo vydno bulo, jak vony proplyva-juť useredyni «kolony» kudyś dali.

— Serijne vyrobnyctvo, konvejjer, — burknuv Inžener z-pid nosovoji chustočky.Oberežno stupajučy, vin obijšov kolodiaź. Zvidky bralosia ce svitlo? Stelia bula

napivprozora — sire, odnomanitne svitinnia hubylosia v chaosi hnučkych konstrukcij,jaki tekly, mov povitriani strumeni. Vsi ci pružni prystroji, zdavalosia, dijaly za odnijejukomandoju, v odnakovomu tempi, fontany rozpečenych predmetiv byly vhoru; te same

dijalosia na velykij vysoti — tam, pid steleju, tež vydnilnsia duhy, prokresleni v povitričervonym biserom litajučych bryl, ale nabahato biľšych za rozmirom.

— Treba znajty sklad hotovoji produkciji čy prynajmni te, ščo vvažajeťsia tut kince-vym produktom! — iz zapalom vyhuknuv Inžener.

Koordynator torknuvsia joho ruky:— Jakyj ce, po-tvojemu, vyd energiji? Inžener znyzav plečyma:— Ujavlennia ne maju.— Ja bojusia, ščo hotovoji produkciji my ne znajdemo j čerez rik — cej zavod tiah-

neťsia na cili kilometry, — poperedyv Fizyk.Dyvna rič — ščo hlybše vchodyly vony v zal, to lehše jim bulo dychaty, nemovby

hirkyj zapach vydiliavsia tiľky poblyzu «zavisy».— A my ne zabludymoś? — zanepokojivsia Kibernetyk. Koordynator pidnis do očej

kompas:— Ni. Praciuje normaľno… tut, mabuť, nemaje zaliza i elektromahnitiv tež.Ponad hodynu vony kružlialy u vibrujučomu lisi nezvyčajnoho zavodu; narešti dov-

kola zrobylosia prostoriše. Povijalo svižym cholodnym povitriam, nemovby joho speciäľnoocholodžuvaly, kolony, ščo rozbihalysia navsibič, rozstupylysia, j liudy opynylysia peredustiam velyčeznoho kupolopodibnoho zavytka. Z vysoty do nioho spuskalysia hnučki,nače batohy, rukavy, jaki zakinčuvalysia tupymy potovščenniamy; z cych potovščeń padavhrad čornych, nemovby pokrytych blyskučym lakom predmetiv, jaki strimko perekydaly-sia i vryvalysia vseredynu zavytkadeś na vysoti kiľkoch metriv nad jichnimy holovamy.

Sočevycepodibna, vypukla bura stina zavytka navproty nych raptom rozdulasia, ščośrozpyralo jiji zseredyny, vona počala rozpuchaty, j liudy mymochiť pozadkuvaly — takyjhriznyj vyhliad mav blido-siryj puzyr, ščo rozdymavsia, — naraz vin bezšumno lopnuv, iz kruhloho otvoru bryznuv strumiń čornych til. Tijeji ž samoji myti nyžče, z šyrokohokolodiazia, vyrynuv lotok z vidihnutymy krajamy, i čorni predmety, barabaniačy tam, ne-movby vony vdarialysia ob tovstu humovu podušku, posypalysia v nioho, a vin pidstry-buvav vid udariv; predmety jakymś nezbahnennym čynom ukladalysia tak, ščo čerezkiľka sekund na nehlybokomu dni lotka vže vyšykovuvavsia akuratnyj čotyrykutnyk.

— Hotova produkcija! — vyhuknuv Inžener i pidbih do kraju kolodiazia.Ne zadumujučyś, vin nyźko nachylyvsia i včepyvsia za vystup najblyžčoho vid nioho

čornoho predmeta.Koordynator bukvaľno v ostanniu myť schopyv joho za pojas kombinezona, i tiľky

zavdiaky ciomu Inžener ne poletiv storčma v lotok, bo vidpustyty važkyj predmet vin nechotiv, a pidniaty joho sam ne mih. Lyše z Fizykovoju j Likarevoju dopomohoju jomu vda-losia narešti pidniaty nahoru važkyj tiahar.

Predmet buv zavbiľšky z liudśkyj tors, na joho čornomu tli vystupaly svitli,napivprozori sehmenty, v jakych blyščaly nyzky krystalykiv z metalevym polyskom; krys-talyky postupovo dribnily; na poverchni predmeta buly otvory z vinočkom skobopodib-nych potovščeń, šerechata na dotyk mozajika vystupiv iz temno-fiöletovoji, a na svitli čor-noji, nadzvyčajno tverdoji masy — odne slovo, predmet cej buv nejmovirno skladnyj. In-žener opustyvsia pered nym navkolišky j z riznych bokiv zahliadav v otvory, sylkujučyśznajty choč jakiś ruchomi častynky, obmacujučy ta obstukujučy; jomu nichto v ciomu nezavažav, i ce tryvalo dosyť dovho.

Likar tym časom stežyv za lotkom. Sformuvavšy geometryčno pravyľnyj čotyrykut-nyk točnisińko takych samych predmetiv, jak toj, bilia jakoho vovtuzyvsia Inžener, lotok

poviľno pidniavsia na tovstomu, vibrujučomu, nače vid napružennia, steržni vhoru j rap-tom rozmjak, ale tiľky z odnoho boku, počav miniaty formu j stav schožyj na velyčeznuložku, todi navproty vysunulosia ščoś na zrazok velykoho ryla, rozimknulosia, zvidtydmuchnulo hariačym hirkym čadom, ziajuča pašča z brydkym pliamkanniam usmoktalavsi predmety, zimknulasia, nemovby kovtajučy jich. Raptom ce rylopodibne strachovyščezasvitylosia zseredyny, j Likar pobačyv vohnenne jadro, ščo plavylo v sobi predmety, jakirozplyvalysia, obertalysia na odnoridnu kašku, ščo palala oranževym polumjam; za chvy-lynu svitlo pryhaslo, rylopodibna pašča potemnila. Zabuvšy pro tovaryšiv, Likar rušyvuzdovž dvoch velykych kolon, useredyni jakych, nače po strachitlyvomu stravochodu, te-per plyvla vohnenna masa, zahlybyvsia v labirynt i, zaderšy holovu, raz po raz vytyrajučysliozavi oči, namahavsia prostežyty šliach vohnennoji kašky. Inodi vona znykala z johoočej, potim vin znovu vidšukuvav jiji slid, bo vona prosvičuvala v hlybyni čornych strume-niv, ščo zvyvalysia, nače zmiji, až poky narešti nablyzyvsia do miscia, jake vydalosia jomuznajomym, — vin pobačyv, jak vohnenni tila, vže počasty sformovani, letiať u jakeś žerlo,a poruč vyskakujuť inši, niby jich ščoś vystreliuvalo z vidkrytoho kolodiazia; vohnenni tilapohlynalysia tovstymy čornymy kolonamy, ščo zvysaly zhory anfiladoju, schoži nanezhrabni choboty, roževymy nyzkamy zhasajučych vuhlyn tila proplyvaly v hlybyni cychkolon uhoru, dedali malijučy. Likar išov i jšov, zaderšy holovu j zabuvšy pro vse na sviti;predmety vyperedžuvaly joho, odnak ce ne malo nijakoho značennia — bezperervno ru-chalysia sonmyšča inšych. Naraz vin trochy ne vpav i zdušeno skryknuv.

Dovkola znovu stalo porožnio, pered nym zdijmalasia velyčezna kupolopodibnamasa zavytka, hrad uže zovsim ochololych pid čas dovhoji mandrivky čornych predmetivposypavsia zhory v joho nutro. Likar obijšov zavytok, bo vže znav, z jakoho boku slidčekaty polohiv — i opynyvsia poruč tovaryšiv, ščo otočyly Inženera; toj use šče ohliadavčornyj predmet, tymčasom jak velykyj puzyr, lopajučyś, bryznuv «hotovoju produkcijeju»v nanovo sformovanyj lotok.

— Allo! Možete ne staratysia! Ja vse zrozumiv! I zaraz use vam rozkažu! — vyhuk-nuv Likar.

— De ty buv? Ja počav uže nepokojitysia, — skazav Koordynator. — Ty spravdi ščośvyjavyv? Bo Inžener ničoho ne vtoropaje.

— Jakby ja j spravdi v ciomu ničoho ne vtoropav, to šče mih by jakoś zmyrytysia! —burknuv Inžener. Vin pidvivsia, liuto kopnuv nosakom čornyj predmet i zmiriav Likariaserdytym pohliadom. — Nu j ščo ž ty vyjavyv?

— Jak na mene, to tut vidbuvajeťsia oś ščo, — počav spokijno pojasniuvaty Likar,jakoś dyvno posmichajučyś. — Ci štukovyny vsmoktujuťsia on tudy. — I vin pokazav napašču, jaka same rozkrylasia. — O, on vony vže počynajuť nahrivatysia tam, useredyni,bačyte? Za myť usi vony rozplavliaťsia, peremišajuťsia j pojiduť porcijamy nahoru, de vi-dbuvajeťsia jichnia obrobka; šče trochy vyšnevi od nahrivannia, vony provaliujuťsia vnyz,tam povynen buty šče odyn jarus, i z nymy tam šče ščoś dijeťsia; siudy vony povertajuťsiačerez kolodiaź, uže blidi, ale šče trochy svitiačyś, pidijmajuťsia pid samisińkyj dach, po-trapliajuť do cioho korovaju, — vin pokazav na zavytok, — potim na «sklad hotovoji pro-dukciji», z nioho vertajuťsia nazad u ciu pašču, rozplavliajuťsia v nij — i tak po kolu bezkincia: formujuťsia, obrobliajuťsia, rozplavliajuťsia, formujuťsia.

— Ty zboževoliv? — vraženo prošepotiv Inžener. Na čoli v nioho vystupyly velykikrapli potu.

— Ne viryš? Možeš peresvidčytysia sam.

Inžener peresvidčyvsia — dviči. Ce tryvalo dobru hodynu. Koly vsi znovu opynylysiabilia lotka, jakyj same napovniuvavsia čerhovoju porcijeju vykladenoho čotyrykutnykom«kincevoho produktu», počalo smerkatysia i v cechu stalo siro.

Inžener nemovby zboževoliv — vin tremtiv zi zlosti, oblyččia joho konvuľsyvno po-smykuvalosia. Inši, ne menš zdyvovani, ne perežyvaly, odnak, cioho vidkryttia takburchlyvo.

— Treba nehajno zvidsy vychodyty, — skazav Koordynator. — Potemky vse možeduže uskladnytysia.

Vin uziav Inženera za pleče. Toj pidkoryvsia jomu, ale raptom vyrvavsia, pidskočyvdo pokynutoho čornoho predmeta j nasylu pidniav joho.

— Chočeš uziaty ce z soboju? — zapytav Koordynator. — Harazd. Chlopci, dopomo-žiť jomu.

Fizyk schopyvsia za vuchopodibni vystupy, i vony vdvoch z Inženerom ponesly be-zformnyj čornyj predmet. Tak vony distalysia do vvihnutoji meži prymiščennia. Likarspokijno stupnuv u lyskuču, schožu na syrop stinu «vodopadu» — i opynyvsia na rivnyni.Na nioho vijnulo procholodnym večirnim povitriam. Vin z nasolodoju hlyboko vdychavjoho. Tovaryši vyrynuly slidom za nym, Inžener i Fizyk nasylu dovolokly svij tiahar dotoho miscia, de zalyšyly riukzaky, j špurnuly joho na pisok.

Rozpalyly plytku, pidihrily trochy vody, rozčynyly v nij mjasnyj koncentrat i, vyho-lodnili, movčky nakynulyś na jižu. Tym časom zovsim sponočilo, na nebi spalachnulyzirky, jichnij blysk z kožnoju chvylynoju stavav dedali jaskravišym, nečitki zarosti dale-koho haju roztanuly v temriavi, i tiľky blakytnuvate polumja paľnyka, jake vorušylosiapid lehkymy povivamy vitru, davalo trochy svitla. Z-za vysokoji stiny cechu, zanurenoji vpiťmu, ne dolynalo žodnoho zvuku, ne bulo naviť vydno, čy po nij i dali plyvuť horyzon-taľni chvyli.

— Tut temnije, jak u nas u tropikach, — skazav Chimik. — Adže my vpaly v rajoniekvatora, ehe ž?

— Zdajeťeja, ščo tak, — vidpoviv Koordynator. — Choč ja ne znaju naviť nachyluplanety do ekliptyky.

— Tobto jak? Ščo, ščo, a ce povynno buty vidomo!— Nu zvyčajno. Odnak usi dani zalyšylysia na korabli.Vony zamovkly. Robylosia dedali procholodniše, otož usi zakutalysia v kovdry, a Fi-

zyk zachodyvsia stavyty namet. Vin napompuvav polotnyšče, tak ščo vono stalo tverdym,schožym na spliuščenu pivkuliu z maleńkym lazom u samomu nyzu, j počav šukaty pob-lyzu jakoho-nebuď kaminnia, ščob prytysnuty nym kraji nametu, — kilky v nych buly,ale jich ničym bulo zabyty, — odnak natykavsia tiľky na dribneńki kaminčyky j pover-nuvsia do tovaryšiv, ščo sydily dovkola blakytnoho vohnyka, z porožnimy rukamy.

Naraz Fizykiv pohliad upav na važkyj predmet, jakyj valiavsia poruč na pisku; vinpidniav joho j prytysnuv nym kraj nametu.

— Choč na ščoś prydalosia, — zauvažyv Likar, jakyj sposterihav za nym.Inžener sydiv ziščulyvšyś i schylyvšy holovu na ruky. Zdavalosia, vin perebuvav u

stani hlybokoji pryhničenosti, bo dovho ne ozyvavsia j naviť tarilku poprosyv jakymś ne-zrozumilym burmotinniam.

— I ščo ž teper, liubi moji? — zapytav vin, raptom vyprostujučyś.— Spaty, zvyčajno, — spokijno vidpoviv Likar i, blahohovijno distavšy z portsyhara

syharetu, z nasolodoju zatiahnuvsia.

— A zavtra ščo? — provadyv dali Inžener, i vydno bulo, ščo joho spokij — tonka, dokraju napnuta struna.

— Henryku, ty povodyšsia jak dytyna, — zitchnuv Koordynator, jakyj čystyv kas-truliu dribneńkym piskom. — Zavtra my obstežymo nastupnu sekciju zavodu. Po-mo-jemu, siohodni my ohlianuly blyźko čotyriochsot metriv.

— I ty hadaješ, my znajdemo ščoś nove?— Ne znaju. Poperedu v nas išče odyn deń. Popoludni dovedeťsia vertatyś do rakety.— Ja vže ždu — ne diždusia, — burknuv Inžener i, pidvivšyś, potiahsia j kreknuv.

— U mene nače vsi kistky perelamani, — pryznavsia vin.— U nas tež, — dobrodušno zapevnyv joho Likar. — Posluchaj, ty j spravdi ničoho

ne možeš skazaty pro ciu štukovynu? — J jaskrijučym kincem syharety pokazav na leďvydymaj predmet, ščo prytyskav do gruntu kraj nametu.

— Možu. Čomu b ni? Zvyčajno, možu. Ce prystrij, jakyj služyť dlia toho, aby johosperšu…

— Ni, serjozno. Adže tam je jakiś častyny. Ja osobysto v ciomu ničoho ne možu vto-ropaty.

— A ja, po-tvojemu, možu? — vybuchnuv Inžener. — Ce vytvir jakohoś boževiľnoho.— Vin tyćnuv rukoju v bik nevydymoho zavodu. — Točniše, boževiľnych. Cyvilizacija na-viženciv — oś ščo take cej prokliatyj Edem! Te, ščo my pryvolokly siudy, projšlo cilu nyzkuprocesiv, — poviv vin dali vže trochy spokijniše. — Presuvannia, vdavliuvannia prozorychsehmentiv, termičnu obrobku, poliruvannia. Ce jakiś vysokomolekuliarni polimery — ijakiś neohranični krystaly. Ce častyna, ne cile. Ale jake jiji pryznačennia, ja ne znaju. Tanaviť vyjniata z cioho boževiľnoho mlyna — sama po sobi vona zdajeťsia meni nisenitnoju.

— Ščo ty maješ na uvazi? — zapytav Koordynator.Chimik movčky prybrav tarilky j charči, potim rozhornuv kovdru. Likar zahasyv

syharetu j dbajlyvo zachovav polovynku v portsyhar.— U mene nemaje nijakych arhumentiv. Tam, useredyni, je jakiś lanky, prote vony

z ničym ne zjednujuťsia. Ščoś na zrazok zamknutoho v sobi elektryčnoho lanciuha, alerozčlenovanoho izoliacijnymy vstavkamy. Ce… ce ne može praciuvaty. Tak meni pry-najmni zdajeťsia. Zreštoju, za stiľky rokiv u liudyni vyrobliajeťsia jakaś profesijna intuji-cija. Ja, zvyčajno, možu j pomyliatyś, tiľky… ni, ja voliju pro ce vzahali ne hovoryty.

Koordynator pidvivsia. Rešta nasliduvaly joho pryklad. Koly paľnyk zhas, liudejohornula hlyboka piťma — vysoki zori ne davaly svitla, vony tiľky jaskravo merechtily vjakomuś dyvovyžno nyźkomu nebi.

— Deneb, — tycho skazav Fizyk. Usi dyvylysia na nebo.— De? Tam? — zapytav Likar.Vony nesvidomo rozmovlialy napivpošepky.— Tak. A ta menša, poriad, — to Hamma Lebedia. Nejmovirno jaskrava!— Raziv u try jaskraviša, niž na Zemli, — pohodyvsia z nym Koordynator.— Cholodno j dodomu daleko, — zitchnuv Likar.Jomu vže nichto ne vidpoviv. Po odnomu zalizly pid nadutyj kupol nametu. Usi buly

taki stomleni, ščo koly Likar za zvyčkoju prokazav u temriavi «dobranič» — jomu vid-povilo tiľky sonne posapuvannia tovaryšiv.

Sam vin išče ne spav. Podumav pro te, ščo vony čyniať nerozvažno: z nedalekohohaju vnoči mohla vylizty jakaś pohań — treba bulo b vystavyty ochoronu. Jakuś myť vin

rozmirkovuvav, čy ne zajniaty jomu dobroviľno cej post, ale potim ironično posmich-nuvsia v temriavi, vidvernuvsia j zitchnuv. Vin naviť ne pomityv, jak zasnuv mertvymsnom.

Ranok druhoho dnia zustriv jich soncem. Na nebi stalo biľše bilych, kupčastychchmar. Vony skromno posnidaly, zalyšyvšy reštky charčiv na ostannie pidkriplennia —po novi zapasy treba bulo vertatysia do rakety.

— Choča b raz umytysia! — žalisno zitchnuv Kibernetyk. — Takoho zi mnoju šče nebulo — ja veś prosmerdiv potom. Žach! Musyť že deś tut buty voda!

— De voda, tam i perukar, — bezturbotno vidpoviv Likar, dyvliačyś na sebe v ma-leńke dzerkaľce j robliačy skeptyčno-herojični hrymasy. — Tiľky ja bojusia, ščo perukarna cij planeti speršu holyť, a potim znov utykaje vse tvoje volossia; ce naviť duže jmovirno,tobi ne zdajeťsia?

— Ty i v mohyli tak žartuvatymeš? — rozserdyvsia Inžener i, zbentežyvšyś, burk-nuv: — Daruj. Ja ne chotiv…

— Ničoho, — vidpoviv Likar. — U mohyli navriad, ale poky ja šče na ciomu sviti…Nu, vpered, čy ščo?

Vony spakuvaly reči, vypustyly z nametu povitria j, zabravšy vse svoje sporiadžen-nia, rušyly vzdovž zavisy, jaka rivnomirno chvyliuvalasia, až poky ne viddalylysia na dob-ryj kilometr vid taboru.

— Ne znaju, može, ja pomyliajuś, ale tut vona meni zdajeťsia nače vyščoju, — skazavFizyk i, prymružyvšy poviky, podyvyvsia na arky, ščo rozbihalysia v protyležni boky.

Vysoko vhori jichni styky merechtily sribnym vohnem.Skynuvšy riukzaky na odnu kupu, vony rušyly do zavodu. Vvijšly bez nijakych pry-

hod, jak i naperedodni. Fizyk i Kibernetyk na chvylynku zatrymalysia pozadu.— Ščo ty dumaješ pro ce ščezannia? — zapytav Kibernetyk. — Tut stiľky vsioho

nezvyčajnoho, ščo včora ja pro nioho zovsim zabuv!— Ščoś povjazane z refrakcijeju, — ne duže vpevneno vidpoviv Fizyk.— A na ščo spyrajeťsia stelia? Ne na ce ž, spodivajusia? — I Kibernetyk pokazav na

zavisu, do jakoji vony nablyžalysia i jaka raz po raz zduvalasia chvyliamy.— Ne znaju. Može, opory zachovano deś useredyni abo z protyležnoho boku.— Alisa v krajini dyv, — zustriv jich holos Likaria za zavisoju. — Počynajemo? Sio-

hodni ja čchaju vže menše. Može, ce adaptacija. V jakyj bik pidemo v peršu čerhu?Vse, ščo otočuvalo jich tut, duže skydalosia na te, ščo vony bačyly naperedodni. Vony

ruchalysia vže značno vpevneniše j švydše. Spočatku jim naviť zdalosia, ščo tut use točni-sińko take same, jak u poperedniomu cechu. Kolony, kolodiazi, lis skisnych stravochodiv,jaki puľsujuť i obertajuťsia, rozpikannia, vyblyskuvannia — veś kolovorot procesiv pro-chodyv v odnakovomu tempi. Ta, prydyvyvšyś uvažniše do «hotovoji produkciji», — vonatež ležala čotyrykutnykom na lotku, — liudy vyjavyly, ščo vony inakši, biľši j inšoji formy,niž učorašni. Ale ce bulo šče ne vse. Ci «vyroby» (jaki tež zreštoju znovu vvodylysia vzamknutyj cykl tak samo, jak i ti, včorašni) ne buly absoliutno identyčni. Vony čymośnahaduvaly častynu ryflenoji bilia veršečka polovynky jajcia. Slidy obrobky na nychsvidčyly pro te, ščo vony majuť zjednuvatysia z inšymy častynamy, krim toho, z nych vy-stupaly horlovyny trub, u jakych ruchalysia sočevycepodibni plastynky, schoži na dro-seľni zaslinky čy klapany. Ta koly liudy porivnialy velyku kiľkisť cych predmetiv, to zja-suvalosia, ščo odni z nych majuť dva vidkrytych rohy, inši — try abo j naviť čotyry, pry-čomu ci dodatkovi vystupy buly menši j často niby nezakinčeni, nenače proces obrobky

perervavsia deś poseredyni. Sočevycepodibna plastynka inodi zovsim zapovniuvala sobojuveś prosvit stravochodu, inodi — tiľky joho častynu, a inkoly jiji ne bulo zovsim (odyn razliudy znajšly tiľky ščoś schože na jiji maleńku bruńku, zavbiľšky z horošynu). Poverchniav odnych «jajeć» bula hladeńko vidpolirovana, v inšych šerechata vtulka «zaslinky» težbula neodnakova v riznych ekzempliarach, a v odnomu liudy naviť pobačyly dvoch «bly-zniučok»: počasty splavleni miž soboju, vony zjednuvalysia kriź maleńkyj otvir, a sočevy-cepodibni plastynky utvoriuvaly ščoś na zrazok «visimky» — Likar nazvav jich«siämśkymy blyzniatamy». Častyna cych predmetiv mala, krim toho, až visim rohiv, ščopostupovo dribnily, pryčomu najmenši z nych buly bez otvoriv, na vidminu vid usich in-šych.

— Nu, ščo ty na ce skažeš? — stojačy navkolišky, zapytav Koordynator Inženera,jakyj kopyrsavsia v kolekciji, vychoplenij iz «skladu» na lotku.

— Poky ščo ničoho. Chodimo dali, — vidpoviv Inžener, pidvodiačyś, ale bulo vydno,ščo nastrij u nioho trochy pidniavsia.

Vony vže rozumily, ščo cech nemovby dilyťsia na kiľka sekcij, ščopravda, ničym nevidhorodženych odna vid odnoji, ale vidminnych vnutrišnim cyklom vykonuvanych pro-cesiv. Vyrobnyče ustatkuvannia, — veś cej lis, ščo zvyvajeťsia, korčyťsia, mače ščupaľci, jsope, — bulo skriź odnakove.

Čerez kiľkasot metriv liudy naštovchnulysia na sekciju, jaka, vykonujučy ti samioperaciji, ščo j poperednia, zvyvajučyś, pliahmkajučy, sopučy, nesla v svojich stravocho-dach, skydala u vidkryti kolodiazi, spuskala zhory, pohlynala, obrobliala, skladala j pla-vyla… niščo.

Skriź, de v poperednich sekcijach možna bulo sposterihaty, jak ci rozpečeni zaho-tovky abo cholonuči vže obrobleni predmety mandrujuť u rizni boky, vhoru, vnyz, tut usici skladni peretvorennia zaminiuvala porožneča.

Vyrišyvšy spočatku, ščo vyrib zovsim prozoryj i tomu joho ne vydno, Inžener vysu-nuvsia daleko nad vykydačamy j sprobuvav schopyty rukoju te, ščo malo vyletity z rozzia-vlenych pašč, ale ne vyjavyv ničoho.

— Jakeś boževillia, — z ostrachom skazav Chimik.Ta Inžener čomuś nitrochy ne buv cym pryholomšenyj.— Duže cikavo, — zajavyv vin, i vsi pišly dali, v napriamku sekciji, z jakoji dolynav

dedali narostajučyj šum.Zdavalosia, miľjony važkych, volohych škur padaly na velykyj, slabo napnutyj bara-

ban. Naraz dovkola posvitlišalo.Z desiatkiv schožych na kyjky buruliok, jaki hojdalysia vysoko vhori, pid samisińkoju

steleju, sypavsia spravžnij hrad čornych na tli sklystoho dachu predmetiv, vdariavsia vtovsti diäfrahmy, ščo pidstavlialysia pid nych to z odnoho, to z druhoho boku, rozhortaly-sia vertykaľno j rozmireno rozbuchaly, nenače jich rozdymav haz, — usi vony buly pro-zoro-siri, mov puzyri, — i, pidchoplenyj na pivdorozi klubkamy zmijepodibnych ruk, opus-kavsia do samoho nyzu. Tut vony akuratno šykuvalysia, predmet bilia predmeta, kvadra-tamy, rivnymy šerengamy, tymčasom jak iz protyležnoho boku čerez pevni intervaly vy-povzala velyčezna masa, spliuščena, mov u kyta lob, i z protiažnym zitchanniam usmok-tuvala «hotovu produkciju» po kiľka riadiv naraz.

— Sklad, — flehmatyčno pojasnyv Inžener. — Zhory postupajuť hotovi vyroby, a ceščoś schože na transporter — vono pidbyraje jich i znovu vkliučaje v zamknutyj cykl.

— Ty zvidky znaješ? Može, tut jakraz navpaky? — zapytav Fizyk.

— Sam bačyš, ščo sklad uže povnyj.Nichto spravdi tut majže ničoho ne zrozumiv, ale vsi movčky prostuvaly dali.Bulo blyźko četvertoji, koly Koordynator nakazav vertatysia nazad. Vony stojaly v

sekciji, jaka skladalasia z dvoch viddiliv. Peršyj vyrobliav tovsti dysky z vuchopodibnymyručkamy, druhyj vidrizav ci ručky j kripyv na jichniomu misci frahmenty eliptyčnychkružaleć, pislia čoho dysky mandruvaly v pidzemellia, zvidky nezabarom povertalysia hla-deńkymy, «oholenymy», jak skazav Likar, ščob znovu jich bulo piddano procesovi pryva-riuvannia ručok, schožych na vucha.

Koly vsi opynylysia na rivnyni j zakrokuvaly pid šče dosyť vysokym soncem u toj bik,de zalyšyly namet i riukzaky, Inžener zajavyv:

— Nu, potrochu projasniujeťsia.— Spravdi? — z vidtinkom ironiji kynuv Chimik.— Tak, — pidtverdyv Koordynator. — Ščo ty možeš pro ce skazaty? — obernuvsia

vin do Likaria.— Ce trup, — vidpoviv toj.— Tobto jak ce — trup? — zdyvuvavsia Chimik, jakyj ničoho ne rozumiv.— Trup, jakyj ruchajeťsia, — dokynuv Likar.Kiľka chvylyn usi jšly movčky.— Čy možu ja narešti dovidatysia, ščo ce označaje? — ne bez rozdratuvannia zapytav

Chimik.— Dystancijno kerovanyj komplex dlia vyrobnyctva riznomanitnych detalej, jakyj z

plynom času zovsim rozrehuliuvavsia, bo joho zalyšyly bez žodnoho nahliadu, — pojasnyvInžener.

— On jak! I davno, po-tvojemu…— Cioho ja ne znaju.— Z duže velykym nablyženniam I z ne menšym ryzykom možna vyslovyty hipotezu,

ščo… minimum kiľka desiatkiv rokiv, — skazav Kibernetyk.— A možlyvo, j šče raniše. Jakby ja dovidavsia, ščo ce stalosia dvisti rokiv tomu, to

tež nitrochy ne zdyvuvavsia b.— Abo j tysiaču, — flehmatyčno dokynuv Koordynator.— Jak tobi vidomo, kontroľni elektryčni mozky rozrehuliovujuťsia v tempi, ščo vid-

povidaje koeficijentovi… — počav Kibernetyk, ale Inžener urvav joho:— Vony možuť praciuvaty na inšomu pryncypi, niž naši, i vzahali my naviť ne zna-

jemo, čy ce elektronni systemy. Osobysto ja v ciomu duže sumnivajusia. Budiveľnyj ma-teriäl ne metalevyj, jakyjś napivridkyj.

— Ne budemo vdavatyś u podrobyci, — skazav Likar, — krašče davajte zjasujemo:ščo vy pro vse ce dumajete? Tobto jaki vysuvajete prypuščennia? Bo dlia mene ce temnanič.

— Ty maješ na uvazi žyteliv planety? — zapytav Chimik.— Tak, ja maju na uvazi žyteliv planety.

3Pizno vnoči liudy distalysia do pahorba, nad jakym vysoko strymiv korpus rakety.

Ščob pryskoryty chodu, a takož unyknuty zustriči z žyteliamy pavučoho haju, vony pe-retnuly joho v tomu misci, de zarosti rozstupalysia na kiľkanadciať metriv, nenačebto jichvyvernuv na obydva boky jakyjś veletenśkyj pluh — na poroslych mochom vidvalenychskybach bujaly tiľky oxamytovi lyšajnyky.

Raptovi sutinky vpaly na rivnynu, koly liudiam bulo vže čitko vydno skisnyj syluetrakety, otož vony obijšlysia naviť bez dopomohy lichtariv. Usi buly holodni, ale šče biľšestomleni, čerez te vyrišyly rozipnuty namet na poverchni. Fizyka tak mučyla spraha, —voda skinčylasia v nych po dorozi nazad, — jomu tak chotilosia pyty, ščo vin, ne hajučy jsekundy, podavsia tunelem u korabeľ i dovho ne povertavsia. Nakačanyj namet bulo vžemajže vstanovleno, koly z hlybyny tuneliu dolynuv joho kryk. Dvoje pidskočyly do lazu jdopomohly jomu vybratysia na poverchniu. Ruky v nioho trusylysia, j vin buv takyj schvy-liovanyj, ščo ledve mih hovoryty.

— Ščo stalosia? Zaspokojsia! — navperebij kryčaly jomu tovaryši.Koordynator micno schopyv joho za pleči.— Tam… — Fizyk pokazav na korpus korablia, ščo temniv nad nymy, — tam chtoś

buv…— Ščo?— Zvidky ty ce vziav?— Chto buv?— Ne znaju.— To čomu ty vvažaješ, ščo v raketi chtoś buv?— Po… po slidach. Ja pomylkovo zajšov do navihacijnoji — tam pered cym bulo po-

vno gruntu, a zaraz joho nemaje.— Jak to nemaje?!— Nemaje. Tam majže čysto.— A de ž grunt?— Ne znaju.— Ty zahliadav do inšych prymiščeń?— Tak. Tobto ja… zabuv, ščo v navihacijnij buv grunt, I speršu ne zvernuv na ce

uvahy, bo duže chotiv pyty, pišov na sklad, vidšukav vodu, ale meni ne bulo v ščo jijizačerpnuty. Todi ja podavsia do tvojeji kajuty, — vin hlianuv na Kibernetyka, — a tam…

— Ščo tam, do diďka?!— Use vkryte jakymś slyzom.— Slyzom?— Tak, prozorym, lypkym slyzom, mabuť, slidy joho šče lyšylysia na mojich čerevy-

kach! Ja ničoho ne bačyv i tiľky trochy zhodom vidčuv, ščo moji pidošvy prylypajuť dopidlohy.

— Može, tam vyteklo ščoś iz cystern abo vidbulasia jakaś chimična reakcija, ty ž boznaješ, ščo v laboratoriji perebyto polovynu posudu.

— Ne mely durnyć! Posvitiť-no na moji nohy.Pliama svitla kovznula vnyz j osvityla Fizykovi čerevyky, jaki podekudy blyščaly,

movby buly obtiahneni plivkoju bezbarvnoho laku.— Ce šče ne arhument, ščo tam chtoś buv, — nevpevneno skazav Chimik.

— Ta ja naviť i todi šče ne zmetykuvav, ščo vono j do čoho! Vziav kuchoľ i pover-nuvsia na sklad. Ja vidčuv, ščo pidošvy moji prylypajuť, odnak ne zvernuv na ce uvahy.Napyvsia vody i koly vže vertavsia nazad, na dumku meni raptom spalo zazyrnuty dobibliöteky, sam ne znaju čomu. Meni bulo trochy markitno, ale ni pro ščo take ja šče nedumav. Ja vidčynyv dveri, posvityv, a tam čysto — ani hrudočky gruntu! A ja ž sam kydavjoho tudy j vidrazu zhadav pro ce, a potim uže j pro te, ščo v navihacijnij joho tež bulopovno.

— Nu, a dali ščo? — zapytav Koordynator.— Ničoho, ja pobih siudy.— Može, vin išče tam — u rubci abo deś na skladi, — tycho skazav Kibernetyk.— Ne dumaju, — zasumnivavsia Koordynator.Lichtaryk, jakoho Likar spriamuvav unyz, osvitliuvav klaptyk gruntu pid nohamy;

usi otočyly Fizyka, jakyj use šče pryskoreno dychav.— Schodyty tudy čy ni? — vholos rozmirkovuvav Chimik, ale bulo vydno, ščo vin ne

duže rveťsia zdijsnyty cej zadum.— Pokažy-no šče raz svoji čerevyky, — poprosyv Koordynator Fizyka.Vin uvažno ohlianuv zasochlu, blyskuču plivku, jaka prylypla do škiry, j trochy ne

zitknuvsia lobom z Likarem, koly toj i sobi nachylyvsia majže vodnočas iz nym. Vony,zdyvovano perezyrnulysia, ale nichto ne skazav ni slova.

— Treba ščoś robyty, — z vidčajem skazav Kibernetyk.— Ale ž išče ničoho ne stalosia! Jakyjś predstavnyk tutešnioji fauny zaliz do korablia

i, ne vyjavyvšy dlia sebe ničoho cikavoho, zabravsia heť, — skazav Koordynator.— Mabuť, ce buv doščovyj červjak, ha? Pryblyzno jak akula, a to j jak dvi akuly, —

kynuv Kibernetyk. — Kudy ž podivsia grunt?— Ce j spravdi dyvno. Može…Likar ne dokinčyv i počav kružliaty dovkola rakety, Joho syluet dedali viddaliavsia

pry svitli lichtaryka. Svitliana pliama to koncentruvalasia bilia samisińkoji poverchni pla-nety, to, blidnučy, tikala v sutinky.

— Hej! — kryknuv raptom Likar. — Hej! Ja znajšov!Usi pidbihly do nioho. Vin stojav nad dovhym, kiľkametrovym valom gruntu, zovni

utrambovanoho j podekudy vkrytoho klaptiamy blyskučoji tonkoji plivky.— Take vražennia, niby ce j spravdi jakyjś doščovyj červjak, — pryholomšeno pro-

beľkotav Fizyk.— Z ohliadu na ce dovedeťsia nočuvaty v raketi, — vyrišyv raptom Koordynator. —

Speršu obšukajemo jiji dlia pevnosti, a vidtak zakryjemo liuk.— Ty ščo, spravdi? Ta ce ž zajme u nas cilu nič — my ni razu šče ne zazyraly do vsich

prymiščeń! — prostohnav Chimik.— I vže ž taky inšoho vychodu ja ne baču.Vony pokynuly nakačanyj namet napryzvoliašče j pirnuly v tuneľ.Čas mynav, a liudy reteľno obchodyly korabeľ, osvitliujučy vsi zakamarky. Fizykovi

zdalosia, ščo v navihacijnij ulamky panelej perekladeno z miscia na misce, ale nichto nebuv cioho peven. Potim u svoju čerhu zasumnivavsia Inžener: vin ne buv peven, čy zalyšyvinstrumenty, jakymy vony majstruvaly motyky, v tomu samomu položenni, v jakomu za-staly jich zaraz.

— Ta hodi vže vam, — neterpliače urvav jich Likar. — Nema koly hratysia v detek-tyviv — skoro dvi hodyny!

Spaty poliahaly na matracach, zniatych iz kojok, o tretij, i to tiľky tomu, ščo Inženerzaproponuvav ne ohliadaty obydva jarusy mašynnoho viddilennia, a zamknuty zseredynydveri v stalevij peredilci, jaki vely tudy. Povitria v zamknenomu prymiščenni bulo za-dušlyve, v niomu vysiv jakyjś nepryjemnyj zapach. Liudy padaly vid utomy i tiľky-no sky-nuly z sebe čerevyky j kombinezony, tiľky-no pohasyly svitlo, jak jich vidrazu ž zdolavvažkyj, nespokijnyj son.

Likar prokynuvsia zi svižoju holovoju. Dovkola vse tonulo v hlybokij temriavi. Vinpidnis do očej hodynnyk, ale dovho ne mih zrozumity, kotra zaraz hodyna: čas čomuśnijak ne chotiv spivisnuvaty z neprohliadnym morokom — Likar zabuv, ščo vin perebu-vaje v raketi. Narešti za vinčykom zelenych iskorok na cyferblati vin vyznačyv, ščo skorovośma. Ce joho zdyvuvalo. Tak malo spaty! Vin nezadovoleno ščoś burknuv, chotiv užebuv povernutysia na druhyj bik i raptom zacipeniv.

U hlybyni korablia ščoś dijalosia — vin pro ce švydše zdohaduvavsia, niž čuv. Pidlohazleheńka dvyhtila. Deś daleko ščoś dzeńknulo, zvuk buv duže slabeńkyj, ale Likar vidrazuž siv na posteli. Serce joho pryskoreno zakalatalo.

«Povernulosia! — podumav vin pro stvorinnia, čyji slyzysti slidy vyjavyv Fizyk. —Sylkujeťsia vidkryty vchidnyj liuk», — znovu majnulo jomu v holovi.

Korabeľ znenaćka zatremtiv, nenače jakaś hihantśka syla chotila joho šče hlybševtysnuty v grunt. Chtoś nespokijno zastohnav uvi sni. Likarevi na myť zdalosia, ščo volo-ssia joho obertajeťsia na rozpečeni drotyny. Korabeľ važyv šistnadciať tysiač tonn! Pi-dloha zadvyhtila nerivnomirnym, rvanym drožem. Raptom vin use zrozumiv.

Ce praciuvav odyn iz rušijnych ahrehativ! Chtoś joho zapustyv!— Vstavajte! — kryknuv Likar, navpomacky šukajučy lichtaryk.Liudy poschopliuvalysia z postelej, naštovchujučyś odyn na odnoho v neprohliadnij

piťmi, zalunaly rozhubleni vyhuky. Narešti Likar znajšov lichtaryk i, vvimknuvšy joho, vkiľkoch slovach pojasnyv, ščo dijeťsia. Inžener, jakyj išče ne zovsim pročumavsia vid snu,prysluchavsia do viddalenoho zvuku. Korpus rakety šče kiľka raziv rizko zdryhnuvsia, avidtak povitria spovnylosia intensyvnym vyttiam.

— Kompresory livych sopel! — kryknuv vin.Koordynator movčky zastibav kombinezon, rešta členiv ekipažu kvaplyvo odiahaly-

sia. Inžener, jak buv u soročci j himnastyčnych štanach, vychopyv u Likaria z ruk lichta-ryka j vyskočyv u korydor.

Vsi kynulysia za nym.— Ščo ty chočeš zrobyty?Vin pobih do navihacijnoji. Pidloha dzvenila j vibruvala dedali vidčutniše.— Oś-oś zirve lopati! — vydychnuv Inžener i rozčachnuv dveri do navihacijnoji, očyš-

čenoji vid gruntu neprochanym hostem.Pidbihšy do holovnoho rubyľnyka, vin perekynuv važiľ. U kutku zahorilasia odna

lampočka. Inžener i Koordynator vytiahly zi stinnoji šafy elektrožektor, vyjnialy joho zfutliara j kvaplyvo pidjednaly do zariadnych klem, Kontroľnyj prylad buv rozbytyj, alepozdovžnia trubka na stvoli spalachnula blakytnym svitlom — strumu dlia zariadžanniavystačalo!

Pidloha hariačkovo tremtila, vse, ščo bulo ne zakriplene, pidstrybuvalo, na polyciachtriaslysia metalevi instrumenty, jakaś skliana posudyna upala j z briazkotom rozbylasia.Reštky plastykovoho oblyciuvannia dedali hučniše rezonuvaly. Raptom zapala mertvatyša, j tijeji ž myti zhasla jedyna lampočka. Likar vidrazu ž uvimknuv lichtaryk.

— Zariadyvsia? — spytav Fizyk.— Maxymum na dvi seriji, ale j za ce spasybi, — vidpoviv Inžener, švydše vyryvajučy,

niž vidjednujučy provody z klem.Vin pidchopyv elektrožektor, opustyv joho aliuminijevyj stvol unyz, stysnuv u doloni

ručku j pišov korydorom u bik mašynnoho viddilennia. Vony porivnialysia uže z bibliöte-koju, jak raptom prolunav rizkyj protiažnyj skrehit, dva-try sudorožnych ryvky strusnulyveś korabeľ, u mašynnomu viddilenni ščoś zi strašnym hurkotom perekynulosia, vidtakznovu zapala mertva tyša.

Inžener i Koordynator pleče v pleče pidijšly do broniovanych dverej. Koordynatorvidsunuv zaslinku vička j zazyrnuv doseredyny.

— Dajte lichtaryka, — poprosyv vin.Likar vidrazu ž tyćnuv jomu v doloniu lichtaryk, ale svityty kriź vuźkyj, zasklenyj

otvir doseredyny j vodnočas dyvytysia tudy bulo nelehko. Inžener vidslonyv druhe vičko,pryklavsia do nioho j zatamuvav viddych.

— Ležyť, — skazav vin pislia dovhoji pauzy.— Ščo? Chto? — zalunaly zzadu holosy.— Hisť. Svity krašče, nyžče, nyžče — otak! Ne vorušyťsia. Niščo ne vorušyťsia. —

Vin myť pomovčav, a todi hlucho dodav: — Velykyj, nače slon.— Vin torknuvsia rozpodiľnych šyn? — zapytav Koordynator, jakyj ničoho ne bačyv,

bo linza lichtaryka zatuliala jomu vse vičko.— Švydše vliz miž pozryvani provody. Z-pid nioho styrčať kinci.— Kinci čoho? — neterpliače zapytav Fizyk.— Kabelia vysokoji napruhy. Tak, vin ne vorušyťsia. Nu ščo, vidčyniajemo?— Treba, — prosto vidpoviv Likar i počav vidsovuvaty holovnyj zasuv.— A može, vin tiľky prykydajeťsia? — zasumnivavsia chtoś pozadu.— Tak dobre prykydatysia zdaten tiľky trup, — kynuv Likar, jakyj ustyh išče raz

zazyrnuty v druhe vičko, perš niž Koordynator vidviv lichtaryk.Stalevi zasuvy mjako kovznuly v pazach. Dveri vidčynylysia. Nichto dovho ne pere-

stupav poroha; Fizyk i Kibernetyk dyvylysia z-za plečej tych, ščo stojaly poperedu. Vhly-byni, na potroščenych plytach ekranuvannia, vtysnuta miž rozchylenymy stinkamy pere-horodky, ležala horbata hola masa, jaka poblyskuvala v svitli lichtaryka. Čas vid času pojiji poverchni perebihav leheńkyj drož.

— Žyvyj, — zdušenym holosom prošepotiv Fizyk.U povitri vysiv hostryj, hydkyj čad, nemovby tut ščojno chtoś spaliuvav volossia, rid-

kyj syniuvatyj dymok rozplyvavsia v konusi svitla.— Pro vsiak vypadok, — skazav Inžener, pidniav elektrožektor i, prytysnuvšy do

stehna joho prozoryj pryklad, prycilyvsia v bik bezformnoji masy.Zasyčalo. Beziskrovyj zariad udaryv u rozslablene tilo, trochy nyžče horba, jakyj

kruto zdijmavsia poseredyni. Veletenśkyj tulub napružyvsia, zduvsia j movby zapavsia vsebe, rozplastujučyś išče biľše. Verchni kraji bilych stinok pry ciomu zadryžaly, rozchy-leni na boky jakojuś strachitlyvoju syloju.

— Kineć, — zajavyv Inžener i perestupyv vysokyj stalevyj porih.Za nym uvijšly vsi. Marno namahalysia vony pobačyty nohy, ščupaľci, holovu cioho

stvorinnia. Bezvladna, bezformna masa spočyvala na vyrvanij sekciji transformatora,horb perevisyvsia na odyn bik, jak prostoryj mišok, povnyj žele. Likar torknuvsia bokumertvoho stvorinnia, nachylyvsia do nioho.

— Vse ce skoriše… — promymryv vin. — Poniuchajte! — I pidnis ruku.Na kinčykach joho paľciv ščoś blyščalo, nače krapli rybjačoho kleju. Chimik peršyj

pereborov u sobi instynktyvnu ohydu j zdyvovano skryknuv.— Upiznaješ, ha? — skazav Likar.Teper niuchaly vsi — i vpiznavaly hirkyj zapach, jakyj vypovniuvav cechy «zavodu».Likar znajšov u kutku važiľ, jakyj udalosia zniaty z osi, pidsunuv šyrokyj kineć pid

tilo j sprobuvav perevernuty joho na bik. Znenaćka vin poslyznuvsia, kineć važelia probyvškuru, i staľ majže do polovyny uvijšla v tkanynnyj mjakuš.

— Nu, dožylysia! Malo toho, ščo tut cilkovytyj rozhrom, tak teper šče j kladovyšče!— serdyto burknuv Kibernetyk.

— Krašče dopomih by! — hnivno kynuv Likar, jakyj sam vovtuzyvsia bilia mertvohotila, namahajučyś perevernuty joho na bik.

— Stryvajte-no, — skazav raptom Inžener. — Jak ce bydlo mohlo zapustyty ahre-hat?

Usi pryholomšeno hlianuly na nioho.— Aj spravdi… — probeľkotav Fizyk. — Nu j ščo? — dodav vin z durnuvatym vyra-

zom oblyččia.— Choč by my lusnuly, a perevernuty joho, kažu vam, musymo! — vyhuknuv Likar.

— Pomahajte vsi — ni, z cioho boku. Tak! I nema čoho hyduvaty! Nu ščo tam u vas?— Počekaj, — skazav Inžener, vyjšov i za chvylynu povernuvsia zi stalevymy lo-

mamy, z dopomohoju jakych vony kopaly tuneľ.Vony pidsunuly jich, mov domkraty, pid mertvyj tulub i po Likarevij komandi na-

tysnuly na nych. Kibernetyk zdryhnuvsia, koly joho dolonia, ščo ziskovznula iz slyźkojistali, torknulasia holoji škiry stvorinnia. Lunko plesnuvšyś, vono bezvladno perevalylosiana bik. Usi vidskočyly. Chtoś skryknuv.

Nače z hihanśkoji, veretenysto vydovženoji ustryci, z tovstoji, skladčastoji, mjasys-toji sumky vysunuvsia maleńkyj tulub z dvoma ručkamy; vid vlasnoji vahy vin posunuvsiavnyz i torknuvsia vuzluvatymy paľčykamy pidlohy. Vin buv zavbiľšky z dytiačyj tors, kolypovys na pereponkach blido-žovtych zvjazok, jaki roztiahuvalysia, chytavsia ščoraz po-viľniše j narešti zavmer. Likar peršyj vidvažyvsia pidijty do nioho, pidchopyv mjaku, ba-hatosuhlobovu kincivku. Maleńkyj tors, zmerežanyj blidymy prožylkamy, napružyvsia, ivsi pobačyly plaske lyčko bez očej, iz ziajučymy nizdriamy j čymś pošarpanym, schožymna perekušenyj jazyk, u tomu misci, de v liudyny rot.

— Žyteľ Edema… — hlucho skazav Chimik.Inžener, nadto pryholomšenyj, ščob hovoryty, siv na val heneratora j, sam cioho ne

pomičajučy, bezperervno vytyrav ruky ob kombinezon.— To ce odne stvorinnia čy dvoje? — zapytav Fizyk, stežačy zblyźka, jak Likar obe-

režno obmacuje hrudy bezporadnoho maleńkoho tuluba.— Dvoje v odnomu abo odne v dvoch. A može, ce symbiönty— ne. vykliučeno, ščo

vony periödyčno rozjednujuťsia.— Jak ta potvora z čornym volosom? — zapytav Fizyk.Likar kyvnuv holovoju j dali ohliadav zahadkove stvorinnia.— Ale ž u. cioho, velykoho, nemaje ni nih, ni očej, ni holovy — ničoho|— skazav

Inžener i zakuryv, choč raniše vin syharety j u rot ne brav.— Ce zjasujeťsia trochy zhodom, — vidpoviv Likar. — Spodivajusia, vy ne matymete

ničoho proty, jakščo ja zrobliu roztyn? Tak čy inakše joho treba porizaty na šmatky,

inakše my joho zvidsy ne vynesemo. Ja vziav by koho-nebuď asystuvaty, ale ce možebuty… dosyť nepryjemno. Dobrovoľci je?

— Ja. Ja možu, — majže odnočasno vidhuknulysia Koordynator i Kibernetyk.Likar pidvivsia z kolin.— Dvoje — šče krašče. Teper ja pošukaju instrumenty, ce zajme trochy času. Mušu

skazaty, ščo naše perebuvannia tut nadto uskladniujeťsia — šče trochy, i potriben budecilyj tyždeń, ščob počystyty sobi odnoho čerevyka, — my nijak ne možemo zakinčyty bodajščoś iz toho, ščo rozpočaly.

Inžener i Fizyk vyjšly v korydor. Koordynator, jakyj povertavsia z perevjazočnoji vžev humovomu chalati, iz zasukanymy rukavamy, zatrymavsia bilia nych. Vin nis nikelio-vanu taciu, povnu chirurhičnych instrumentiv.

— Vy znajete, jak tut praciuje fiľtr, — skazav vin. — Jakščo chočete kuryty, jdiťnahoru.

Inžener i Fizyk podalysia do tuneliu. Do nych pryjednavsia Chimik, pro vsiak vypa-dok prychopyvšy z soboju elektrožektor, jakoho Inžener zalyšyv u mašynnomu viddilenni.

Maleńke, spliuščene sonce stojalo vysoko v nebi, rozihrite povitria tremtilo nad pis-kamy, nače žele. Vony vsilysia v dovhij smuzi tini, jaku vidkydav zhory pochylyj korpus

rakety.— Duže dyvna tvaryna, i prosto nezbahnenno, jak vona mohla zapustyty henerator,

— skazav Inžener i poter ščoku; ščetyna vže perestala kolotysia — u vsich povidrostalyborody; to odyn, to inšyj veś čas povtoriuvaly, ščo treba b poholytysia, odnak ni v koho nace ne znachodylosia času.

— Ale teper, ščyro kažučy, mene u vsij cij istoriji najdužče tišyť te, ščo henerator davchoč jakyjś strum. Ce označaje, ščo prynajmni obmotka cila.

— A zamykannia? — zapytav Fizyk.— Ničoho strašnoho — vybylo tiľky avtomatyčnyj zapobižnyk, ce dribnycia. Mecha-

nična častyna rozsypalasia zovsim, ale my sobi z cym zaradymo. U nas je zapasni kom-plekty pidšypnykiv, treba tiľky pošukaty. Zvyčajno, teoretyčno obmotku tež možna do-vesty do ladu, tiľky ne holymy rukamy, inakše my nad cym posyvijemo. Teper ja rozumiju:v mene prosto ruka ne pidijmalasia, ščob reteľno vse pereviryty — ja bojavsia, ščo tampovno porochu, a todi, sami znajete, ščo z namy bulo b.

— Reaktor… — počav Chimik. Inžener skryvyvsia.— Reaktor samo soboju. Do reaktora čerha šče dijde.Speršu nam potriben strum. Bez strumu my ničoho ne vdijemo. Teču v ocholodženni

možna likviduvaty za pjať chvylyn, treba tiľky pozvariuvaty truby. Dlia cioho znov-takymeni potribnyj strum.

— I ty ščo, dumaješ uziatysia do mašyn nehajno? — z nadijeju v holosi zapytav Fizyk.— Tak. My sklademo plan čerhovosti remontiv, ja vže radyvsia pro ce z Koordyna-

torom. Speršu treba maty bodaj odyn spravnyj ahrehat. Zvyčajno, dovedeťsia jty na pevnyjryzyk, bo ahrehat treba zapustyty bez atomnoji energiji — čorty joho baťka znajuť jak!Chiba ščo kyratom… Ščob joho… Vidkoly ne praciuje elektryčnyj rozpodiľnyk, ja naviťujavlennia ne maju, ščo dijeťsia v reaktori.

— Ničoho strašnoho — nejtronovi diäfrahmy dijuť naviť bez dystancijnoho keruvan-nia, — skazav Fizyk. — Reaktor avtomatyčno perejšov na cholostyj stan — ščonajbiľšepid čas poperednioho zapusku može trochy pidvyščytysia temperatura, jakščo ocholodžen-nia…

— Diakuju! Reaktor može rozplavytyś, a ty kažeš «ničoho strašnoho»?Vony sperečalysia dedali zapaľniše, potim počalasia serjozna dyskusija, a oskiľky

nikomu ne chotilosia spuskatysia v raketu, to zachodylyś kreslyty schemu na pisku, ažpoky z otvoru tuneliu vyrynula Likareva holova.

Vony pidchopylysia.— Nu, ščo tam?— Z odnoho boku, my dovidalysia duže malo, a z inšoho, navpaky, bahato, — vid-

poviv Likar, u jakoho buv dosyť-taky svojeridnyj vyhliad, bo nad poverchneju styrčalatiľky joho holova. — Malo, — tiahnuv vin, — bo, choč jak dyvno ce zvučyť, — a ja j dosišče ne pevnyj, čy ce odne stvorinnia, čy dvoje. V usiakomu razi, ce tvaryna. Vona maje dvikrovonosni systemy, ale vony rozdileni ne povnistiu. Te, velyke — nosij — ruchalosia, jakja dumaju, strybkamy abo krokamy.

— Ce velyka riznycia, — zauvažyv Inžener.— A može, i tak, i tak, — pojasnyv Likar. — Te, ščo malo vyhliad horba… tam u

nioho travnyj trakt.— Na spyni?— Ce bula ne spyna! Koly joho vdarylo strumom, vono vpalo dohory čerevom!— Ščo? Ty chočeš skazaty, ščo te, maleńke, schože na… — Inžener zamjavsia.— Na dytia, — spokijno dokinčyv Likar. — Tak, vono jakymoś čynom jizdylo verchy

na ciomu nosiji — v usiakomu razi, Ce cilkom možna prypustyty. Nu, ne verchy, — vy-pravyvsia vin, — najčastiše, mabuť, vono sydilo vseredyni velykoho tuluba — tam je takesobi sumčaste hnizdo, i jedyne, z čym joho možna porivniaty, to ce sumka kenguru, aleschožisť duže pryblyzna j ne maje funkciönaľnoho značennia.

— I ty dopuskaješ, ščo ce stvorinnia rozumne? Jak na mene… — skazav Fizyk.— Vono ne može ne buty rozumnym, jakščo zumilo vidčynyty dveri j začynyty jich

za soboju, ne kažučy vže pro zapusk mašyn, — vidpoviv Likar, jakyj čomuś ke vyjavliavosoblyvoho bažannia vychodyty na poverchniu, — zakovyka tiľky v tomu, ščo v niohovidsutnia nervova systema v našomu rozuminni.

— Tobto jak?! — až pidskočyv Kibernetyk. Likareva holova pidvela brovy.— Ničoho ne vdiješ. Ce fakt. Tam je orhany, pryznačennia jakych stanovyť dlia mene

poky ščo cilkovytu zahadku. Je spynnyj mozok, odnak u čerepi — v ciomu maleńkomučerepi — mozku nemaje. Točniše, tam je ščoś, ale peršyj-lipšyj anatom nazvav by meneneukom, jakby ja sprobuvav perekonaty joho, ščo ce mozok… Jakiś zalozy, schoži na lim-fatyčni, a miž leheniamy — v nioho až troje leheniv — ja vyjavyv ščoś duže dyvne. Ščośtake, ščo meni veľmy ne spodobalosia. Ja poklav ce v kolbu zi spyrtom, potim zmožeteohlianuty. A zaraz nas čekajuť nahaľniši spravy. Mašynne viddilennia, na žaľ, vyhliadajejak riznycia. Treba nehajno vse povynosyty j pozakopuvaty — v raketi dosyť teplo, i po-spišaty spravdi neobchidno — osoblyvo za takoji speky. Možete nadity temni okuliary jzavjazaty sobi oblyččia, zapach ne ohydnyj, ale taka masa syroho mjasa…

— Ty žartuješ? — zblidnuvšy, zapytav Fizyk.— Zovsim ni.Likar tiľky teper vyliz iz tuneliu. Poverch humovoho chalata na niomu buv bilyj, veś

u červonych pliamach.— Spravdi, vid cioho može zamlojity, meni duže nepryjemno. Ale ničoho ne vdiješ —

treba. Chodimte.Likar vidvernuvsia i znyk v otvori tuneliu. Rešta perezyrnulysia j po čerzi pirnuly

slidom za nym.Pochoronni roboty, jak ce nazvav Chimik, zakinčylysia tiľky pizno popoludni. Pra-

ciuvaly napivholi, ščob ne zabrudnyty kombinezony, vynosiačy žachlyvyj vantaž, čymtiľky možna bulo — vidramy, na bliašanych nošach, — zakopaly rozčlenovani reštky zadvisti krokiv vid rakety, na veršyni pahorba i, nezvažajučy na Koordynatorovi zaklykyekonomyty vodu, vytratyly na myttia až pjatero vider. Krov velykoho stvorinnia, pokyvona ne zhornulasia, nahaduvala liudśku, ale švydko stavala oranževoju j, vysychajučy,obertalasia na žovtavyj sypkyj porošok.

Zmučenyj ekipaž roztašuvavsia pid raketoju, osvitlenoju skisnym prominniam son-cia; nichto ne mih naviť dumaty pro jižu, vsi tiľky sprahlo pyly kavu j vodu; odyn za od-nym liudy zadrimaly, choč povynni buly obhovoryty peršyj etap remontnych robit. Kolyprosnulysia, bula vže nič. Treba bulo jty na sklad po produkty, vidkryvaty konservy, ro-zihrivaty jich, a potim — myty posud. Opivnoči raptom vyrišyly ne liahaty — vsi-bo vy-spalysia, — a rozpočaty pidhotovči roboty.

Sercia v nych zabylysia žvaviše, koly vony zachodylysia zviľniaty vid plastykovych imetalevych ulamkiv kryšku avarijnoho heneratora. Praciuvaly ručnymy domkratamy,hodynamy rozkopuvaly stalevyj motloch, šukajučy kožnu zapasnu častynu, kožnu drib-nyciu, riveń čy kliuč; narešti bokovyj henerator bulo ohlianuto povnistiu, rozbytyjpidšypnyk zamineno novym, a lopati najmenšoho z kompresoriv pryvedeno v robočyj stan.Inžener dosiah cioho dosyť prostym, ba naviť prymityvnym sposobom: oskiľky rezervnychlopatej bulo obmaľ, vin prosto zrizav kožnu druhu lopať — produktyvnisť kryľčatky,pevna rič, vid cioho zmenšylasia, ale, u vsiakomu razi, vona bula prydatna dlia roboty. Opjatij hodyni nad rankom Koordynator spovistyv pro zakinčennia robit — tak čy inakše,skazav vin, jim dovedeťsia zdijsnyty šče ne odnu vylazku choča b dlia popovnennia zapasivvody; zreštoju, znajduťsia j inši pryčyny, tož nemaje potreby zminiuvaty rytm snu i vid-počynku. Vin zaproponuvav pospaty do svitanku, a todi znovu vziatysia do dila.

Rešta noči mynula spokijno. Vranci nichto ne vyjavliav bažannia vychodyty na po-verchniu — vsi buly hotovi praciuvaty dali — i to nehajno. Inžener uže zibrav ščoś nazrazok komplektu instrumentiv peršoji neobchidnosti, i jim biľše ne dovodylosia po kožnudribnyciu bihaty po vsich kajutach. Peredusim pereviryly rozpodiľnyj ščyt, tak husto vsi-janyj slidamy korotkych zamykań, ščo joho dovelosia montuvaty majže nanovo. Te, ščovyjšlo z ladu, zaminiuvaly detaliamy, bezžaľno zniatymy z inšych ahrehativ, jaki ne pra-ciuvaly. Vidtak prystupyly do zapusku vlasne heneratora. Rozroblenyj Inženerom planbuv dosyť ryzykovanyj: vin zaproponuvav rotor heneratora pryvesty v ruch kryľčatkojukompresora, zminyvšy joho na turbinu, kotru obertav stysnenyj kyseń. Za normaľnychumov avarijna systema pryvodylasia v ruch vodianoju paroju vysokoho tysku z reaktora,— reaktor, serce korablia, vvažajeťsia najmicnišym z usich mechanizmiv, — odnak teper,z ohliadu na povne vyvedennia z ladu elektromereži, pro ce ničoho bulo j dumaty. Otoždovodyloś vykorystovuvaty nedotorkannyj zapas kysniu, ale cej bezcinnyj haz mar-nuvavsia lyše na peršyj pohliad, — vony rozrachovuvaly na te, ščo, tiľky-no mašynne vi-ddilennia počne praciuvaty, znovu možna bude napovnyty sporožneni balony atmosfer-nym kysnem. Inšoho šliachu ne bulo — pro te, ščob zapustyty atomnyj reaktor bez elek-tryky, mih mrijaty lyše boževiľnyj. Ščopravda, Inžener, potaj vid inšych, hotovyj buv pityj na cej boževiľnyj krok, jakby «kysnevyj proekt» pidviv. Bo nevidomo bulo, čy stysnenyjkyseń ne vyčerpajeťsia raniše, niž udasťsia zapustyty reaktor.

Likar stojav u vuzeńkij štoľni pid pidlohoju verchnioho jarusu mašynnoho viddilen-nia j zbudženym holosom čytav pokazannia kysnevych manometriv. Tysk u balonach pa-dav. Rešta praciuvaly nahori, krutiačyś, mov mucha v okropi. Fizyk vovtuzyvsia biliatymčasovoho rozpodiľnoho ščyta reaktora, zmontovanoho tak, ščo v kožnoho zemnohofachivcia, jakby vin podyvyvsia na nioho, volossia dyba stalo b. Inžener, čornyj, nače nehr,vid mastyla, vysiačy holovoju vnyz, kripyv ščitky kileć, Koordynator zastyh poruč Kiber-netyka — obydva vony dyvylysia poky ščo na mertvu škalu ličyľnyka nejtroniv, a Chimikbihav vid odnoho do inšoho, mov chlopčyśko, ščo podaje instrumenty.

Kyseń syčav, kompresor u roli hazovoji turbiny hrizno huv, zlehka pobriazkujučy jvibrujučy — kryľčatka, z jakoju Inžener povivsia tak po-varvarśkomu, ne bula jak slidzbalansovana, oberty heneratora narostaly, joho vyttia nabyralo dedali vyščoho tonu,lampy, jaki zvysaly iz siak-tak natiahnenych pid steleju kabeliv, davaly uže bile, jaskravesvitlo.

— Dvisti visimnadciať… dvisti dva… sto devjanosto pjať, — dolynav monotonnyj,spotvorenyj metalevoju lunoju holos nevydymoho Likaria.

Inžener vyliz z-pid heneratora, vytyrajučy mastylo j pit iz zarosloho oblyččia.— Možna, — vydychnuv vin.Vid velyčeznoho napružennia v nioho tremtily ruky, i vin ne vidčuvav nijakoho chvy-

liuvannia, koly Fizyk skazav:— Umykaju peršu.— Sto visimdesiat… sto šistdesiat try… sto šistdesiat, — rozmireno povidomliav Li-

kar, perekrykujučy vyttia heneratora, jakyj počav uže davaty puskovyj strum na reaktori z kožnoju chvylynoju vymahav dedali biľše kysniu dlia pidtrymky obertiv.

— Povne navantažennia! — prostohnav Inžener, jakyj stežyv za elektropryladamy.— Umykaju vse! — spovnenym vidčaju, lamkym holosom vyhuknuv Fizyk j, instynk-

tyvno ziščulyvšyś, movby čekajučy udaru, oboma rukamy vtysnuv čorni ručky.Kibernetyk roztulyv rot. Koordynator, sam toho ne pomičajučy, ščoraz micniše

styskuvav joho pleče. Vony dyvylysia na priamokutni škaly pryladiv z vybytym sklom inašvydku vyprostanymy strilkamy — ličyľnyky ščiľnosti potoku švydkych nejtroniv, kon-troliu cyrkuliaciji elektromahnitnych nasosiv, indykatora izotopnych zabrudneń i kom-plexnych vnutrišnich termopar reaktora. Henerator stohnav, vyv, z-pid kileć, jaki pohanokontaktuvaly, sypalysia iskry. Vseredyni reaktora, za tovstym, blyskučym pancyrompanuvav mertvyj spokij. Strilky naviť ne povoruchnulysia. Naraz Fizykovi zdalosia, ščovsi vony pomutnily, rozmazalysia, vin zapliuščyv oči, a koly znovu rozpliuščyv jich, povnisliz, to pobačyv strilky v robočych pozycijach!

— Projšov krytyčnyj!!! — ščosyly zahorlav vin i zaplakav, ne vypuskajučy ručok.Vin vidčuvav, jak obmjakajuť joho mjazy, bo veś čas čekav vybuchu.— Mabuť, zajilo strilky, — spokijno movyv Koordynator, niby ne bačyv, ščo dijeťsia

z Fizykom.Jomu važko bulo hovoryty — tak micno vin stysnuv ščelepy.— Devjanosto… visimdesiat odyn… simdesiat dva… — rivnomirno vykrykuvav Li-

kar.— Davaj!!! — skomanduvav Inžener i rukoju u velykij červonij rukavyci perekynuv

holovnyj peremykač.Henerator zavyv i počav spoviľniuvaty oberty. Inžener kynuvsia do kompresora j

perekryv obydva vchidni ventyli.

— Sorok šisť… sorok šisť… sorok šisť, — rozmireno povtoriuvav Likar.Turbina perestala braty kyseń iz baloniv. Lampy švydko blidly, robylosia dedali tem-

niše.— Sorok šisť… sorok šisť!.. — vykrykuvav iz štoľni Likar.Znenaćka lampy spalachnuly. Henerator uže ledve obertavsia, ale strum buv, usi

vvimkneni prylady pokazuvaly zrostannia napruhy.— Sorok šisť… sorok šisť… — veś čas povtoriuvav Likar, jakomu ničoho ne bulo

vydno z joho stalevoho kolodiazia.Fizyk siv na pidlozi j zatulyv oblyččia rukamy. Rotor heneratora basovyto šumiv,

obertavsia dedali poviľniše, potim vostannie hojdnuvsia, zdryhnuvsia j zupynyvsia.— Sorok šisť… sorok šisť… — use šče povtoriuvav Likar.— Jak teča? — zapytav Koordynator.— U normi, — vidpoviv Kibernetyk. — Mabuť, probylo na veršyni haľmuvannia,

prote avtomat ustyh zacementuvaty, perš niž zamknulo.Biľše vin ne skazav ni slova, odnak kožen zrozumiv, jak Kibernetyk pyšajeťsia cym

avtomatom. Odnijeju rukoju vin kraďkoma prytrymav paľci druhoji, ščob ne tremtily.— Sorok šisť… — trochy ne plačučy, povtoriuvav Likar.— Hodi! — kryknuv raptom u hlybynu kolodiazia Chimik. — Uže ne treba! Reaktor

daje strum!!!Zapala korotka movčanka. Reaktor praciuvav, jak zavždy — bezšumno. V stalevij

horlovyni kolodiazia zjavylosia blide, obliamovane temnoju borodoju Likareve oblyččia.— Spravdi? — zapytav vin.Jomu nichto ne vidpoviv. Usi dyvylysia na prylady, movby ne mohly poviryty

vlasnym očam, ščo strilky j spravdi neschybno stojať u robočych pozycijach.— Spravdi? — povtoryv Likar i počav bezzvučno smijatysia.— Čoho ce ty znov? — serdyto blymnuv na nioho Kibernetyk. — Perestań!Likar vyliz nahoru, siv poruč Fizyka j tež utupyvsia v strilky pryladiv.Nichto ne znav, jak dovho ce tryvalo.— Znajete ščo? — molodečym, svižym holosom ozvavsia raptom Likar.Usi podyvylysia na nioho z takym vyhliadom, nače ščojno prokynulysia zi snu.— Šče ni razu v žytti ja ne buv takyj ščaslyvyj, — prošepotiv vin i vidvernuvsia.

4Pry piznich sutinkach Koordynator j Inžener vyjšly na poverchniu, ščob podychaty

svižym povitriam. Vony vsilysia na kupi vynošenoho z rakety gruntu j zadyvylysia nakraječok červonoho, mov rubin, soniačnoho dyska.

— Ja ne viryv, — stomleno promymryv Inžener.— Ja tež.— Cej reaktor nepohano praciuje, ha?— Solidna, zemna robota.— Podumaty tiľky — vytrymav! Vony chvylynu pomovčaly.— Čudovyj počatok, — znovu ozvavsia Koordynator.— Jak na mene, my praciujemo nadto nervovo, — zauvažyv Inžener. — Ce… bih na

dovhu dystanciju, rozumiješ? Miž namy kažučy, my zrobyly pryblyzno odnu sotu toho,ščo šče naležyť zrobyty, aby…

— Znaju, — spokijno vidpoviv Koordynator. — A vtim, nevidomo šče, čy…— Hravimetryčnyj rozpodil, ehe ž?— Ne tiľky. Sternovi sopla, uveś nyžnij vidsik.— Zrobymo.— Atož.Inženeriv pohliad, jakym vin neuvažno vodyv dovkola, nespodivano naštovchnuvsia

na nevysokyj dovhastyj nasyp zrazu ž za veršynoju pahorba — misce, de zakopaly reštkyneprochanoho hostia.

— Zovsim zabuv… — zdyvovano skazav vin. — Nemovby vidtodi mynuv uže ščona-jmenše rik.

— A ja ni. Ja veś čas dumaju pro ce… točniše, pro nioho. Meni ne daje spokoju te,ščo Likar znajšov u joho leheniach.

— Ščo? A j spravdi, vin ščoś take kazav. I ščo ž ce bulo?— Holka.— Ščo?!— A može, j ne holka — podyvysia sam. Cej predmet u slojiku, v bibliöteci. Šmatočok

toneńkoji oblamanoji trubočky z hostrym kincem, zrizanym navskosy, jak medyčni holkydlia injekcij.

— Ščo b vono mohlo buty?— Biľše ja ničoho ne znaju.Inžener pidvivsia.— Nečuvana rič, ale… ale ja sam ne rozumiju, čomu ce mene tak malo intryhuje.

Vlasne, jakščo buty vidvertym, to majže zovsim ne intryhuje. Znaješ, ja počuvaju sebezaraz tak, jak pered startom. Abo jak pasažyr litaka, ščo na kiľka chvylyn siv u nezna-jomomu aeroportu, zmišavsia z jurboju tubiľciv, buv svidkom jakojiś dyvnoji, nezrozumi-loji sceny, ale znaje: vin tut čužyj, za chvylynu zvidsy vidletyť, i vse dovkola sebe spryjmajemovby z dalekoji vidstani, čuže j bajduže.

— My poky ščo nikudy šče ne vidlitajemo…— Znaju, i vse ž u mene take vidčuttia…— Chodimo do našych. My ne zmožemo liahty, poky ne zaminymo vse tymčasove. I

zapobižnyky treba vstanovyty jak slid. Potim reaktor može praciuvaty vcholostu.— Harazd, chodimo.

Nič ekipaž proviv u raketi, ne hasiačy malych lamp. Čas vid času chtoś prokydavsia,neprytomno dyvyvsia, jak horiať lampočky, i, zaspokojivšyś, zasynav znovu. Uranci vsivstaly zi svižymy sylamy. Peršym bulo zapuščeno najprostišyj napivavtomat-pryby-raľnyk, jakyj raz po raz hruznuv sered kup ulamkiv. Kibernetyk, jakyj chodyv slidom zanym z instrumentamy v rukach, vytiahuvav joho, mov taxu z lysiačoji nory, prybyravulamky, jaki buly nadto velykymy dlia joho zachvatu j zapuskav znovu. Napivavtomatkvaplyvo posuvavsia vpered, liuto vhryzavsia v nastupnu kupu ulamkiv, i vse povtoriuva-losia spočatku. Pislia snidanku Likar uspišno vyprobuvav svoju bezpečnu brytvu j zjavy-vsia pered tovaryšamy movby v jakijś bronzovij masci: čolo i škira dovkola očej u niohobuly obpaleni soncem, a nyžnia častyna oblyččia — absoliutno bila. Vsi nasliduvaly johopryklad i teper nasylu vpiznavaly odyn odnoho v zamirkach z vypnutymy vylyciamy.

— Nam treba krašče charčuvatysia, — zrobyv vysnovok Chimik, nevdovoleno roz-dyvliajučyś u dzerkalo na vlasne vidobražennia.

— A jak ty stavyšsia do svižoji dyčyny? — zaproponuvav raptom Kibernetyk.Chimik zdryhnuvsia.— Diakuju. Naviť ne nahaduj meni pro ce. Ja ščojno pryhadav… Meni snylosia te…

ta…— Ta tvaryna?— Diďko joho znaje, čy ce bula tvaryna.— A ščo?— Jaka tvaryna zumila b zapustyty našoho heneratora? Tovaryši dosluchalysia do

jichnioji rozmovy.— Dovedeno, ščo vsi istoty na vyščomu stupeni rozvytku vynachodiať jakyjś odiah,

— skazav Inžener, — a ce duplexne stvorinnia bulo hole.— Jak ty skazav? Hole? — vtrutyvsia v rozmovu Likar.— A čomu ce tebe tak zdyvuvalo?— Ta tomu, ščo pro korovu čy mavpu ty ne skazav by, ščo vony holi.— Bo v nych je šersť.— U hipopotama čy krokodyla šersti nemaje, ale ty tež ne nazvav by jich holymy.— Nu to j ščo z cioho? Prosto v mene tak vychopylosia.— Otož-bo.Zapala korotka movčanka.— Skoro desiať, — ozvavsia Koordynator. — My vidpočyly, i ja dumaju, ščo teper

zrobymo vylazku v inšomu napriamku. Inžener povynen buv pryhotuvaty nam elektro-žektory. Jak u tebe z cym?

— Je pjať štuk, i vsi pjať uže zariadženo.— Harazd. Učora my jšly na pivnič, a siohodni pidemo na schid. Zi zbrojeju, ale,

zvyčajno, postarajemoś jiji ne zastosovuvaty. Nadto jakščo zustrinemo cych… cych duple-xiv, jak jich nazvav Inžener.

— Duplex? Duplex? — kiľka raziv nevdovoleno povtoryv Likar, movby vyprobovu-jučy ciu nazvu. — Jak na mene, ce ne duže vdalo, i, mabuť, tomu pryžyveťsia. Tak užečomuś buvaje.

— Rušajemo nehajno? — zapytav Fizyk.— Dumaju, ščo tak. Tiľky zakryjemo liuk, ščob unyknuty novych nespodivanok.— A čy ne možna vziaty vsiudychid? — zapytav Kibernetyk.

— Ta… mabuť, ni. Meni treba bulo b ščonajmenše pjať hodyn, ščob joho pry-hotuvaty, — skazav Inžener. — Chiba ščo, može, vidklademo vylazku na zavtra?

Ale vidkladaty vylazku nikomu ne chotilosia, otož vyrušyly blyźko odynadciatoji, botrochy času v nych zajniala šče pidhotovka sporiadžennia. Niby zmovyvšyś, choč nichtocioho ne proponuvav, pišly po dvoje, z nevelykymy intervalamy, a jedynyj bezzbrojnyj —Likar, — išov u serednij dvijci. Čy to grunt u ciomu napriamku buv zručnišyj dlia pišojichoďby, čy to vony j spravdi siohodni jšly badioriše, važko skazaty, tiľky vže čerez hodynuraketa znykla z očej. Landšaft potrochu zminiuvavsia. Dedali častiše traplialysia strunkisiri «čaši», jaki vony obchodyly, vdalyni zjavylysia kupolopodibni, polohi z pivnoči pa-horby, jaki spadaly do rivnyny dosyť krutymy terasamy ta obryvamy; pahorby buly vkrytitemnišymy, niž grunt, pliamamy roslynnosti.

Pid nohamy sucho šelestily lyšajnyky, siri, niby prysypani popelom, odnak ce buvjichnij naturaľnyj kolir; z jichnich molodych pahoniv, — trubočok z biluvatymy prožyl-kamy, — vyhliadaly maleńki, schoži na perlyny, puchyrci.

— Znajete, čoho tut najbiľše ne vystačaje? — ozvavsia raptom Fizyk. — Travy. Zvy-čajnisińkoji travy. Ja nikoly ne dumav, ščo vona tak… — vin na myť zatnuvsia, pidbyra-jučy slovo, — potribna…

Sonce prypikalo. Koly vony nablyzylyś do pahorbiv, do nych dolynuv rozmirenyj,dalekyj šum.

— Dyvno, vitru nemaje, a tam ščoś šumyť, — zauvažyv Chimik, jakyj krokuvav uperšij dvijci.

— Ce zvidty, — pokazav rukoju Koordynator, jakyj išov zrazu ž za nym. — Mabuť,tam, vyšče, huliaje viter. Pohliańte, ta ce ž zovsim zemni dereva!

— Vony zovsim inšoho kolioru j blyščať, jak…— Ni, vony dvobarvni, — vtrutyvsia Likar, u jakoho buv dobryj zir. — Vony dvobar-

vni — to fiöletovi, to holubi z žovtym vidtinkom.Rivnyna lyšylasia pozadu. Liudy navmannia vvijšly v šyroke hyrlo jaru z hly-

nystymy, sypkymy stinkamy, povytymy v tini tonkoju dymkoju, jaka zblyźka vyjavylasiariznovydom lyšajnyka čy pavutynnia — dumky z cioho pryvodu rozdilylysia; ci utvorenniatrochy nahaduvaly netuho namotani klubky nytok sklianoji vaty, siak-tak prykriplenojido schyliv. Porivniavšyś iz peršoju kupkoju derev, jaki rosly na kraju urvyšča, za kiľka-nadciať metriv vyšče, liudy zaderly holovy.

— Ale ž ce zovsim ne dereva! — rozčarovano vyhuknuv Kibernetyk, jakyj zamykavkolonu.

U tak zvanych «derev» buly tovsti, blyskuči, nemovby naterti žyrom stovbury i ba-hatojarusni krony, jaki rozmireno puľsuvaly, to temnijučy, niby čymoś napovniujučyś, toblidnučy, — todi vony propuskaly soniačne svitlo. Ci zminy suprovodžuvalysia šumom,jakyj mliavo povtoriuvavsia, nenače chtoś, prytysnuvšy do rota elastyčnu materiju, po-šepky povtoriuvav: «fsss-hhaa-fsss-hhaaa». Prydyvyvšyś pyľno do najblyžčoho dereva,liudy vyjavyly dovhi, nače banany, puzyri, ščo zvysaly z joho pereplutanoho vittia j bulyvsypani schožymy na vynohradni hrona vypuklostiamy, jaki to rozduvalysia j temnily, tospliuščuvalysia, svitlijučy j blidnučy.

— Vony dychajuť, — promymryv pryholomšenyj Fizyk, usluchajučyś u bezperervnyjzvuk, ščo spadav zhory j kotyvsia jarom.

— Ale zverniť uvahu — kožne v inšomu rytmi! — vyhuknuv, movby zradivšy, Likar.— Čym menše derevo, tym švydše vono dychaje! Ce… ce dereva-leheni!

— Dali! Chodimo dali! — hukav Koordynator, jakyj viddalyvsia vid hrupy na kiľka-nadciať krokiv.

Usi rušyly slidom za nym. Jar, spočatku dosyť šyrokyj, povoli zvužuvavsia, joho dnone duže kruto pidijmalosia vhoru j narešti vyvelo prybuľciv na banepodibnyj pahorb miždvoma kupamy derev unyzu.

— Jakščo zamružytyś, to zdajeťsia, ščo stojiš na berezi moria. Sprobuj! — zapropo-nuvav Inženerovi Fizyk.

— Ja voliju ne zapliuščuvaty očej, — burknuv Inžener.Vony dosiahly vže veršyny pahorba, trochy vidchylyvšyś vid maršrutu. Pered nymy

ležala chvyliasta, riznobarvna rivnyna z rozkydanymy po nij hajamy derev-leheniv, jakimerechtily to olyvkovym, to rudym vidblyskom, z jasnymy, nemov med, schylamy hly-nystych horbiv i klaptiamy zemli, vkrytoji sribliastym na osonni j siro-zelenym u zatinkumochom. Uveś cej prostir peretynaly v riznych napriamkach tonki vuźki liniji. Vony bihlypo dnu zapadyn, obmynaly schyly pahorbiv, odni buri, inši biliasti, nemov posylani pis-kom stežky, šče inši majže zovsim čorni, nače smuhy vuhiľnoho pylu.

— Dorohy! — vyhuknuv Inžener, ale vidrazu ž vypravyvsia: — Ni, vony nadto vuźkidlia dorih… Ščo ž ce može buty?

— Za tym pavučym liskom my tež naštovchnulysia na ščoś podibne — pamjataješ tojmorižok? — skazav Chimik i pidnis do očej binokľ.

— Ni, ti buly ne taki, — počav Kibernetyk.— Dyviťsia! Dyviťsia!Vsi zdryhnulysia vid Likarevoho kryku.Nad žovtoju smužkoju, jaka spuskalasia z šyrokoji sidlovyny miž dvoma pahorbamy,

na vidstani kiľkoch soteń metriv vid nych sunulosia ščoś prozore. Vono slabo pobly-skuvalo na sonci, nače napivprozore koleso zi spyciamy, ščo švydko obertajeťsia. Na myťvono zlylosia z nebom, stalo majže nevydymym, a koly spustylosia nyžče, do pidnižžiaschylu, to zasiajalo jasniše, mov klubok, ščo obertajeťsia, z velykoju švydkistiu pomčalopo priamij, pomynulo kupku derev-leheniv, slipuče blysnulo na jichniomu temnomu tli jznyklo v hyrli dalekoho jaru.

Likar obernuvsia do tovaryšiv; oblyččia joho leď zblidlo, oči palaly.— Zdorovo, ha? — skazav vin i blysnuv zubamy, movby usmichajučyś, ale v očach

joho zatajilasia tryvoha.— Čort, zabuv binoklia, daj-no svoho, — obernuvsia Inžener do Kibernetyka. — Te-

atraľnyj, — znevažlyvo burknuv vin i viddav binokľ nazad.Kibernetyk stysnuv u doloniach sklianyj pryklad elektrožektora, movby prykyda-

jučy, skiľky vin važyť.— Jak na mene, to my ozbrojeni prosto nikudyšnio, — promymryv vin iz sumnivom.— Čomu ty dumaješ zaraz pro boroťbu? — nevdovoleno zapytav joho Chimik.Jakuś chvylynu vony movčaly, ohliadajučy okolyciu.— Chodimo dali, čy ščo? — nesmilyvo zaproponuvav Kibernetyk.— Zvyčajno, chodimo! — vidpoviv Koordynator. — A oś i druhyj! Dyviťsia!Šče odne ťmiane siajvo, jake mčalo nabahato švydše, niž poperednie, posuvalosia

zyhzahopodibnoju linijeju pomiž pahorbamy; kiľka raziv vono, zdavalosia, plyvlo zovsimnyźko nad poverchneju planety, a koly čerez chvylynu pomčalo priamo na liudej, vonyzhubyly joho z očej; tiľky koly vono zvernulo vbik, znovu zjavylosia rozmazane, z ťmia-nym blyskom koleso, jake šaleno krutylosia.

— Jakaś mašyna, čy ščo… — burknuv Fizyk i, ne vidryvajučy očej vid siajva, jake,dedali zmenšujučyś, hubylosia vže sered chytlyvych hajiv, torknuvsia Inženerovoho pleča.

— Ja zakinčyv politechničnyj instytut na Zemli, — raptom vidpoviv rozdratovanymtonom Inžener. — V usiakomu razi… — dodav vin, myť povahavšyś, — tam, useredyni,ščoś je… vypukle, nače holovka propelera.

— Aj spravdi, v samisińkomu centri ščoś slipuče blyščyť, — pidtverdyv Koordynator.— Jakoju zavbiľšky može buty cia štukovyna, jak ty hadaješ?

— Jakščo on ti dereva, ščo vnyzu, takoji samoji vysoty, jak i ti, ščo v jaru… to nemenše desiatioch metriv.

— U diämetri? Ja tež tak dumaju. Ščonajmenše desiať.— Oboje znykly tam, — Likar pokazav na ostanniu liniju pahorbiv, jaka zasloniala

daľšu perspektyvu. — A vtim, my tež tudy podamosia, pravda ž?Vin počav spuskatysia schylom, rozmachujučy rukamy. Inši zakvapylysia za nym.— Nam treba pryhotuvatysia do peršoho kontaktu, — skazav Kibernetyk, to kusa-

jučy, to oblyzujučy huby.— Toho, ščo staneťsia, my ne v zmozi peredbačyty. Spokij, rozvažnisť, samovladan-

nia — tiľky ce može nam dopomohty, — vidpoviv Koordynator. — Ale, mabuť, budekrašče, jakščo my perešykujemosia. Odyn — rozvidnyk — poperedu — i odyn zzadu. Itrochy biľše roztiahnimosia.

— Čy varto nam ity tak vidkryto? Mabuť, bude krašče, jakščo my speršu postaraje-mosia pobačyty jakomoha biľše, poky nas ne pomityly, — švydko skazav Fizyk.

— Nu… speciäľno chovatysia ne vart, bo ce zavždy vyklykaje pidozru. Ale, pevnarič, čym biľše my pobačymo, tym vyhidniše dlia nas…

Obmirkovujučy taktyku, vony spustylysia vnyz i, projšovšy kiľkasot krokiv, dosiahlyperšoji zahadkovoji liniji. Vona trochy nahaduvala slid staroho zemnoho, odnolemišnohopluha — grunt buv milko pereoranyj, movby rozpušenyj i vykynutyj poobič borozny za-všyršky v dvi doloni. Porosli mochom borozny, jaki trapylysia jim na šliachu pid čas peršoivylazky, buly takych samych rozmiriv, ale maly miž soboju odnu dosyť istotnu riznyciu:tam grunt poobič borozny buv holyj, a sama vona porosla mochom, a tut, navpaky, čerezsuciľnyj pokryv biliastych lyšajnykiv bihla smuha peremelenoho, oholenoho gruntu.

— Dyvno, — skazav Inžener, pidvodiačyś iz kolin i vytyrajučy vymaščeni hlynojupaľci ob kombinezon.

— Znajete ščo? — ozvavsia Likar. — Ja hadaju, ščo ti borozny, na pivnoči, mabuť,duže stari, davno zakynuti, j čerez te vony zarosly tutešnim, rajśkym mochom…

— Možlyvo, — prypustyv Fizyk, — ale ščo vono take? Koleso javno ni — slid vidkolesa buv by zovsim inšyj.

— A može, vse-taky jakaś siľśkohospodarśka mašyna? — pidkazav Kibernetyk.— I ščo ž vona, po-tvojemu, obrobliaje smuhu gruntu zavšyršky v desiať santyme-

triv?Vony perestupyly boroznu j podalysia dali, navprosteć do inšych. Dosiahly vže, po

suti, kraju nevelykoho liska, kotryj svojim hluchym šumom zavažav rozmovi, jak raptomzzadu dolynuv pronyzlyvyj, tužnyj svyst. Liudy instynktyvno schovalysia za dereva j po-bačyly vhori nad luhom vertykaľnyj slipučyj vychor, jakyj mčav po priamij iz švydkistiukurjerśkoho pojizda. Joho kraj buv temnišyj, a centr jaskravo svityvsia to fiöletovym, tooranževym vohnem. Diämetr cioho centra z sočevycepodibnymy vystupamy stanovyv viddvoch do trioch metriv.

Jak tiľky slipuča mašyna vyperedyla jich i ščezla, vony rušyly dali v tomu samomunapriamku. Lisok skinčyvsia, i teper vony jšly šyrokym vidkrytym prostorom, počuva-jučyś dosyť nepevno i veś čas ozyrajučyś na vsi boky; pasmo pahorbiv, zjednanych nehly-bokymy sidlovynamy, bulo vže zovsim blyźko, koly vony znovu počuly protiažnyj svyst j,oskiľky ne maly de zachovatyś, popadaly dolilyć. Za jakychoś dvisti metriv vid nych pro-letiv dysk, ščo obertavsia, cioho razu z centraľnym potovščenniam blakytnoho, mov nebo,kolioru.

— Cej buv, mabuť, metriv dvadciať zavvyšky! — zbudženo prošepotiv Inžener.Liudy pidvelysia. Miž nymy j pahorbamy rozkynulasia zvužena ulohovyna, rozdilena

poseredyni dyvnoju koliorovoju smuhoju. Pidijšovšy do neji zovsim blyźko, vony pobačylystrumočok iz čystym piščanym dnom, jake prosvičuvalosia kriź vodu. Obydva joho berehyminylysia jaskravymy barvamy; vodu obliamovuvav pojas blakytnuvatoji zeleni, vsere-dyni jakoho bula blido-roževa smuha, a šče dali sriblom iskrylysia vytki roslyny, hustouvišani velykymy, mov liudśka holova, puchnastymy kuliamy; nad kožnoju z nych zdi-jmalasia trypeliustkova čaša velyčeznoji, biloji, jak snih, kvitky. Zadyvyvšyś na ciu nezvy-čajnu veselku, liudy spoviľnyly chodu; koly vony nablyzylysia do puchnastych kuľ, naj-blyžči «bili «kvity» raptom zatrepetaly j poviľno zdijnialysia v povitria. Jakuś myť vonyvysily trepetlyvoju zhrajkoju nad jichnimy holovamy, vydajučy slabkyj dzeńkit, a potimšuhnuly vhoru, siajnuly na sonci slipučoju bilynoju rozvychrenych «čaš» i poletily, ščobopustytysia v hušču svitlych kuľ po druhyj bik strumka. Tam, de do nioho pidchodylaborozna, joho berehy, nače mistok, zjednuvala arka zi sklianystoji rečovyny z pravyľnoroztašovanymy kruhlymy otvoramy. Inžener vyprobuvav nohoju micnisť mistka j povoliperejšov na druhyj bik. Tiľky-no vin opynyvsia tam, jak z-pid joho nih uhoru znovu zletilychmary bilych «kvitiv» i tryvožno zakružlialy nad nym, nače zhraja spolochanych holu-biv.

Liudy zupynylysia bilia strumka, ščob nabraty v baklahu vody; pevna rič, pyty jiji nemožna bulo, ale zrobyty na misci analiz ne bulo čym, otož vony nabraly vody v baklahydlia toho, ščob doslidyty v raketi. Likar zirvav odnu z maleńkych roslyn, jaki tvoryly ro-ževu smuhu, j, nače kvitku, zastromyv sobi v petlyciu. Vse steblo roslyny bulo oblipleneprozorymy kuľkamy tilesnoho kolioru, zapach jakych vydavsia jomu napročud pryjem-nym; choč nichto ne skazav pro ce ni slova, ale vsim čomuś bulo žaľ pokydaty cej čarivnyjkutočok.

Polohyj schyl, jakym. vony pišly dali, buv poroslyj šelestkym mochom.— Tam, na veršyni, ščoś je! — vyhuknuv raptom Koordynator.I spravdi: na tli neba na pahorbi vorušyvsia jakyjś predmet nevyznačenoji formy j

raz po raz posylav slipuči spalachy; za kiľkasot metriv vid veršyny liudy rozpiznaly v ni-omu ščoś schože na nyźkyj kupol, jakyj obertavsia dovkola osi j boky jakoho buly vkrytidzerkaľnymy sektoramy, ščo vidbyvaly to prominnia soncia, to frahmenty dovkolyšniohopejzažu.

Vedučy pohliadom uzdovž liniji pahorbiv, liudy pomityly šče odnu podibnu sporudu,točniše, zdohadalysia pro jiji isnuvannia z rivnomirnych spalachiv i merechtinnia. Is-krystych ciatok stavalo dedali biľše — vony zjavlialysia na veršynach čerez rivni intervalyaž do samisińkoho obriju.

Z veršečka pahorba liudy mohly narešti zazyrnuty v hlyb nevydymoho dosi prostoru.Plavnyj spusk perechodyv u chvyliasti polia, čerez jaki bihly dovhi šerengy špy-

častych ščohl. Najdaľši z nych hubylysia bilia pidnižžia blakytnoji konstrukciji, ščo mrila

až na obriji. Nad blyžčymy z nych povitria vyrazno vibruvalo vertykaľnymy stovpamy,nemovby bulo syľno nahrite. Pomiž riadamy ščohl vylysia desiatky borozen, jaki toschodylysia v pučky, to rozbihalysia, to peretynalysia j vely vsi v odyn bik — do schidnohoobriju. Tam blidoju, rozmazanoju mozajikoju nepravyľnych zlamiv, pidvyščeń, zolo-tystych i sribliastych špyliv vymaliovuvalasia bezlič sporud, jaki zavdiaky značnij vidstanizlylysia v holubuvatu, minlyvu masu. Neboschyl u tomu napriamku buv trochy temnišyj,podekudy do nioho pidijmalysia strumeni moločnoji pary j rozplyvalysia hrybom u ton-komu šari čy to imly, čy to chmary, v jakij, dobre napružyvšy zir, možna bulo rozhledityčorni dribni ciatočky, kotri to rozhorialysia, to zhasaly.

— Misto… — prošepotiv Inžener.— Ja bačyv joho… todi… — tak samo tycho skazav Koordynator.Vony počaly spuskatysia vnyz. Perša šerenga ščohl čy stovpiv peretnula jim šliach

bilia kincia schylu.Ščohly vchodyly v grunt konusnymy vtulkamy z čornoju, jak smola, poverchneju. Za

jakychoś try metry vid poverchni vtulka kinčalasia, i dali jšov napivprozoryj stovp z cen-traľnym lyskučym steržnem, povitria vhori syľno vibruvalo, j čulosia rozmirene hluchesyčannia.

— Jakyjś hvynt, čy ščo? — napivzapytujučy movyv Fizyk.Speršu oberežno, a vidtak dedali smilyviše liudy počaly torkatysia konusnoji osnovy

ščohly. Vona zovsim ne vibruvala.— Ni, tam niščo ne krutyťsia, — skazav Inžener. — Ne čuty nijakoji tiahy. Ce jakyjś

emiter čy ščoś…Dali vony posuvalysia miscevistiu z plavnymy, nehlybokymy skladkamy. Misto vže

davno znyklo z očej, ale zabludytysia tut bulo nemožlyvo, bo ne tiľky dovhi špalerystovpiv, a j čyslenni borozny posered polia vkazuvaly napriamok. Čas vid času v toj čyinšyj bik pronosyvsia siajučyj obertovyj klubok, odnak ščorazu na takij velykij vidstani,ščo liudy j ne probuvaly chovatysia.

Poperedu olyvkovo-žovtoju pliamoju zatemniv haj. Speršu liudy chotily joha obijty,priamujučy vzdovž liniji ščohl, ale jomu ne vydno bulo kincia-kraju ni v odyn, ni v druhyjbik, i, obchodiačy joho, vony nevidomo naskiľky podovžyly b sobi šliach, čerez te vyrišylyjty navprosteć čerez zarosti.

Z usich bokiv jich otočyly dereva-leheni. Vyschle, puzyrčaste lystia, jake nepryjemnorypilo pid nohamy pry kožnomu kroci, vkryvalo poverchniu, poroslu trubčastymy rosly-namy j biliastym mochom. To tut, to tam miž tovstym, hrubym korinniam vysovuvalysiamakivky blidych mjasystych kvitiv z koliučkamy, jaki styrčaly z oserdia, nače holky. Potovstij kori stovburiv stikaly kraplyny zapašnoji žyvyci. Inžener, jakyj išov poperedu, ra-ptom spoviľnyv chodu j neochoče movyv:

— Chaj jomu hreć!! Ne treba bulo siudy zabyvatysia.Sered derev vydnivsia hlybokyj riv, joho hlynysti stinky buly vkryti festonamy do-

vhych zmijepodibnych lyšajnykiv. Liudy nadto daleko zahlybylysia v lis, ščob vertatysiateper nazad, i čerez te spovzly po stinci, obvytij hnučkymy liänamy, na dno, de dziurčavtoneńkyj, mov nytočka, strumok. Protyležnyj schyl rovu buv duže krutyj, i vony pišly pojoho dnu, šukajučy miscia, de možna bulo b vydertysia nahoru. Tak vony projšly jakuśsotniu krokiv. Zapadyna raptom rozšyrylasia, jiji berehy znyzylysia, trochy posvitlišalo.

— Ščo ce? — skazav raptom Inžener i zmovk.Podych vitru prynis solodkavo-nudotnyj zapach. Liudy zupynylysia, jich to zalyvala

zlyva soniačnych zajčykiv, to ohortala piťma, po veršečkach vysokych derev prokočuvaly-sia hluchi chvyli dychannia.

— Tam ščoś je, — prošepotiv Inžener.Vony vže mohly vybratysia na druhyj bereh rovu, plaskyj i nyźkyj, ale, trymajučyś

blyźko odyn bilia odnoho j zlehka nachylyvšyś, prostuvaly dali do stiny zarostiv. Inodi,koly vitreć vidkryvav u nij nevelyki ščilyny, zvidty prosvičuvala jakaś vydovžena, blidamasa. Grunt stavav dedali hruźkišym, čvakav pid nohamy. Prote nichto ne zvertav na ceuvahy. Stebla, vkryti hronamy narostiv, rozstupylysia, j za nymy blysnula haliavynka,zalyta soncem; dereva rozchodylysia j znovu schodylysia v hlybyni, rozdileni lyše vuźkojuprosikoju, z jakoji na haliavynu vybihala samotnia borozna. Vona zakinčuvalasia biliapriamokutnoho rovu, otočenoho vykynutoju z nioho hlynoju. Liudy pryholomšeno zupy-nylysia bilia berežka zarostiv, stebla, jaki poviľno rozhojduvalysia, šelestily ob jichni kom-binezony, paľčastymy vidrostkamy linyvo torkalysia jichnich nih i movby znechotia vid-stupaly. Liudy stojaly, nespromožni vidirvaty očej vid cioho vydovyšča.

Nasypanyj nad krajem rovu voskovyj val vydavsia jim u peršu myť monolitnoju roz-buchloju bryloju. Strašennyj smorid zabyvav viddych. Pohliad nasylu rozrizniav okremitila, v miru toho, jak rozpiznavav jich. Dejaki ležaly horbamy dohory, inši — na boci, z-pomiž skladok hrudnych mjaziv vysovuvalysia chyriavi, blidi torsy z vyvernutymy, vtys-nutymy miž inši lyčkamy; velyčezni tuluby, zdavleni, peremišani, j chudi ručky z vuzlu-vatymy paľciamy, jaki riasno zvysaly vzdovž rozdutych bokiv, buly vkryti žovtymy patio-kamy.

Likar micno stysnuv pleči tych, ščo stojaly poruč nioho, ale nichto naviť ne vidčuvcioho.

Vony poviľno stupnuly kiľka krokiv upered.Plič-o-plič, ne vidryvajučy očej vid toho, ščo zapovniuvalo riv, nablyžalysia do nioho.

Riv buv hlybokyj.Velyki krapli vodianystoji ridyny, jaka blyščala pid soniačnym prominniam, stikaly

po voskovych spynach, po bokach, zbyralysia v zapadynach bezokych oblyč, — liudiamzdavalosia, ščo vony čujuť rozmirenyj zvuk spadannia cych krapeľ.

Dalekyj narostajučyj svyst prymusyv napružytyś jichni mjazy. Vony myttiu kynuly-sia do zarostiv, rozirvaly jichniu stinu j popadaly dolilyć; ruky mymochiť schopylysia zapryklady elektrožektoriv. Stebla šče hojdalysia pered nymy, koly vertykaľne koleso, sla-bko zvychryvšy povitria, zasiajalo miž derevamy navproty j vykotylosia na haliavynu.

Za kiľkanadciať krokiv vid rovu vono pryhaľmuvalo, ale joho svyst stav išče huč-nišyj, povitria, jake rozsikav vychor, až vibruvalo; koleso objichalo riv, nablyzylosia donioho, j raptom hlyna streľnula vhoru, rudava chmara majže do polovyny zakryla slipučyjdysk, hrad hruddia syponuv na zarosti, na liudej, jaki prypaly dolilyć, povitria rozitnuvtupyj, ohydnyj zvuk, nemovby jakaś hihantśka špora rozporiuvala mokre polotno; ober-tovyj dysk buv uže bilia druhoho berežka haliavynky j znovu počav nablyžatysia, na myťzastyh na misci, veś vibrujučy, linyvo nachyliavsia to pravoruč, to livoruč, nemovby pry-ciliujučyś; raptom vin rvonuv upered, i druhyj bik rovu vkryvsia vykynutoju zi svystomhlynoju. Dysk dzveniv, vibruvav na misci j, zdavaloś, rozdymavsia; z oboch joho bokivliudy pomityly dzerkaľni kovpaky, v jakych vidbyvalysia zmenšeni dereva j zarosti, vse-redyni vorušylasia jakaś vedmeža tiń, rizkyj vibrujučyj zvuk naraz oslab, i koleso pomčalonazad tijeju samoju boroznoju, jakoju prykotylosia.

Na haliavynci teper vysočiv vypuklyj horbyk svižoji hlyny, otočenyj po krajach majže

metrovoju kanavoju.Likar peršyj hlianuv na tovaryšiv. Vony poviľno pidvelysia, mašynaľno obtrusyly

reštky roslyn i nytky pavutynnia z kombinezoniv. Potim, niby zmovyvšyś, rušyly nazadtijeju samoju dorohoju, jakoju pryjšly siudy.

Riv, dereva j riady ščohl zalyšylysia daleko pozadu, j vony nablyžalysia vže do sere-dyny schylu, nad jakym merechtiv dzerkaľnyj kupol, koly Inžener skazav:

— A može, ce vse-taky tiľky tvaryny?— A my chto? — u ton jomu lunoju vidhuknuvsia Likar.— Ni, ja hadaju…— Vy bačyly, chto sydiv u ciomu obertovomu kolesi?— Ja vzahali ne pomityv, čy tam chtoś buv, — vidpoviv Fizyk.— Buv. Ajakže! Te, ščo v centri, — ščoś na zrazok hondoly. Poverchnia polirovana,

ale trochy propuskaje svitlo. Ty zvernuv uvahu? — obernuvsia Koordynator do Likaria.— Tak. Tiľky ja ne peven, ščo…— Tobto voliješ ne buty pevnym?— Tak.Vony jšly dali. Movčky pomynuly pasmo najvyščych pahorbiv, uže po druhyj bik

strumka, i, pobačyvšy osiajni dys» ky, jaki kotylysia do nastupnoho haju, zaliahly.— U našych kombinezoniv udalyj kolir, — skazav Chimik, koly vony pidvelysia j

rušyly dali.— A vse-taky ce dyvno, ščo nas dosi ne pomityly, — zauvažyv Inžener.Koordynator, jakyj dosi movčav, raptom zupynyvsia.— Nyžnij kanal AR ne poškodženyj, pravda, Henryku?— Tak, vin cilyj. A v čomu rič?— Reaktor maje rezerv. Možna b spustyty trochy rozčynu.— Choč dvadciať litriv! — skazav Inžener, i oblyččia joho osvityla zla usmiška.— Ne rozumiju! — ozvavsia Likar.— Vony chočuť spustyty rozčyn zbahačenoho uranu, ščob zariadyty vyprominiuvač,

— pojasnyv Fizyk.— Uran?! — Likar zblid. — Spodivajusia, vy ne dumajete…— My ničoho ne dumajemo, — vidpoviv Koordynator. — Z tijeji chvylyn, jak ja po-

bačyv ce, ja vzahali perestav dumaty. Dumaty budemo opislia. A zaraz…— Uvaha! — kryknuv Chimik.Osiajne koleso promčalo povz nych i vže počalo mality, ta raptom zahaľmuvalo j,

opysavšy velyku duhu, znovu nablyžalosia do nych. Pjať stvoliv pidnialysia nad poverch-neju, maleńki, nače ihraškovi pistoletyky, v porivnianni z kolosom, jakyj svojim slipučymblyskom zatulyv pivneba. Znenaćka dysk zupynyvsia, vibrujučyj zvuk posylyvsia, vidtakoslab, ščoś obertalosia dedali poviľniše, očam liudej naraz vidkryvsia rozložystyj bahato-kutnyk, ažurna konstrukcija, jaka počala chylytysia na bik, nemovby ot-ot mala upasty,ale jiji včasno pidperly dvi vykynuti navskosy lapy. Z centraľnoji hondoly, jaka vtratyladzerkaľnyj blysk, vylizlo ščoś nevelyke, košlate, temne j, blyskavyčno perebyrajučy kin-civkamy, zjednanymy skladčastoju pereponkoju, zsunulosia po pochylij dirčatij rejci,ziskočylo na grunt i, prypavšy do nioho, popovzlo do liudej.

Majže vodnočas hondola rozkrylasia zrazu na vsi boky, mov čaša kvitky, i velykeblyskuče tilo zjichalo vnyz na čomuś ovaľnomu j tovstomu, ščo momentaľno splaslo jznyklo.

Todi velyčezne stvorinnia, jake pokynulo hondolu, povoli počalo vyprostuvatysia naveś zrist. Liudy vpiznaly joho, choč vono dyvovyžno zminylosia — bulo vkryte blyskučoju,nače sriblo, rečovynoju, ščo obvyvala joho spiraľnymy vytkamy znyzu dohory. Tam, v ob-liamovanomu čornym otvori, zjavylosia maleńke, plaske oblyččia.

Košlata tvaryna, jaka peršoju vyskočyla z kolesa, ščo zupynylosia, povzla do nychsprytno j švydko, ne vidryvajučyś vid gruntu. Lyše teper liudy pomityly, ščo vona tiahlaza soboju ščoś schože na velyčeznyj, rozpliuščenyj, nače lopata, chvist.

— Ja striliaju, — tycho skazav Inžener i prytys ščoku do pryklada.— Ni! — kryknuv Likar.«Začekaj», — chotiv skazaty Koordynator, ale Inžener uže natysnuv spusk. Vin

cilyvsia v tvarynu, jaka povzla do nych, i schybyv; polit elektryčnoho zariadu buv nevydy-mym, ločulosia tiľky slabke syčannia. Inžener vidpustyv hačok, ale paľcia z nioho nezniav. Stvorinnia zi sribnym polyskom ne zrušuvalosia z miscia. Naraz vono zrobylo ja-kyjś ruch i… svysnulo. Prynajmni tak zdalosia liudiam.

Vono blyskavyčno vidirvalosia vid zemli j odnym strybkom proletilo metriv iz pjať;pryzemlyvšyś, zibhalosia u velyku kuliu, najižačylosia, dyvno rozpuchlo, lopatystyj chvistrozsunuvsia, stav vertykaľno, rozijšovsia vhoru j na boky, v joho vvihnutij, jak mušlia,poverchni ščoś blido blysnulo j poplyvlo do liudej, niby hnane vitrom.

— Vohoń! — zareviv Koordynator.Vohnenna kuľka zavbiľšky z horich plavno hojdalasia v povitri, zvertajučy to v odyn,

to v inšyj bik, ale pidplyvala vse blyžče j blyžče — liudy vže čuly jiji syčannia, nače kra-plyny vody tanciuvaly na rozpečenij bliasi. Vsi vidrazu ž natysnuly spusky svojich elek-trožektoriv.

Stvorinnia, korčačyś, upalo, vijalopodibnyj chvist nakryv joho povnistiu, majže od-nočasno vohnennyj horich počalo znosyty vitrom ubik, nemovby vin utratyv raptomkeruvannia. Proletivšy na vidstani kiľkanadciatioch krokiv vid liudej, vin znyk z očej.

Sribnyj veleteń vyprostavsia šče biľše, nad nym zjavylosia ščoś tonke, i vin počavpidijmatysia po niomu do vidkrytoji hondoly. U nioho z hučnym triskom udaryly zariady.

Veleteń perelamavsia navpil i hlucho hepnuvsia ob grunt.Liudy pidchopylysia j pidbihly do nioho.— Uvaha! — znovu zasterežlyvo kryknuv Chimik.Dvoje blyskučych kolis vyrynuly z-pid lisu j pomčaly do pahorbiv. Liudy vpaly dolilyć,

hotovi do vsioho, ale tut stalosia ščoś nejmovirne: obydvoje kolis, naviť ne spoviľnyvšytempu, promčaly dali j znykly za veršynamy pahorbiv.

Čerez kiľka sekund počuvsia pryhlušenyj rev; liudy obernulysia: rev dolynav iz hajuderev-leheniv. Najblyžče z nych rozkololosia navpil i zvalylosia, vykydajučy kluby pary jmachajučy hilliam.

— Merščij! Merščij! — zakryčav Koordynator, pidbih do košlatoji tvaryny, lapky ja-koji styrčaly z-pid holoho mjasystoho chvosta, ščo nakryvav jich, i, navivšy na neji stvol,za kiľka sekund obernuv jiji na vuhlynu, vidtak čerevykamy porozkydav reštky j utoptavjich u grunt.

Inžener i Fizyk stojaly pered sribnoju bryloju pid ažurnym bahatokutnykom, jakyjspyravsia na skisni lapy; Inžener dotorknuvsia do jiji zdutoho horba, ščo, zdavalosia, po-viľno ris.

— Joho ne možna tak lyšaty! — kryknuv Koordynator, pidbihšy do nych.Vin buv strašenno blidyj.— Taku masu nam ne spopelyty, — burknuv Inžener.— Pobačymo! — vidpoviv kriź zuby Koordynator i vystrelyv z vidstani dvoch krokiv.Dovkola stvola elektrožektora zatremtilo povitria. Sribnyj tulub myttiu vkryvsia

čornuvatymy pliamamy, v povitri zakružliala saža, ohydno zapachlo horilym mjasom,Ščoś zabuľkalo. Chimik jakuś myť dyvyvsia na ce zi zblidlym oblyččiam, a todi vidver-nuvsia j vidbih ubik. Kibernetyk pišov za nym. Rozriadyvšy svoju zbroju, Koordynatormovčky prostiah ruku do Inženerovoho elektrožektora.

Počornila tuša zapalasia j rozpliuščylasia, nad neju vyvsia dym, litaly plastivci kip-tiavy, buľkannia zminylosia potriskuvanniam, nače horilo polino, a Koordynator use ščenatyskav zanimilym paľcem spusk, až poky reštky peretvorylysia na bezformnu kupu po-pelu. Pidniavšy vhoru stvol elektrožektora, vin strybnuv u popil i počav rozkydaty johona vsi boky nohamy.

— Dopomožiť meni! — chrypko kryknuv tovaryšam.— Ja ne možu, — prostohnav Chimik.Vin stojav iz zapliuščenymy očyma, na čoli v nioho blyščaly kraplyny potu, oboma

rukamy vin schopyvsia za horlo, nemovby chotiv sebe zadušyty. Likar micno zcipyv zuby,až vony zaskrehotaly, i strybnuv u hariačyj popil slidom za Koordynatorom.

— A ja, dumaješ, možu?! — kryknuv toj.Likar, ne dyvliačyś pid nohy, toptav i toptav. Mabuť, vony maly dosyť kumednyj

vyhliad, pidstrybujučy na odnomu misci. Vony vtoptuvaly v grunt nedohorili hrudky,vtyskaly u nioho popil, potim zhribaly grunt z usich bokiv prykladamy elektrožektoriv,poky ne zasypaly ostanni slidy.

— Čym my krašči za nych? — zitchnuv Likar, koly vony na myť zupynylysia, obly-vajučyś potom i važko dychajučy.

— Vin na nas napav, — burknuv Inžener, z liuttiu j ohydoju vytyrajučy slidy kiptiavyz loža elektrožektora.

— Chodiť siudy! Vsiomu kineć! — kryknuv Koordynator.Tovaryši poviľno nablyzylysia do nych. U povitri plavav rizkyj smorid horiloho,

travjanysti lyšajnyky obvuhlylysia u velykomu diämetri.— A ščo z cym? — zapytav Kibernetyk, pokazujučy na ažurnu konstrukciju.Vona zdijmalasia nad nymy na vysotu čotyrioch poverchiv.— Sprobujemo zapustyty, — skazav Koordynator. V Inženera vid podyvu až oči na

loba polizly.— Jak?— Uvaha! — kryknuv Likar.Odne za odnym na tli haju zjavylysia troje osiajnych kolis. Liudy vidbihly na kiľka

krokiv vid konstrukciji j zaliahly. Koordynator pereviryv stan zariadnyka j čekav, šyrokovperšyś liktiamy u šorstkyj moch. Ale kolesa pomynuly jich i pokotylysia dali.

— Pideš zi mnoju? — zapytav Koordynator, kyvajučy Inženerovi na hondolu, jakavysila za čotyry metry vid poverchni planety.

Toj movčky pidbih do konstrukciji, oboma rukamy vchopyvsia za oporu i, vsovujučyv otvory paľci, švydko poliz nahoru. Koordynator podersia slidom za nym. Inžener peršymopynyvsia pid hondoloju, potorkav odyn iz nyžnich vystupiv i ščoś počav tam robyty, —bulo čuty, jak metal dzeńkaje ob metal, — potim pidtiahnuvsia i znyk useredyni. Za chvy-lynu zvidty vysunulasia joho ruka, Koordynator schopyv jiji, i vony obydva opynylysianahori. Dosyť dovho ničoho ne dijalosia, narešti pjať rozchylenych peliustok poviľno stu-lylysia bez najmenšoho zvuku. Liudy vnyzu mymochiť zdryhnulysia j vidstupyly nazad.

— Ščo to bula za vohnenna kuľka? — obernuvsia Likar do Fizyka, jakyj ne vidryvavočej vid hondoly. Tam vorušylysia nevyrazni, movby skladeni vdvoje tini.

— Schože na maleńku kuliovu blyskavku, — povahavšyś, vidpoviv Fizyk.— Ale ž jiji vypustyla ta tvaryna!— Tak, ja tež bačyv. Može, ce jakeś tutešnie elektryčne… Hliań!Ažurnyj bahatokutnyk nespodivano zdryhnuvsia j zadzveniv, povertajučyś dovkola

svojeji vertykaľnoji osi. Vin trochy ne vpav, bo lapy, jaki pidtrymuvaly joho z dvoch bokiv,bezporadno rozjichalysia. V ostanniu myť, koly vin hrizno nachylyvsia, znovu ščoś zadz-venilo, cioho razu hostrym, vysokym zvukom, usia konstrukcija roztanula v osiajnomuobertanni, j slabkyj vitereć obviv tych, ščo sposterihaly za neju. Koleso obertalosia to švy-dko, to poviľniše, ale ne zrušuvalosia z miscia. Vono zarevlo, jak dvyhun velyčeznoho li-taka, kombinezony liudej, ščo stojaly viddalik, zalopotily pid povitrianym strumenem, ivony vidstupyly šče dali: odna, potim druha oporni lapy pidnialysia j znykly v svitlianomuvychori. Raptom, mov vykynute z prašči, velyčezne koleso pomčalo boroznoju, vyskočyloz neji j nespodivano zahaľmuvalo. Vono rylo j vykydalo grunt, strachitlyvo revučy, chočposuvalosia poviľno. Za jakuś chvylynu vono znovu vskočylo v boroznu, pomčalo po nij zkarkolomnoju švydkistiu j čerez kiľkanadciať sekund obernulosia na maleńkyj tremtlyvyjvohnyk na schyli pid lisom.

Povertajučyś, koleso šče raz vyskočylo z prokladenoji borozny j znovu popovzlo li-nyvo, movby z natuhoju, otočene bilia osnovy chmarkoju vššduvanoho v povitria pereme-lenoho gruntu.

Znovu prolunav dzvin, z osiajnoho vychoru vysunulasia tonka ažurna konstrukcija,hondola vidkrylasia, z neji vychylyvsia Koordynator i poklykav:

— Pidijmajtesia nahoru!— Ščo? — zdyvuvavsia Chimik, ale Likar myttiu vse zrozumiv.— Pojidemo na cij štukovyni.— A my tam pomistymosia? — zapytav Kibernetyk, trymajučyś za metalevu oporu.Likar tym časom dersia nahoru.— Jakoś pomistymosia, zalaźte!Kiľka dyskiv promčalo popid hajem, ale žoden z nych, zdavalosia, ne zvertav na

liudej nijakoji uvahy, V hondoli bulo duže tisno, četvero šče jakoś pomiščalosia, prote dliašistioch miscia ne bulo, tomu dvom dovelosia liahty nyć na vvihnute dno. Znajomyj hir-kuvatyj zapach nepryjemno zaloskotav u nizdri, liudy raptom usvidomyly vse, ščo stalo-sia, i jichnia žvavisť zhasla. Likar i Chimik ležaly, čerez te vony ničoho ne bačyly. Pidnymy buly vydovženi, zjednani v formi čovna plyty, nad holovamy prolunav pronyzlyvyjsvyst, i vony vidčuly, ščo mašyna ruchajeťsia. Majže zrazu plyty dna, na jakych vony le-žaly, staly zovsim prozorymy, i z vysoty dvoch poverchiv vony pobačyly rivnynu, movbyplyvly nad neju v povitrianij kuli. Dovkola ščoś hulo, Koordynator hariačkovo peremo-vliavsia z Inženerom; obom jim dovelosia pryjniaty nepryrodni, duže nezručni pozy biliaperepončastoho vystupu v nosi hondoly, ščob keruvaty jiji ruchamy. Čerez kožni kiľkachvylyn vony zminiuvaly odyn odnoho v nejmovirnij tisnoti, i todi Fizykovi j Kibernety-kovi dovodylosia majže liahaty na tych, ščo ležaly na dni.

— Jakyj pryncyp diji cijeji štukovyny? — zapytav Chimik Inženera, jakyj, zastro-myvšy obydvi ruky v hlyboki otvory perepončastoji vypuklosti, utrymuvav koleso na pri-amij liniji.

Koleso švydko ruchalosia boroznoju, prokladenoju sered polia. Z hondoly vzahali nebulo vydno, jak vono obertajeťsia — zdavalosia, vono plyve v povitri.

— Ujavlennia ne maju, — prostohnav Inžener. — U mene sudomyť ruky, tvojačerha! — I vin vidsunuvsia, zviľniajučy misce Koordynatorovi.

Veletenśke revuče koleso zatremtilo, vyskočylo z borozny, rizko zahaľmuvalo j po-čalo kruto povertaty. Koordynator nasylu zasunuv ruky v otvory sternovoho prystroju,za myť vyviv hihantśku dzyhu z viražu, i jomu vdalosia znovu vskočyty v boroznu. Teperkoleso pomčalo švydše.

— Čomu cia štukovyna jide tak poviľno poza boroznoju? — znovu zapytav Chimik.Ščob ne vtratyty rivnovahy, vin spyravsia na pleči Inženera; miž joho rozčepirenymy no-hamy ležav Likar.

— Kažu tobi, ščo ne maju nijakisińkoho ujavlennia pro ce! — vyhuknuv Inžener,masujučy sobi kysti ruk, na jakych červonily kryvavi sadna v tych misciach, ščo ledvevchodyly v otvory sternovoho prystroju. — Rivnovahu vona utrymuje za pryncypom hiro-skopa, a biľše ničoho ja ne znaju.

Druhe pasmo pahorbiv lyšylosia pozadu. Miscevisť dobre prohliadajeťsia z vysoty —zreštoju, vona bula častkovo znajoma jim z pišoji prohulianky. Dovkola kabiny svystiv leďpomitnyj obid. Borozna raptom počala zminiuvaty napriamok, otož jakščo vony chotilypovernutysia do rakety, z neji treba bulo zvertaty vbik. Švydkisť vidrazu vpala, koleso nerobylo teper naviť i dvadciaty kilometriv za hodynu.

— Poza boroznoju vony, po suti, bezporadni, pro ce treba pamjataty! — vyhuknuvInžener, perekryvajučy svyst i derenčannia.

— Zmina! Zmina! — skomanduvav Koordynator.Cioho razu manevr projšov dosyť hladko. Na krutyj schyl vony pidijmalysia duže

poviľno, nenabahato švydše, niž do?bryj pišak. Inžener vidšukav u dolyni vyjimku, jakavela do rivnyny. Koleso vže vjiždžalo pid navysli nad hlynystym zsuvom dereva, jak rukyjomu raptom zvela sudoma.

— Chapaj! — pronyzlyvo kryknuv vin i vyrvav ruky z otvoriv.Koordynator kynuvsia majže naoslip, ščob zaminyty joho, veletenśke koleso nachy-

lylosia j nebezpečno nablyzylosia do rudoho urvyšča. Znenaćka ščoś zaskrehotalo, pro-lunav ohlušlyvyj trisk, svystiačyj mlyn začepyv kronu dereva, v povitri zakružlialy pola-mani hilky, hondola rizko pidskočyla j z pekeľnym hurkotom perekynulasia na bik. Vy-rvane z korinniam derevo zdijnialosia kronoju v nebo, ostannij obert oboda špurnuv johovnyz, tysiači puzyrčastych lystočkiv z syčanniam polopalysia, nad potroščenoju konstruk-cijeju, ščo kuxamy zarylasia v kruču, zdijnialasia chmara biluvatych, schožych na por-chavku nasinyn, i vse zatychlo. Vmjatym bokom hondola vperlasia v krutyj schyl.

— Ekipaž? — mašynaľno zapytav Koordynator, trusnuvšy holovoju, bo vucha v ni-oho buly nemovby zakladeni vatoju, — joho syľno ohlušylo.

Vin vraženo dyvyvsia na kluby biliastych porošynok, jaki kružlialy dovkola joho ob-lyččia.

— Peršyj, — prostohnav Inžener i počav pidijmatysia z pidlohy.— Druhyj, — dolynuv znyzu holos Fizyka.— Tretij, — ledve vymovyv Chimik, zatyskajučy rot — na pidboriddia jomu stikala

krov.— Četvertyj, — skazav Kibernetyk; joho vidkynulo nazad, ale z nym ničoho ne sta-

losia.— Pja…tyj, — probeľkotiv Likar, jakyj ležav pid usima, na samomu dni hondoly.I raptom usi vybuchnuly jakymś naviženym smichom.Vony ležaly odyn na odnomu, prysypani tovstym šarom loskitlyvych, puchnastych

nasinyn, jaki potrapyly do hondoly čerez horišni ščilyny. Inžener syľnymy udaramy na-mahavsia rozkryty jiji peliustky. Vsi, točniše ti, jaki mohly, jakščo jim dozvolialo misce,vperlysia plečamy, rukamy, spynamy v prohnutu poverchniu. Obšyvka zatremtila, po-čuvsia slabkyj trisk, ale hondola ne vidčynialasia.

— Znovu? — spokijno zapytav Likar, jakyj ležav na dni j ne mih naviť povoruchnu-tysia. — Nu znajete, meni ce vže nabrydlo! Hej, chto tam — zaraz že zliź iz mene, čuješ?

Choča stanovyšče bulo nevesele, vsi dijaly v jakomuś hariačkovomu zbudženni —spiľnymy zusylliamy vyrvaly hrebinčastu ramu speredu j počaly rozmireno byty neju,mov taranom, u verchniu peliustku. Vona hnulasia, vkryvalasia umjatynamy, ale ne pid-davalasia.

— Z mene vže dosyť, — serdyto burknuv Likar i napružyvsia, sylkujučyś ustaty.V ciu myť pid nym ščoś trisnulo, i vsi posypalysia vnyz, mov styhli hruši. Skotylysia

po pjatymetrovomu schylu až na samisińke dno jaru.— Nikomu ničoho ne stalosia? — zapytav Koordynator, veś vymaščenyj hlynoju, i

peršyj pidchopyvsia na nohy.— Ni, ale… ale ty veś u krovi, anu pokažysia! — zanepokojeno skazav Likar.U Koordynatora j spravdi bula hlyboko rozsičena škira na holovi, rana dochodyla až

do seredyny loba. Likar perevjazav joho, jak zumiv; inši vidbulysia synciamy, a Chimik

spliovuvav krovju — vin prykusyv sobi hubu. Usi šestero rušyly v napriamku rakety, na-viť ne ozyrnuvšyś na potroščene koleso.

5Sonce vže torkalosia obriju, koly vony distalysia do nevelykoho pahorba. Raketa vi-

dkydala dovhu tiń, jaka hubylasia daleko v piskach rivnyny. Pered tym jak uvijty dosere-dyny, reteľno ohlianuly miscevisť, prote ne znajšly žodnych slidiv, jaki svidčyly b, ščo tutchtoś pobuvav za jichnioji vidsutnosti. Napivavtomat ustyh očystyty bokovi korydory jbibliöteku, perš niž beznadijno zahruz u tovstomu šari plastykovych i sklianych skalok,ščo vstelialy pidlohu laboratoriji.

Pislia večeri, jaku vony prokovtnuly prosto-taky blyskavyčno, Likarevi dovelosiazašyty na holovi v Koordynatora ranu, bo vona vse šče ne perestavala krovotočyty. Chimiktym časom ustyh zrobyty analiz vody, začerpnutoji v strumku, j perekonavsia, ščo vonaprydatna dlia pyttia, choč mistyť značnu domišku solej zaliza, jaki psujuť smak.

— Teper my možemo narešti poradytysia, — zajavyv Koordynator.Usi povsidalysia v bibliöteci na naduvnych poduškach, Koordynator z perevjazanoju

holovoju — v centri.— Ščo my znajemo? — počav vin. — My znajemo, ščo planeta naselena rozumnymy

istotamy, jakych Inžener nazvav duplexamy. Cia nazva ne vidpovidaje tomu, ščo… ale cene tak važlyvo. My zitknulysia z takymy projavamy cyvilizaciji «duplexiv»: po-perše, zavtomatyčnym zavodom, jakyj my vyznaly rozrehuliovanym i pokynutym, — teper ja nezovsim cioho peven; po-druhe, z dzerkaľnymy kupolamy nevidomoho pryznačennia napahorbach; po-tretie, zi ščohlamy, jaki vyprominiujuť ščoś, — imovirno, jakyjś vyd ener-giji, — jichnie pryznačennia nam tež poky ščo nevidome; po-četverte, z jichnimy trans-portnymy zasobamy, pryčomu odyn iz nych, koly nas atakuvaly, my zachopyly, pryvely vruch i rozbyly; po-pjate, my bačyly zdaleku jichnie misto, pro jake ne možna skazaty ni-čoho konkretnoho; po-šoste, napad, pro jakyj ja zhaduvav, vyhliadav tak: «duplex»naćkuvav na nas, nu, skažimo tvarynu, mabuť, naležno vydresyruvanu, vona vystrelyla vnas. čymoś schožym na maleńku kuľkovu blyskavku j keruvala neju na vidstani, poky myne spalyly jiji žyvcem. Narešti, po-siome, my buly svidkamy toho, jak zasypaly riv-mohylu,povnu mertvych til žyteliv planety. Ce vse — naskiľky ja pryhaduju. Popravte mene abodopovniť moju rozpoviď, jakščo ja pomylyvsia abo ščoś propustyv.

— U pryncypi, vse majže… — ozvavsia Likar. — Za vyniatkom toho, ščo stalosiapozavčora na korabli…

— Tvoja pravda. Vyjavylosia, ščo ty mav raciju — te stvorinnia bulo hole. Možlyvo,vono prosto namahalosia deś zachovatysia — i v paničnij uteči zapovzlo v peršyj-lipšyjotvir, a ce buv jakraz tuneľ, ščo viv do seredyny našoji rakety.

— Cia hipoteza nastiľky spokuslyva, naskiľky j nebezpečna, — vidpoviv Likar. —My, liudy, rozmirkovujemo j rozumijemo po-zemnomu i čerez te možemo prypustytysiaserjoznych pomylok, pryjmajučy čužu vydymisť za svoju istynu, tobto ukladajučy pevnifakty v schemy, pryvezeni z Zemli. Ja absoliutno peven, ščo vsi my siohodni vranci dumalyod. ne j te same: my natknulysia na mohylu žertv nasyľstva, vbyvstva, ale naspravdi nija, ni my vsi ne znajemo…

— Ty povtoriuješ ce, choča j sam ne viryš… — zbudženo počav Inžener, ale Likarurvav joho:

— Mova zaraz ne pro te, v ščo ja viriu. Jakščo vira deś i spravdi javno ne do reči, tosame tut, na Edemi. Hipoteza pro «naćkovuvannia» elektryčnoho psa, napryklad…

— Tobto jak?

— Ty nazyvaješ ce hipotezoju? Ale ž ce fakt! — majže odnočasno vyhuknuly Chimiki Inžener.

— Vy pomyliajeteś. Čomu vin na nas napav? My ničoho pro ce ne znajemo. Možlyvo,svojim vyhliadom my nahadujemo jomu jakychoś tutešnich tarhaniv abo zajciv… A u vas,— darujte, v nas, — cej ahresyvnyj včynok nehajno asocijuvavsia z tym, ščo my bačylyraniše j ščo spravylo na nas take pryholomšlyve vražennia — my vtratyly zdatnisť spo-kijno mirkuvaty.

— A jakby my zberehly jiji j ne vidkryly nehajno strilianynu, naš popil rozvivavsia bzaraz tam, pid liskom, chiba ni? — hnivno vyhuknuv Inžener.

Koordynator movčav, perevodiačy pohliad z odnoho na inšoho.— My zrobyly te, ščo povynni buly zrobyty, ale cilkom imovirno, ščo stalosia nepo-

rozuminnia — z oboch bokiv… Vam zdajeťsia, ščo vsi kubyky holovolomky vže na misci?A cej zavod, bucimto pokynutyj kiľkasot rokiv tomu j rozrehuliovanyj sam soboju? Jakbuty z nym? Kudy podity cej kubyk?

Dovho panuvala movčanka.— Ja vvažaju, ščo Likar bahato v čomu maje raciju, — ozvavsia narešti Koordynator.

— My znajemo šče duže malo. Sytuacija dlia nas veľmy spryjatlyva. Naskiľky možna su-dyty, vony ne znajuť pro nas ničoho, jak ja hadaju, holovnym čynom čerez te, ščo žodna zjichnich dorih, cych borozen, ne prochodyť poblyzu našoji rakety. Odnak važko rozracho-vuvaty, ščo takyj stan tryvatyme dovho. Ja chotiv by poprosyty vas zvažyty naše stano-vyšče z cijeji točky zoru j vyslovyty svoji propozyciji.

— Zaraz my v cij rujini, po suti, bezzachysni. Vystačyť jak slid zašpuntuvaty tuneľ,i my podušymosia tut, mov myši. Same z ohliadu na te, ščo peršoji-lipšoji myti nas možuťvyjavyty, bažano ne hajaty ni chvylyny. I choč hipoteza pro ahresyvnisť «duplexiv» — cetiľky moja zemna fantazija, — iz zapalom movyv Inžener, — ja vse ž taky ne zdaten mir-kuvaty inakše j proponuju, točniše, vymahaju nehajno prystupyty do remontu vsich sys-tem i zapusku ahrehativ.

— Skiľky, po-tvojemu, ce zabere v nas času? — perebyv joho Likar.Inžener zavahavsia.— Ot bačyš… — stomleno zitchnuv Likar. — Naviščo nam obmaniuvaty samych

sebe? Nas vyjavliať raniše, niž my zakinčymo remont, bo, choč ja j ne fachiveć, meni zda-jeťsia, ščo myne kiľka dovhych tyžniv…

— Na žaľ, ce pravda, — pidtrymav joho Koordynator. — Krim toho, nam dovedeťsiapopovnyty zapasy vody, ne kažučy vže pro klopoty, kotrych zavdasť nam cia radiöaktyvnavoda, jaka zalyla nyžnij vidsik. Nevidomo takož, čy zmožemo my vyhotovyty vse, ščo nambude potribne dlia usunennia poškodžeń.

— Novoji vylazky nam javno ne mynuty, — pohodyvsia z nym Inžener, — i to, ma-buť, ne odnijeji. A vtim, vylazky možna zdijsniuvaty vnoči. Krim toho, chtoś iz nas, —skažimo, dvoje, — povynen postijno perebuvaty v raketi. Ale čomu hovorymo tiľky my?— nespodivano zvernuvsia vin do trioch movčaznych sluchačiv.

— U pryncypi, my povynni jaknajïntensyvniše praciuvaty v raketi j vodnočas dosli-džuvaty tutešniu cyvilizaciju, — nekvaplyvo movyv Fizyk. — Ci zavdannia značnoju mi-roju superečať odne odnomu. Kiľkisť nevidomych taka velyka, ščo naviť stratehičnyj roz-rachunok tut nebahato dopomože. Odne ne pidliahaje sumnivu: ryzyku, ščo mežuje z ka-tastrofoju, nam ne unyknuty, choč by jakyj my vybraly sposib Dij.

— Ja baču, do čoho vy prahnete, — tym samym nyźkym, stomlenym holosom skazav

Likar. — Chočete perekonaty samych sebe, ščo my povynni zdijsniuvaty novi vylazky,majučy zmohu zavdavaty mohutnich, tobto atomnych, udariv. Pevna rič, z metoju samo-oborony. Oskiľky ce skinčyťsia tym, ščo proty nas povstane vsia planeta, ja ne maju ani-jakisińkoho bažannia braty učasť u takomu pirrovomu počynanni, jake zalyšyťsia pirro-vym, naviť jakščo jim nevidoma atomna energija… A za ce až nijak ne možna poručytysia.Jakoho rodu dvyhun pryvodyv u ruch te koleso?

— Ne znaju, — vidpoviv Inžener, — ale ne atomnyj. Cioho ja majže peven.— Za ce «majže» my možemo poplatytysia žyttiam, — skazav Likar i, vidkynuvšyś

nazad, zapliuščyv oči j prychylyv holovu do perekošenoji knyžkovoji polyci, usim svojimvyhliadom pidkresliujučy, ščo ne maje nijakisińkoho bažannia pidtrymuvaty dali ciu roz-movu.

— Kvadratura kola, — burknuv Kibernetyk.— A ščo jakby my sprobuvaly… vstanovyty kontakt? — nekvaplyvo movyv Chimik.Likar siv rivno i, dyvliačyś na nioho, skazav:— Spasybi tobi. A ja vže spravdi počav poterpaty, ščo cioho nichto ne zapronuje!— Ale ž probuvaty vstanovyty kontakt označaje viddatysia jim u ruky! — vyhuknuv

Kibernetyk, pidchopliujučyś z miscia.— Čomu? — bajduže perepytav Likar. — My možemo spočatku ozbrojitysia, naviť

atomnymy vyprominiuvačamy, ale ne pidkradatymemosia vnoči do jichnich mist čy zavo-div.

— Harazd, harazd… I jak že ty ujavliaješ sobi taku sprobu vstanovlennia kontaktu?— Ehe ž, skažy, — dokynuv Koordynator.— Ja zhoden, ščo my ne povynni jiji forsuvaty, — vidpoviv Likar. — Čym biľše

prystrojiv na korabli my vstyhnemo polahodyty, tym, zvisno, krašče. Nam potribna takožzbroja — choč ce j neobovjazkovo povynni buty atomni vyprominiuvači… Potim chtośzalyšyťsia v raketi, a častyna, — skažimo, troje, — vyrušyť do mista. Dvoje zalyšaťsiazzadu j sposterihatymuť za tretim, jakyj sprobuje vstanovyty kontakt z žyteliamy…

— Ty duže detaľno vse produmav. Mabuť, ty vyrišyv i te, chto pide do mista, —lychovisnym holosom skazav Inžener.

— Tak. I ce tež.— A ja ne dozvoliu tobi na mojich očach zdijsnyty samohubstvo! — vyhuknuv Inže-

ner i, pidchopyvšyś z miscia, pidskočyv do Likaria.Toj naviť ne pidviv holovy.Inžener veś tremtiv. Tovaryši vperše bačyly joho takym zbudženym.— Jakščo my vže perežyly — vsi! — taku katastrofu, jakščo nam poščastylo vybraty-

sia z cijeji mohyly, na jaku obernulasia naša raketa, jakščo vže my vcilily, nejmovirnoryzykujučy pid čas cych lehkovažnych vylazok, tak nače cia planeta — čuža planeta! —misce dlia pryjemnych prohulianok, to, ja spodivajusia, ne dlia toho, ščob čerez jakiś na-viženi fantaziji, čerez majačniu… — Vin až zadychavsia vid hnivu. — Ja znaju, pro ščo tydumaješ! — kryčav vin, styskajučy kulaky. — Misija liudyny! Humanizm! Liudyna seredzirok! Blahorodstvo! Ty naviženeć! I tvoji idejky tež naviženi! Nichto ne chotiv nas sio-hodni vbyty! I nichto ne zasypav nijakoji masovoji mohyly! Ščo? Pravda? Ščo? — Inženernachylyvsia nad Likarem.

Toj hlianuv na nioho, j vin zamovk.— Nas chotily vbyty. I cilkom možlyvo, ščo ce bula mohyla zakatovanych, — skazav

Likar, i vsi pobačyly, jakych velyčeznych zusyľ koštuvalo jomu zberihaty spokij. — A pity

do mista treba.— Pislia toho, ščo my zrobyly? — zdyvuvavsia Koordynator.Likar zdryhnuvsia.— Tak, — zitchnuv vin. — My spalyly trup… tak. Robiť te, ščo vvažajete pravyľnym.

Vyrišujte. Ja… pidkoriajuś.Vin ustav i, perestupyvšy horyzontaľno vidčyneni dveri, vyjšov. Začynyv dveri za

soboju. Vsi šče chvylynu dyvylysia jomu vslid, movby spodivajučyś, ščo vin peredumaje jpoverneťsia.

— Ty daremno tak skypiv, — tycho dokoryv Inženerovi Koordynator.— Ty ž dobre znaješ… — počav toj, ale, hlianuvšy Koordynatorovi u viči, povtoryv

išče tychiše: — Tak. Daremno.— Likar maje raciju v odnomu, — skazav Koordynator i popravyv na holovi po-

vjazku. — Te, ščo my vyjavyly na pivnoči, nijak ne zhodžujeťsia z tym, ščo my bačyly naschodi. Misto znachodyťsia vid nas pryblyzno na takij samij vidstani, jak i zavod, — popriamij jakychś trydciať — trydciať pjať kilometriv.

— Biľše, — zauvažyv Fizyk.— Možlyvo. Čerez te ja ne dumaju, ščob na pivdni čy na zachodi znachodylysia tak

samo blyźko pevni elementy jichnioji cyvilizaciji, bo z cioho vyplyvalo b, ščo my vpaly vsamisińkomu centri jakohoś lokaľnoho «pustyšča cyvilizaciji», «porožneči cyvilizaciji» zdiämetrom u šistdesiat kilometriv. Ce bulo b nadto dyvno, a otže j nepravdopodibno. Vyzi mnoju zhodni?

— Tak, — ni na koho ne dyvliačyś, skazav Inžener.— Tak, — kyvnuv holovoju Chimik i dodav: — Z samoho počatku treba bulo rozmo-

vliaty takoju movoju.— Ja podiliaju dokory Likarevoho sumlinnia, — protiažno movyv Koordynator, —

ale joho propozyciju vvažaju najivnoju j nezastosovnoju ščodo našoji sytuaciji. Vona netoho rivnia. Pravyla1 vstanovlennia kontaktu z čužymy istotamy vam vidomi, prote vonyne peredbačajuť sytuaciji, v jakij opynylysia my — majže bezzbrojni žertvy, meškanci za-rytych u grunt ulamkiv, pevna rič, my povynni vidremontuvaty svij korabeľ, ale vodnočaside zmahannia, chto švydše zbere informaciju — my čy vony. Dosi poperedu buly my.Toho, chto na nas napav, my znyščyly. My ne znajemo, čomu vin ce zrobyv. Može, my jspravdi nahadujemo jakychoś jichnich vorohiv — ce tež treba, v miru možlyvosti, perevi-ryty. Z ohliadu na te, ščo zapusk korablia v najblyžčomu majbutniomu nereaľnyj, my po-vynni buty hotovymy do vsioho. Jakščo cyvilizacija, kotra nas otočuje, dosyť vysoko roz-vynena, — a ja hadaju, ce same tak, — te, ščo ja zrobyv… ščo zrobyly my; v kraščomu razitiľky trochy viddalyť moment, koly nas vyjavliať. Otož holovni svoji zusyllia my povynnizaraz zoseredyty na ozbrojenni.

— Čy možna ščoś skazaty j meni? — ozvavsia Fizyk.— Kažy.— Ja chotiv by povernutysia do Likarevoji točky zoru. Vona, ja b skazav, perš za vse

emociönaľna, odnak za neju stojať takož dejaki arhumenty. Vy vsi znajete Likaria. Menizdajeťsia, vin ne buv by v zachoplenni vid toho, ščo ja možu skazaty na zachyst joho pro-pozyciji, ale ja vse ž taky skažu. Tak ot: zovsim ne bajduža sytuacija, v jakij vidbudeťsiaperšyj kontakt miž namy j nymy. Jakščo vony pryjduť siudy, to pryjduť po… našych sli-dach. Todi pro kontakt hodi bude j dumaty. Poza vsiakym sumnivom, vony na nas napa-

duť, i my zmušeni budemo borotysia za žyttia. Jakščo ž my pidemo do nych, šans vzaje-morozuminnia, choč i nevelykyj, use ž taky isnuvatyme. Otže, z stratehičnoji točky zorukrašče zberehty iniciätyvu j aktyvnisť, nezaležno vid toho, jaki možna vyslovliuvaty z ci-oho pryvodu mirkuvannia moraľnoho charakteru.

— Nu harazd, a jak ce vyhliadatyme na praktyci? — zapytav Inžener.— Na praktyci poky ščo ničoho ne zminyťsia. Nam potribna zbroja, i to jakomoha

švydše. Ideťsia pro te, ščob, ozbrojivšyś, my prystupyly do sprob ustanovyty kontakt… Alene na doslidženij terytoriji.

— Čomu? — zdyvuvavsia Koordynator.— Bo cilkom imovirno, ščo, perš niž my doberemosia do mista, nas prymusiať byty-

sia. Nemožlyvo vstanovyty kontakt z istotamy, jaki hasajuť u tych dyskach, — ce najhiršiumovy, jaki tiľky možna sobi ujavyty.

— A zvidky ty znaješ, ščo v inšomu misci nas čekaje ščoś krašče?— Ja cioho ne peven, ale znaju, ščo na pivnoči j na schodi nam šukaty ničoho. Pry-

najmni poky ščo.— Ce my šče obmirkujemo, — skazav Koordynator. — Ščo dali?— Treba pryvesty v diju Zachysnyka, — skazav Chimik.— Skiľky ž ce zabere času? — obernuvsia Koordynator do Inženera.— Ne možu skazaty. Bez avtomativ my do nioho naviť ne doberemosia. Vin važyť

čotyrnadciať tonn. Chaj Kibernetyk skaže.— Ščob joho pereviryty, meni treba dva dni. Jak minimum, — pidkreslyv Kibernetyk

ostannie slovo. — Ale speršu ja povynen pryvesty v diju avtomaty.— Za dva dni ty zapustyš usi avtomaty? — z sumnivom perepytav Koordynator.— Nu ščo ty! Dva dni v mene zajme lyše Zachysnyk — pislia toho jak ja zapušču

choča b odyn avtomat. Remontnyj. A meni potribnyj išče odyn — vantažnyj. Ščob johopereviryty, meni treba šče dva dni. I vrachujte, ja ne znaju, čy vzahali vdasťsia joho za-pustyty.

— A čy ne možna vyjniaty iz Zachysnyka serdečnyk i vstanovyty joho za tymčasovojubroneju tut, na pahorbi, pid zachystom korpusu? — rozpytuvav dali Koordynator, hli-anuvšy na Fizyka.

Toj pochytav holovoju:— Ni. Kožnyj polius serdečnyka važyť ponad tonnu. Krim toho, my ne protiahnemo

jich čerez tuneľ.— Tuneľ možna rozšyryty.— Vony ne prolizuť u liuk. A vid vantažnoho liuka do poverchni pjať metriv, i vin

zalytyj vodoju z kormovoji cysterny, jaka dala teču, ty ž znaješ.— Ty pereviryv radiöaktyvnisť cijeji vody? — pocikavyvsia Inžener.— Tak. Stroncij, kaľcij, cerij, izotopy bariju i vse, ščo tiľky chočeš. Jiji ne možna ni

spustyty — ce zarazylo b veś grunt u radiüsi čotyriochsot metriv, — ni očystyty, poky vantyradiätorach ne bude spravnych fiľtriv.

— A ja ne možu očystyty fiľtry bez mikroavtomata, — dokynuv Inžener.Koordynator, jakyj perevodyv pohliad z odnoho na inšoho, v miru toho, jak vony

vyslovliuvaly svoji mirkuvannia, skazav:— Spysok našych «nemožlyvostej» čymalyj, ale ce bajduže. Dobre, ščo my rozhli-

anuly joho z cioho boku — ja maju na uvazi zbroju. Otže, nam poky ščo zalyšajuťsia vy-prominiuvači, tak?

— Jaki ce vyprominiuvači, — z notkamy rozdratuvannia v holosi skazav Inžener. —Ne obmaniujmo samych sebe. Likar zdijniav čerez nych takyj halas, nače my zbyralysiarozpočaty tut atomnu vijnu. Pevna rič, iz nych možna vykydaty zbahačenyj rozčyn, aledaľnisť jichnioji diji ne perevyščuje semysot metriv. Ce ručni polyvaľnyci, ne biľše, dotoho ž nebezpečni dlia striľcia, jakščo vin ne maje na sobi broniovanoho skafandra. Abroniovanyj skafandr važyť sto trydciať kilogramiv.

— Spravdi, v nas na bortu vsi reči strašenno važki, — skazav Koordynator takymtonom, ščo nichto ne zrozumiv, čy vin hluzuje, čy, može, hovoryť cilkom serjozno. — Tyzrobyv cej rozrachunok? — obernuvsia vin do Fizyka.

— Zrobyv. Je šče takyj variänt: dva vyprominiuvači, viddaleni odyn vid odnoho nemenš jak na sto metriv, striliajuť tak, ščob obydva vykynuti potoky perechreščuvalyś nacili. Todi z oboch subkrytyčnych potokiv vynykaje nadkrytyčna masa j vidbuvajeťsia lan-ciuhova reakcija.

— Ce dobre dlia rozvahy na polihoni, — zauvažyv Chimik. — Ščo ž do mene, to jane ujavliaju sobi takoji točnosti v poliovych umovach.

— Vychodyť, u nas nemaje vzahali nijakych atomnych vyprominiuvačiv? — zdy-vuvavsia Kibernetyk i podavsia vpered, veś až tipajučyś vid zlosti. — To naviščo ž bulavsia cia dyskusija, superečka, svarka pro te, čy povynni my vyrušaty ozbrojeni do zubiv,čy, navpaky, holiruč? Ja baču, my prosto vedemo z vamy pusti balačky!

— Ja zhoden, ščo my bahato čoho robymo ne podumavšy, — tak samo spokijno ska-zav Koordynator. — Ščo robyly tak dosi, — dodav vin. — Ale dali taku rozkiš my ne mo-žemo sobi dozvolyty. Vse ce ne zovsim tak, jak ty kažeš, — obernuvsia vin do Kibernetyka,— bo isnuje peršyj variänt vykorystannia vyprominiuvačiv — vykyd polovyny jemkostirezervuara. Todi ciľ vybuchne. Tiľky treba striliaty z nadijnoho ukryttia j zavždy na ma-xymaľnu vidstań.

— Vychodyť, pered tym, jak vidkryty vohoń, treba zakopatysia na metr uhlyb, tak?— Ščonajmenše na pivtora metra, z dvometrovym brustverom, — utočnyv Fizyk.— Nu, ce dobre v pozycijnij vijni. A pid čas vylazky ce ne maje nijakoho sensu, —

znevažlyvo skazav Chimik.— Ty zabuvaješ pro naše stanovyšče, — vidparyruvav Koordynator. — Jakščo vy-

nykne neobchidnisť, buď-chto z nas, ozbrojenyj vyprominiuvačem, prykryje vidstup tova-ryšiv.

— Ščo? Bez metrovych brustveriv?— Jakščo ne vystačyť času, ščob nasypaty jich, to bez. Vony chvylynu pomovčaly.— Skiľky v nas išče prydatnoji dlia vžytku vody? — pocikavyvsia raptom Kiberne-

tyk.— Nepovnych tysiača dvisti litriv.— Ce duže malo.— Duže malo.— A teper prošu podavaty konkretni propozyciji, — ozvavsia Koordynator. Na joho

bilij povjazci vystupyla červona pliamka. — Naša meta — vriatuvaty sebe i… žyteliv pla-nety.

Zapala hlyboka tyša. Naraz usi holovy povernuly v odyn bik. Z-za stiny dolynulapryhlušena muzyka. Poviľni takty znajomoji vsim melodiji.

— Aparat uciliv?.. — zdyvovano prošepotiv Kibernetyk.Jomu nichto ne vidpoviv.

— Ja ždu, — nahadav pro sebe Koordynator. — Nichto ne vnosyť žodnych propozy-cij? Ščo ž, todi ja pryjmaju rišennia: vylazky naši tryvatymuť. Jakščo vdasťsia vstanovytykontakt za spryjatlyvych umov, to my zrobymo vse možlyve dlia vzajemorozuminnia. Našzapas vody nejmovirno malyj. Čerez brak transportnych zasobiv my ne možemo joho po-povnyty nehajno. Čerez te nam dovedeťsia rozdilytysia. Polovyna ekipažu praciuvatymev raketi, a druha polovyna doslidžuvatyme terytoriju. Zavtra rozpočnemo remont vsiudy-choda j montuvannia vyprominiuvačiv. Jakščo vstyhnemo, to vže vvečeri zdijsnymo vy-lazku na kolesach. Chto choče ščoś skazaty?

— Ja, — vidhuknuvsia Inžener. Ziščulyvšyś i zatulyvšy oblyččia doloniamy, vin, zda-valosia, dyvyvsia kriź ščilyny miž paľciamy na pidlohu. — Nechaj Likar zalyšyťsia v ra-keti…

— Čomu? — zdyvuvavsia Kibernetyk. Usi zrozumily, do čoho chylyť Inžener.— Vin… ne včynyť ničoho lychoho proty nas… jakščo ty ce maješ na uvazi, — po-

viľno j oberežno pidbyrajučy slova, skazav Koordynator. Červona pliama na joho povjazcitrochy zbiľšylasia. — Ty pomyliaješsia, jakščo hadaješ…

— Vin… može, davajte poklyčemo joho siudy? Ja ne choču tak…— Hovory, — skazav Koordynator.— Vy znajete, ščo Likar zrobyv tam… pid tym zavodom. Vin mih zahynuty.— Tak. Ale… vin jedynyj dopomih meni… roztoptaty… — Koordynator ne dokinčyv.— Ce pravda, — pohodyvsia Inžener, ne vidryvajučy doloń vid oblyččia. — Vvažajte,

ščo ja ničoho ne skazav.— Chto šče choče vziaty slovo? — zapytav Koordynator, trochy vyprostavšyś, i, tork-

nuvšyś rukoju povjazky, hlianuv na paľci.Muzyka za stinoju vse šče lunala.— Tut čy tam, na miscevosti — nevidomo, de my zustrinemosia z nymy raniše, —

prytyšenym holosom skazav Fizyk Inženerovi.— Može, kynemo žerebok? — zapytav Fizyk.— Ce nemožlyvo — lyšatyś zavždy povynni ti, v koho na korabli je robota, tobto

fachivci, — rišuče zaperečyv Koordynator, poviľno, jakoś nepevno počav pidvodytyś i ra-ptom zachytavsia.

Inžener pidskočyv, pidtrymav joho j zazyrnuv u viči.— Chlopci, — skazav vin, zsunuvšy brovy.Fizyk obniav Koordynatora z druhoho boku. Toj dozvolyv jim pidniaty sebe, rešta

tym časom rozkladaly na pidlozi podušky.— Ja ne choču ležaty, — zaprotestuvav Koordynator, ale oči v nioho buly zapliuš-

čeni. — Dopomožiť meni… Diakuju. Ničoho strašnoho, zdajeťsia, rozijšovsia šov.— Zaraz bude tycho, — skazav Chimik i rušyv do dverej.Koordynator šyroko rozpliuščyv oči:— Ni, ni, chaj hraje…Poklykaly Likaria. Vin zminyv povjazku na holovi v Koordynatora, naklav dodatkovi

skobky j dav jomu jakiś porošky. Potim usi uklalysia spaty v bibliöteci. Bulo vže majže dvihodyny noči, koly narešti pohasyly svitlo, i korabeľ porynuv u tyšu.

6Druhoho dnia vranci Fizyk z Inženerom spustyly z rezervu reaktora čotyry litry

zbahačenoho rozčynu uranovych solej. Važka ridyna znachodylasia v svyncevomu kontej-neri z kryškoju, jaku pidijmaly ščypciamy z dovhymy ručkamy; kontejner stojav poseredočyščenoji vže vid smittia laboratoriji. Fizyk j Inžener praciuvaly v nezhrabno rozdutychplastykovych zachysnych kostiumach i kysnevych maskach pid kapiušonamy. Vony sta-ranno vidmiriuvaly menzurkoju porciji cinnoji ridyny, stežačy za tym, ščob ne prolytyžodnoji krapli, bo lanciuhova reakcija mohla počatysia vže pry čotyrioch kubykach roz-čynu. Speciäľno vyduti kapiliarni trubky iz svyncevoho skla pravyly za zariadni prystrojidlia vyprominiuvačiv, jaki bulo zakripleno v štatyvach na stoli. Skinčyvšy robotu, Fizykličyľnykom Hejhera pereviryv hermetyčnisť zamkiv kontejnera, povertajučy na vsi bokykožen vyprominiuvač i strušujučy nym; vytoku ne bulo.

— Ne triščyť, use v normi, — zadovoleno skazav vin.Broniovani dveri radiöaktyvnoho schovyšča — svynceva plyta na osi — poviľno po-

vertalysia slidom za obertamy ručky. Fizyk j Inžener postavyly vseredynu posudynu zuranom i, koly klannuv zasuv, z polehkistiu zirvaly zi spitnilych oblyč kapiušony razomz maskamy.

Reštu dnia vony provovtuzylysia bilia vsiudychoda. Oskiľky dostup do vantažnoholiuka buv perekrytyj radiöaktyvnoju vodoju, vsiudychid dovelosia speršu rozibraty j počastynach vynesty tunelem na poverchniu, poperednio rozšyryty joho v dvoch najvužčychmisciach. Vsiudychid majže ne vymahav remontu, choč pered cym vin buv neprydatnyjdlia jizdy, bo pry zupynenomu atomnomu reaktori ne bulo radiöizotopnoji sumiši, jaka,vyrobliajučy strum, pryvodyla v ruch joho elektromotory. Ce bula mašyna, ne biľša zarozkladačku. V nij umiščalosia četvero liudej razom z vodijem, zzadu buv vidkrytyjgratčastyj bahažnyk na dvisti kilogramiv vantažu. Najchytromudriše buly vlaštovani ko-lesa, diämetr jakych možna bulo rehuliuvaty na chodu, pidkačujučy povitria v speciäľnišyny, vnaslidok čoho vony dosiahly naviť pivtorametrovoji vysoty.

Na pryhotuvannia sumiši paľnoho pišlo šisť hodyn, ale cym zajniata bula tiľky odnaliudyna, jaka stežyla za robotoju reaktora.

Inžener i Koordynator tym časom račkuvaly po pidpalubnych vośmydesiatymetro-vych tuneliach, pereviriajučy kabeli miž nosovoju rubkoju j rozpodiľnymy ahrehatamymašynnoho viddilennia. Na poverchni, pid zachystom rakety, Chimik ulaštuvav ščoś nazrazok pekeľnoji kuchni j varyv u žaromicnych posudynach jakuś maź, kotra buľkala naslabkomu vohni, nače hriaziovyj vulkan. Vin rozčyniav, plavyv i zmišuvav prosijaniulamky plastykiv, vyneseni vidramy z korablia, a viddalik uže čekaly matryci — vin zby-ravsia nanovo vidlyty potroščeni rozpodiľni ščyty navihacijnoji rubky. Dratuvavsia samna sebe j ne chotiv ni z kYcHM balakaty, bo perši vidlyvky vyjavylysia nadto krychkymy.

Koordynator, Chimik i Likar maly vyrušyty na pivdeń o pjatij, za try hodyny do na-stannia sutinkiv. Jak zavždy, vyjichaty včasno ne vdalosia — tiľky blyźko šostoji vse bulohotove j ukladene. Na četvertomu sydinni vlaštuvaly vyprominiuvač. Bahažu vzialy jako-moha menše, zate zzadu do bahažnyka prykripyly stolitrovu kanistru na vodu — biľša neprolizla čerez tuneľ.

Inžener, ozbrojivšyś velykym binoklem, pislia obidu vyliz na korpus korablia, jakyjstyrčav nad poverchneju planety, i oberežno podersia po niomu vhoru. Ščopravda, raketa

vvihnalasia v grunt pid zovsim nevelykym kutom, ale zavdiaky jiji dovžyni korma z vych-lopnymy soplamy vysila nad rivnynoju na vysoti dobrych dvoch poverchiv. Zručno vsivšyśmiž konično rozšyrenoju osnovoju verchnioho sopla j prohynom holovnoho korpusu, In-žener kriź binokľ speršu podyvyvsia nazad, potim poviv nym unyz, uzdovž osvitlenojisoncem veletenśkoji truby, de bilia čornoji pašči tuneliu stojaly liudy, ne biľši za žukiv, avidtak pidnis joho vhoru j ščiľno prytys obydva okuliary do očnych zapadyn. Bahatokratnezbiľšennia tremtilo vid napružennia ruk, otož, ščob zafixuvaty joho, treba bulo vpertysialiktiamy v kolina; ce vyjavylosia ne takoju prostoju spravoju. Do toho ž vin lehko mihpoletity zvidsy storčaka. Keramitova poverchnia, bez žodnoji podriapynky, bula taka hla-deńka j slyźka, ščo, zdavalosia, jiji vkryvav toneńkyj šar žyru. Inžener upersia profiliova-noju humovoju pidošvoju čerevyka u vypuklisť sopla j počav poviľno vodyty binoklem uz-dovž liniji obriju.

Rozpečene povitria tremtilo. Inžener majže fizyčno vidčuv tysk soniačnych prome-niv na oblyččia, koly hlianuv na pivdeń bez buď-jakoji nadiji ščoś tam pobačyty. Vin dužezradiv, koly Likar ochoče pryjniav Koordynatoriv plan, kotryj usi schvalyly. Vin sam roz-poviv Likarevi pro cej plan. Likar naviť sluchaty ne chotiv pro jakiś vybačennia j obernuvuse na žart. Inženera zdyvuvav, naviť biľše — vrazyv chiba kineć jichnioji rozmovy. Vonybuly tiľky vdvoch, i jomu vže zdavalosia, ščo jim nema čoho skazaty odyn odnomu, kolytoj, nače perebuvajučy v jakijś hlybokij zadumi, raptom torknuvsia joho hrudej:

— Ja chotiv tebe pro ščoś zapytaty… aha: čy znaješ ty, jak ustanovyty raketu verty-kaľno, koly my jiji vidremontujemo?

— Speršu nam dovedeťsia pryvesty v diju vantažni avtomaty j exkavator… — počavInžener, ale Likar urvav joho:

— Ty dobre znaješ, ščo ja ne rozbyrajusia v techničnych detaliach. Skažy meni tiľky,čy ty — ty sam, — znaješ, jak ce zrobyty?

— Tebe liakaje cyfra šistnadciať tysiač tonn, ehe ž? Archimed hotovyj buv perever-nuty Zemliu, majučy točku opory. My pidkopajemo raketu i…

— Daruj — ja pytaju tebe pro zovsim inše. Mene cikavyť ne te, čy tobi vidomi teo-retyčni abo praktyčni sposoby vzahali, a čy ty peven, ščo zumiješ ce zrobyty — počekaj!— i čy možeš ty daty meni slovo, ščo, vidpovivšy «tak», skažeš te, ščo dumaješ?

Inžener zavahavsia. V jichnij dosyť tumannij prohrami robit zalyšalosia šče dekiľkanejasnych punktiv, ale vin ščorazu perekonuvav sebe, ščo koly nastane čerha same cijeji,najskladnišoji fazy, jakoś bude. Perš niž vin ustyh ščoś vidpovisty, Likar poviľno vziavjoho ruku j stysnuv jiji.

— Ni, vže ne treba, — movyv vin. — Skažy, Henryku, ty znaješ, čomu tak kryčav namene? Ni, ni, ja tobi za ce ne dokoriaju! Bo ty takyj samyj jolop, jak i ja, tiľky ne chočeš uciomu pryznatysia. — Likar usmichnuvsia j raptom stav schožym na svoju studentśkufotografiju, jaku Inžener bačyv u nioho na stoli. — Credo, quia absurdum,10 — dodav vin.— Ty vyvčav latynu?

— Tak, — vidpoviv Inžener. — Ale ja vže vse zabuv.Likar zaklipav očyma, vidpustyv joho ruku j vidijšov ubik, a Inžener zalyšyvsia na

misci, jakuś myť išče vidčuvajučy teplo joho paľciv na svojij ruci; vin podumav, ščo Likarchotiv, mabuť, skazaty ščoś zovsim inše, i jakščo dobre zoseredytyś, to možna vidhadaty,

10 Viriu, tomu ščo ce absurd (lat.).

ščo naspravdi mav toj na uvazi, ale joho čomuś raptom ochopyly rozpač i strach. Na ščas-tia, Koordynator poklykav joho do mašynnoho viddilennia, de bulo stiľky roboty, ščo vnioho ne lyšalosia liudnoji sekundy na rozmirkovuvannia.

Teper Inžener pryhaduvav tu scenu j svoji vidčuttia, ale tak, nemovby jomu pro cechtoś rozpoviv. Ani na krok ne prosunuvsia dali. V binokľ jomu bulo vydno rivnynu, jakaaž do samisińkoho blakytnoho obriju zdymalasia plavnymy pahorbamy, pokarbovanymysmuhamy tinej. Učora vvečeri vin spodivavsia, biľše toho, buv peven, ščo jich znajduť iščo vranci dijdeťsia do bytvy. Ale cioho ne stalosia, i vin uže vkotre vyrišyv ne zvažaty nasvoji peredčuttia. Vin prymružyv oči, ščob krašče bačyty rivnynu. V podvijnych linzachvidbyvalysia hrupy strunkych sirych čaš; inodi jich zatulialy chmarky kuriavy, jaku zdi-jmav viter, — vydno, vin duv tam dosyť syľno, choča tut, na ciomu postu sposterežennia,Inžener zovsim joho ne vidčuvav. Pid linijeju obriju rivnyna postupovo perechodyla v pa-horby, ale vin ne mih iz pevnistiu skazaty, čy ce spravdi pahorby, čy, može, tiľky chmary,jaki proplyvajuť nad rivnynoju na vidstani dvanadciaty — pjatnadciaty kilometriv vid ni-oho, — tam majačily jakiś dovhi temni zhustky, čas vid času ščoś pidnosylosia vhoru jrozplyvalosia, ščezalo, kartyna bula taka nečitka, ščo važko bulo vyriznyty na nij ščośpevne, — ale v tomu, ščo vin bačyv, bula jakaś nezrozumila rytmičnisť; vin ne znav, ščoce take, odnak konstatuvav, ščo tam čerez pevni promižky času vidbuvajuťsia jakiś zminy;stežačy za sekundnoju strilkoju j za čerhovym postavanniam iz čohoś tumannoho jakohośtemnoho utvorennia, vin narachuvav visimdesiat šisť sekund.

Zachovavšy binokľ u futliar, Inžener rušyv unyz po keramitovych plytach, micnospyrajučyś na vsiu stupniu. Vin zrobyv, može, z desiatok krokiv, koly raptom počuv: zanym chtoś skradajeťsia. Vin tak rvučko obernuvsia, ščo vtratyv rivnovahu, vytiahnuvruky, zachytavsia i vpav na obšyvku. Perš niž ustyh pidvesty holovu, počuv vyrazno po-vtorenyj zvuk svoho padinnia.

Zhorbyvšyś, Inžener pidvivsia navkolišky.Za jakychoś devjať metriv vid nioho, na samisińkomu kraječku verchnioho sterno-

voho sopla, sydilo ščoś maleńke zavbiľšky z kišku j uvažno stežylo za nym. Ce zviriatko— vražennia, ščo vin bačyť pered soboju zviriatko, zjavylosia v nioho odrazu — malo blido-sire zdute čerevce, a ščo vono sydilo vyprostano, jak biločka, vin bačyv joho skladeni načerevci lapky — vsi čotyry, z kihtykamy, jaki kumedno schodylysia v samomu centri.Obideć keramitovoho sopla vono obchopliuvalo jakymś blyskučym, žovtavym, schožym nazastyhle žele, vidrostkom, ščo styrčav iz kincia joho tuluba. Sira kruhla košača holivka nemala ni mordočky, ni očej, ale vsia bula vsypana čornymy blyskučymy biserynkamy, načepodušečka z bezliččiu husto povtykuvanych u neji špyliok. Inžener pidchopyvsia, stupnuvtry kroky v bik zviriatka, takyj pryholomšenyj, ščo majže zabuv, de stojiť, i počuv potrijnulunu, nače vidhomin vlasnoji chody. Vin zrozumiv, ščo ce stvorinniačko vmije imituvatyrizni zvuky, poviľno pidstupyv šče blyžče, mirkujučy, čy ne zniaty z sebe soročku, ščobvykorystaty jiji jak sitku, ale zviriatko raptom pereminylosia.

Skladeni na kruhlomu, mov baraban, čerevci lapky zatrepetaly, blyskučyj vidrostokrozhornuvsia, nače velyke vijalo, košača holivka žorstko vytiahlasia na dovhij holij šyji, jstvorinniačko, otočene slabkym oreolom, zdijnialosia v povitria, chvylynu neporušno po-vysilo nad Inženerom, a todi, nabyrajučy vysotu, viddalylosia po spirali, zrobylo nad nymišče odne kolo j znyklo.

Inžener spustyvsia dodolu i jaknajdokladniše rozpoviv tovaryšam pro svoju pryhodu.

— Ce naviť dobre, — skazav Likar, — a to ja vže dyvuvavsia, čomu tut nemaje nija-kych letiučych tvaryn.

Chimik nahadav jomu pro «bili kvity» nad strumkom.— Vony skoriše skydalysia na komach, — utočnyv Likar, — na tutešnich… nu…

metelykiv. Ale vzahali povitria tut slabo «zaselene» — jakščo na planeti evoliuciönujuťžyvi orhanizmy, vynykaje «biölogičnyj tysk», zavdiaky jakomu povynni buty zapovnenivsi možlyvi seredovyšča, vsi «ekologični niši»… Meni tut duže ne vystačalo ptachiv.

— Ce stvorinnia skoriše nahaduvalo… kažana, — skazav Inžener. — Vono bulovkryte šerstiu.

— Možlyvo, — pohodyvsia z nym Likar, jakyj ne duže prahnuv zdobuty monopolijuna biölogični znannia sered rešty členiv ekipažu, i, mabuť, biľše z čemnosti, niž tomu, ščoce joho spravdi cikavylo, dodav: — Ty kažeš, ščo vono imituvalo chodu? Ce cikavo. Nu ščož, u ciomu, pevne, je jakaś prystosuvaľna dociľnisť.

— Ne zavadylo b reteľniše vyprobuvaty joho na miscevosti; dumaju, vin ne pidvede,— skazav Koordynator, vylaziačy z-pid vsiudychoda, hotovoho vže vyrušyty v dorohu.

Inženera trochy rozčaruvala bajdužisť, z jakoju tovaryši spryjnialy joho vidkryttia,ale vin podumky pryznavsia, ščo joho šče biľše zdyvuvaly nezvyčajni obstavyny zustriči,niž same letiuče zviriatko.

Usi trochy bojalysia chvylyny proščannia. Ti, ščo lyšalysia, stojaly pid raketoju j dy-vylysia, jak smišna mašyna opysuje dovkola neji ščoraz šyrši kola. Koordynator, jakyjkeruvav vsiudychodom, sydiv verchy na peredniomu sydinni. Likar i Chimik vlaštuvalysiapozadu; poruč iz nymy styrčav tiľky tonkyj stvol vyprominiuvača. Nespodivano pidji-chavšy zovsim blyźko do rakety, Koordynator kryknuv:

— Postarajemoś vernutysia do pivnoči. Do pobačennia!Vin rizko zbiľšyv švydkisť, i za chvylynu vsiudychid znyk za stinoju zolotystoji ku-

riavy, jaku plavno znosylo na zachid.Vsiudychid, po suti, javliav soboju holyj metalevyj karkas z prozorym dnom, ščob

vodij bačyv pereškody, jaki vin dolaje. Elektromotory buly vmontovani v dysky kolis, a dvirezervni šyny pohojduvalysia vysoko nad prykriplenoju zzadu kanistroju.

Poky miscevisť bula rivna, jichaly zi švydkistiu do šistdesiaty kilometriv za hodynu.Raz po raz ozyrajučyś, Likar švydko vtratyv raketu z očej. Motory tycho spivaly, kuriavachvyliamy byla z vysokoho gruntu i, ridijučy, vidplyvala v hlyb stepovoho pejzažu.

Nichto dovho ne ozyvavsia; a vtim, plastykove sklo zachyščalo vid vitru tiľky vodija;tož tym, ščo sydily zzadu, viter vijav v oblyččia, i rozmovliaty vony mohly tiľky kryčačy.Miscevisť pidvyščuvalasia, stavala dedali horbystišoju, ostanni siri čaši ščezly, rozkydanidaleko po rivnyni poodynoki pliamy pavučych zarostiv lyšylysia pozadu, podekudy stojalynapivusochli dereva-leheni z bezporadno zvyslymy hronamy lystia, jake lyše vriady-hodyzdryhalosia vid slabkoho nerytmičnoho puľsu. Vdalyni zjavylysia dovhi borozny, ale ober-tovych dyskiv nide ne bulo vydno. Kiľka raziv šyny mjako pidskočyly, peretynajučy bo-rozny, z gruntu vyrynaly hostri, bili, jak vysušena kistka, ulamky skeľ, dovhi jazyky osy-piv tiahnulysia vid nych do pidnižžia velyčeznoho schylu, na jakyj pidijmavsia vsiudychid,hostryj hravij tryvožno šurchotiv pid kolesamy, uklon zrostav, jichaly vže dosyť poviľno— choč u motoriv buly rezervy potužnosti, Koordynator ne rozvyvav jich na cij važkijmiscevosti.

Vyšče, miž žovto-burymy hrebeniamy, blyščala jakaś dovha tonka smuha, ščo zda-leku nahaduvala dorohu. Koordynator šče biľše skynuv švydkisť. Poperek schylu, tam, de

krutyzna perechodyla v plato, udalyni styrčaly jakiś nevyrazni predmety j u protyležniboky rozbihalasia hladeńka, vdavlena v grunt, dzerkaľna strička. Torknuvšyś jiji krajkyperednimy kolesamy, vsiudychid zupynyvsia. Koordynator zistrybnuv na grunt, tork-nuvsia dzerkaľnoji poverchni prykladom elektrožektora, potim udaryv po nij syľniše jnarešti stav, pidstrybnuv — strička naviť ne zdryhnulasia.

— Skiľky my vže projichaly kilometriv? — zapytav Chimik, koly vin znovu siv umašynu.

— Pjatdesiat čotyry, — vidpoviv toj i oberežno rušyv z miscia.Vsiudychid mjako hojdnuvsia, perejichav čerez stričku, — vona nahaduvala ideaľno

priamyj kanal, povnyj zamerzloji rtuti, — i, zbiľšujučy švydkisť, pomčav povz ščohly, jakiprolitaly to z livoho, to z pravoho boku j buly uvinčani vibrujučymy povitrianymy vycho-ramy. Potim bahatoriaddia ščohl plavno povernulo na schid, a vony pojichaly dali priamo— strilka kompasa veś čas pokazuvala točno na literu «S».

Plato vyhliadalo ponuro — roslynnisť povoli prohravala bytvu z masamy pisku, ščojoho prynosyv hariačyj, mov iz peči, schidnyj viter; z nyźkych diun styrčaly počornili, tiľkynad samoju poverchneju blido-karminovi zarosti, z jakych osypalysia škiriasti stručky:inodi ščoś popeliaste vorušylosia u vysochlych chaščach, kiľka raziv vyskakuvaly jakiśstvorinnia, malo ne z-pid samisińkych kolis vsiudychoda, ale liudy ne vstyhaly naviť roz-hledity jichnich konturiv — z takoju strimkistiu vlitaly vony v huščavynu.

Koordynator laviruvav, obmynajučy kupky hustych koliučych kuščiv, odyn raz naviťpovernuv nazad, koly prosika, na jaku vony vyjichaly, vperlasia raptom u kupu pisku po-sered kuščiv; kriź zarosti stavalo ščoraz važče probyvatysia, vidčuvavsia brak vody —biľšisť roslyn, spalenych soncem, pid hariačymy poryvamy vitru vydavaly mertvyj, pape-rovyj šelest. Vsiudychid kvaplyvo povertav, ruchajučyś uzdovž stin navysloho hillia, z po-repanych hron sypavsia žovtiavyj pylok, jakyj pokryv vitrove sklo, kombinezony j naviťoblyččia liudej; z hlybyny zarostiv pašila speka, dychaty stalo zovsim važko. Likarpidvivsia z sydinnia j nachylyvsia vpered; raptom haľma zavyščaly, j mašyna zupynylasia.

Poperedu, za kiľka desiatkiv krokiv, rivne, mov stil, plato obryvalosia, kušči tiahly-sia až do samoji liniji krutojaru čornoju, z burštynovym polyskom vid soncia ščitkoju.Vdalečyni nad nevydymoju ulohovynoju vstavaly schyly vysokych hir. Koordynatorzistrybnuv z mašyny j pidijšov do najblyžčoho kušča z dovhym vittiam, jake mjako rozho-jduvalosia na tli neba.

— Zjidemo vnyz, — skazav vin, vertajučyś na misce vodija.Vsiudychid oberežno pokotyvsia vpered, znenaćka zader zad, nače ot-ot mav pere-

vernutysia, kanistra zaderenčala, vdariajučyś ob gratky bahažnyka, haľma zasterežlyvozavyščaly. Koordynator uvimknuv nasos, i kolesa počaly rozbuchaty na očach, nerivnostikrutyzny vidrazu ž staly vidčuvatysia menše. Vsiudychid spuskavsia do chvyliastoji pe-leny chmar, jaku zseredyny probyvav stovp brunatnoho dymu, cylindryčnyj unyzu jšyškopodibnyj uhori. Vin majže ne rozplyvavsia v povitri j vysoko zdijmavsia nad pahor-bamy. Ce vyveržennia, schože na vulkanične, tryvalo vsioho kiľka desiatkiv sekund, apotim stovp dymu z velyčeznoju švydkistiu počav osidaty, chovajučyś miž bilymy chma-ramy, poky ne znyk sered nych, usmoktanyj nazad u hihantśku horlianku, jaka pered cymjoho vykynula.

Vsia dolyna dilylasia na dva jarusy: verchnij, pid soniačnym nebom, i nyžnij, — da-lekyj, nevydymyj, zatiahnenyj pelenoju nepronyknych chmar, do jakych, pohojdujučyś ipidstrybujučy, pereryvčasto popyskujučy haľmamy, priamuvav vsiudychid. Prominnia

nyźkoho soncia šče kiľka chvylyn osvitliuvalo daleki, strimki schyly po toj bik, de, movbyvyrostajučy z huščavyny burych i fiöletovych zarostiv, vyblyskuvaly prysadkuvati sporudyiz dzerkaľnymy poverchniamy. Dyvytysia na nych bulo majže nemožlyvo — zaslipliuvalovidbyte soniačne prominnia. Do šaru bilych chmar bulo zovsim blyźko, hranycia urvyšča,poznačena na blakytnomu tli zubčastoju linijeju kuščiv, zalyšylasia vysoko nad nymy;vsiudychid dedali biľše zbavliav švydkisť. Znenaćka liudej ohornuly jakiś tremtlyvi, za-dušlyvi vypary, dovkola stalo majže zovsim temno. Koordynator znovu pryhaľmuvav, iteper vony jichaly vže zovsim poviľno. Narešti počalo potrochu rozvydniatysia, točniše cejichni oči adaptuvalysia do moločnoji napivsutini. Koordynator uvimknuv na sekundufary, ale vidrazu ž pohasyv jich, bo elektryčne svitlo bezporadno vperlosia v tuman. Zachvylynu tuman rozvijavsia.

Stalo cholodniše, povitria bulo nasyčene volohoju. Vsiudychid kotyvsia nabahato po-lohišym schylom pid nyźko navyslymy chmaramy, jaki tiahnulysia až do burych, čornuva-tych i sirych pliam, ščo rozplyvalysia v hlybyni dolyny. Poperedu ščoś ťmiano blyščalo,nemovby v povitri buv rozlytyj šar maslianystoji ridyny; v liudej bulo take vidčuttia, nibyna oči jim raptom najšla poluda. Likar i Chimik majže odnočasno pidnesly ruky, ščobproterty jich, ale marno. Z cioho merechtlyvoho blysku naraz vyrynula temna ciatka jpoplyvla jim nazustrič. Vsiudychid išov teper po majže rivnij miscevosti, takij hladeńkij,nemovby vona bula štučno vkočena j utrambovana; čorna ciatka rosla, liudy pobačyly, ščovona kotyťsia na kruhlych balonnych šynach, — ce buv jichnij vsiudychid, joho vidobra-žennia v jakijś poverchni. Koly zobražennia stalo take velyke, ščo vony vže majže roz-riznialy rysy vlasnych oblyč, vono zahojdalosia j znyklo; čerez te misce, de, na jichniudumku, malo buty nevydyme dzerkalo, vsiudychid projšov, ne zustrivšy žodnoji pere-škody, chiba ščo jich na myť obdalo chvyleju slabkoho tepla, nemovby vony projiždžalypovz jakuś nevydymu, hariaču pereponu. Te, ščo na chvylynu bulo zatumanylo jim oči,raptom znyklo.

Pid šynamy zachliupalo — vsiudychid vjichav u milke bolotyste ozerce, točniše — vkaliužu; grunt ukryvaly smuhy kalamutnoji vody, vid neji pidijmavsia slabkyj hirkyj čad,nemovby pid neju opynylosia jakeś popelyšče. Tut i tam zdijmalysia horbyky vykynutoho,svitlišoho gruntu, prosiakloho vodoju, po nych tekly strumky, jaki vlyvalysia v kaliužu.Dali, pravobič, temnily jakiś bezformni rujiny, schoži ne tak na reštky muriv, jak na kupyzabrudnenych, zimjatych tkanyn, kotri to zdijmalysia na vysotu kiľkoch metriv, toopuskalysia až do samisińkoji poverchni planety z nepravyľnymy porožnimy čornymy ot-voramy. Vsiudychid išov pomiž jam. Toho, ščo bulo v nych, liudy ne bačyly. Koordynatorpidjichav do hlynystoho vidvalu nad odnijeju z nych, až uperšyś u nioho perednim kole-som, vyliz z mašyny j, vyderšyś na kupu hlyny, nachylyvsia nad priamokutnym kolodia-zem. Pobačyvšy, jak raptom pereminylosia joho oblyččia, Chimik i Likar movčky vy-skočyly slidom za nym: pid nohoju v Likaria osunulasia bryla hlyny j chliupnula v boloto.Chimik pidtrymav joho j potiah za soboju.

V jami z vertykaľnymy, movby utrambovanymy mašynoju stinkamy ležav horilyćzanurenyj oblyččiam u vodu holyj trup. Nad čornym dzerkalom vody vystupaly tiľky mo-hutni hrudni mjazy, pomiž jakymy styrčav dytiačyj tors.

Troje liudej pidvely holovy, perezyrnulysia j spustylysia z hlynystoho horbyka.Ščorazu, koly vony nastupaly na rychli bryly hlyny, z nych čvyrkala voda.

— Nevže na cij planeti nemaje biľš ničoho, krim mohyl? — zitchnuv Chimik.

Vony stojaly bilia vsiudychoda j, zdavalosia, ne znaly, ščo dali robyty. Zblidlyj Koor-dynator vidvernuvsia j ozyrnuvsia dovkola. Po vsij okolyci tiahnulysia nerivni riady hly-nystych horbykiv, trochy viddalik pravoruč sirily kupy bezformnych rujin, sered nych bi-lila jakaś zmijista linija, po druhyj bik, za pliamamy rozkopanoji hlyny, blyščala pochylaploščyna, jaka zvužuvalasia dohory j, zdavaloś, bula vidlyta z porystoho metalu, zemly-stoho kolioru. Do jiji osnovy zbihalysia zubčasti smuhy, daleko, miž chmaramy vypariv,jaki linyvo proplyvaly vhori, vydnilosia ščoś priamovysne, čorne, schože na stinku vely-čeznoho kazana, ale ce vražennia bulo minlyve j nepevne, bo kriź ridki rozryvy tumanučy pary prohliadaly lyš okremi frahmenty čohoś cilisnoho j vidčuvalosia tiľky, ščo tamstojiť ščoś veletenśke, nemovby vysičene z monolitnoji skeli.

Koordynator uže sidav u mašynu, koly do nych dolynulo hlyboke, nače zvidkyś až iznadr planety, zitchannia, biliastyj tuman livoruč rozijšovsia pid mohutnim poryvom vitru,jakyj vidrazu ž prynis hirkuvatyj, pronyzlyvyj zapach. Tijeji ž myti vony pobačyly, jak dochmar zdijniavsia chymernoji formy dymar, z nioho perevernutym vodospadom byv ko-ryčnevyj stovp stometrovoji, mabuť, tovščyny, rozpliskuvav moloko chmar, jake nespo-kijno chvyliuvalosia, i znykav. Ce tryvalo, može, chvylynu, potim nastala tyša, znovu pro-lunav zdavlenyj stohin, poryv vitru, jakyj kujovdyv jim volossia, zminyv napriamok,chmary opustylysia nyžče, vid nych viddilylysia covhi pliumaži j počaly zatiahuvaty čornyjdymar; nezabarom vin majže zovsim schovavsia za nymy.

Koordynator podav znak Likarevi j Chimikovi, vony zajnialy svoji miscia, vsiudychidnezhrabno zahojdavsia na brylach hlyny j pidjichav do nastupnoji jamy. Usi troje zazyr-nuly na jiji dno. Vona bula porožnia — v nij stojala tiľky čorna voda. Znovu počuvsiadalekyj, pryhlušenyj šum, chmary vydulysia, z vulkaničnoho dymaria vdaryv koryčnevyjhejzer i znovu vsmoktavsia nazad; zapoloneni jizdoju j bezperervnymy zupynkamy, liudyzvertaly ščoraz menše uvahy na ci rivnomirni zminy j na kypinnia chmar ta dymiv usere-dyni ulohovyny; zabriochani vyšče kolin, vony strybaly v tistopodibni nasypy, derlysia poslyźkych schylach i zazyraly do jam; inodi v kotrijś iz nych pid hrudoju hlyny, začeplenojučyjejuś nohoju, chliupala voda, vony spuskalysia, sidaly u vsiudychid i jichaly dali.

Z visimnadciaty ohlianutych jam mertvi tila vyjavyly u simoch. I dyvna rič — u mirutoho, jak vony znachodyly novi trupy, jichnij žach, ohyda, oburennia, zdavalosia, spadalyj povertalasia zdatnisť sposterihaty. Vony pomityly, ščo čym blyžče pidjiždžaly po bolo-tystomu gruntu do zavisy tumanu, jaka to zatuliala, to vidkryvala čornoho kolosa, tymmenše vody stavalo v jamach. Nachylyvšyś nad čerhovym kvadratnym kolodiazem, usedno jakoho zakryvalo zihnute vdvoje tilo, vony pobačyly, ščo vono trochy vidrizniajeťsiavid inšych. Tilo vydalosia jim blidišym i trochy inšoji formy, ale vony ne zmohly perevi-ryty, čy tak vono naspravdi, j pojichaly dali; nastupni dvi jamy vyjavylysia porožnimy, tav tretij, uže zovsim suchij, usioho za kiľkasot krokiv vid lopatystoji pochyloji ploščyny,pobačyly mertve tilo, jake ležalo na boci: ručky joho maleńkoho torsa buly rozkydani, jodna z nych bilia samisińkoho kincia bula rozpliuščena na dva tovstych vidrostky.

— Ščo ce? — ne svojim holosom probeľkotav Chimik, styskajučy Likareve pleče. —Tobi vydno?

— Vydno.— Vin jakyjś inšyj — u nioho nemaje paľciv?— Može, kalictvo, — burknuv Koordynator.Ce prozvučalo neperekonlyvo.Bilia ostannioji jamy pered pochyloju ploščynoju vony zatrymalysia šče raz. Vona

vydalasia zovsim svižoju — hrudočky hlyny poviľno vidryvalysia vid stinok, jaki, zdryha-jučyś, osidaly, nemovby chtoś ščojno vyjniav hihantśku lopatu z čotyrykutnoji jamy.

— O bože… — prochrypiv Chimik i, blidyj, jak stina, trochy ne vpavšy v jamu,ziskočyv z nasypu.

Likar zblyźka zazyrnuv u viči Koordynatorovi j zapytav:— Ty dopomožeš meni vylizty?— Harazd. A ščo ty chočeš robyty?Likar stav navkolišky, spersia rukamy na kraji jamy i oberežno spustyvsia na jiji

dno, namahajučyś ne torknutysia, nohamy velyčeznoji tuši, jaka ležala tam. Vin nachy-lyvsia nad neju, instynktyvno zatrymavšy viddych. Zhory zdavalosia, ščo nyžče hrudnychmjaziv, zrazu ž pid tym miscem, de zi skladok škiry velykoho mjasystoho torsa vyso-vuvavsia druhyj — u bezporadne tilo bulo zabyto metalevyj steržeń.

Zblyźka Likar pobačyv, ščo vony pomylialysia.Z-pid skladok škiry vystupav schožyj na pupok syniuvatyj tonkostinnyj vidrostok, a

metalevu trubku, zahnutyj kineć jakoji hubyvsia pid spynoju trupa, bulo vvedeno v cejvidrostok. Likar povorušyv jiji, speršu oberežno, potim potiahnuv syľniše, nachylyvsia ščenyžče j pobačyv, ščo kinčyk trubky, jakyj prosvičuvav kriź natiahnutu na nioho škiru,zjednanyj z neju maleńkymy blyskučymy perlynkamy, nače neperervnym švom. Jakuśchvylynu vin rozmirkovuvav, čy ne vidrizaty trubku razom z vidrostkom, povoli siahnuvrukoju v kyšeniu po niž, use šče ne vyrišyvšy, ščo jomu robyty, ale, vyprostujučyś, hlianuvpriamo v spliuščene lyčko, jake nepryrodno vidkynuloś na stinku jamy, j ostovpiv.

Tam, de v stvorinnia, jake vin sekciönuvav u raketi, buly nizdri, v cioho bulo odne,šyroko rozpliuščene blakytne oko, jake, zdavaloś, dyvylosia na nioho z movčaznym napru-ženniam. Vin vidviv oči. «Ščo tam?» — dolynuv do nioho Koordynatoriv holos, vin po-bačyv joho holovu, čornu na tli chmar, i zrozumiv, čomu vony ne pomityly cioho zhory:holivka trupa spyralasia na stinku i, ščob hlianuty na neji priamo, treba bulo opynytysiatut, de vin zaraz stojav.

— Podaj meni ruku, — skazav vin i, zvivšyś navšpyńky, micno schopyvsia za prosti-ahnenu Koordynatorovu doloniu.

Toj potiahnuv joho, Chimik dopomih, vony pidchopyly joho za komir kombinezona,i vin opynyvsia nahori, veś vymaščenyj hlynoju. Hlianuv na tovaryšiv prymruženymyočyma.

— My ničoho ne rozumijemo, — skazav vin. — Čujete? Ničoho. Aničohisińko!!! — Ivže tychiše dodav: — Ja vzahali ye ujavliaju sobi sytuaciji, v jakij liudyna ne mohla bničoho, aničohisińko zrozumity!

— Ščo ty tam znajšov? — zapytav Chimik.— Vony spravdi vidrizniajuťsia miž soboju, — povidomyv Likar, vertajučyś z tova-

ryšamy do vsiudychoda. — V odnych je paľci, a v inšych nemaje. V odnych je nis i nemajeoka, a v inšych je oko, ale nemaje nosa. Odni velyki j temni, a inši blidiši j z deščo korotšymtulubom. Odni…

— Nu to j ščo z cioho? — neterpliače urvav joho Chimik. — Liudy tež buvajuť riznychras, majuť rizni rysy oblyččia, kolir škiry, ščo ž tut nezrozumile? Tut ideťsia pro inše —chto, čomu j naviščo vlaštovuje ci žachlyvi rizanyny?

— Ja ne zovsim peven, ščo ce rizanyna, — tycho vidpoviv Likar.Vin stojav, pochylyvšy holovu. Chimik pryholomšeno dyvyvsia na nioho.— Ščo ce maje… ščo ty…

— Ja ničoho ne znaju… — nasylu vymovyv Likar. Vin mechanično, zovsim ne usvi-domliujučy cioho, namahavsia vyterty chustynkoju vymaščeni hlynoju ruky. — Ale jaznaju odne, — dodav, raptom vyprostujučyś. — Ja ne možu cioho pojasnyty, prote ciavidminnisť miž nymy ne schoža na vidminnisť miž rasamy v mežach odnoho j toho sa-moho vydu. Nadto važlyvi oči j nis, zir i niuch.

— Na Zemli je murachy, v jakych speciälizacija pišla šče dali. V odnych je oči, v in-šych jich nemaje, odni možuť litaty, inši tiľky chodyty, odni vykonujuť funkciji hodiv-nykiv, inši — vojiniv. Nevže ja povynen čytaty tobi lekciji z biölogiji?

Likar znyzav plečyma.— Vse, ščo tut vidbuvajeťsia, ty namahaješsia ubhaty v hotovu, pryvezenu z Zemli

schemu, — vidpoviv vin. — Jakščo jakaś detaľ, jakyjś fakt ne vkladajeťsia v neji, ty prostojich vidkydaješ. Ja ne možu tobi cioho zaraz dovesty, ale ja znaju, prosto znaju, ščo ce nemaje ničoho spiľnoho ni z rasovymy vidminnostiamy, ni zi speciälizovanoju dyferenciäci-jeju vydu. Pamjatajete toj ulamok — kineć trubky, holky, jakyj ja znajšov pid čas roztynu?Zvyčajno, my vsi podumaly — i ja tež, — ščo ce stvorinnia vbyto čy prynajmni chotilyvbyty. Vono maje vidrostok, prysosku čy ščoś u ciomu rodi, i trubka tudy prosto vstavlena,vvedena doseredyny. Točnisińko, jak liudyni vstavliajuť trubku v dychaľne horlo prytracgeotomiji. Zvyčajno, ce ne maje ničoho spiľnoho z tracheotomijeju, bo v nioho v ciomumisci prosto nemaje dychaľnoho horla. Ja ne znaju, ščo ce take, j ničoho ne rozumiju, aleprynajmni znaju choča b ce!

Likar siv u vsiudychid i zapytav Koordynatora, jakyj obchodyv mašynu z druhohoboku, ščob zajniaty svoje misce:

— A ty ščo na ce skažeš?— Ščo treba jichaty dali, — vidpoviv toj i vziavsia za kermo.

7Sutenilo. Vsiudychid opysav velyku duhu, objiždžajučy pochylu ploščynu; vyjavylo-

sia, ščo ce ne štučna sporuda, a rukav mahmatyčnoji riky, jaka daleko rozlylasia po riv-nyni, — jiji velyčezni rozmiry vony osiahnuly zorom tiľky teper. Vona skočuvalasia poschylach z verchnioho jarusu dolyny j zastyhla desiatkamy potriskanych zsuviv takaskadiv. Chvyliasta obolonka jakojiś porody, schožoji na metalevyj šlak, ukryvala nyžniučastynu schylu, tiľky nahori, de krutyzna zbiľšuvalasia, z cioho mertvoho potoku styrčalyholi rebra skeľ.

Z protyležnoho boku kiľkasotmetrovu uščelynu z vyschlym hlynystym dnom, ukry-tym pavutynoju triščyn, zamykav hirśkyj chrebet, piky jakoho hubylysia v chmarach. Kriźrozryvy chmar na niomu vydniv čornuvatyj kožuch roslynnosti. V svyncevych sutinkachvečora zastyhla rika z blyskučymy hrebeniamy neporušnych chvyľ nahaduvala velyčeznyjliodovyk.

Dolyna vyjavylasia nabahato šyršoju, niž možna bulo prypustyty, dyvliačyś na nejizhory — za uščelynoju vid neji prostiahlosia vidhalužennia, jake velo vzdovž horbkuva-tych vystupiv mahmy, pravoruč grunt majže bez nijakoho roslynnoho pokryvu terasnymyskatamy pidijmavsia vhoru; tam blukaly poodynoki siri chmarky. Trochy vyšče, v hlybynihirśkoho kazana, čerez pevni promižky času ozyvavsia hejzer, zatulenyj teper hirśkymchrebtom, i todi protiažnyj, hluchyj šum vypovniuvav usiu dolynu.

Barvy postupovo bliakly, formy vtračaly čitkisť, nemovby jich zalyvala voda. Vidda-leky pered vsiudychodom vymaliovuvalysia rudi zlamy čy to muriv, čy to skeliastych schy-liv, na jichni chaotyčni nahromadžennia padav mjakyj vidsvit, nenače vid promeniv pry-zachidnoho soncia, choč vono bulo zakryte chmaramy.

Blyžče, obabič uščelyny, jaka dedali rozšyriuvalasia, pravyľnym dvoriaddiam stojalyveletenśki pochmuri fihury, schoži na paľci abo na vysočenni vuźki balony. Vsiudychidvjichav miž perši z nych uže v sutinkach, jaki pohlybliuvala tiń vysokych sporud. Koordy-nator uvimknuv fary, j poza dosiahom trioch konusiv svitla vidrazu ž stalo temno, ne-movby tam raptovo zapala nič. Kolesa perekočuvalysia čerez lavy zastyhloho šlaku, johoulamky chruščaly, nače4 sklo, jazyky svitla oblyzuvaly v pivtemriavi stiny rezervuariv čybaloniv, i vony spalachuvaly rtutnym blyskom, ostanni slidy hlyny znykly, vsiudychidkotyvsia po plavnych nerivnostiach zatverdiloji, nače lava, masy, v zahlybynach stojalymilki čorni kaliuži, jaki z šumom rozbryzkuvalysia pid kolesamy. Na tli chmar tonkympavutynniam vymaliovuvalasia čorna konstrukcija halereji, jaka zjednuvala v povitri dvisporudy, schoži na palyci j viddaleni odna vid odnoji metriv na sto. U svitli far blysnulokiľka povalenych nabik mašyn z vypuklymy, dirčastymy dnyščamy, kriź otvory v nychvydnilysia zubci, z jakych zvysalo jakeś zitlile lachmittia. Liudy zupynylysia j perekona-lysia, ščo mašyny ci pokynuto vže davno — metalevi plyty vstyhla projisty irža.

Povitria stavalo dedali volohišym, z-pomiž veletenśkych baloniv poryvy vitru pryno-syly solodkuvatyj smorid i zapach horiloho. Koordynator zmenšyv švydkisť i zvernuv dopidnižžia najblyžčoji palyci. Do neji vela hladeńka, podekudy vyščerblena po krajach plyta,obhorodžena z dvoch bokiv pochylymy ploščynamy z, systemoju žolobkiv; z-pid sporudybihla rivna, dovha j čorna, mov smola, linija, jaka dedali rozšyriuvalasia, rosla j obertala-sia na vchid. Cylindryčna stelia zdijmalasia vhoru j hubylasia tam — usiu jiji bezmirnisťuže nemožlyvo bulo ochopyty pohliadom. Nad temnoju paščeju, jaka vela v nevydymuhlybynu, vystupav skladčastyj i obvyslyj hronopodibnyj navis — zdavalosia, budivnyčyj

zabuv pro nioho j pokynuv joho v nezakinčenomu, neoformlenomu vyhliadi.Vsiudychid vjiždžav uže pid šyrokyj navis. Koordynator zniav nohu z axeleratora,

proval ziajav čornotoju, i svitlo far bezporadno hubylosia v niomu, livoruč i pravoruč roz-bihalysia šyroki, trochy zahlybleni žoloby, vony vely vhoru veletenśkymy spiraľnymy vy-tkamy. Vsiudychid majže zupynyvsia, potim počav duže poviľno vjiždžaty na toj žolob,jakyj viv pravoruč.

Liudej ohornula neprohliadna piťma, tiľky v snopach svitla nad krajamy žoloba zja-vlialysia j znykaly rozchyleni vijalom riady pochylych teleskopičnych ščohl; naraz nad ho-lovamy v nych zahraly vidblysky, jaki bahatokratno množylysia; liudy pidvely oči j po-bačyly, ščo vhori majačať chorovody biliastych pryvydiv. Koordynator uvimknuv šyroko-kutovyj prožektor, ustanovlenyj bilia kerma, j, zaderšy joho vhoru, poviv nym dovkola;konus svitla, postupovo slabnučy, kovznuv, nače po ščabliach, po bilych priamokutnychformach; vychopleni z moroku, vony spalachuvaly kistianym blyskom i znykaly, slipučeperelyvajučyś tysiačamy dzerkaľnych vidobražeń.

— Ce ničoho ne dasť, — prolunav spotvorenyj hučnoju metalevoju lunoju za-mknenoho prostoru Koordynatoriv holos. — Stryvajte, v nas že je syhnaľni rakety!

Pry slabkomu svitli, jake rozlyvaly nad vsiudychodom uvimkneni fary, Koordynatorziskočyv iz sydinnia, čornoju tinniu nachylyvsia nad krajem žoloba, dzeńknuv jakyjś me-talevyj predmet, i vin vyhuknuv:

— Dyviťsia ne siudy, a vhoru! — i pidskočyv do mašyny.Majže tijeji samoji myti z pronyzlyvym syčanniam spalachnula mahnezija, j pry-

marne tremtlyve svitlo vraz rozsunulo temriavu na boky.Žolob pjatymetrovoji šyryny, u jakomu opynyvsia vsiudychid, kinčavsia trochy vyšče,

duhoju vchodiačy v hlybynu prozoroho korydora, točniše šachty — tak kruto nabyralavona vysotu j sribnoju truboju vrizalasia v huščavynu buľbašok, jaki slipuče vyblyskuvalyj navysaly nad nymy, vypovniujučy, mov nezličenni stiľnyky sklianoho vulyka, veś prostirpid sklepinniam. Svitlo raket koncentruvalosia v prozorych stinkach, za jakymy, vsere-dyni sklianystych stiľnykiv z vypukloju, movby vydutoju obolonkoju, vydnilysia halerejipotvornych skeletiv. Ce buly snižno-bili, majže iskrysti, osili na šyroki lopatysti kincivkykistky z vijalom reber, ščo promeniamy vychodyly z ovaľno vydovženoji kistianojiplastyny, i v kožnij takij nezimknutij speredu hrudnij klitci buv tonkyj, napivnachylenyjskeletyk čy to ptacha, čy to mavpočky z bezzubym kruhlym čerepom. Neskinčenni špalerymovby pomiščenych u skliani jajcia skeletiv bilily, pidijmajučyś bahatopoverchovymy spi-raliamy, vse dali j vyšče, tysiači puzyrčastych stinok posyliuvaly j rozsijuvaly svitlo, takščo hodi bulo vidriznyty reaľni formy vid jichnich dzerkaľnych vidobražeń.

Liudy, mov zakamjanili, sydily šisť sekund, potim polumja mahneziji zhaslo. Vostanniomu žovtuvatomu spalachu blysnuly čerevcia puzyrčastych skeleć, vidtak zapalapiťma. Mynula dobra chvylyna, perš niž liudy pomityly, ščo fary vsiudychoda horiať, jak ido cioho, vpyrajučyś pliamamy svitla u dno sklianych sudyn.

Koordynator pidjichav do samoho ustia šachty, v jake žolob perechodyv konusopo-dibnoju muftoju; zavyščaly haľma, mašyna lehko rozvernulasia j stala poperek schylu;teper jij ne zahrožuvalo, ščo vona skotyťsia vnyz, jakby haľma raptom vidmovyly.

Koordynator, Chimik i Likar vyjšly z vsiudychoda.Prozora truba tuneliu vela kruto vhoru, ale, trymajučyś za joho stiny šyroko rozsta-

vlenymy rukamy, možna bulo podolaty nachyl. Zniavšy z kuliovoho hnizda prožektor,Koordynator, Chimik i Likar uvijšly v šachtu, tiahnučy za soboju kabeľ.

Čerez kiľka desiatkiv metriv vony pomityly, ščo šachta spiralliu pronyzuje vsiu se-redynu kupola. Prozori kamery roztašovuvalysia po obydva jiji boky, trochy vyšče vvih-nutoho dna, po jakomu vony jšly, syľno nachylyvšyś upered. Ce bulo duže stomlyvo, alenezabarom krutyzna tuneliu zmenšylasia. Vid kožnoho spliuščenoho po bokach puzyria,v tomu misci, de vin utopliuvavsia v stinky inšych, vysovuvalasia horlovyna, zakryta kru-hloju, staranno pidihnanoju do otvoru sočevycepodibnoju kryškoju z dymčastoho skla.Liudy jšly dali tunelem, i v ruchlyvomu svitli prožektora proplyvaly kistiani chorovody.Kistky buly riznoji formy. Liudy zbahnuly ce tiľky trochy zhodom, bo susidni skeletymajže ničym ne vidriznialysia odyn vid odnoho. Ščob vyjavyty jichniu riznyciu v formi,treba bulo porivniaty ekzempliary z viddalenych odna vid odnoji dilianok velyčeznoji spi-rali.

Ščo vyšče vony pidijmalysia vhoru, to vyrazniše zmykalysia hrudni klitky skeletiv,nyžni kincivky zmenšuvalysia, nemovby jich pohlynala šyroka kistiana plastyna, zate vmaleńkych potvor, jaki znachodylysia vseredyni, rosly holovy, čerepy jichni dyvno zduva-lysia po bokach, skroni robylysia vypuklymy, vnaslidok čoho v dejakych iz nych bulomovby tria zlytych razom čerepnych sklepinnia — velyke vseredyni i dvoje menšych,vyšče vušnych otvoriv.

Posuvhiučyś odyn za odnym, liudy vidmirialy pivtora vytka spirali; raptom jich zu-pynyv rizkyj ryvok: kabeľ, jakyj zjednuvav prožektor z vsiudychodom, rozmotavsia dokincia. Likar chotiv ity dali, prysvičujučy lichtarykom, ale Koordynator ne dozvolyv. Vidholovnoho tuneliu čerez kožnych kiľkanadciať krokiv vidhaludžuvalysia bokovi, j u ciomumovby vydutomu zi skla labirynti duže lehko možna bulo zabludytysia. Po dorozi nazadsprobuvaly vidkryty odnu, druhu j tretiu kryšky, ale vsi vony zdavalysia splavlenymy vodne cile zi stinkamy prozorych komirok.

Dnyšča puzyriv tonkym šarom vysteliav milkyj, biluvatyj pyl, podekudy v niomu vy-dnilysia nejasni prosvity, schoži na jakiś nezrozumili slidy čy rysunky. Likar, jakyj išovostannim, ščokrok zupyniavsia bilia vypuklych stinok; vin nijak ne mih zrozumity, jakymčynom pidvišeno ci skelety, ščo jich pidtrymuje; vin chotiv obijty odyn z hronopodibnych«stiľnykiv» bičnym korydorčykom, ale Koordynator kvapyv, i jomu ne zalyšalosia ničohoinšoho, jak vidmovytyś vid podaľšych doslidžeń, tym pače ščo Chimik z prožektorom vid-dalyvsia vpered i dovkola panuvala temriava, v jakij možna bulo rozhledity chiba ščo sla-bke poblyskuvannia stinok stiľnykiv.

Vony spuskalysia dedali švydše j narešti vyjšly do vsiudychoda. Pislia tuneliu, v ja-komu stojala važka zaducha, tut povitria bulo sviže j pryjemne.

— Vertajemosia do svojich? — napivzapytlyvo-napivstverdno ozvavsia Chimik.— Šče ni, — vidpoviv Koordynator.Vin rozvernuv mašynu na misci — žolob buv dosyť šyrokyj, — fary velykoju duhoju

protnuly blyskučyj morok, vsiudychid zjichav po krutomu schylu i raptom opynyvsia na-vproty vchodu, jakyj, nače dovhyj nyźkyj ekran, osvitliuvavsia ostannimy vidblyskamyvečirnioji zahravy.

Koordynator vyrišyv objichaty dovkola cylindryčnu sporudu. Vona vchodyla v gruntkoničnym, vypuklym komirom z lytoho metalu; vony ne objichaly naviť jiji polovyny, kolyv svitli far blysnuly dovhasti bryly z hostrymy, mov brytva, hraniamy; vklyneni odna vodnu, vony perehorodyly jim dorohu.

Koordynator pidniav žerlo prožektora j poviv nym po bokach.Očam joho vidkrylosia zalyte slipučym svitlom koryčnevo-čorne nahromadžennia

spadystych lav u tylu sporudy. Spadajučy z nevydymoho v temriavi schylu, mahma navy-sala ovaľnoju stinoju, jaku pidtrymuvav hustyj lis kontrforsiv, pochylo ukopanych ščohlta ažurnych pidpor. Skladne perepletennia cych konstrukcij razom z ruchlyvymy tiniamyvpyralosia systemoju zjednanych miž soboju tovstych dyskiv u front zastyhloji lavy. Hi-hantśki bryly, ťmiani zverchu i z polyskom čornoho skla na potriskanych bičnych ploščy-nach to tut, to tam perevysaly čerez ohoroži j rynuly vnyz, zavaliujučy metalevyj častokilščebenem; same ž čolo mahmatyčnoji lavy, rozbuchajučy, rozsunulo dejaki dysky, vtyslo-sia miž nych, zihnulo ščohly, podekudy vyrvavšy jich razom z klynovydnymy blokamyosnovy.

Kartyna cioho pojedynku z horotvorčymy sylamy planety, jakyj vražav svojeju žors-tokistiu, bula taka blyźka j zrozumila liudiam, ščo vony pokynuly ce misce, trochy pid-nisšyś duchom. Vsiudychid zdav zadom na viľnyj prostir miž schožymy na palyci ko-losamy j pojichav dali v hlyb dolyny.

Dyvna aleja bihla rivno, mov strila. Naraz vsiudychid vjichav miž pryzemkuvati, vy-dovženi, mov chlibni lany, čotyrykutnyky strunkych čaš, točnisińko takych samych, jakti, ščo rosly na rivnyni dovkola rakety. Zmijevydni zarosti, pronyzuvani svitlom far, zbly-skuvaly roževuvatym mjakušem, ščo prohliadav z-pid bolotysto-siroji obolonky. Movbyrozbudženi svitlom, vony probuvaly korčytysia, ale ruch cej buv nadto mliavyj, ščob pe-rejty v jakuś rišučišu akciju — tiľky chvylia bezsylych zdryhań perebihala za kiľka metrivvid liudej u konusach svitla far.

Koordynator šče raz zupynyv vsiudychid bilia peredostannioji, cylindryčnoji spo-rudy. Dorohu dali jim perepyniav osyp ulamkiv, jaki podzeńkuvaly pid nohamy; liudy po-svityly pered soboju, odnak svitlo lichtarykiv bulo nadto slabkym, otož vony znovu znialyz mašyny prožektor i rušyly z nym upered.

Temriavu vypovniuvala važka duchota; zdavalosia, vsiu orhaničnu materiju tut po-jily jakiś chimikaliji. Pislia peršych že krokiv liudy po kolina zavjazly u zvalyščach sklo-vydnych obolonok. Chimik zaplutavsia nohamy v metalevij sitci. Koly vin narešti z nejivyviľnyvsia, z-pid ščebeniu pokazalysia dovhasti žovto-bili ulamky. Pidniatyj uhoru pro-žektor osvityv ziajučyj prolom u sklepinni, z jakoho zvysaly ketiahy stiľnykiv; dejaki zkomirok buly vidkryti, porožni; dovkola valialysia reštky skeletiv. Oberežno stupajučy pochrustkomu osypu, liudy vernulysia do vsiudychoda j pojichaly dali.

Pomynuly hrupu sirych zvalyšč u zahlybyni; prožektor osvityv, nove vypynannia naschyli j skisni kontrforsy, jaki pidpyraly cej nevelykyj zsuv i lijkopodibno rozšyriuvav lysiavhori, a vnyzu vpyralysia v grunt hačkuvatymy lapamy; vsiudychid perestav hojdatysia jpidstrybuvaty, mčav hladeńkoju, nače zalytoju betonom poverchneju v bik dalekych vo-hniv, jaki zlyvalysia v siruvatu pliamu; šliach jim raptom peretnula dovha špalera kolon,za neju vydnila šče odna; cilyj lis kolon pidtrymuvav arkopodibne sklepinnia. Cej svojerid-nyj nef buv vidkrytyj z usich bokiv. Trochy nyžče vid toho miscia, de arky pidijmalysianad kolonamy, mov kryla, ščo zryvajuťsia v polit, bovvanilo ščoś schože na zarodky čy napočatyj novych arok, nerozvynenych, stulenych, mov posklejuvani lystočky.

Po schodynkach, dribneńkych, nače zubky, mašyna vjichala miž kolony. V jichnichformach bula jakaś nezvyčajna pravyľnisť, biľš roslynna, niž geometryčna, bo choč usivony buly miž soboju schoži, važko bulo vidnajty sered nych dvi odnakovi — to tut, to tamdribni zmiščennia proporciji, jakiś vuzluvati potovščennia, vid jakych rozchodylysia kry-lati ploščyny.

Vsiudychid tycho kotyvsia po kamjanij poverchni, dovhi šerengy kolon vidstupaly

nazad razom z lisom tinej, jaki stelylysia horyzontaľno; narešti pozadu zalyšylasia ostan-nia šerenga, sklepinnia znyklo, i liudy pobačyly pered soboju vže viľnyj prostir; udalynitliv nyźkyj, ťmianyj vidblysk.

Slabo popyskujučy haľmamy, vsiudychid dedali poviľniše jichav po skeliastomugruntu; Koordynator zupynyv mašynu za metr vid kamjanystoho urvyšča, jake nespodi-vano vidkrylosia pid nymy.

Vnyzu temniv labirynt muriv, jaki hlyboko vvijšly v grunti i buly schoži na staro-vynni zemni fortyfikaciji. Jichni zubčyky siahaly rivnia majdančyka, na jakomu stojalyliudy. Nače z vysoty ptašynoho letu, zahliadaly vony v čorni uščelyny vulyčok, vuźkych,pokručenych, z priamovysnymy stinamy. V murach vydnilysia temniši, koso nacileni vnebo riady čotyrykutnych otvoriv, iz zakruhlenymy kutamy. Jichni kontury zlyvalysia vmonolitnu masu, jaku ne osvitliuvav žoden prominčyk svitla: trochy dali, tam, de zir užene mih ničoho rozriznyty, — rozlyvalasia slabka zahrava, a šče dali vohni hustišaly j,zlyvšyś u suciľnu pliamu, povyvaly kaminni hrani neruchomoju zolotystoju imloju.

Koordynator pidvivsia j spriamuvav prožektor u hlybynu vulyčky pid murom, nahrebeni jakoho zupynyvsia vsiudychid. Snip svitla vpav na samotniu, veretenystu kolonu,jaka stojala posered muriv, ščo rozchodylysia duhoju, krokiv za sto vid vsiudychoda. Pojiji bokach, iskriačyś, bezšumno stikala voda. Dovkola kolony na trykutnych plytach vyd-nilysia kupky ričkovoho pisku; trochy viddaleky, na kraju osvitlenoho prostoru, valialasiaperekynuta, vidkryta z odnoho boku, plaska posudyna. Liudy vidčuly poviv ničnoho vitru,j tut že znyzu, z vulyčok, dolynuv mertvyj šelest, jakyj vydaje suche badyllia, hnane vitrompo brukivci.

— Ce jakeś poselennia… — nekvaplyvo movyv Koordynator, ščoraz dali spriamovu-jučy promiń prožektora.

Vid maleńkoji plošči z kolodiazem rozchodylysia vulyčky z rozšyrenymy vhoru hyr-lamy, zatysnuti skošenymy muramy z priamovysnymy vystupamy, ščo nahaduvaly nosykorabliv. Miž dvoma takymy vystupamy mur prohynavsia nazad, ziajučy porožnimy čoty-rykutnymy otvoramy. Ce robylo joho schožym na fortečne ukriplennia. Nad otvoramytiahlysia čornuvati rozmazani smuhy kiptiavy, nemovby tut kolyś liutuvala požeža. Pro-miń prožektora kovzav v inšyj bik, povz po špyčastych peresičenniach muriv, padav učornu jamu pidvalu, zazyrav u zavulky.

— Zahasy! — raptom nakazav Likar.Koordynator posluchavsia. I tiľky teper, u cilkovytij temriavi, pomityv zminu, ščo

stalasia na prostori pered nymy.Prymarna, suciľna zahrava, jaka zalyvala hrebeni dalekych muriv z syluetamy jaky-

choś trub čy dymariv, ščo vyriznialysia na joho tli, rozpadalasia na okremi ostrivci j sla-bšala — jiji hasyla chvylia temriavy, ščo nastupala vid centru do peryferiji; šče jakuś chvy-lynu tlily poodynoki stovpy slabkoho svitla, a vidtak znykly j vony, poviń noči pohlynalariad za riadom kamjanystych uščelyn, až poky zhas ostannij problysk svitla — v mert-vomu moroci ne jaskrila vže žodna iskorka.

— Vony znajuť pro nas… — ozvavsia Chimik.— Možlyvo, — vidpoviv Likar. — Ale čomu vohni buly tiľky tam? I… vy pomityly,

jak vony hasly? Vid centru.Jomu nichto ne vidpoviv.— My ne možemo tudy zjichaty. Jakščo pokynemo mašynu tut, chtoś povynen bilia

neji zalyšytysia, — skazav Koordynator.

Chimik i Likar promovčaly. Vony ne bačyly naviť oblyččia odyn odnoho j čuly tiľkyslabkyj šum vitru, ščo duv deś uhori. Naraz izzadu, zboku nefa bez stin, dolynuv slabkyjzvuk, schožyj na čyjuś nekvaplyvu oberežnu chodu.

Koordynator storožko prysluchavsia, poviľno povertajučy pohašenyj prožektor, i ra-ptom uvimknuv joho. Svitlo vychopylo z temriavy kolony j čorni tini, ščo padaly vid nych.

Nide ne vydno bulo ani lialečky.— Nu, to chto? — zapytav vin.Jomu znovu nichto ne vidpoviv.— Značyť, ja, — vyrišyv vin i schopyvsia za kermo.Vsiudychid z uvimknenymy faramy rušyv uzdovž muru.Čerez kiľkasot metriv poperedu očam liudej vidkrylysia schody z nyźkymy ma-

leńkymy prystupkamy, jaki vely vnyz, otočeni kamjanymy skosamy.— Ja zalyšusia tut, — vyrišyv Koordynator.— Skiľky my majemo času? — zapytav Chimik.— Zaraz devjať. Daju vam hodynu. Čerez hodynu vy povynni povernutysia. Možlyvo,

vam važko bude znajty dorohu… Čerez sorok chvylyn ja kynu raketu. Šče čerez desiaťchvylyn — druhu, nastupnu — čerez pjať chvylyn. Postarajtesia v cej čas buty na jakomuśpidvyščenni, choča zahravu vy pobačyte j znyzu. A zaraz davajte zvirymo naši hodynnyky.

Dovkola panuvala tyša, jaku porušuvav tiľky šum vitru. Povitria stavalo dedali cho-lodnišym.

— Vyprominiuvač ne beriť — u cij tisnoti nym odnakovo ne skorystatysia. — Koor-dynator mymochiť znyžuvav holos, jak i joho suputnyky. — Vystačyť elektrožektoriv. Zre-štoju, jdeťsia pro kontakt. Ale ne buď-jakoju cinoju. Ce jasno, pravda ž? — Vin obernuvsiado Likaria. Toj kyvnuv holovoju. Koordynator poviv dali: — Nič — ne najkrašča pora.Može, vy tiľky zorijentujetesia na miscevosti. Ce bulo b najrozumniše. Adže my znovumožemo siudy povernutysia. Trymajtesia razom, zachyščajte spynu odyn odnoho j ne za-choďte v žoden iz zavulkiv.

— Jak dovho ty na nas čekatymeš? — zapytav Chimik.Koordynator — vony pobačyly ce u vidblysku svitla, pry jakomu oblyččia joho, zda-

valosia, bulo pryporošene popelom — usmichnuvsia.— Do kincia. A teper idiť.Chimik počepyv na šyju remiń elektrožektora, ščob vyviľnyty sobi ruky, j lichtary-

kom osvityv počatok schodiv. Likar tym časom uže schodyv unyz. Raptom nahori blysnulybili vohni — ce Koordynator osvitliuvav jim šliach. Nerivnosti kamjanych schidciv zdava-lysia zbiľšenymy, povnymy tinej; Chimik i Likar išly dovhym svitlianym korydorom uz-dovž stiny, až poky na perechresti pered nymy postala prostora zala — z dvoch bokiv jijiotočuvaly kolony, jaki strymily z muru, movby vyrostajučy z nioho. Verchnij odvirok uk-ryvav hronopodibnyj horeľjef. Fary dalekoho vsiudychoda kydaly skupe svitlo — pivkru-hle vijalo jasnoty — na čornu hlazur pidlohy, stertu bilia poroha, nenače po nij projšlytysiači nih. Likar i Chimik povoli uvijšly do zaly; vorota buly velyčezni, niby zbudovanidlia jakychoś hihantiv; na vnutrišnich murach — ani slidu šviv čy paziv, nemovby ciasporuda bula vysičena z monolitnoji skeli. Zala kinčalasia hluchoju, vvihnutoju stinoju,obabič vydnilysia riady niš, kožna z jakych mala vnyzu hlyboku zapadynu, ščo nahaduvalamaleńkyj oslinčyk; nad nym vidkryvavsia j znykav u muri jakyjś otvir, schožyj na vy-tiažku, — lichtaryky osvityly chiba počatok trykutnoji truby z čornymy, ukrytymy jakojuśpolyvoju stinkamy.

Chimik i Likar vyjšly iz zaly j rušyly vzdovž muru, jakyj otočuvav hyrla bokovychvulyčok rehuliarnymy, choč i zahadkovymy bahatostinnymy nachylamy. Čerez kiľka de-siatkiv krokiv svitlo, jake suprovodžuvalo jich, zhaslo. Vony zvernuly v odnu z vulyčok,kotra naraz usia pereminylasia — kaminna siryzna otočennia zhasla, nenačebto na nejichtoś dmuchnuv. Chimik ozyrnuvsia — z usich bokiv jich otočuvala piťma: mabuť, Koor-dynator nahori vymknuv fary, svitlo jakych ščojno padalo až siudy.

Vin zviv oči. Neba nad holovoju ne bulo vydno, j vin tiľky zdohaduvavsia pro johoisnuvannia: daleke, cholodne, vono, zdavalosia, tysnulo na joho oblyččia.

Kroky hučno vidluniuvaly v tyši. Vulyčka, zatysnuta miž vysokymy muramy, na-rodžuvala korotku j hluchu lunu. Likar i Chimik, ne zmovliajučyś, pidnialy livi ruky jpišly dali, torkajučyś nymy muru. Vin buv cholodnyj i hladeńkyj, nače sklo.

Za chvylynu Likar uvimknuv lichtaryk, bo pered nym zamajačiv zhustok jakychośtemnych pliam: vony opynylysia na nevelyčkij, nače dno kolodiazia, plošči, otočenij mu-ramy j rozčlenovanymy lyše hyrlamy bičnych vulyčok; dvoma riadamy vhoru pidijmalysiavidchyleni nazad i zverneni šybkamy v nebo vikna, čerez ščo jich bulo majže nepomitnoznyzu; vodiačy dovkola sebe lichtarykamy, Likar i Chimik raptom pomityly schidci v naj-vužčij z vulyčok; schidci kruto vely vnyz; vchid na nych zahorodžuvala kamjana balka,ščiľno vpasovana miž muramy. Do neji, jak piskovyj hodynnyk, bula pidvišena temnabočka z rozšyrenym otvorom. Vony vybraly najšyršu vulyčku i vvijšly v jiji hyrlo. Z per-šych že krokiv vidčuly, ščo povitria tut ne take, jak na plošči; svitlo lichtaryka, kovznuvšyvhoru, vychopylo z temriavy podiriavlene, nače rešeto, sklepinnia, nemovby chtoś u šarirozkydanoho kaminnia porobyv trykutni otvory.

Jšly dovho. Pomynuly vulyčky, perekryti kaminniam, vysoki j prostori, nače halereji,prochodyly pid sklepinniamy, z jakych zvysaly jakiś bezformni čy to dzvony, čy to bočky,bilia verchnich odvirkiv, ukrytych pyšnym roslynnym ornamentom, snuvalosia pavu-tynnia, zahliadaly do prostorych porožnich zaliv iz bočkuvatymy steliamy j velyčeznymykruhlymy otvoramy, jaki bulo nahlucho zabyto kruhliakamy, ščo styrčaly z nych, načezatyčky. Z vulyčok časom uhoru pidijmalysia skisni žoloby z poperečnymy potovščenni-amy, nahadujučy soboju oblyti zatužaviloju masoju karkasy drabyn; inodi v oblyččia Li-karevi j Chimikovi vijalo teplym povitriam, kiľkasot krokiv vony projšly po majže bilychplytach, potim doroha znovu rozdilylasia, j vony počaly spuskatysia vnyz; mury bulo pid-perto važkymy kamjanymy pidporamy, v kožnij z jakych vydnilasia niša, zapovnena zivja-lym lystiam; Likar i Chimik spuskalysia ščoraz nyžče pochyloju ploščynoju z dribnymyzubčastymy schidciamy, v svitli lichtarykiv kružliala pyliuka, jaku zbyvaly nohy, po bo-kach ziajaly vchody do sklepiv z dušnym, zastojanym povitriam, svitlo bezporadno naštov-chuvalosia na chaos jakychoś zahadkovych, davno pokynutych predmetiv; naraz dorohapočala pidijmatysia vhoru, vony pišly Neju, až poky zhory ne vijnulo podychom vysočyn,ščo znenaćka vidkrylysia pered nymy.

Likar i Chimik pomynaly zavulky, halereji, plošči, svitlo lichtarykiv upyralosia vmury, tini pid nohamy, zdavalosia, rozhortaly kryla j porskaly v nych čornymy zhust-kamy, klubočylysia j hubylysia u vidkrytych pasažach, bilia vchodiv do jakych na čatachstojaly kolony, ščo vyrostaly z muriv, nachylyvšyś odna do odnoji; mandrivnykiv nevid-stupno suprovodžuvala motorošna luna chody.

Inodi jim zdavalosia, ščo vony vidčuvajuť poruč sebe čyjuś prysutnisť. Todi vony zu-pynialysia j, pohasyvšy lichtaryky, tulylysia do muriv. Sercia v nych hučno kalataly. Ščoś

šurchotilo, čalapalo, choda drobylasia na bezformnu lunu, slabšala, nevyrazne burmo-tinnia, nače pidzemni potoky, nablyžalosia do nych uzdovž muriv, z kolodiaziv, jaki vid-kryvalysia v kaminnij niši, inodi razom iz zatchlymy vyparamy dolynav neskinčennyjstohin; ale čy tam i spravdi stohnala jakaś istota, čy ce prosto bula jakaś luna, spotvorenastysnenym prostorom, vyznačyty bulo nemožlyvo.

Naši mandrivnyky jšly dali; v nych vynyklo take vidčuttia, niby dovkola v temriavisnujuť jakiś postati, odyn raz vony naviť pomityly vychylene z bičnoho provulka blide prysvitli lichtaryka, chude lyčko, poorane hlybokymy, nače triščyny, zmorškamy, ta kolydijšly do toho miscia, tam nikoho ne bulo, lyše na kaminni valiavsia klapoť zolotystoji,tonkoji, mov papir, foľhy.

Likar movčav. Vin znav, ščo cia mandrivka, nebezpečna, biľše toho — nerozumnaza takych umov, unoči, — cilkom na joho sumlinni, ščo Koordynator pišov na ryzyk, bočas pidhaniav, a vin najüpertiše z usich domahavsia sprob ustanovyty kontakt. Desiatkyraziv povtoriuvav sobi podumky, ščo vony dijduť tiľky do nastupnoho rohu, a prote jšovdali. Z vysokoji halereji, obliamovanoji postavlenymy odyn na odyn blokamy z neprozo-roho skla, — vony tvoryly takož steliu z pidvišenymy v formi hondol dyvnymy konsoliamyčy balkonamy, — za kiľka krokiv pered nymy upav hronopodibnyj stručok. Vony pidnialyjoho, vin buv išče teplyj, nače joho ščojno chtoś trymav u ruci.

Najprykriše vražala neprohliadna temriava; nide ne blymav žoden vohnyk. U žytelivcijeji planety napevne buly oči j zir, otož jakščo vony pomityly jichniu pojavu tut, to možnabulo spodivatysia na zustrič z jakojuś storožeju, z čym zavhodno, tiľky ne z takoju hlu-choju porožnečeju, bez sumnivu, zaselenoho prostoru — pro ce svidčyly choča b vohni,jaki vony pomityly pered cym zhory.

Čym dali tryvala mandrivka, tym biľše vona skydalasia na košmarnyj son; Likar iChimik prahnuly peredusim svitla— lichtaryky davaly tiľky joho iliuziju, šče dužče po-hlybliuvaly dovkolyšnij morok, vychopliujučy z nioho poodynoki, pozbavleni zvjazku zcilym i čerez te nezrozumili frahmenty.

Odyn raz do nych dolynulo jakeś čovhannia — take blyźke j vyrazne, ščo vony po-bihly na cej zvuk; čovhannia rizko pryskorylosia, vulyčku vypovnyv tupit uteči j honytvy,joho šmatovana luna bylasia sered tisnych muriv, vony mčaly iz zasvičenymy lichtary-kamy, siryj vidblysk povz nad nymy po sklepinniu, to opuskajučyś majže do samych holiv,koly vono ponyžuvalosia, to pidbyvajučyś uhoru; sklepinnia plyvlo chvyliamy, nazad bihlyčorni provaly bičnych provulkiv; zachekavšyś, Likar i Chimik zupynylysia pislia marnojihonytvy.

— A vony nas, buva, ne zamaniujuť? — nasylu vydychnuv Chimik.— Ne mely durnyć! — serdyto burknuv Likar i poviv dovkola lichtarykom.Vony stojaly nad vysochlym kamjanym kolodiazem, mury ziajaly čornymy prova-

lamy, v odnomu z nych majnulo blide, spliuščene lyčko; koly pliama svitla vernulasia,otvir buv porožnij.

Vony pišly dali. Pro prysutnisť tych biľše ne treba bulo zdohaduvatysia — vona sta-vala nesterpnoju, vidčuvalasia na kožnomu kroci. Likar naviť počav uže schyliatysia dodumky, ščo krašče napad, boroťba u cij temriavi, niž uperta, bezhluzda mandrivka, jakanikudy ne vede. Vin hlianuv na cyferblat svoho hodynnyka. Mynulo vže majže pivhodyny,nezabarom treba povertatysia.

Chimik, jakyj vyperedyv joho na kiľka krokiv, raptom pidnis uhoru lichtaryk. U pro-

vali muru joho očam vidkrylasia brama z hostrokutnoju arkoju vhori; obabič vchodu vy-sočily šyškopodibni kamjani kolony. Prochodiačy povz temnyj proval u muri, vin mašy-naľno spriamuvav tudy promiń lichtaryka. Svitlo kovznulo po nyzci niš i vpalo na zasty-hli, zhorbleni holi spyny.

— Vony tam! — kryknuv vin, instynktyvno zadkujučy.Likar uvijšov u bramu. Chimik svityv zzadu. Holi postati, zbyvšyś pid navyslym da-

chom, prytyskalysia do muru, nače skamjanili. V peršu myť Likarevi zdalosia, ščo vonymertvi — v svitli lichtaryka zablyščaly vodianysti krapli, jaki skočuvalysia po jichnichspynach. Jakuś myť vin stojav bezporadno, ne znajučy, ščo robyty.

— Hej! — skazav vin tycho, vidčuvajučy, ščo vse ce ne maje anijakisińkoho sensu.Deś vysoko po toj bik muru prolunav protiažnyj vibrujučyj svyst. Ob kamjane skle-

pinnia vdaryvsia bahatoholosyj stohin. Žodna iz skorčenych postatej ne povoruchnulasia;vony tiľky stohnaly tonkymy, protiažnymy holosamy; zate na vulyci zčynyvsia ruch, čutybulo zvuky dalekych krokiv, kroky perejšly v halop, švydko promajnulo kiľka temnychpostatej, luna kotylasia ščoraz dali. Likar vyzyrnuv z bramy — nide nikoho. Joho bezpo-radnisť zminylasia liutoju zlistiu; vin stojav pid bramoju i, ščob krašče čuty, zahasyv lich-taryka.

Z temriavy dedali vyrazniše dokočuvavsia tupit.— Iduť!Likar švydše vidčuv, niž pobačyv, ščo Chimik pidkydaje zbroju, vdaryv po stvolu j

pryhnuv joho dodolu.— Ne striliaj! — kryknuv vin.Porožnij zakrut vulyci raptom zarojivsia, v pliamach svitla zastrybaly potvorni

horby, vse zaklekotalo, počuvsia šum vid udariv velykych mjakych til, u hlybyni pronosy-lysia veletenśki, movby krylati tini, vodnočas prolunav veresk, skrehotlyvyj kašeľ, kiľkaholosiv nadsadno zarydalo, veletenśka masa zvalylasia pid nohy Chimikovi j piditnulajoho; padajučy, vin pobačyv v ostanniu myť obernene v jichnij bik lyčko z bilymy očyma,lichtaryk udaryvsia ob kaminnia, j stalo temno. Chimik rozpačlyvo šaryv dovkola seberukamy po brukivci, mov slipeć.

— Likariu! Likariu! — kryčav vin, ale holos joho tonuv u chaosi, dovkola meľkalydesiatky til, velyčezni tuluby z maleńkymy ručkamy stykalysia, vdarialysia odyn ob odyn;vin schopyv metalevyj cylindr lichtaryka i vže stojav na nohach, koly mohutnij udar ky-nuv joho na mur; zvidkyś izhory, nače z hrebenia muru, prolunav svyst, use na myť zav-merlo, vin vidčuv chvyliu tepla, jaka nablyžalasia do nioho, tepla, jake vyprominiuvalynahriti tila, ščoś štovchnulo joho, vin potočyvsia, zakryčav, vidčuvajučy slyźkyj, ohydnyjdotyk, i z usich bokiv joho raptom otočylo važke sapannia.

Vin natysnuv knopku. Lichtaryk spalachnuv. Na kiľka sekund pered nym vyrizny-lasia duha veletenśkych, horbatych torsiv, na maleńkych lyčkach blyščaly zaslipleni oči,zmorščeni holivky pochytuvalysia, potim holi veletni, pidštovchuvani kymoś zzadu, posu-nuly na nioho. Vin kryknuv šče raz. Vlasnoho holosu vže ne počuv u chaosi, jakyj zčyny-vsia dovkola. Mokri hariači tuši stysnuly joho miž soboju, boliače zdavyly rebra, j vin užene vidčuvav pid nohamy gruntu, ne probuvav naviť boronytysia; joho štovchaly kudyśnaoslip, tiahnuly, voločyly, joho prosto-taky dušyv smorid syroho, vin konvuľsyvno stys-kav lichtaryk na svojich hrudiach, ščo osvitliuvav kiľka najblyžčych stvoriń, jaki pryho-lomšeno dyvylysia na nioho j namahalysia vidsunutysia, ale natovp ne dozvoliav, temriava

bezperervno vyla zachryplymy holosamy, maleńki torsy, vkryti, nače. potom, vodia-nystoju ridynoju, chovalysia u vypuklostiach hrudnych mjaziv; naraz strachitlyva chvylia,v jakij vin zastriah, hojdnulasia do arky bramy; zdavlenyj z usich bokiv, vin išče pobačyvkriź huščavynu perepletenych ruk i tulubiv blysk vohniu, Likareve oblyččia, pered nympromajnuv joho roztulenyj u kryku rot; za myť cia kartyna znykla, vin zadychavsia vidvažkoho smorodu, kružalo svitla lichtaryka strybalo v nioho pid pidboriddiam, vychopliu-jučy z moroku lyčka, bezoki, beznosi, bezusti, plaski, po-starečomu miškuvati; vsi vonybuly mokri, nače oblyti vodoju; z usich bokiv joho štovchaly horby; na myť stalo viľniše,potim joho znovu zdušylo, kynulo spynoju na mur, vin udaryvsia chrebtom ob maleńkukolonu, včepyvsia za neji, namahajučyś z neju zlytysia, ščosyly vpyravsia, borovsia, tiľkyščob utrymatysia na nohach — padinnia dlia nioho označalo b smerť. Narešti vin namacavjakuś kamjanu schodynku, ni, to buv kruhliak, vydersia na nioho j vysoko pidniav lichta-ryka.

Kartyna bula vražajuča. Vid muru do muru chvyliuvalosia more holiv; zdavliuvaninatyskom, ti, ščo stojaly pid nišeju, vdyvlialysia v nioho rozšyrenymy očyma, vin bačyv, zjakymy vidčajdušnymy zusylliamy vony namahalysia viddalytysia vid nioho, robyly sudo-rožni ruchy, ale ne mohly protystojaty natyskovi holoji masy, jaka sunula vulyčkoju veśčas unyz, vytyskajučy krajnich až na mury; strachitlyvyj veresk ne prypyniavsia.

Raptom vin pobačyv Likaria — toj buv bez lichtaryka j posuvavsia, točniše, plyv unatovpi, joho povertalo to oblyččiam, to bokom, vin hubyvsia miž veletenśkymy tilamy, vpovitri rozvivalosia jakeś lachmittia. Zatysnuvšy v rukach elektrožektor, Chimik stry-muvav, skiľky mih, natysk til, vidčuvav, jak nimijuť joho ruky — mokri, slyźki tuši nava-liuvalysia na nioho taranamy, vidskakuvaly, mčaly dali, tlum ridšav, z moroku vyryvaly-sia novi hrupy, lichtaryk pohas, nepronykna piťma vyruvala, chliupala, stohnala, pih za-lyvav jomu oči, vin vtiahuvav u hrudy povitria, jake obpikalo leheni, neprytomniv.

Chimik siv na kamjanyj schideć, prytulyvsia spynoju do cholodnych kruhliakiv, cha-pav rotom povitria j rozrizniav uže okremi kroky, liaskotlyvi strybky, ohlušlyvyj chor po-voli viddaliavsia; trymajučyś rukamy za mur, vin pidvivsia. Nohy v nioho buly nače z vaty,vin chotiv poklykaty Likaria, ale ne zmih dobuty z sebe bodaj zvuk.

Naraz biluvate siajvo vychopylo z moroku hrebiń protyležnoho muru, i Chimik nevidrazu usvidomyv, ščo ce, mabuť, Koordynator podaje jim znak mahnijevoju raketoju,ščo čas uže povertatysia.

Vin nachylyvsia j počav šukaty lichtaryk, jakoho jomu vybyly z ruk. Bilia samisińkojipoverchni gruntu povitria bulo nasyčene nesterpnym nudotnym smorodom, jakyj do-vodyv do bliuvoty. Chimik pidvivsia. Počuv dalekyj kryk. Ce buv holos liudyny.

— Likariu! Siudy! Siudy! — zahukav vin.Holos vidpoviv uže deś zovsim blyźko, miž čornymy muramy spalachnuv prominčyk

svitla. Likar nablyžavsia do nioho švydko, ale trochy pochytuvavsia, nače pjanyj…— A, — skazav vin, — ty tut, nu j dobre… — I schopyv Chimika za pleče: — Proti-

ahly mene trochy, ale meni vdalosia zabratysia do zaly… Ty zahubyv lichtaryka?— Tak.Likar use šče trymav Chimika za pleče.— Holova krutyťsia, — pojasnyv vin spokijnym holosom, trošky zadychajučyś. — Ta

ce ničoho, zaraz projde.— Ščo ce bulo? — pošepky, niby sam sebe, zapytav Chimik.Likar ne vidpoviv. Obydva vsluchalysia v temriavu: v nij vnovu lunaly daleki kroky,

vona bula spovnena šerechiv, kiľka raziv donosyvsia pryhlušenyj vidstanniu stohin. Nebonad muramy spalachnulo znovu j osvitylo jichni hrebeni; svitlo zatremtilo na verty-kaľnych hraniach i, blidnučy, spovzlo vnyz, nače myttievyj schid i zachid soncia.

— Chodimo, — skazaly vony odnočasno.Jakby ne rakety, kynuti Koordynatorom, jim, mabuť, ne vdalosia b vernutysia do

svitanku. A tak, orijentujučyś na vidblysk zahravy, jaka šče dviči rozhaniala morokkamjanych uščelyn, vony vyznačyly pravyľnyj napriamok ruchu. Dorohoju zustrilykiľkoch utikačiv, jaki, zliakavšyś svitla jichnioho lichtaryka, panično znykly, a odyn raznaštovchnulysia na vže zovsim zacholole tilo, jake ležalo bilia pidnižžia krutych schodiv.Movčky perestupyly čerez nioho. Bulo vže za kiľka chvylyn odynadciať, koly vony znajšlynevelyčku plošču z kamjanym kolodiazem; tiľky-no na neji vpav prominčyk Likarevoholichtaryka, jak zhory potrijnoju smuhoju siajnuly fary.

Koordynator čekav na nych bilia schodiv; koly vony, važko dychajučy, vybihly na-horu, do mašyny, j sily na prystupkach, vin nekvaplyvo vymknuv fary j movčky chodyvsiudy j tudy v temriavi, čekajučy, koly vony narešti zmožuť zahovoryty.

Koly vony rozpovily jomu pro vse, ščo bačyly, vin tiľky zauvažyv:— Nu harazd. Dobre, ščo cym use obijšlosia. Tut odyn iz nych…Likar i Chimik ničoho ne zrozumily, i tiľky koly vin uvimknuv bokovyj prožektor i

povernuv joho nazad, vony rvučko pidchopylysia. Za kiľkanadciať metriv vid vsiudychodaneporušno ležav duplex.

Likar peršym opynyvsia bilia nioho. Z prožektora padala šyroka smuha svitla, pryjakomu možna bulo porachuvaty naviť najmenši zahlybnyky v kamjanych plytach.

Duplex napivležav, holyj, verchnia častyna joho velykoho torsa bula trochy pidniata.Iz ščilyny miž hrudnymy mjazamy na liudej dyvylosia velyke blido-holube oko — vonybačyly tiľky kraječok spliusnutoho lyčka, mov kriź šparynu nepryčynenych dverej.

— Jak vin siudy potrapyv? — tycho zapytav Likar.— Prybih znyzu, za kiľka chvylyn pered vamy. Koly ja puskav rakety, vin utik, potim

povernuvsia.— Povernuvsia?!— Na ce same misce. Otak.Vony rozhubleno stojaly nad duplexom. Vin važko dychav, nače pislia tryvaloho

bihu. Likar nachylyvsia, ščob pohladyty čy popleskaty veletnia doloneju; toj zatremtiv, nablidij škiri joho hihantśkoho tila vystupyly vodianysti krapli, velyki, nače puchyri.

— Vin… nas bojiťsia… — tycho skazav Likar i bezporadno dodav: — Ščo budemorobyty?

— Zalyšymo joho j pojidemo. Vže pizno, — vidpoviv Chimik.— Nikudy my ne pojidemo. Posluchajte… — Likar zavahavsia: — Znajete ščo? Da-

vajte trochy posydymo bilia nioho…Duplex ne vorušyvsia. Jakby ne rozmireni ruchy joho dyskopodibnych hrudej,

možna bulo b podumaty, ščo vin nežyvyj. Za prykladom Likaria Koordynator i Chimikpovsidalysia poruč nioho na kamjanij plyti. Z temriavy dolynaz viddalenyj šum hejzera,časom viter šelestiv u nevydymych zarostiach, poselennia, jake rozkynulosia vnyzu, ohor-tala neprozirna nič. U povitri inodi proplyvaly klapti ridkoho tumanu, syluet vsiudychoda,jakyj čitko vymaliovuvavsia u vidsvitach far, čornoju dekoracijeju neruchomo zastyh vid-dalik. Čerez dobrych desiať chvylyn, koly vony vže počaly vtračaty nadiju, duplex raptomzyrknuv na nych kriź ščilyny svoho schovyšča. Vystačylo neoberežnoho ruchu Chimika,

ščob ščilyna znovu stulylasia, ale cioho razu vže nenadovho.Narešti — majže čerez pivhodyny pislia zustriči — veleteń vyprostavsia. Vin mav

metriv dva zavvyšky j buv by šče vyščyj, jakby ne nachyliavsia vpered. Koly vin stupav,nyžnia častyna joho bezformnoho tila zminiuvalasia, j zdavalosia, vin može doviľno tovysovuvaty, to vtiahuvaty nohy; naspravdi ž ce tiľky mjazy, styskajučyś dovkola nyžnichkincivok, vyrazniše vydilialysia j stavaly spravnišymy pid čas choďby.

Ni Koordynator, ni Chimik dobre ne znaly, jak Likar cioho domihsia, — vin sampotim zapevniav, ščo tež ne znaje, — v usiakomu razi, pislia tryvalych popliskuvań, las-kavych žestiv, našiptuvań duplex, jakyj uže zovsim vysunuv iz vnutrišnioji sumky svijruchlyvyj tors, dozvolyv Likarevi potiahty sebe za toneńku ruku do vsiudychoda. Johomaleńka holova bula nachylena vpered i movby z jakymś najivnym podyvom pohliadalazhory na liudej, jaki stojaly v svitlovomu konusi prožektora.

— Nu j ščo ž teper? — zapytav Chimik. — Tut my z nym ne porozumijemosia.— Jak to ščo? — vidpoviv Likar, — Zaberemo joho z soboju.— U tebe vsi klepky v holovi?— Ce j spravdi dalo b nam bahato, — skazav Koordynator, — ale… vin važyť, mabuť,

pivtonny!— Nu to j ščo z cioho? Vsiudychid rozrachovanyj na biľše.— Ot tobi j na! Nas troje j sporiadžennia — ce vže biľš jak trysta kilogramiv. Možuť

trisnuty resory.— Spravdi? — zdyvuvavsia Likar. — Todi ne treba. Nechaj ide heť.Z cymy slovamy vin pidštovchnuv duplexa v bik schodiv, jaki vely vnyz.Velyčezne stvorinnia, koly vono stojalo bilia nych i osoblyvo koly na nioho padalo

svitlo prožektora (jim veś čas zdavalosia, ščo v nioho vidrubana holova j ščo na jiji miscistyrčyť inša, čuža, maleńka j abyjak, nadto nyźko posadžena), raptom zibhalosia, ne-movby zapalosia samo v sebe, a joho škiru v odnu myť ukryly krapli vodianystoji ridyny,jaki perelyvalysia vsima barvamy veselky.

— Nu ščo ty, ne treba, ja prosto požartuvav, chaj jomu bis… — promymryv Likar.Koordynator i Chimik tež buly zdyvovani takoju reakcijeju. Likarevi nasylu vdalosia

zaspokojity ce velyčezne stvorinnia. Roztašuvaty u vsiudychodi novoho pasažyra vyjavy-losia ne tak prosto. Koordynator vypustyv trochy ne vse povitria z šyn, tak ščo vsiudychidmajže siv na kaminnia; pry svitli ručnoho prožektora znialy obydva zadni sydinnia j za-kripyly jich na bahažnyku, a na samyj veršečok cijeji piramidy vysadyly šče j vypromi-niuvač. Ta duplex ne chotiv zachodyty do mašyny. Likar popliskuvav joho, vmovliav, pid-štovchuvav, sam sidav i vyskakuvav, i jakby ne suprovidni obstavyny, vydovyšče ce malob veľmy kumednyj vyhliad. Davno vže mynulo odynadciať, a jim išče treba bulo ponoči,po skladnij miscevosti, perevažno pidnimajučyś kruto vhoru, podolaty sto kilometriv zlyškom, jaki viddilialy jich vid rakety. Narešti Likarevi vvirvavsia terpeć. Vin schopyvodnu z pidniatych ruk maleńkoho torsa j kryknuv:

— Pidštovchniť joho zzadu!Chimik zavahavsia, ale Koordynator syľno vpersia plečem u vyhnutu duhoju spynu

duplexa, toj vydav skimlyvyj zvuk i, vtračajučy rivnovahu, odnym strybkom opynyvsia vmašyni. Teper uže sprava pišla švydše. Koordynator napompuvav šyny, vsiudychid, choči syľno perechylyvsia, prote plavno zrušyv z miscia. Likar zajniav sydinnia pered novympasažyrom, bo Chimik voliv unyknuty takoho susidstva j viddav perevahu jizdi v dosyťnezručnij pozi — stojačy za spynoju v Koordynatora.

Pry svitli far vony pomynuly anfilady kolon, potim dovhi hladeńki kamjani plytyvyvely jich na aleju «palyć»; na rivnomu vsiudychid rozvynuv velyku švydkisť, jaku znovuvtratyv lyše bilia pidnižžia mahmatyčnoho navisu. Čerez kiľkanadciať chvylyn vin dosiahuže hlynystych horbkiv, jaki otočuvaly kolodiazi z žachlyvym vmistom.

Jakyjś čas jichaly po hustij hriaziuci, ščo ohydno chliupala pid šynamy, potim po-bačyly vidbytky protektoriv svoho vsiudychoda j pojichaly majže tym samym šliachom,jakym prybuly siudy.

Vsiudychid, vykydajučy z-pid kolis fontany vody j hriaziuky, sprytno laviruvav mižhorbkamy hlyny, jaki vyrynaly to livoruč, to pravoruč pid slipučym svitlom far. Daleko vtemriavi spalachnuv rozmazanyj vohnyk, vin ruchavsia jim nazustrič i zbiľšuvavsia z kož-noju chvylynoju; nezabarom vony rozriznyly vže try okremi vohnyky. Koordynator nezmenšuvav švydkosti: ce bulo jichnie vlasne vidobražennia. Duplex počav vyjavliaty ne-spokij, vorušyvsia, pokrektuvav i naviť nebezpečno vtyskuvavsia v kutok, vid čohomašyna syľno perechylylasia na livyj bik; Likar namahavsia zaspokojity joho holosom —ale bez uspichu; obernuvšyś, vin pobačyv, ščo blidyj syluet stav schožym na zakruhlenuvhori holovu cukru — duplex utiahnuv svij maleńkyj tors i, zdavalosia, perestav dychaty.Tiľky koly jich raptom obdalo hariačoju chvyleju j dzerkaľne vidobražennia znyklo, — cesvidčylo pro te, ščo vony peretnuly zahadkovu liniju, — pasažyr-veleteń zaspokojivsia,zastyh i ne vykazuvav nijakoho chvyliuvannia, choča zaraz, važko pidijmajučyś schylom,jakyj stavav dedali strimkišym, vsiudychid syľno hojdavsia, naviť buxuvav, nakačani ko-lesa važko terlysia ob nerivnosti gruntu; jichaly dedali poviľniše, zamisť švydkoho drobušyn čuvsia natužnyj spiv motoriv, kiľka raziv nis mašyny nebezpečno zadyravsia vhoru— vona vže ledve povzla; raptom kolesa počaly spovzaty vnyz, nezvažajučy na te, ščo vonyvidčajdušno krutylysia, — pid nymy osunuvsia plast slabo skriplenoho z osnovoju gruntu.Koordynator rizko krutnuv kermo, i vsiudychid zupynyvsia.

Koordynator oberežno rozvernuvsia na misci, i vsiudychid počav navskosy zjiždžatynazad u dolynu.

— Ty kudy?! — vyhuknuv Chimik.Poryvy ničnoho vitru kydaly»jim u viči dribneńki krapli, choč došču ne bulo.— Sprobujemo v inšomu misci, — holosno vidpoviv Koordynator.Vony znovu zupynylysia, pliama svitla prožektora popovzla vhoru, postupovo slab-

nučy, i choč usi troje napružuvaly zir, poperedu majže ničoho ne bulo vydno! Vyrišylypidijmatysia navmannia; nezabarom nachyl stav takyj krutyj, jak i v tomu misci, de vonyspovzly vnyz, ale grunt tut buv suchyj, i vsiudychid tiahnuv dobre; ta ščorazu, koly Koor-dynator namahavsia rozvernuty joho tak, ščob strilka kompasa pokazuvala na pivnič, vinpočynav hrizno zadyraty kapot, majže sidajučy na zadni šyny, i zmušuvav joho dedalibiľše vidchyliatysia na zachid. Ce bulo nebažano, bo vynykala nebezpeka, ščo vony vri-žuťsia u husti zarosti, jaki vkryvaly majže veś zsuv nahirnoho plato, kudy vony pidijma-lysia. Ta inšoho vychodu ne bulo. Svitlo far upyralosia v moroci v nyzku bilych postatej,jaki poviľno pochytuvalysia; za chvylynu vyjavylosia, ščo ce tumanni vypary, j vony znyklytak samo raptovo, jak i zjavylysia; poperedu znovu bula piťma; dychaty stalo važče, po-cholodnišalo, po lobovomu sklu j nikelevych trubkach spynok sydiń skočuvalysia krapliskondensovanoji vody, neprozoryj tuman to hustišav, to ridšav, Koordynator keruvavmašynoju naoslip, namahajučyś tiľky veś čas pidijmatysia strimko vhoru.

Znenaćka kluby moločnoho tumanu rozijšlysia, vidplyvly nazad, i v jasnomu svitlifar liudy pobačyly zdyblenyj horb schylu, a nad nym — čorne nebo z iskorkamy zirok. Usi

troje vidrazu ž vidčuly sebe badioriše.— Jak tam naš pasažyr? — zapytav Koordynator, ne povertajučy holovy.— Zaspokojivsia. Zdajeťsia, spyť, — vidpoviv Likar iz-za Chimikovoji spyny.Schyl, na jakyj vony vjiždžaly, robyvsia dedali krutišym, mašyna nepryjemno ba-

lansuvala, peredni kolesa dedali menše sluchalysia vodija, centr vahy nebezpečno zmiš-čuvavsia nazad.

Naraz mašyna zatanciuvala na misci, potim jiji rozvernulo j zneslo na kiľka metrivubik.

— Može, meni sisty na buferi? — z tryvohoju zapytav Likar.— Ne treba, — vidpoviv Koordynator i vypustyv trochy povitria z šyn.Vsiudychid osiv i jakyjś čas tiahnuv trochy krašče, ruchlyvi konusy svitla vže vpyra-

lysia vysoko vhori v nerivnu liniju zarostiv; zarosti dedali nablyžalysia, čornoju ščitkojustyrčaly na samisińkomu kraju navyslych hlynystych zsuviv, ničoho bulo j hadaty, ščobdistatysia tudy; odnak povernuty nazad u pošukach kraščoho miscia tež uže ne možnabulo, otož Koordynator veś čas jichav uhoru; znenaćka za kiľkanadciať krokiv vid dvome-trovoji kruči mašyna zupynylasia. Momentaľno spraciuvaly haľma, slipuče svitlo faruperlosia v žovtu hlynu, proroslu nytkopodibnymy korinciamy.

— Zdajeťsia, pryjichaly! — zitchnuv Chimik i vylajavsia.— Davaj lopatu, — skazav Koordynator.Ziskočyvšy z mašyny, vin vyrizav vistriam lopaty kiľka hlynianych priamokutnykiv,

pidklav jich pid zadni kolesa vsiudychoda, a todi počav zdyratysia na krutu stinu.Chimik podavsia za nym. Likar lyšyvsia v mašyni, i jomu bulo čuty, jak vony prody-

rajuťsia kriź husti zarosti; pid nohamy v nych triščav sušniak; uhori blysnuv Koordyna-toriv lichtaryk, potim zhas i čerez kiľka sekund spalachnuv uže v inšomu misci.

— Ce čortzna-ščo! — dolynuv raptom holos Chimika.Ščoś zašelestilo, pliama svitla jakuś myť potanciuvala na odnomu misci j zastyhla.— Ce ryzykovano, — znovu počuvsia holos Chimika.— Astronavtyka i ryzyk neviddiľni, — vidpoviv Koordynator i holosno kryknuv: —

Likariu! Nam treba tut trochy rozkopaty cej bereh, dumaju, ščo pislia cioho my zmožemoprojichaty. Pyľnuj za našym pasažyrom, ščob ne pereliakavsia!

— Harazd! — huknuv u vidpoviď Likar. I obernuvsia do duplexa, jakyj neporušnoziščulyvsia na sydinni.

Zhory z šurchotom posypalasia hlyna.— Šče raz! — kryknuv Koordynator.»Civky hrudok znovu zašurchotily po schylu; naraz na hori ščoś hupnulo, trisnulo, j

za myť velyčezna bryla gruntu prokotylasia povz samisińkyj vsiudychid, v lobove sklo za-barabanyly dribni hrudočky; vony šče dobru chvylynu šarudily po stinci kruči, choč lunamjakoho perekočuvannia skynutoji bryly davno vže roztanula vnyzu. Likar veś až po-davsia vpered, — duplex zovsim ne reahuvav na ci zvuky, — i spriamuvav prožektor ubik.U hlynystomu navisi vynykla šyroka, lijkopodibna vyjimka, v jakij stojav Koordynator jenergijno oruduvav lopatoju.

Bulo vže daleko za pivnič, koly vony vyjnialy z bahažnyka buxyrnu kotušku, jakori,začepy j, zakripyvšy odyn kineć lynvy miž faramy, druhyj protiahly po vyjimci nahoru vzarosti j tam dviči obkrutyly dovkola jakoria. Potim Likar i Chimik vysily z mašyny, aKoordynator uvimknuv odnočasno motory vsich kolis i perednioho barabana, jakyj, na-motujučy na sebe lynvu, metr za metrom vsiudychid vtiahuvav u hlynystu horlovynu. Ne

obijšlosia bez povtornoho rozšyrennia vyjimky, ale čerez pivhodyny jakori j lynvy vže le-žaly v bahažnyku, a vsiudychid zi strachitlyvym triskom i chrustom prodyravsia kriź za-rosti. Jakyjś čas vin posuvavsia duže poviľno, i tiľky koly husti čahari, na ščastia, suchi jlamki, skinčylysia j ne čynyly nadto velykoho oporu, pomčav z biľšoju švydkistiu.

— Polovyna dorohy pozadu! — trochy perehodia kryknuv Likarevi Chimik, jakyj iz-za Koordynatorovoho pleča uvažno stežyv za spidometrom.

Koordynator podumav, ščo vony ne projichaly šče j polovyny — krutyj pidjom pry-musyv jich daty haka kilometriv na pjatnadciať; nachylyvšyś majže do samoho skla, vinne vidryvav očej vid dorohy, točniše vid bezdorižžia, namahajučyś obmynaty velyki pere-škody, a menši propuskaty pomiž kolesamy; ta, nezvažajučy na ce, vsiudychid kydalo,triaslo, vid čoho na bahažnyku strašenno hurkotila metaleva kanistra; inodi, na jamach,mašyna pidstrybuvala, a koly znovu opuskalasia na grunt, amortyzatory vsich čotyriochkolis až syčaly. Vydymisť, odnak, bula nepohana, nespodivanok tež ne bulo nijakych. Ra-ptom na meži rozčynenych u siruvatij imli smuh svitla ščoś promajnulo: vysoka palyčka,druha, tretia, četverta — vyjavylosia, ščo ce buly ščohly.

Likar sylkuvavsia pobačyty na tli neba, čy jichni verchivky j dali otočuje tremtlyvepovitria, ale bulo nadto temno. Zori nad holovamy spokijno merechtily, veletenśkestvorinnia na zadniomu sydinni ne vorušylosia, tiľky raz, movby stomyvšyś sydity v odniji tij samij pozi, peresunulosia trochy vbik, umoščujučyś jakomoha zručniše, i cej takyjliudśkyj ruch dyvno schvyliuvav Likaria.

Kolesa pereskočyly čerez poperečni borozny. Vsiudychid uže zjiždžav u dolynu podovhastomu zhorblenomu spusku. Koordynator trochy skynuv švydkisť, za jazykom vap-niakovoho osypu v smuhach svitla vže vymaliovuvalysia nastupni borozny, jak raptom zlivoho boku dolynuv narostajučyj svyst. Pronyzlyvyj, hluchyj šum — i nevyrazna hi-hantśka masa peretnula jim šliach, blysnula v svitli far i znykla z očej. Haľma kolis rizkozapyščaly, vsiudychid rvonulo, v oblyččia vijnulo hariačym hirkym vitrom; čerez kiľkasekund počuvsia novyj svyst, i Koordynator pohasyv fary. V temriavi za kiľka krokiv vidnych prolitalo ščoś schože na smerči, odna za odnoju vysoko nad poverchneju planetypronosylysia hondoly, jaki merechtily fosforyčnym svitlom j buly otočeni nevydymymyobertovymy dyskamy; povertajučy, vony lehko nachylialysia pid tym samym kutom.Liudy pošepky rachuvaly: visim, devjať, desiať… Pislia pjatnadciatoji nastala pererva.

— Stiľky my šče ne zustričaly, — skazav Likar.Znovu počuvsia jakyjś neznajomyj zvuk, cioho razu vin buv uže nabahato nyžčyj i

nablyžavsia trochy poviľniše. Koordynator uvimknuv zadniu peredaču, j vsiudychid počavkotytysia nazad. Vony pidijmalysia vhoru, kolesa slabo šurchotily na vapniakovomu osypi.Ne vstyh Koordynator zahaľmuvaty, jak u temriavi pered nymy z basovytym hudinniam,vid jakoho až zavibruvav kuzov mašyny, proplyv nevyraznyj syluet, tiľky vysoko nad de-revamy potemnily zori j zadvyhtiv grunt, nemovby zhory jšla lavyna. Hudučy, mov vele-tenśka dzyha, povz vsiudychid pronissia novyj pryvyd, za nym šče odyn; hondol vydno nebulo, tiľky červoniasto svitylysia nepravyľni, zahostreni na zirčastych kinciach konturyjakojiś konstrukciji, ščo poviľno obertalasia v protyležnyj napriamkovi ruchu bik.

Znov zrobylosia tycho, tiľky zvidkyś zdaleku dolynalo to stychajuče, to narostajučehudinnia.

— Oce tak kolosy — bačyly?! — skazav Chimik.Koordynator šče trochy počekav, a todi uvimknuv fary, vidpustyv haľma, j vsiu-

dychid pokotyvsia speršu poviľno, potim dedali švydše pomčav unyz. Choč jichaty vzdovž

borozen bulo zručniše, bo vony obmynaly vsi velyki nerivnosti, prote Koordynator vyrišyvne ryzykuvaty — na nych izzadu mohlo napasty odne z cych prozorych čudovyśk. Lehkokrutiačy kermom, vin namahavsia prodovžyty v ujavi maršrut mašyn, jaki jim zustrilysia:vony jšly z pivničnoho zachodu na schid, odnak ce ni pro ščo ne hovorylo — vony povertalyj mohly zrobyty šče bahato takych povorotiv. Vin ničoho ne skazav, ale na duši v niohobulo tryvožno.

Na počatku tretioji v svitli far blysnula dzerkaľna strička. Duplex, na jakoho zustriču temriavi z hihantśkymy mašynamy ne spravyla anijakisińkoho vražennia, z dejakohočasu, vysunuvšy holovu, pyľno rozdyvliavsia dovkola. Koly vsiudychid pidjichav majže dosamoho dzerkaľnoho pojasa, veletenśke stvorinnia raptom zakašlialo, zasopilo i, po-stohnujučy, počalo vyprostovuvatysia, vovtuzytysia, potim perevažylosia na odyn bik, ne-movby chotilo vystrybnuty.

— Stij! Stij! — kryknuv Koordynatorovi Likar.Toj zahaľmuvav, i vsiudychid zupynyvsia za metr vid stričky.— Ščo stalosia?— Vin choče vtekty!— Čomu?— Ne znaju. Može, čerez ce — pohasy fary.Koordynator posluchavsia. Jak tiľky stalo temno, duplex znovu važko opustyvsia na

sydinnia. Vsiudychid rušyv z pohašenymy vohniamy, jakuś chvylynu u čornych plytachobabič nioho vidbyvalosia tiľky svitlo zirok, ale potim kolesa znovu zahojdalysia na mja-komu grunti rivnyny. Vsiudychid mčav dedali švydše, veś joho korpus vibruvav, tremtiv,vapniakovi vystupy z velykymy tiniamy bihly nazad, pisok smuhamy letiv z-pid kolis, cho-lodne povitria obpikalo leheni, motor huv, šumiv, kaminci strilialy z dzeńkotom u šasi.Chimik ziščulyvsia, namahajučyś schovaty holovu za vitrove sklo.

Vsiudychid jichav po rivnomu, švydkisť narostala, poperedu ot-ot mav uže zjavytysiakorabeľ.

Pered vidjizdom bulo domovleno, ščo toj, chto lyšajeťsia na korabli, počepyť na kormiproblyskovyj lichtar, otož vony šukaly myhotlyvyj vohnyk. Čas mynav, vsiudychid trochyspoviľnyv švydkisť, zvernuv na pivničnyj schid, a dovkola, jak i do cioho, rozlyvalasia hly-boka piťma. Koordynator davno vže jichav z blyźkym svitlom, a teper vymknuv i joho,nezvažajučy na te, ščo vsiudychid mih naštovchnutysia na jakuś nevydymu pereškodu.Odyn raz vony pomityly merechtlyvyj vohnyk i pomčaly do nioho z maxymaľnoju švyd-kistiu, prote vže čerez kiľka chvylyn perekonalysia, ščo ce prosto nyźka zirka. Bulo dva-dciať chvylyn na tretiu.

— Može, v nych zipsuvavsia lichtar, — ozvavsia Chimik.Jomu nichto ne vidpoviv. Projichaly šče pjať kilometriv i znovu zvernuly; Likar

pidvivsia i vpyvsia pohliadom u temnu okolyciu. Mašyna šče dužče zbavyla švydkisť; zne-naćka vona rizko pidstrybnula — speršu perednimy, a potim zadnimy kolesamy, — i po-dolala riv u piščanomu grunti.

— Davaj livoruč, — skazav raptom Likar.Koordynator povernuv, i v blyźkomu svitli far pokazalysia nevysoki pahorky; vsiu-

dychid pereskočyv čerez druhu boroznu zavhlybšky v pivmetra, nespodivano usi troje po-bačyly nejasnyj spalach i na joho tli vydovženu pochylu tiń, veršečok jakoji na sekunduotočyv oreol. Koly oreol zhas, vony znovu vtratyly tiń z očej. Vsiudychid rizko rvonuvvpe— red i pomčav priamo, novyj spalach lichtaria, zatulenoho kormoju korablia, osvityv

try maleńki postati. Koordynator uvimknuv fary, postati kynulysia do nych, rozmachu-jučy rukamy.

Koordynator skynuv švydkisť i, koly tovaryši rozstupylysia, zahaľmuvav čerez kiľkametriv. Nepodalik strymila raketa. Vony pidjichaly do neji tak, ščo verchnia častynakormy zatuliala pidvišenyj lichtar.

— Pryjichaly?! Vsi?! — kryknuv Inžener.Vin pidskočyv do vsiudychoda, ale vidrazu ž vidsachnuvsia, pobačyvšy četvertu, bez-

holovu postať, jaka nespokijno zavorušylasia na sydinni.Koordynator obniav odnijeju rukoju Inženera, druhoju Fizyka j stojav tak jakuś

sekundu, movby spyrajučyś na nych. Usi pjatero zjurmylysia bilia bokovoho prožektora;Likar ščoś tycho promovliav do duplexa.

— U nas vse harazd, — povidomyv Chimik. — A u vas?— Biľš-menš, — vidpoviv Kibernetyk.Vony dovho dyvylysia odyn na odnoho; nichto ničoho ne rozkazuvav.— Budemo dopovidaty čy pidemo spaty? — zapytav Chimik.— Ty možeš spaty? Ce zdorovo! — vyhuknuv Fizyk. — Spaty! O bože! Vony buly tut,

rozumijete?— Ja tak i dumav, — skazav Koordynator. — I dijšlosia do… sutyčky?— Ni. A u vas?..— Tež ni. Ja hadaju… te, ščo vony natknulysia na našu raketu, može vyjavytysia

važlyvišym vid toho, ščo pobačyly my. Rozpovidajte. Henryku, može, ty?..— Vy spijmaly joho?.. — zapytav Inžener.— Ščyro kažučy, vin nas spijmav. Točniše, dozvolyv uziaty sebe dobroviľno. Ta ce

cila istorija. Dovha, skladna, choča, na žaľ, my v nij ničoho ne rozumijemo.— Z namy točnisińko tak samo! — vyhuknuv Kibernetyk. — Vony zjavylysia tut

pryblyzno čerez hodynu pislia vašoho vidjizdu! Ja vže buv podumav, ščo nam kineć, —pryznavsia vin raptom, znyzyvšy holos.

— Vy ne holodni? — zapytav Inžener.— Zdajeťsia, ja zovsim zabuv pro jižu. Likariu! — holosno poklykav Koordynator. —

Chody siudy!— Narada? — Likar ziskočyv iz vsiudychoda j pidijšov do tovaryšiv, ale j dali ne

spuskav očej iz duplexa, jakyj nespodivano lehkym ruchom splyhnuv unyz i poviľno po-čapav do liudej.

Ta tiľky-no vin torknuvsia meži osvitlenoho kola, jak vidrazu ž pozadkuvav i zastyhna misci.

Liudy movčky dyvylysia na veletenśke stvorinnia, jake raptom osunulosia j prypalodo gruntu; šče sekundu jim bulo vydno joho holovu, potim mjazy zimknulysia, zalyšyvšyščilynu, z jakoji v rozsijanomu svitli far poblyskuvalo blakytne oko.

— Otže, vony buly tut? — zapytav Likar, na myť vidirvavšy pohliad vid duplexa.— Tak. Prykotylosia dvadciať pjať kolis, takych samych, jak te, ščo my zachopyly, i

čotyry mašyny, nabahato biľši, ne vertykaľni dysky, a movby prozori dzyhy.— My jich zustrily! — vyhuknuv Chimik.— Koly? De?— Deś z hodynu tomu, koly povertalysia siudy! My z nymy trochy ne zitknulysia! I

ščo ž vony tut nakojily?— Nebahato, — ozvavsia Inžener. — Prybuly kolonoju, zvidky — ne znajemo, bo

koly my vyjšly na poverchniu, — my vsi same buly v raketi, bukvaľno pjať chvylyn, —vony vže odne za odnym kružlialy dovkola rakety. Prote ne nablyžalysia. My hadaly, ščoce peredovyj dozor, patruľ, holovna taktyčna rozvidka, vstanovyly pid raketoju vypromi-niuvač i čekaly. A vony kružlialy dovkola nas, veś čas u toj samyj bik, ne viddaliajučyś, alej ne nablyžajučyś. Tak tryvalo, mabuť, hodyny pivtory. Potim zjavylysia ti biľši, ti dzyhy— metriv trydciať zavvyšky. Kolosy! Vony nabahato poviľniši — zdajeťsia, možuť jizdytytiľky po boroznach, jaki prokladajuť ti, perši. Obertovi dysky zviľnyly jim misce v svojemukiľci j po čerzi — odna velyka mašyna j odna maleńka — znovu počaly kružliaty. Inodipryhaľmovuvaly, a odyn raz dvi z nych trochy ne zitknulysia, točniše leď torknulysia odnaodnoji; prolunav žachlyvyj trisk, prote z nymy ničoho ne stalosia — vony kružlialy sobidali:

— A vy?— Nu, ščo my — pitnily bilia vyprominiuvača. Pryjemnoho bulo malo.— Viriu, — uročysto skazav Likar, — a dali?— Dali? Speršu ja veś čas dumav, ščo vony ot-ot nas atakujuť, potim — ščo vony

tiľky sposterihajuť za namy, ale mene dyvuvav jichnij strij i te, ščo vony ne zupynialysiaani na sekundu, a my ž znajemo: take koleso može krutytysia na misci. Nu, a deś pisliasiomoji ja poslav Fizyka po problyskovyj lichtar — joho treba bulo povisyty dlia vas. Tavy ne zmohly b prorvatysia kriź ciu krylatu stinu — i todi meni vperše spalo na dumku,ščo ce blokada! Nu, ja podumav, ščo, v usiakomu razi, treba sprobuvaty vstanovyty z nymykontakt — jakščo, zvyčajno, vdasťsia. My vse šče sydily bilia vyprominiuvača j počalysyhnalyty lichtarem — čerhamy, speršu po dva spalachy, potim po try, po čotyry.

— Teorema Pifahora? — zapytav Likar, j Inžener marno namahavsia rozdyvytysiapry svitli vysokoho lichtaria, čy toj z nioho ne hluzuje.

— Ni, — vidpoviv vin narešti. — Zvyčajnyj riad čysel.— A vony ščo? — zapytav Chimik, jakyj žadibno sluchav.— Jak tobi skazaty, — po suti, ničoho.— Ščo značyť, «po suti»? A «ne po suti»?— Nu, vony vyroblialy rizni štuky, i do našych syhnaliv, i pid čas nych, i opislia, ale

ničoho takoho, ščo možna bulo b vytlumačyty jak sprobu vidpovisty nam abo vstanovytykontakt, my ne pomityly.

— A ščo vony robyly?— Kružlialy to švydše, to poviľniše, zblyžalysia miž soboju, v jichnich hondolach ščoś

ruchalosia.— A v tych velykych dzyh tež je hondoly?— Ty ž kazav, ščo vy jich bačyly?— Koly my jich zustrily, bulo vže temno.— U nych nemaje nijakych hondol — useredyni vzahali ničoho nemaje. Porožneča.

Zate po perymetru tam chodyť, plavaje… nu, krutyťsia ščoś schože na velykyj bak, pokrajach vypuklyj, u centri uvihnutyj, a po bokach u nioho cila nyzka rohiv— takych ko-nusopodibnych potovščeń. Absoliutno nepotribnych — jak na mene, zvyčajno. Pro ščo jahovoryv? Aha, tak ot: ci dzyhy vychodyly inodi za meži kiľcia j minialysia misciamy zmenšymy dyskamy.

— Jak často ce bulo?— Po-riznomu. V usiakomu razi, nijakoji rehuliarnosti vstanovyty meni ne vdalosia.

Nu, kažu vam — ja fixuvav use, ščo mohlo maty bodaj najmenšyj zvjazok z jichnimy ru-chamy, bo spodivavsia choč jakojiś vidpovidi. Vony robyly naviť skladni evoliuciji. Napry-klad, zhodom ti velyki pryhaľmuvaly tak, ščo majže zupynylysia, pered kožnoju dzygojupostav menšyj dysk, vony poviľno rušyly do nas, prote projšly nebahato, može, metrivpjatnadciať, velyki dzyhy za nymy, i znovu počaly opysuvaty kola; teper tych kil bulo vžedvoje — vnutrišnie, po jakomu ruchalysia čotyry velyki j čotyry maleńki, i zovnišnie zrešty plaskych dyskiv. Ja vže počav dumaty, ščo zrobyty, aby vy jakomoha švydše vernu-lysia, ale vony raptom vyšykuvalysia v odyn dovhyj riad i viddalylysia — speršu po spirali,a potim priamo na pivdeń.

— Kotra todi mohla buty hodyna?— Počatok dvanadciatoji.— Otže, my zustrily inšych, — obernuvsia Chimik do Koordynatora.— Ne obovjazkovo. Vony mohly deś zatrymatysia.— A teper rozpovidajte vy, — poprosyv Fizyk.— Chaj Likar, — skazav Koordynator.— Harazd. Značyť, tak… — I Likar za kiľka chvylyn rozpoviv pro vsi pryhody, ščo

stalysia z nymy, a todi poviv dali: — Zvažte, vse, ščo tut vidbuvajeťsia, častkovo nahadujenam rizni reči, vidomi z Zemli, ale tiľky častkovo — kiľka kubykiv ščorazu lyšajuťsia zaj-vymy i nijak ne vkladajuťsia v našu mozajiku. Ce duže charakterno! Ti jichni mašynyzjavylysia tut nenačebto v bojovomu poriadku. Može, ce rozviduvaľnyj patruľ, može, ho-lovnyj dozir armiji, može, počatok blokady? Niby vse potrochu, a v rezuľtati — ničohokonkretno j ničoho ne jasno. Ti hlynysti jamy — zvyčajno, vony buly strachitlyvi, ta ščovony, vlasne, označaly? Ce vyhliadalo jak mohyly. Potim te poselennia čy jak tam johonazvaty. Ce bulo vže zovsim nejmovirno! Jakyjś žach. Nu, a skelety? Muzej? Bijnia? Kap-lycia? Fabryka biölogičnych exponativ? Vjaznyci? Možna dumaty pro vse, ščo zavhodno,naviť pro koncentracijnyj tabir! Prote my ne zustrily tam nikoho, chto chotiv by nas za-trymaty abo vstanovyty z namy buď-jakyj kontakt — ani natiaku na ce! Mabuť, ce najbiľšnezbahnenne, prynajmni dlia mene. Cyvilizacija planety, bez sumnivu, vysokoho rivnia.Architektura v techničnomu plani duže rozvynena, budivnyctvo takych kupoliv, jak ti,ščo my bačyly — problema daleko ne prosta! A poruč— kamjane poselennia, jake naha-duje seredniovične misto. Dyvovyžne pojednannia rivniv cyvilizaciji! Pry ciomu, vydno,isnuje doskonala systema syhnalizaciji, jakščo vony pohasyly svitlo v ciomu svojemu mistibukvaľno čerez chvylynu pislia našoho prybuttia — a my i ž jichaly duže švydko j nikohone pomityly na dorozi… Bez sumnivu, vony nadileni intelektom, a natovp, jakyj nasotočyv, povodyvsia mov otara baraniv, ochoplenych panikoju. Ani slidu jakojiś orhaniza-ciji… Spočatku vony načebto vtikaly vid nas, potim otočyly, zimjaly nas, vynyk nejmovir-nyj chaos, use ce bulo pozbavlene buď-jakoho sensu, prosto jakeś boževillia! Nu j tak uvsiomu. Indyvid, jakoho my vbyly, buv odiahnenyj u jakuś sribliastu foľhu; ti, v natovpi,buly holi, lyše kiľka z nych maly na sobi jakiś sitky čy lachmittia. U toho trupa v jami vškirianyj vidrostok bulo vvedeno trubku — i, ščo najdyvniše, — vin mav oko, jak i cej,kotroho vy zaraz bačyte pered soboju, a inši očej ne maly, zate buly z nosamy; koly ja proce dumaju, to počynaju poterpaty, ščo naviť cej duplex, jakoho my pryvezly, nebahato namzmože dopomohty. My, zvyčajno, postarajemosia z nym porozumityś, ta ja ne duže viriu,ščo ce nam udasťsia…

— Veś zibranyj dosi informacijnyj materiäl treba zapysaty i jakoś klasyfikuvaty, —zauvažyv Kibernetyk, — inakše my v niomu potonemo. Mušu skazaty… Likar, mabuť,

maje raciju, ale… Ci skelety… A čy ce napevne buly skelety? I cia istorija z natovpom,jakyj speršu otočyv nas, a potim kynuvsia navtioky…

— Skelety ja bačyv tak, jak baču oce tebe. Ce nejmovirno, ale ce pravda. Nu, a na-tovp… — Chimik rozviv rukamy. — Ce bulo spravžnie boževillia… — dodav vin.

— Može, vy rozbudyly vse poselennia, i vony buly prosto pryholomšeni: ujavy sobi,skažimo, hoteľ na Zemli, do jakoho raptom vjiždžaje tutešnie hihantśke koleso. Jasno, ščotam počalasia b nejmovirna lanika!

Chimik uperto chytav holovoju. Likar usmichnuvsia.— Ty tam ne buv, i tobi ce važko pojasnyty. Panika? Prypustymo. A potim, koly vsi

vony vže pochovalysia čy povtikaly, koleso vyjiždžaje na vulyciu i todi odyn iz vtikačiv,holyj, jak vyskočyv z ližka, tremtiačy zi strachu, bižyť za cym kolesom i daje načaľnykovizrozumity, ščo choče pojichaty razom z nym. Tak?

— Ale ž vin vas ne prosyv…— Ne prosyv? Zapytaj jich, jakščo ne viryš meni, ščo bulo, koly ja vdav, niby choču

joho vidštovchnuty, aby vin vertavsia nazad, do svojich. Hoteľ, kažeš… a ti mohyly, vid-kryti, mohyly, povni trupiv?

— Liubi moji, vže bez čverti čotyry, — skazav Koordynator, — a zavtra, tobto sio-hodni, nam možuť nanesty novi vizyty — i vzahali, tut buď-jakoji chvylyny može statysiaščo zavhodno. Mene vže niščo ne zdyvuje! Ščo vy zrobyly v raketi? — obernuvsia vin doInženera.

— Nebahato, bo my majže čotyry hodyny prosydily bilia vyprominiuvača! Perevirenoodyn nadprovidnyj elektromozok typu «mikro», radiöaparaturu majže nalahodženo —Kibernetyk rozpovisť tobi pro ce dokladniše. Na žaľ, bahato kaši.

— Meni ne vystačaje šistnadciatioch niöbijtantalovych diödiv, — skazav Kibernetyk,— kriötrony cili, ale bez diödiv z mozkom my ničoho ne vdijemo.

— A vyjniaty zvidkyś jich ty ne možeš?— Ja vže vyjniav, skiľky mih, — ponad simsot.— Biľš nemaje?— Može, šče lyšylysia v Zachysnykovi, ale do nioho ja ne zmih dobratysia. Vin ležyť

na samomu spodi.— Posluchajte, druzi, my ščo, vsiu nič otak prostovbyčymo tut bilia rakety?— Aj spravdi, chodimo vnyz. Stryvajte, a jak že duplex?— I vsiudychid!— Mušu vas zasmutyty: z cijeji chvylyny my povynni vystavliaty postijnu ochoronu,

— zajavyv Koordynator. — 3 našoho boku ce bulo prosto bezumstvom, ščo my ne vysta-vlialy jiji dosi. Perši dvi hodyny, do svitanku, dobroviľno, chto zholosyťsia, a potim…

— Ja možu… — vidhuknuvsia Likar.— Ty? Nizaščo v sviti, tiľky chtoś iz nas, — skazav Inžener. — My prynajmni sydily

na misci.— A ja sydiv u vsiudychodi. Ja stomyvsia ne biľše, niž ty.— Nu hodi vam. Peršym čerhuvatyme Inžener, potim joho zminyť Likar, — vyrišyv

Koordynator.Vin potiahnuvsia, poter zakliakli ruky, pidijšov do vsiudychoda i, vymknuvšy fary,

poviľno pidkotyv joho až pid samisińkyj korpus rakety.— A ščo z nym? — Kibernetyk stojav nad duplexom, jakyj neporušno ležav bilia

nych.

— Chaj lyšajeťsia tut. Vin, mabuť, spyť. Ne vteče. Inakše iöho b vin z nymy siudyjichav? — kynuv Fizyk.

— Ale ž tak ne hodyťsia — treba jakoś zabezpečyty… — počav Chimik ne dokinčyv.Vsi joho tovaryši vže odyn za odnym vchodyly do tuneliu. Vin ozyrnuvsia dovkola,

serdyto znyzav plečyma j podavsia slidom za nymy.Inžener roziklav bilia vyprominiuvača naduvni podušky j siv, ale, vidčuvajučy, ščo

joho zrazu ž počynaje zmahaty son, ustav i počav rozmireno chodyty tudy j siudy.Pisok tycheńko porypuvav pid čerevykamy. Nebo na schodi posirilo, zori postupovo

perestavaly merechtity j blidly. Povitria bulo cholodne j čyste; Inžener sprobuvav vyriz-nyty v niomu cej čužyj zapach, jakyj zapamjatavsia jomu z peršoho ž vychodu na pover-chniu planety, ale vže čomuś ne vidčuvav joho. Bik stvorinnia, jake ležalo trochy dali,rozmireno pidijmavsia j opuskavsia. Naraz Inžener pobačyv dovhi tonki ščupaľci, jaki vy-povzly z hrudej duplexa j schopyly joho za nohu. Vin vidčajdušno rvonuvsia vpered, spit-knuvsia, trochy ne vpav i rozpliuščyv oči. Vyjavylosia, ščo vin zasnuv na chodu. Svitalo.Pirjisti chmarky zibralysia na schodi v skisnu liniju, movby provedenu odnym velyčeznymmazkom, kineć jiji počav poviľno rozhoriatysia, v bliaklu sirisť neba vlyvalasia blakyť.Ostannia jaskrava zirka rozčynylasia v nij — Inžener stojav oblyččiam do obriju. Chmaryz burych zrobylysia bronzovo-zolotymy, vohoń palachkotiv na jichnich krajach, roževasmuha, splavlena z nezapliamovanoju bilynoju, operezala pivneboschylu — plaskyj,movby vypalenyj obrij planety raptom prohnuvsia pid dotykom važkoho červonoho dyska.Ce mohla buty Zemlia.

Inženera ochopyla nevymovna, bolisna tuha.— Zmina! — prolunav raptom za joho plečyma hučnyj holos.Inžener zdryhnuvsia. Likar dyvyvsia na nioho j posmichavsia. Inženerovi raptom

zachotilosia podiakuvaty jomu za ščoś, ščoś skazaty, — vin sam ne znav ščo, ce bulo ščośnejmovirno važlyve, ale v nioho ne znajšlosia potribnych sliv, vin trusnuv holovoju, vid-poviv usmiškoju na usmišku j pirnuv u temnyj tuneľ.

8Blyźko polujania pjatero napivholych čolovikiv z šyjamy j oblyččiamy, vkrytymy

bronzovoju zasmahoju, ležaly v tini rakety pid jiji bilym čerevom. Dovkola valiavsia posud,častyny pryladiv, pa polotnyšči nametu bulo rozkydano kombinezony, čerevyky, rušnyky,z vidkrytoho termosa jšov zapach svižozvarenoji kavy, velyčeznoju rivnynoju povzly tinichmar, use dychalo spokojem, i jakby ne hole stvorinnia, ščo neporušno ziščulyloś za kiľkakrokiv pid korpusom rakety, scena cia cilkom mohla b javliaty soboju jakyjś zemnyj bi-vuak.

— De Inžener? — zapytav Fizyk i, linyvo pidvivšyś na liktiach, podyvyvsia priamopered soboju.

Nezvažajučy na temni okuliary, kupčasta chmara červono palala v joho očach.— Pyše svoju knyžku.— Jaku knyžku? Aha, mabuť, skladaje spysok remontnych robit?— Tak, ce bude hrubeznyj i cikavyj tom, možeš meni poviryty!Fizyk hlianuv na svoho spivrozmovnyka.— U tebe, baču, siohodni harnyj nastrij? Ce dobre. Rana tvoja vže majže zahojilasia,

ty znaješ? Na Zemli vona tak švydko, mabuť, ne zatiahlasia b.Koordynator torknuvsia šramu v sebe na lobi j zviv brovy.— Možlyvo. Korabeľ buv steryľnyj, a tutešni bakteriji dlia nas neškidlyvi. Komach

tut, zdajeťsia, nemaje zovsim. Ja ne bačyv žodnoji, a vy?— Bili metelyky našoho Likaria, — burknuv Fizyk.Jomu zovsim ne chotilosia hovoryty na takij speci.— Nu, ce tiľky hipoteza.— A ščo tut ne hipoteza? — znyzav plečyma Likar.— Naša prysutnisť, — vidpoviv Chimik. I perevernuvsia horilyć. — Vidverto kažučy,

— pryznavsia vin, — ja b uže ne proty zminyty obstanovku…— Ja tež, — dokynuv Likar.— Ty bačyv, jak u nioho počervonila škira, koly vin kiľka chvylyn posydiv na sonci?

— zapytav Koordynator.Likar kyvnuv holovoju.— Tak. Ce označaje, ščo vin abo ne buvav dosi na sonci, abo nosyv jakuś odežu, jakuś

obolonku, abo…— Abo?— Abo šče ščoś, čoho ja ne znaju…— Nepohano, — ozvavsia Kibernetyk, vidiri avšyś vid svojich notatok. — Henryk

obiciaje meni distaty diödy z Zachysnyka. Prypustymo, zavtra ja zakinču ohliad i vse budeharazd. Ce označaje, ščo vvečeri v nas uže praciuvatyme peršyj avtomat! Ja postavliu johozbyraty reštu; jakščo vin zbere choča b try štuky, to j tak use zrušyť z miscia. Zapustymovantažnyk, exkavator, potim šče tyždeń, zvedemo storč raketu i…

— Stryvaj-no, — urvav joho Chimik, — jak ty ce sobi ujavliaješ: my otak prosto sia-demo j poletymo…

Likar zasmijavsia.— Astronavtyka, do tvoho vidoma, — ce čystyj, ničym ne zapliamovanyj plid

liudśkoji cikavosti, — skazav vin. — Čujete? Chimik uže ne choče zvidsy nikudy ruchaty-sia?

— Ni, bez žartiv, Likariu, ščo z cym duplexom? Adže ty sydiv z nym cilyj deń?— Sydiv.— Nu j ščo? Oblyš narešti ciu svoju tajemnyčisť. Dosyť z nas i toho, ščo dovkola…— Tut nemaje nijakoji tajemnyčosti. Možeš meni poviryty, ščo ja b vid neji ne vid-

movyvsia! Vin… nu ščo ž, vin povodyťsia… jak dytyna. Jak rozumovo nedorozvynena dy-tyna. Vpiznaje mene. Koly ja joho klyču, jde. Koly vidštovchnu, sidaje. Po-svojemu.

— Ty buv zatiahnuv joho do mašyny. Jak vin tam povodyvsia?— Jak nemovlia. Joho niščo ne cikavylo. Koly ja prysiv za henerator i vin perestav

mene bačyty, to až spitniv zi strachu. Jakščo tiľky ce pit… i jakščo vin označaje strach…— Vin ščo-nebuď hovoryv? Ja čuv, jak vin do tebe ščoś buľkav.— Artykuliovanych zvukiv vin ne vydaje. Ja zapysuvav na stričku j analizuvav čas-

toty. Holos vin čuje, v usiakomu razi, reahuje na nioho. Use ce prosto ne vkladajeťsia meniv holovi… Vin nerišučyj i liaklyvyj, a z podibnych jomu indyvidiv skladajeťsia vse jichniesuspiľstvo, chiba ščo, može, vin odyn… Ale takyj zbih…

— Može, vin išče molodyj? Može, vony zrazu takymy velykymy zjavliajuťsia na svit?— O ni, vin ne molodyj. Ce vydno choča b po škiri, po jiji zmorškach i skladkach. Ce

duže zahaľni biölogični zakonomirnosti. Krim toho, pidošvy — ci potovščennia, jakymyvin stupaje, — u nioho absoliutno tverdi, zrohovili. Ale, v usiakomu razi, v našomu rozu-minni vin ne dytyna. A vtim, unoči, koly my povertalysia siudy, na dejaki reči vin zvertavuvahu raniše, niž my, i reahuvav cilkom svojeridno, napryklad, na te vidobražennia vpovitri, pro jake ja vam rozpovidav. Vin bojavsia… Cioho… cioho jichnioho poselennia vintež bojavsia. Inakše čoho b jomu bulo zvidty vtikaty?

— Može, joho vdasťsia čohoś navčyty? Zreštoju vony zbuduvaly zavody, obertovidysky, tož povynni buty rozumnymy… — skazav Fizyk.

— Cej — ni.— Počekaj-no. Znaješ, ščo meni spalo na dumku? — Chimik pidvivsia na rukach i

siv, strušujučy piščynky, jaki prylyply jomu do liktiv. — A može, vin… debil? Nedorozvy-nenyj? Abo…

— Aha, ty vvažaješ, ščo tam… ščo ce jichnij prytulok dlia boževiľnych? — skazavLikar i tež siv.

— Ty ščo, hluzuješ z mene?— Čoho b ce ja mav iz tebe hluzuvaty? Ce mih buty izoliovanyj kutok, de vony try-

majuť svojich chvorych.— I provodiať na nych experymenty, — dokynuv Chimik.— Te, ščo ty bačyv, ty nazyvaješ experymentamy? — vtrutyvsia v jichniu rozmovu

Koordynator, jakyj dosi movčav.— Ja ne ociniuju cioho z moraľnoho boku. Ja ne maju na ce prava. Adže my ničoho

ne znajemo, — vidpoviv Chimik. — Likar znajšov tam v odnoho z indyvidiv trubku,schožu na tu, jaka styrčala v tili preparovanoho…

— Aha. Vychodyť, toj, ščo zaliz u raketu, tež pochodyv zvidty — vin utik i vnočidobriv až siudy?

— A čomu b ni? Chiba take nemožlyve?— A ti skelety? — kynuv Fizyk, vyraz oblyččia jakoho svidčyv pro te, ščo vin duže

skeptyčno stavyťsia do Chimikovych arhumentiv.— Nu… ja ne znaju. Može, ce jakaś konservacija abo, može, jich likujuť pokazom, —

ja maju na uvazi ščoś schože na psychičnyj šok.

— Zrozumilo. I v nych je svij Frejd, — zironizuvav Likar. — Liubyj mij, krašče oblyšpro ce. I ne hovory, ščo ti skelety — to jakaś rozvaha abo «palac duchiv». Taka veletenśkasporuda… Treba blyskuče znaty chimiju, ščob u ci skliani bloky vplavyty skelety. Može,ce jakeś vyrobnyctvo? Ale čoho?

— Te, ščo ty ničoho ne možeš vytysnuty iz cioho duplexa, šče ni pro ščo ne svidčyť,— zauvažyv Fizyk. — Sprobuvav by ty ščo-nebuď dovidatysia pro zemnu cyvilizaciju vidšvejcara v mojemu universyteti.

— Nedorozvynenyj švejcar? — zapytav Chimik, i vsi rozsmijalysia.Naraz smich urvavsia — nad nymy stojav duplex. Vin vorušyv u povitri vuzluvatymy

paľčykamy, a joho plaske lyčko, opuščene vnyz, triaslosia.— Ščo ce z nym?! — vyhuknuv Chimik.— Vin smijeťsia, — skazav Koordynator.Teper usi pomityly, jak zdryhajeťsia maleńkyj tors duplexa, — zdavalosia, vin za-

chodyvsia vid rehotu. Stvorinnia dribno perebyralo na misci velykymy bezformnymystupniamy. Pid pohliadom spriamovanych na nioho pjaty par očej vono zavmerlo, obvelosvojim blakytnym okom po čerzi vsich liudej, raptom vtiahnulo tors, ručky j holovu, ščeraz zyrknulo kriź ščilynu v mjazach i, počalapavšy na svoje misce, z tychym sopinniamopustylosia na pisok.

— Jakščo ce smich… — prošepotiv Fizyk.— Ce tež išče ni pro ščo ne svidčyť. Naviť mavpy smijuťsia.— Začekaj, — skazav Koordynator. Joho oči blyščaly na chudomu, obpečenomu son-

cem oblyčči. — Prypustymo, ščo v nych isnuje značno biľšyj biölogičnyj rozkyd pryrodže-nych zdibnostej, niž u nas. Odne slovo, ščo v nych je verstvy… hrupy… kasty tych, jakipraciujuť tvorčo, konstrujujuť, i velyka kiľkisť indyviduumiv, jaki vzahali nezdatni dožodnoji dijaľnosti — ni do čoho. I ščo v zvjazku z cym takych neprydatnych…

— Ubyvajuť. Provodiať na nych doslidy. Zjidajuť jich. Ne bijsia, možeš hovoryty vse,ščo tiľky zbrede tobi na dumku, — vidpoviv Likar. — Nichto z tebe ne smijatymeťsia, botut use možlyve. Tiľky, na žaľ, ne vse z toho, ščo tuh možlyve, liudyna zdatna zrozumity.

— Chvylynku. Jakoji ty dumky pro te, ščo ja tiľky-no skazav?— A skelety? — dokynuv zboku Chimik.— Pislia obidu vyhotovliajuť učbovi pryladdia, — pojasnyv Kibernetyk, skorčyvšy

hrymasu.— Jakby ja vyklav tobi vsi teoriji, jaki z učorašnioho dnia propustyv čerez svoju ho-

lovu, dumajučy nad cijeju problemoju, — skazav Likar — to vyjšla b knyha, v pjať razivtovšča za tu, jaku pyše Henryk, choča, mabuť, i ne taka dokladna. Šče chlopčyśkom japoznajomyvsia zi starym kosmonavtom — vin bačyv biľše planet, niž mav na holovi volo-ssia, — a do lysyny jomu bulo šče daleko. V nioho buly dobri namiry, vin chotiv menirozpovisty, jak vyhliadaje pejzaž, ne pamjataju vže na jakomu misiaci. «Tam je taki, —kazav vin i rozkydav rukamy, — taki velyki, i v nych je take, i tam otak, a nebo zovsiminše, niž u nas — tak, inše», — veś čas povtoriuvav vin, až poky sam počav smijatysia jmachnuv rukoju. Nemožlyvo, ščob chtoś, chto nikoly ne buv u kosmičnomu prostori, roz-kazav, jak ty počuvaješsia, koly vysyš u porožneči j pid nohamy v tebe zirky — a ce žstosujeťsia tiľky zminnych fizyčnych umov! Tut že pered namy cyvilizacija, jaka rozvyva-jeťsia ščonajmenše pjatdesiat stoliť. Ščonajmenše! A my chočemo zrozumity jiji za kiľkadniv.

— My povynni staratysia dlia cioho z usich syl, bo jakščo ne zrozumijemo, to cina,

jaku dovedeťsia zaplatyty, može buty… nadto vysokoju, — skazav Koordynator. Po-movčavšy, vin dodav: — I ščo ž, po-tvojemu, my povynni robyty?

— Te, ščo j dosi, — vidpoviv Likar, — ale šansy naši na uspich ja vvažaju mizernymy,pryblyzno… pryblyzno odyn do čysla rokiv, ščo jich naličuje cyvilizacija Edema…

Z tuneliu vysunuvsia Inžener. Pobačyvšy tovaryšiv, jaki vidpočyvaly v šyrokij smuzitini, nače na pliaži, vin skynuv kombinezon i pidijšov do nych, šukajučy j sobi miscia.Chimik movčky pokazav jomu poruč sebe.

— Nu, jak tam u tebe, posuvajeťsia? — zapytav Koordynator.— Tak, u mene hotovi vže majže try četvertych… A vtim, ja ne veś čas praciuvav

nad cym, — ja probuvav perehlianuty našu dumku, niby toj peršyj zavod, — na pivnoči,— praciuje tak, jak my ce bačyly, bo vin nikym ne kontroliujeťsia j rozrehuliuvavsia… Včomu rič? Ščo tut smišnoho? Nu, čoho vy rehočete?

— Ja vam zaraz ščoś skažu, — ozvavsia Likar. Vin odyn z usich lyšavsia považnym.— Koly naš korabeľ bude hotovyj do startu, sered nas vybuchne bunt. Nichto ne zachočeletity, poky ne dovidajeťsia… Bo jakščo vže naviť teper, zamisť toho ščob u poti čola za-kručuvaty hvyntyky… — Vin rozviv rukamy.

— To, značyť, vy tež hovoryte pro ce? — zdohadavsia narešti Inžener. — Nu j dočoho ž vy dijšly?

— Ni do čoho, a ty?— Ščyro kažučy, ja tež, ale… ja šukav dejaki najzahaľniši j vodnoraz najcharakter-

niši rysy javyšča, z jakym my zitknulysia, i mene vrazylo, ščo toj avtomatyčnyj zavod nelyše praciuvav za zamknutym cyklom, ale j praciuvav načebto nedbalo— okremi «hotovivyroby» riznylysia miž soboju. Pryhadujete?

Vsi zhidlyvo zahuly.— Nu, a včora Likar zvernuv uvahu na te, ščo okremi duplexy vidrizniajuťsia odyn

vid odnoho dyvnym sposobom: v odnych ne bulo očej, v inšych — nosa, kiľkisť paľciv težminialasia, te ž same bulo j z koliorom škiry. Vse ce kolyvalosia v pevnych mežach, ne-movby to bulo naslidkom vidomoji netočnosti procesu «orhaničnoji» technologiji — tut itam…

— A ce j spravdi cikavo! — vyhuknuv Fizyk, jakyj sluchav, joho z velyčeznoju uva-hoju.

A Likar dodav:— Tak, narešti ščoś suttieve. A dali? Dali? — obernuvsia vin do Inženera.Ton rozhubleno pochytav holovoju:— Vidverto kažučy, ja ne navažujusia vam pro ce skazaty. Liudyna, koly vona lyša-

jeťsia na samoti z soboju, vyhaduje vsiliaki…— Ta kažy vse! — kryknuv Chimik, ledve strymujučy svoje oburennia.— Kažy, jakščo vže počav, — pidtrymav joho Kibernetyk. — Ja rozmirkovuvav tak:

tam pered namy buv kolovyjproces vyrobnyctva, rujnuvannia i znovu vyrobnyctva. Včora vy tež vidkryly ščoś

schože na zavod. A jakščo ce zavod, to vin povynen ščoś vyrobliaty.— Ni, tam ničoho ne bulo, — zaperečyv Chimik. — Okrim skeletiv. Ščopravda, my

ohlianuly ne vse… — dodav vin iz sumnivom.— A jakščo cej zavod vyrobliaje… duplexiv? — tycho zapytav Inžener i sered za-

haľnoji movčanky poviv dali: — Systema vyrobnyctva bula b analogičnoju — serijnoju,

masovoju, z vidchylenniamy, vyklykanymy, skažimo, ne tak brakom kontroliu, jak svo-jeridnistiu procesiv, kotri protikajuť tak, ščo v nych vynykajuť pevni vidchylennia vid za-planovanoji normy, jaki ne piddajuťsia vže keruvanniu. Skelety tež riznylysia miž soboju.

— I… ty vvažaješ… ščo vony vbyvajuť tych, koho «pohano zrobleno»?.. — tremti-ačym holosom zapytav Chimik.

— Zovsim ni! Ja dumaju, ščo ti… tila, jaki vy znajšly, ščo vony vzahali nikoly ne žyly!Ščo syntez udavsia lyše nastiľky, ščob stvoryty orhanizmy z dobre rozvynenymymjazamy, nadileni vsima vnutrišnimy orhanamy, odnak vidchylennia vid normy bulotake velyke, ščo vony vyjavylysia nezdatnymy do… do funkciönuvannia, a otže vzahali neožyly i jich bulo usuneno, vykliučeno z vyrobnyčoho cyklu…

— A… toj riv pid mistom — ce ščo? Tež «nehodiašča produkcija»? — zapytav Kiber-netyk.

— Ne znaju, choča, miž inšym ne vykliučeno j take…— Tak, — pohodyvsia z nym Likar. Vin dyvyvsia na povytu holuboju imloju liniju

obriju. — V tomu, ščo ty hovoryš, je ščoś take… ta zlamana trubka, perša j druha…— Može, čerez nych vvodylysia jakiś žyvyľni rečovyny pid čas syntezu.— Ce počasty pojasnylo b i te, čomu duplex, jakoho vy pryvezly, zdajeťsia rozumovo

nedorozvynenym, — dokynuv Kibernetyk. — Vin buv stvorenyj zrazu takym «doroslym»,ne rozmovliaje, v nioho nemaje nijakoho dosvidu…

— E, ni, — zaperečyv Chimik. — Naš duplex use-taky deščo znaje — vin bojavsia netiľky povernennia do toho kaminnoho prytulku, ščo zreštoju šče. možna bulo b jakoś zro-zumity, ale j dzerkaľnoji smuhy tež. Krim toho, vin deščo znav pro te svitlove vidobra-žennia, pro tu nevydymu mežu, jaku my peretnuly…

— Jakščo dali rozvynuty ciu Henrykovu hipotezu, to vynykaje kartyna, jaku važkopryjniaty, — movyv Koordynator, dyvliačyś na pisok pid nohamy. — Toj peršyj zavodvyrobliaje detali, jaki nichto ne vykorystovuje. A druhyj? Žyvi stvorinnia? Naviščo? Tydumaješ, ščo vony… tež uvodiaťsia v kolovyj proces?

— Perestań! — kryknuv Kibernetyk i zdryhnuvsia. — Spodivajuś, ty ne hovoryš proce cilkom serjozno?

— Stryvaj, — Chimik siv. — Jakby žyvi povertalysia v retortu, to usunennia nedo-skonalych stvoriń, jaki ne piddajuťsia ožyvlenniu, bulo b absoliutno zajvym. Zreštoju, myvzahali ne bačyly slidiv takoho procesu…

Zapala raptova tyša. Likar vyprostavsia j okynuv usich uvažnym pohliadom.— Posluchajte mene, — movyv vin, — ničoho ne vdiješ… Ja mušu ce vam skazaty.

My vsi opynylysia pid vplyvom «vyrobnyčoji» hipotezy Inženera i teper namahajemosiapidihnaty pid neji vsi fakty. Tak oś: z usioho cioho nezaperečno vyplyvaje odne — my dužeblahorodni j najivni liudy…

Vsi hlianuly na nioho z neabyjakym podyvom; koly vin poviv dali, podyv cej zris iščebiľše:

— Vy ščojno namahalysia zmaliuvaty najžachlyvišji reči, na jaki tiľky zdatna vašafantazija, j stvoryly kartynu, kotru mohla b ujavyty sobi dytyna. Zavod, ščo vyrobliaje žyviistoty, aby potim jich znyščuvaty… Liubi moji, dijsnisť može vyjavytysia nabahato hiršoju.

— Nu znaješ! — vybuchnuv Kibernetyk.— Začekaj! Nechaj hovoryť! — utrutyvsia Inžener.— Čym dovše ja dumaju pro vse te, ščo my perežyly v ciomu selyšči, tym biľše pere-

konujusia: my bačyly ščoś zovsim inše, niž nam zdavalosia.

— Kažy jasniše. Ščo ž tam take, po-tvojemu, dijalosia? — zapytav Fizyk.— Ja ne znaju, ščo tam dijalosia, zate ja znaju, ja peven, ščo znaju, čoho tam ne

dijalosia.— Oce tak zakrutyv! Može, ty narešti oblyšyš hovoryty zahadkamy?— Ja choču skazaty tiľky oś ščo: pislia dovhoho blukannia cym kamjanym labiryn-

tom nas znenaćka otočyv natovp jakyj trochy pomjav nam boky, a potim rozsijavsia i roz-bihsia Oskiľky, pidjiždžajučy do selyšča, my pomityly, jak u niomu hasnuť vohni, to, pevnarič, podumaly, ščo ce povjazaš z našym prybuttiam, ščo žyteli vid nas pochovalysia — i ščenas otočyv natovp tych, chto tikav do schovyšč, čy ščoś podibne. Tak oś: u miru možlyvostija jaknajdokladniše vidnovyv u pamjati vsiu poslidovnisť podij, use, ščo dijalosia z namy jdovkola nas, i skažu vam: ce bulo ščoś zovsim inše— ščoś take, pered čym rozum zachyš-čajeťsia, jak pered prypuščenniam pro bezumstvo.

— Ty zbyravsia hovoryty prosto, — perebyv joho Fizyk.— A ja j hovoriu prosto. Buď laska, dajeťsia taka sytuacija: na planetu, naselenu

rozumnymy istotamy, sidajuť kosmični pryšeľci. Jak, po-vašomu, na ce reahuvatymuť žy-teli?

Oskiľky nichto ničoho ne vidpoviv, Likar provadyv dali:— Jakby naviť žyteliv cijeji planety bulo stvoreno v retortach čy vony zjavylysia b na

svit za šče nezvyčajnišych obstavyn, ja baču tiľky try možlyvych typy povedinky: sprobyvstanovlennia kontaktu z prybuľciamy, sproby. napasty na nych abo — panika. Vyjavy-losia, odnak, ščo možlyvyj šče j četvertyj typ — cilkovyta bajdužisť!

— Ty ž sam kazav, ščo vam trochy rebra ne polamaly, a teper nazyvaješ cebajdužistiu?! — vyhuknuv Kibernetyk.

Oči Chimika, jakyj uvažno sluchav Likaria, raptom spalachnuly blyskom.— Jakby ty opynyvsia na šliachu stada, jake tikaje vid požeži, vono mohlo b povesty-

sia z toboju šče hirše, odnak ce zovsim ne označaje, ščo te stado zvernulo na tebe uvahu,— vidpoviv Likar. — Kažu vam — cej natovp, jakyj zakrutyv nas u svojemu vyri, vzahalinas ne bačyv! Vin ne cikavyvsia namy! Buv ochoplenyj panikoju, zhoden, ale zovsim nečerez nas. My opynylysia jomu na dorozi absoliutno vypadkovo. Zvisna rič, my z samohopočatku buly pevni, ščo ce čerez nas pohaslo svitlo j nastav toj chaos — use, ščo my tambačyly. Ale ce nepravda. Use bulo inakše.

— Dovedy, — skazav Inžener.— Speršu ja chotiv by počuty, ščo skaže mij suputnyk, — vidpoviv Likar, dyvliačyś

na Chimika.Toj sydiv u jakomuś dyvnomu zacipeninni, bezzvučno vorušačy hubamy, nemovby

promovliajučy ščoś sam do sebe. Vid nespodivanky Chimik až zdryhnuvsia.— Tak, — movyv vin. — Otže, tak. Tak. Veś čas až do cioho momentu mene ščoś

mučylo, ne davalo meni spokoju — ja vidčuvav, ščo tam vynyklo jakeś zrušennia, jakeśneporozuminnia, čy jakby ce skazaty… ščo… ja nemovby čytav pereplutanyj text i nijakne mih ulovyty, de perestavleno rečeń nia. Teper use stalo dlia mene na svoji miscia. Vsevidbuvalosia same tak, jak rozpovidaje vin. Ja bojusia, ščo my cioho ne dovedemo— cenemožlyvo dovesty. Treba bulo buty tam, u tomu natovpi. Vony prosto vzahali ne bačylynas. Za vyniatkom kiľkoch najblyžčych, pevna rič, ale same ti, jaki mene otočyly, ne pid-dalysia zahaľnij panici — ja skazav by, zovsim navpaky: mij vyhliad dijav na nych naviťtrochy protverezlyvo, bo poky vony dyvylysia na mene, ce buly prosto duže zdyvovani,

nadzvyčajno vraženi žyteli planety, jaki pobačyly nevidomych istot. Vony zovsim ne zby-ralysia zrobyty meni ščoś pohane — ja naviť pryhaduju, ščo vony dopomahaly meni vy-bratysia z tlumu, naskiľky ce, zvyčajno, bulo možlyvo.

— A jakščo cej natovp chtoś naćkuvav na vas, jakščo vin vykonuvav tiľky roľ na-honyča? — prypustyv Inžener.

Chimik zaperečlyvo pochytav holovoju:— Tam ničoho takoho ne bulo — nijakych obertovych dyskiv, nijakoji ozbrojenoji

ochorony, nijakoji orhanizaciji — buv cilkovytyj chaos, i ničoho biľše. Tak, — dodav vin,— ja spravdi dyvujusia, ščo tiľky teper zrozumiv ce! Ti, jaki bačyly mene zblyźka, ne-movby potrochu prychodyly do tiamy, a jak naviženo povodylysia vsi inši!

— Jakščo vse bulo tak, jak vy kažete, — ozvavsia Koordynator, — to ce označajedosyť dyvnyj zbih obstavyn: čomu vohni pohasly same v toj moment, koly my tudy pryji-chaly?

— Aha, teorija jmovirnosti, — usmichnuvsia Likar i holosniše dodav: — Ja ne bačuv ciomu ničoho nezvyčajnoho i vyslovliuju ne pozbavlene pidstav prypuščennia, ščo takistany vynykajuť porivniano často.

— Jaki stany?— Vseochopliujučoji paniky.— I ščo ž jiji može spryčyniaty?— Nu, skažimo, vidchylennia v procesi rozvytku cyvilizaciji planety, — porušyv za-

haľne movčannia Kibernetyk. — Periöd rehresyvnoho rozvytku, skažimo, sproščujučy:cyvilizaciju rozjidaje ščoś na zrazok… sociäľnoho raku…

— Ce duže tumanno, — skazav Koordynator. — Zemlia, jak my znajemo, — cilkomperesična planeta. Na nij buly epochy involiuciji, cili cyvilizaciji vynykaly j zanepadaly,ale, integrujučy tysiačolittia, my oderžujemo kartynu uskladnennia žyttia i zmicnenniazasobiv joho zachystu. My nazyvajemo ce prohresom. Prohres vidbuvajeťsia na peresič-nych planetach. Ale, zhidno iz zakonamy velykych čysel, isnujuť i statystyčni vidchylen-nia vid peresičnoho, pozytyvni i nehatyvni. Ne treba vdavatysia do hipotez pro tymčasovudeheneraciju, pro ruch nazad. Možlyvo, chvorob, jaki suprovodžuvaly vynyknennia cyvi-lizaciji, tut bulo i je značno biľše, niž deś-inde. Možlyvo, my z vamy sily same na zrazok«nehatyvnoho vidchylennia…»

— Matematyčnyj demonizm, — burknuv Inžener.— Ale toj zavod taky isnuje, — zauvažyv Fizyk.— Toj, peršyj, ja zhoden; isnuvannia druhoho — hipoteza, jaku ne vdasťsia pidperty

žodnymy arhumentamy.— Odne slovo, potribna nova expedycija, — skazav Chimik.— Ščodo cioho v mene ne bulo anijakisińkych sumniviv.Inžener rozzyrnuvsia dovkola. Sonce vže javno schylialosia na zachid, tini na pisku

vydovžuvalysia. Povijav lehkyj vitereć.— Može, siohodni?.. — zapytav vin, dyvliačyś na Koordynatora.— Siohodni treba bulo b pojichaty chiba ščo po vodu, — skazav toj i pidvivsia. —

Dyskusija projšla duže cikavo, — dodav vin z takym vyrazom oblyččia, nemovby dumavpro ščoś zovsim inše, pidniav svij kombinezon i vidrazu ž kynuv joho — kombinezon roz-piksia na sonci. — Ja hadaju, — poviv vin dali, — ščo nadvečir my prohuliajemosia nakolesach do strumka. My ne povynni uchyliatysia vid vykonannia vyznačenoho planu ni

za jakych umov, chiba ščo nam zahrožuvatyme bezposerednia nebezpeka. — Vin pover-nuvsia do tovaryšiv, jaki sydily na pisku. Chvylynu pyľno dyvyvsia na nych i narešti po-viľno movyv: — Mušu vam skazaty, ščo ja trochy… nespokijnyj.

— Čomu?— Meni ne podobajeťsia, ščo nam daly spokij pislia toho pozavčorašnioho vizytu. Nas

vyjavyly biľše niž dobu tomu i… ničoho. Tak ne povodyťsia žodne suspiľstvo, na holovujakomu padaje z neba korabeľ z žyvymy istotamy.

— Ce pevnoju miroju pidtverdžuvalo b moje prypuščennia, — zauvažyv Kibernetyk.— Pro «rak», jakyj rozjidaje Edem? Nu, z našoho pohliadu ce bulo b ne najhirše, tiľky…

— Ščo?— Ničoho. Davajte zajmemosia narešti Zachysnykom. Skynemo z nioho tu lavynu

ulamkiv. Useredyni diödy, mabuť, ucilily.

9Ponad dvi hodyny dovelosia popraciuvaty členam ekipažu, perš niž vony povynosyly

z nyžnioho vidsiku častyny potroščenych avtomativ, spresovanych, pokručenych, spliuš-čenych do nevpiznannia zapasnych detalej, jaki pry udari vyrvalysia z kripleń i lavynojupochovaly pid soboju Zachysnyka. Najbiľšyj tiahar pidijmaly malym važelevym pidjomny-kom, a vse, ščo ne vdalosia protiahty v dveri, Inžener z Koordynatorom speršu rozbyraly.Dvi broniovani plyty, kotri zaklynylo miž baštočkoju Zachysnyka i jaščykamy zi svynce-vymy bruskamy, jakyj prydavyv joho, vony zreštoju porizaly elektryčnoju duhoju, pidvivšykabeli z rozpodiľnoho ščyta reaktora. Kibernetyk i Fizyk sortuvaly te, ščo vže bulo vydo-buto z kupy ulamkiv, jaki žalibno skrehotaly. Častyny, ščo ne piddavalysia remontovi,vony vykydaly v brucht. Chimik svojeju čerhoju sortuvav cej brucht zaležno vid rodu ma-teriälu. Čas vid času, koly treba bulo vynesty jakyjś duže masyvnyj element konstrukciji,vsi kydaly svoju robotu j pospišaly na dopomohu «nosyľnykam». Za kiľka chvylyn došostoji dostup do spliuščenoho loba Zachysnyka vidkryvsia nastiľky, ščo možna bulo pidi-jmaty joho verchnij liuk.

Kibernetyk peršym zistrybnuv u temne nutro avtomata j za chvylynu poprosyvlampu; jomu spustyly jiji zhory na kabeli. Za chvylynu znyzu, nače z dna kolodiazia, doly-nuv joho zdušenyj vyhuk:

— Je! Je! — I na myť iz liuka vysunulasia joho holova. — Tiľky sidaj i jiď! Use ustat-kuvannia dije!!

— Ničoho dyvnoho — adže Zachysnyk dlia toho j isnuje, ščob bahato vytrymaty, —vidpoviv Inžener i veś až zasiajav.

— Liubi moji, vže šisť hodyn. Jakščo jichaty po vodu, to ce treba zrobyty zaraz, —skazav Koordynator. — U Kibernetyka j Inženera roboty po horlo, i, ja hadaju, my poji-demo v tomu samomu skladi, ščo j učora.

— Ja ne zhoden!— Ty ž sam rozumiješ… — počav Koordynator, ale Inžener ne dav jomu dokinčyty:— Ty možeš te, ščo j ja. Siohodni v raketi zalyšyšsia ty.Vony zasperečalysia. Narešti Koordynator postupyvsia. Do skladu expedyciji vvijšly

Inžener, Fizyk i Likar. Ostannioho vmovyty ne vdalosia — vin napolih na svojemu.— Adže j spravdi nevidomo, de nebezpečniše — tut čy tam, jakščo ce dlia tebe tak

važlyvo, — skazav vin narešti, rozdratovanyj Inženerovym natyskom, i pidniavsia nahorupo stalevomu trapu.

— Kanistry vže na bahažnyku, — skazav Koordynator. — Do strumka ne biľš jakdvadciať kilometriv. Naberete vody — i vidrazu ž nazad, dobre?

— Jakščo vdasťsia, my zmotajemosia tudy šče raz, — skazav Inžener. — Todi v nasbude vže čotyrysta litriv.

— Nu, ce my šče pobačymo, čy vdasťsia pojichaty vdruhe.Chimik i Kibernetyk chotily vyjty za nymy, ale Inžener zastupyv jim dorohu:— Ni, tiľky bez provodžań, proščań — ce ne maje nijakoho sensu. Buvajte. Odnomu

vse odno treba buty nahori, ot chaj vin i jide z namy.— Ce jakraz ja, — skazav Chimik. — Ty ž bačyš, ščo ja bezrobitnyj.Sonce vže torkalosia liniji zachodu. Pereviryvšy pidvisku, liuft kerma j zapas izotop-

noji sumiši, Inžener siv poperedu. Tiľky-no Likar pidniavsia v mašynu, duplex, jakyj ležav

pid raketoju, ustav i, vyprostavšyś na veś zrist, počalapav do nych. Vsiudychid rušyv. Ve-lyčezne stvorinnia zastohnalo j kynulosia za nym zi švydkistiu, jaka pryholomšyla Chi-mika. Likar kryknuv ščoś Inženerovi, i toj zupynyv mašynu.

— Nu, čoho ty chočeš? — burknuv Inžener. — Ne bratymemo my ž joho z soboju!Zbenteženyj Likar bezporadno dyvyvsia na veletnia.— Zamkny joho v raketi. Vin pide za toboju, — poradyv Inžener.— Abo usypy joho, — kynuv Fizyk. — Bo jakščo vin poženeťsia za namy, to može

pryvabyty šče kohoś.Ce perekonalo Likaria. Vsiudychid poviľno pidjichav do rakety, duplex podavsia za

nym svojimy dyvnymy strybkamy, potim Likar nasylu zatiahnuv veletnia v tuneľ. Pover-nuvsia vin chvylyn čerez pjatnadciať, lychyj i znervovanyj, i povidomyv tovaryšiv:

— Ja zamknuv joho v tamburi perevjazočnoji. Tam nemaje skla ani jakychś hostrychpredmetiv. Ale ja bojusia, ščo vin narobyť gvaltu.

— Nu, nu, — promymryv Inžener. — Ne buď smišnym.Likar chotiv vidpovisty, može, naviť ščoś hostre, ale strymavsia. Vsiudychid znovu

rušyv i velykoju duhoju objichav raketu. Chimik machav jim uslid rukoju, naviť koly užene bačyv ničoho, krim vysokoho, rozvijanoho pliumažu kuriavy. Potim vin počav roz-mireno pochodžaty poblyzu nehlybokoho okopčyka, v jakomu stojav vyprominiuvač.

Vin chodyv tak majže dvi hodyny, koly sered strunkych «čaš», jaki vidkydaly dovhitini, zjavylasia chmarka kuriavy. Jajcepodibnyj, rozbuchlyj červonyj soniačnyj dysk ščojnotorknuvsia liniji obriju, na pivnoči syniv pryplyv chmar, zvyčnoho cholodu, jakyj na-suvavsia o cij pori, ne vidčuvalosia — vse šče stojala zaducha.

Chimik vybih iz tini rakety j pobačyv vsiudychid, jakyj pidstrybuvav na boroznach,prokladenych obertovymy dyskamy. Mašyna šče ne vstyhla zupynytysia, a vin uže buvbilia neji. Jomu ne dovelosia rozpytuvaty pro naslidky vylazky — vsiudychid važko sydivna spliuščenych šynach, u vsich kanistrach chliupalasia voda, naviť na viľnomu sydinnistojav povnyj bidon.

— Nu, jak zjizdyly? — zapytav Chimik.Inžener zniav temni okuliary j chustynkoju vyter z oblyččia pit i pyliavu.— Z velyčeznym zadovolenniam, — vidpoviv vin.— Nikoho ne zustrily?— Jak zvyčajno, kolesa, ale my obmynuly jich zdaleku — pojichaly po druhyj bik

haju, toho, de jamy, pamjataješ? Tam majže zovsim nemaje borozen. Ščopravda, dovelosiatrochy pomoročytysia, poky napovnyly kanistry. Ne zaškodyv by jakyjś nasosyk.

— My chočemo pojichaty šče raz, — ozvavsia Fizyk.— Speršu treba perelyty vodu.— Ne vart, — machnuv rukoju Fizyk, — tut ležyť stiľky porožnich bidoniv i kanistr,

viźmemo inši, a potim perelliemo vse za odnym zachodom, ha?Vin perezyrnuvsia z Inženerom, nemovby vony ščoś zadumaly. Chimik cioho ne po-

mityv, joho tiľky trochy zdyvuvav takyj pospich. Kvapliačyś, mov na požežu, vony vyvan-tažyly kanistry j tiľky-no kynuly na bahažnyk porožni — jich bulo ne tak uže j bahato, —vidrazu ž sily i rvonuly z miscia, zdijmajučy kluby kuriavy. Stina kuriavy šče osidala narivnyni, červonijučy v promeniach pryzachidnoho soncia, koly z tuneliu vyjšov Koordyna-tor.

— Šče ne povernulysia? — zapytav vin.— Uže buly, vzialy porožni kanistry j bidony i pojichaly šče raz.

Koordynator skoriše zdyvuvavsia, niž rozserdyvsia:— Jak ce — šče raz?Vin skazav, ščo zaraz zminyť Chimika, j spustyvsia v korabeľ, ščob povidomyty no-

vynu Kibernetykovi, jakyj vovtuzyvsia bilia universaľnoho avtomata, ale z tym važko bulorozmovliaty. U roti v nioho styrčalo blyźko dvoch desiatkiv tranzystoriv, vin vypliovuvavjich u doloniu, mov kistočky; kiľkasot vydobutych iz porcelitovych nutroščiv provodivKibernetyk obvyv sobi dovkola šyji j pryjednuvav jich z takoju švydkistiu, ščo tiľky paľciimyhotily. Inodi vin zastyhav i dobru chvylynu až nače v jakomuś zacipeninni vdyvliavsiau velyku schemu, jaka vysila pered joho nosom.

Koordynator povernuvsia na poverchniu, zaminyv Chimika, jakyj pišov hotuvatydlia vsich večeriu, i, sydiačy bilia vyprominiuvača, korotav čas, robliačy praktyčni notatkyna berehach montažnoji knyhy, rozpočatoji Inženerom.

Vony dva dni krutyly mizkamy, kudy podity devjanosto tysiač litriv radiöaktyvnojivody, jaka zalyla veś vidsik nad vantažnym liukom. Ce bulo odne z tych začarovanych kil,z jakoho, zdavaloś, ne bulo vychodu j na jake vony bez kincia naštovchuvalysia — ščobočystyty ciu vodu, treba bulo zapustyty fiľtry, a distatysia do kabelia, jakyj jich žyvyv,možna bulo tiľky čerez zalytyj vodoju vidsik. Na korabli buv naviť vodolaznyj skafandr,ale vin ne zachyščav vid vyprominiuvannia. Prystosovuvaty joho speciäľno j pokryvatysvyncem ne malo nijakoho sensu — rozumniše bulo počekaty, koly zapuščeni avtomatyzmožuť zanurytysia pid vodu.

Koordynator sydiv pid kormoju rakety, na jakij z nastanniam temriavy rehuliarnospalachuvav problyskovyj lichtar, i jakomoha švydše namahavsia zapysaty te, ščo spadalojomu na dumku, bo svitlo horilo vsioho try sekundy. Potim vin sam smijavsia, rozhliada-jučy svoji karliučky. Koly vin hlianuv na hodynnyk, bulo vže majže desiať.

Vin ustav i počav chodyty tudy j siudy, vyhliadajučy vohni vsiudychoda, ale ničohone bačyv — zavažav problyskovyj lichtar. Todi vin trochy viddalyvsia v toj bik, zvidkymala zjavytysia mašyna.

Jak zavždy, koly vin lyšavsia na samoti, Koordynator zviv oči na zirky: MoločnyjŠliach kruto zlitav u temriavu. Vid Skorpiöna vin pereviv pohliad livoruč i zdyvovanozupynyvsia — najjaskraviši zirky Kozeroha leď vydnilysia, tonučy v blidomu polumji, ne-movby Moločnyj Šliach raptom rozšyryvsia j prokovtnuv jich — a vony ž buly daleko pozajoho mežamy. Raptom Koordynator use zrozumiv. Ce bula zahrava, same tam, nad schid-nym obrijem. Serce joho zabylosia poviľno j syľno. Do horla pidkotyvsia klubok, ale vi-drazu ž propav. Zcipyvšy zuby, Koordynator rušyv dali. Zahrava bula biluvata, nyźka jnerivnomirno pryhasala, ščob čerez jakyjś čas spalachnuty kiľka raziv pidriad. Vin za-pliuščyv oči j z nejmovirnym napruženniam usluchavsia v tyšu, prote čuv tiľky šumvlasnoji krovi u vuchach. Teper suzirjiv majže ne bulo vydno; Koordynator neporušnozastyh na misci, vdyvliajučyś u neboschyl, jakyj nalyvavsia kalamutnym svitinniam.

Speršu vin chotiv povernutysia do rakety j vymanyty nahoru tovaryšiv — vonymohly b pity do strumka z vyprominiuvačem. Pišky ce zajnialo b u nych ščonajmenše tryhodyny. Krim vsiudychoda, v nych buv nevelykyj vertolit, odnak joho zaklynylo u vidsikumiž jaščykamy, zalytomu vodoju: styrčala tiľky verchivka, hvynt pid čas avariji potroš-čyvsia na šmatky, kabina, mabuť, bula u šče hiršomu stani. Ščopravda, v nych zalyšavsiašče Zachysnyk. Koordynator podumav, ščo vony možuť prosto sisty v nioho, dystancijnovidkryty vantažnyj liuk — joho pryvod umykavsia v mašynnomu viddilenni — i projichatykriź vodu, jaka zreštoju vyllieťsia, tiľky-no vidkryjeťsia liuk. U Zachysnyku radiäcija jim

ne zahrožuvala b. Ta vin ne buv peven, čy liuk vidkryjeťsia vzahali, ne kažučy vže pro te,ščo robyty potim — veś grunt dovkola rakety obernuvsia b na velyku radiöaktyvnu pli-amu. I vse ž taky: jakby znattia, ščo liuk vidkryjeťsia…

Koordynator skazav sobi, ščo začekaje šče desiať chvylyn; jakščo do toho času vin nepobačyť vohniv vsiudychoda, dovedeťsia jichaty. Bulo trynadciať chvylyn na odynadciatu.Vin opustyv ruku z hodynnykom. Zahrava, — tak, vin ne pomyliavsia, — povoli sunulavzdovž obriju, dochodyla vže do Aľfy Fenixa; vhori roževuvata, vnyzu kalamutno-bilasmuha povzla na pivnič. Vin znovu hlianuv na cyferblat hodynnyka. Zalyšalosia šče čotyrychvylyny, koly vin raptom pobačyv svitlo far.

Spočatku na obriji zablymav vohnyk, zatremtila ziročka, potim svitlo rozdvojilosia,zastrybalo vhoru i vnyz i narešti počalo slipyty ščoraz syľniše — Koordynator čuv užehučne šurchotinnia kolis. Vsiudychid jichav švydko, ale na vteču ce ne skydalosia — Ko-ordynator znav, ščo z nioho možna vytysnuty biľše, i te, ščo vony ne duže pospišaly, osta-točno joho zaspokojilo. Jak zvyčajno buvaje v takych vypadkach, vin vidčuv pryplyv hnivu.

Sam toho ne pomičajučy, vin viddalyvsia vid rakety krokiv na trysta, jakščo ne biľše.Vsiudychid rizko zahaľmuvav, i Likar kryknuv:

— Sidaj!Koordynator pidbih, strybnuv bokom na viľne sydinnia, vidsovujučy bidon, i vidčuv,

ščo vin porožnij. Hlianuv na tovaryšiv — zovni vse nače bulo harazd. Vin nachylyvsiavpered, torknuvsia stvola vyprominiuvača — stvol buv cholodnyj.

Fizyk vidpoviv na joho nime zapytannia pohliadom, jakyj ni pro ščo ne promovliav.Movčky pidjichaly až do samisińkoji rakety. Inžener rizko rozvernuvsia, vidcentrova sylavtysnula Koordynatora v sydinnia, porožni kanistry zaderenčaly, i mašyna zupynylasiabilia samisińkoho vchodu do tuneliu.

— Ščo, strumok peresoch? — zapytav vin bajdužym tonom.— My ne zmohly nabraty vody, — vidpoviv Inžener i obernuvsia do nioho na svo-

jemu ruchlyvomu sydinni. — Nam ne vdalosia dojichaty do strumka. — I pokazav rukojuna schid.

Z vsiudychoda nichto ne vychodyv. Koordynator zapytlyvo pohliadav to na Fizyka,to na Inženera.

— My šče peršoho razu pomityly, ščo tam ščoś zminylosia, — ozvavsia Fizyk, — alene znaly, ščo same, j chotily peresvidčytysia.

— A jakby vy ne povernulysia, to jaka bula b nam korysť vid takoji vašoji peredbačly-vosti? — kynuv Koordynator, uže ne prychovujučy svojeji liuti. — Nu, davajte, vykladajtevse zrazu, a ne po čajnij ložečci!

— Vony tam ščoś robliať uzdovž strumka, pered nym i za nym, dovkola pahorbkiv,u vsich ulohovynach, uzdovž velykych borozen, na protiazi cilych kilometriv, — povi-domyv Likar.

Inžener kyvnuv holovoju:— Peršoho razu, koly šče bulo vydno, my pomityly tiľky cili chorovody cych vele-

tenśkych dzyh — vony ruchalysia strojem u formi litery V i vykydaly grunt, nemovbykopaly tranšeji. Jak slid my jich rozhledily tiľky po dorozi nazad, z veršyny pahorba, ivony meni ne spodobalysia.

— A ščo same tobi v nych ne spodobalosia? — mjako zapytav Koordynator.— Te, ščo vony trykutni j veršyna kožnoho trykutnyka nacilena v naš bik.— Zdorovo! I, ne skazavšy pro ce nikomu ani slovečka, vy pojichaly tudy šče raz? Ty

znaješ, jak nazyvajeťsia taka povedinka?— Može, my j spravdi zrobyly durnyciu, — skazav Inžener, — biľše toho, ja naviť

peven, ščo zrobyly jiji, ale my podumaly, ščo koly počnemo tut radytysia, čy jichaty namudruhe, znovu vynyknuť superečky, chto povynen naražaty na nebezpeku svoje doro-hocinne žyttia i tak dali, — i vyrišyly vporatysia z cym švydko sami. Ja rozrachovuvav nate. ščo z nastanniam sutinkiv vony zmušeni buduť jakoś osvityty te misce robit.

— Vony vas ne pomityly?— Ja majže peven, ščo ni. V kožnomu razi, nijakych oznak cioho ja ne bačyv — na

nas nichto ne napav.— Jak vy jichaly cioho razu?— Majže veś čas veršynamy pahorbiv, točniše, ne samymy veršynamy, a trochy ny-

žče, ščob vony ne mohly nas pobačyty na tli neba. Pevna rič, bez vohniv. Čerez te my takdovho ne vertalysia.

— Otže, vy vzahali ne zbyralysia nabyraty v kanistry vody i vzialy jich tiľky dliatoho, ščob zbyty z pantelyku Chimika?

— Ni, ce ne tak, — utrutyvsia v rozmovu Likar.Vony vse šče sydily u vsiudychodi, i jich to osvitliuvaly spalachy problyskovoho lich-

taria, to znovu ohortala temriava.— My chotily pidjichaty do strumka značno dali, z protyležnoho boku, odnak nam

ce ne vdalosia.— Čomu?— Bo vony j tam veduť taki sami roboty. Zaraz, tobto z nastanniam temriavy, zaly-

vajuť u tranšeji jakuś svitnu ridynu — vona davala stiľky svitla, ščo nam use bulo pre-krasno vydno.

Koordynator hlianuv na Inženera:— Ščo b ce mohlo označaty? Toj znyzav plečyma:— Možlyvo, vony robliať jakiś vidlyvky. Choča, jak na rozplavlenyj metal, ta rečo-

vyna bula nadto ridka.— Čym vony jiji pryvozyly?— Ničym. Klaly ščoś uzdovž borozen; možlyvo, to buv truboprovid, ale z pevnistiu

skazaty cioho ne možna.— Ridkyj metal nahnitaly po truboprovodu?!— Kažu tobi, ščo ja bačyv ce v temriavi, u binokľ, pry duže pohanomu osvitlenni —

centr kožnoji tranšeji svityťsia, jak rtutnyj paľnyk, a dovkola vse tone v temriavi, A vtim,my ni razu ne pidjiždžaly do nych blyžče, niž na simsot metriv.

Problyskovyj lichtar pohas, i vony kiľka chvylyn sydily, ne bačačy odyn odnoho; po-tim lichtar spalachnuv

znovu.— Ja hadaju, joho treba zniaty, — skazav, pidvodiačy oči, Koordynator. — I to ne-

hajno, — dodav vin.Lichtar znovu blysnuv, i vsi pobačyly Chimika, jakyj vylazyv iz tuneliu.— Ščo tam? — zapytav Koordynator.Chimik pidbih do mašyny, joho zasypaly zapytanniamy, a Inžener tym časom spus-

tyvsia u mašynne viddilennia i vymknuv strum. Lichtar blysnuv vostannie, i vse dovkolaporynulo v piťmu. Zahrava na obriji, zdavalosia, rozhorilasia tde jaskraviše. Teper vonapomitno zmistylasia na pivdeń.

— Jich tam ťma-ťmenna, — skazav Inžener, jakyj znovu povernuvsia nahoru j stojavbilia rakety, oblyččiam do zahravy.

— Tych velykych dzyh?— Ni, duplexiv. Na tli toho svitnoho tista my bačyly jichni syluety — vony duže

pospišaly, očevydiačky, cia masa, cholonučy, hustišaje. Vony obkladaly jiji jakymyś grat-kamy zzadu i z bokiv. Perednia častyna, tobto bik, povernenyj do nas, lyšyvsia vidkrytym.

— Nu j ščo ž dali? Tak i syditymemo sklavšy ruky?.. — zbudženym holosom zahovo-ryv Chimik.

— Ta ni, — vidpoviv Koordynator. — Zaraz zachodymosia pereviriaty vsi systemyZachysnyka.

Vony chvylynu pomovčaly, dyvliačyś na zahravu, jaka kiľka raziv jaskravo spalach-nula.

— Chočeš spustyty vodu? — ponuro zapytav Inžener.— Poky v ciomu nemaje nahaľnoji potreby, to ni. Ja vže dumav pro ce. Sprobujemo

vidkryty liuk. Jakščo kontroľna pokažuť, ščo mechanizm zamka dije, zakryjemo johoznovu i budemo prosto čekaty. Kryška vidijde na jakychś paru milimetriv, u hiršomu razivnyz vyllieťsia kiľka desiatkiv litriv vody. Taka maleńka radiöaktyvna pliama — ne pro-blema, my damo sobi z neju rady. Zate znatymemo, ščo v buď-jaku chvylynu možemovyjichaty v Zachysnyku nazovni j matymemo svobodu manevru.

— V najhiršomu razi pliama zalyšyťsia, ale vže vid nas, — zauvažyv Chimik. —Cikavo, ščo tobi daduť ci experymenty, jakščo ataka bude atomna?

— Keramit vytrymuje do triochsot metriv vid epicentra.— A jakščo vybuch staneťsia za sto metriv?— Zachysnyk vytrymaje joho j za sto metriv, — vidpoviv Koordynator.— Ukopanyj u grunt, — utočnyv Fizyk.— Nu to j ščo? Jakščo treba bude, to vkopajemo.— Jakščo vybuch staneťsia naviť za čotyrysta metriv, liuk zaplavyťsia vid vysokoji

temperatury i nazovni nam ne vyjty! My zvarymosia tam, jak raky!— Vse ce pusti balačky. Poky ščo bomby ne padajuť. A vtim, pryznajmosia narešti

sami sobi, chaj jomu bis: raketu my ne pokynemo. Cikavo, z čoho ty zbuduješ inšu, jakščojiji znyščať?

Pislia cych Inženerovych sliv usi zamovkly.— Stryvajte, — zmetykuvav raptom Fizyk, — adže Zachysnyk ne komplektnyj!

Kibernetyk vyjniav z nioho Diödy.— Tiľky z avtomata navodky. Ale možna cilytyś bez avtomata. A vtim, ty j sam ce

znaješ: jakščo striliaty antyprotonamy, to ne bida, jakščo j schybyš — naslidok bude tojsamyj…

— Posluchajte… ja chotiv zapytaty vas pro odnu rič… — ozvavsia raptom Likar.Usi obernulysia do nioho.— Pro ščo same?— Ničoho osoblyvoho, ja chotiv tiľky zapytaty, ščo robyť duplex…Pislia sekundy movčanky vybuchnuv hučnyj rehit.— Ta ty prosto molodeć! — vyhuknuv Inžener.Nastrij u vsich vidrazu ž zminyvsia, nemovby nebezpeka raptom mynula.— Spyť, — vidpoviv Koordynator. — Prynajmni spav pered vośmoju, koly ja do nioho

zazyrav…

— Vin vzahali može majže veś čas spaty, — skazav Likar i pocikavyvsia: — A vinščoś jiv?

— U nas vin ničoho ne choče jisty. Ja ne znaju, ščo vin jisť. Do toho, ščo ja jomupidsovuvav, vin naviť ne dotorknuvsia.

— Tak, u kožnoho svoji klopoty, — zitchnuv Inžener. I vsmichnuvsia v temriavi.— Uvaha! — prolunav iz tuneliu holos. — Uvaha! Uvaha!!!Usi rizko obernulysia. Z tuneliu vylazyla velyka temna postať, mjako dzeńknula j

zupynylasia. Za nym zjavyvsia Kibernetyk iz zasvičenym lichtarykom na hrudiach.— Naš peršyj universaľnyj! — vidrekomenduvav vin triümfaľnym holosom. — U

čomu rič?.. — zapytav vin, po čerzi ohliadajučy osvitleni oblyččia tovaryšiv. — Ščo stalo-sia?

— Poky ščo ničoho, — vidpoviv Chimik. — Ale može statysia — naviť take, ščo važkosobi ujavyty.

— Tobto jak?.. U nas že je avtomat… — bezporadno promymryv Kibernetyk.— Tak? Nu, to skažy jomu, ščo vin uže može počynaty.— Ščo?— Kopaty mohyly!!!Vykryknuvšy ci slova, Chimik rozštovchav usich i švydko znyk u temriavi. Koordy-

nator chvylynu postojav, dyvliačyś jomu vslid, a potim rušyv za nym.— Ščo z nym stalosia? — zapytav pryholomšenyj Kibernetyk, jakyj ničoho ne mih

zrozumity.— Šok, — korotko pojasnyv Inžener. — Tam, u tych dolynach na schodi, proty nas

ščoś hotujuť. My vyjavyly ce pid čas vylazky. Imovirno, na nas napaduť, ale nevidomo jak.— Napaduť?Kibernetyk use šče perebuvav pid vraženniam svoho uspichu, i te, ščo hovoryv Inže-

ner, zdavalosia, zovsim ne dochodylo do joho svidomosti. Vin rozšyrenymy očyma dyvy-vsia na tych, ščo stojaly dovkola, potim obernuvsia do rivnyny. Na tli blido-sribliastojizahravy vydnilysia dvi postati, jaki poviľno povertalysia. Kibernetyk obernuvsia — pid-nosiačyś nad liuďmy, poruč stojav avtomat, neporušnyj, nače vysičenyj iz skeli.

— Treba ščoś robyty… — prošepotiv vin, niby sam do sebe.— My chočemo pryvesty v ruch Zachysnyka, — skazav Fizyk. — Čy ce ščoś dasť, čy

ni, nevidomo, v usiakomu razi, treba bratysia do roboty. Skažy Koordynatorovi, nechajpryšle do nas Chimika — my jdemo vnyz. Budemo remontuvaty fiľtry. Avtomat pidjed-naje kabeľ. Chodimo, — kyvnuv vin Kibernetykovi. — Nema ničoho hiršoho, jak čekatysklavšy ruky.

Vony spustylysia do tuneliu. Avtomat kiľka sekund postojav, a todi raptom pover-nuvsia na misci j rušyv slidom za nymy.

— Dyvyś, Kibernetyk uže nalahodyv z nym zvorotnyj zvjazok, — ne bez zdyvuvanniav holosi skazav Inžener Likarevi. — Ce nam zaraz duže do reči, — dodav vin, — pošlemoČornoho pid vodu. Koly vin zanuryťsia, jomu ne možna bude podavaty komandy holosom.

— A jak? Po radiö? — zapytav Likar neuvažno, movby tiľky dlia toho, ščob ne pry-pyniaty rozmovy.

Vin stežyv za temnymy postatiamy na tli zahravy — vony znovu povernuly v bikrivnyny. Ce schože bulo na ničnu prohulianku pid zoriamy.

— Mikroperedavačem, adže ty znaješ… — počav Inžener, prostežyv za Likarevympohliadom i provadyv dali tym samym tonom: — Vin uže buv peven, ščo nam udasťsia…

— Tak, — kyvnuv holovoju Likar. — Čerez te tak zaperečuvav proty toho, ščob nadtorano pokynuty Edem…

— Ničoho strašnoho… — Inžener uže obernuvsia oblyččiam do lazu v tuneľ. — Jajoho znaju. U nioho vse projde, jakščo počneťsia…

— Tak, todi vse projde, — pohodyvsia Likar, idučy slidom za nym.Inžener spoviľnyv chodu j namahavsia zazyrnuty Likarevi u viči, ščob peresvidčytyś,

čy toj ne hluzuje, ale ne pobačyv ničoho — v tuneli bulo nadto temno.Chvylyn čerez pjatnadciať Koordynator i Chimik spustylysia v raketu. Pered počat-

kom robit nahoru vyslaly Čornoho, jakyj nasypav dovkola vychodu z tuneliu dvometrovyjval, utrambuvav joho j ukripyv, a potim znis unyz zalyšeni na poverchni reči. Krim oko-panoho vyprominiuvača, tam zalyšyvsia tiľky vsiudychid. Škoda bulo hajaty čas na johorozbyrannia, a dlia avtomata znajšlasia inša robota.

Opivnoči vsi energijno vzialysia do praci. Kibernetyk pereviryv use vnutrišnie ustat-kuvannia Zachysnyka, Fizyk j Inžener rehuliuvaly radiäcijnofiľtruvaľnu ustanovku, aKoordynator u zachysnomu kostiumi stojav nad kolodiazem nyžnioho jarusu mašynnohoviddilennia, na dno jakoho pirnuv avtomat i praciuvav pid dvometrovoju tovščeju vodybilia rozhalužennia kabeliv.

Vyjavylosia, ščo naviť pislia remontu propuskna spromožnisť fiľtriv zmenšylasiavnaslidok toho, ščo vyjšly z ladu kiľka sekcij; stanovyšče siak-tak vyrivnialosia pisliapryskorennia cyrkuliaciji vody. Jiji očyščennia vidbuvalosia za dosyť-taky prymityvnychumov. Chimik vymiriuvav stupiń radiöaktyvnoho zaražennia, beručy ščo desiať chvylynproby dlia analizu, bo avtomatyčnyj indykator ne praciuvav, a joho remont zabrav by ba-hato času, jakoho v nych i tak bulo obmaľ.

O tretij hodyni nad ranok usiu vodu praktyčno bulo očyščeno. Cysterna, z jakoji vonavytekla, trisnula v trioch misciach — inercija kynula jiji vpered na ležakach i vdarylatorcem v odyn iz holovnych špangoutiv broni. Zamisť toho ščob jiji zavariuvaty, dlia švy-dkosti prosto perepompuvaly vodu u verchniu, porožniu cysternu — za normaľnych umovtakyj asymetryčnyj rozpodil vantažu buv by nemožlyvyj, ale raketu poky ščo ne laštuvalyv dorohu. Pislia toho jak vidpompuvaly vodu, nyžnij vidsik produly stysnenym povitriam.Na stinach zalyšyvsia šar radiöaktyvnoho osadku, prote na nioho machnuly rukoju —poky ščo nichto ne zbyravsia tudy zachodyty. Vzialysia za najvažlyviše — vidkryttia van-tažnoho liuka. Kontroľni lampočky pokazuvaly povnu spravnisť joho zamkovoho mecha-nizmu, odnak pry peršij že sprobi vin ne zachotiv piddatysia. Chvylynu rozmirkovuvalynad tym, čy ne pidvyščyty tysk u hidravličnij systemi, prote Inžener vyrišyv, ščo kraščebude ohlianuty liuk izzovni, i vsi pidnialysia na poverchniu.

Distatysia do liuka bulo nelehko — vin znachodyvsia v nyžnij častyni korpusu ra-kety, tobto biľš jak za čotyry metry nad poverchneju planety. Z metalevych ulamkivnašvydku zbuduvaly ryštuvannia; avtomat zvaryv nezhrabnyj, ale micnyj pomist, prysvitli lichtarykiv ta prožektora počaly ohliadaty liuk.

Nebo na schodi posirilo, zahravy vže ne bulo vydno, zori poviľno blidly, j po plytachkeramitovoji obšyvky korpusu stikaly velyki krapli rosy.

— Cikavo, — skazav Fizyk, — mechanizm spravnyj, kryška nače noveńka j majetiľky odyn nevelyčkyj defektne vidkryvajeťsia.

— Ja ne liubliu čudes, — pidtrymav joho Kibernetyk, udaryvšy ručkoju napylka pometalu.

Inžener ne skazav ni slova. Vin ledve strymuvav svoju liuť.

— Stijte, — ozvavsia raptom Koordynator, — a može, sprobujemo davnim, vypro-buvanym pokolinniamy metodom?. — I pidniav vośmykilogramovyj molot, jakyj ležav bi-lia joho nih na ryštuvanni.

— Možna obstukaty kraj liuka, ale tiľky raz, — chvylynu povahavšyś, pohodyvsiaInžener. Vin ne liubyv podibnych «metodiv».

Koordynator skosa pozyrnuv na čornyj avtomat, jakyj kutastoju statujeju vymalio-vuvavsia v siromu svitli svitanku j pidtrymuvav hruďmy pomist, zvažyv u rukach molot,ne duže syľno rozmachnuvsia i vdaryv. Vin byv rivnomirno, raz za razom, bronia vid-povidala hustym, korotkym zvukom, kožen udar liahav na kiľka santymetriv dali, jomunezručno bulo byty znyzu vhoru, ale inšoho vychodu v nioho ne bulo. Naraz u seriji roz-mirenych zvukiv ščoś zminylosia — zjavyvsia novyj, basovytyj stohin, nemovby pid nymyvidhuknuvsia samyj grunt. Molot povys u Koordynatorovych rukach. Uhori počuvsia pro-tiažnyj, narostajučyj svyst, potim tupyj hurkit, ryštuvannia konvuľsyvno zadryžalo.

— Vnyz! — kryknuv Fizyk.Usich nače vitrom zdulo z ryštuvannia; avtomat naviť ne povoruchnuvsia. Nadvori

vže majže rozvydnylosia. Rivnyna j nebo buly popeliastoho kolioru. Novyj burkotlyvyjstohin, pronyzlyvyj svyst, zdavalosia, nakryvaje liudej, — use šče stojačy pid zachystomvelyčeznoho korpusu rakety, vony instynktyvno ziščulylysia, vtiahnuly holovy v pleči. Zakiľkasot metriv vid nych grunt zletiv vertykaľnym hejzerom, ale suprovidnyj zvuk vyja-vyvsia na dyvo slabkym i pryhlušenym.

Liudy kynulysia do tuneliu. Avtomat podavsia slidom za nymy. Koordynator j Inže-ner zatrymalysia pid zachystom brustvera. Veś obrij na schodi reviv hlybynnymy hro-mamy, hurkit kotyvsia rivnynoju, svyst dužčav, nabyrav syly, i v niomu vže ne možnabulo rozriznyty okremych not, nebo spivalo orhanom, zdavalosia, zhraji nevydymych nad-zvukovych litakiv pikiruvaly prosto na nych, use peredpillia vybuchalo korotkymybryzkamy pisku, gruntu, fontany zdavalysia majže čornymy na svyncevomu tli neba, po-verchnia raz za razom zdryhalasia, z brustvera skočuvalysia dribni hrudočky j padaly nadno tuneliu.

— Cilkom normaľna cyvilizacija, — dolynuv do nych Fizykiv holos iz hlybyny tune-liu. — Pravda ž?

— Veś čas to perelioty, to nedolioty, — promymryv Inžener.Koordynator joho ne počuv, bo povitria vylo bez upynu, fontany pisku bryzkaly na-

vsibič, prote do rakety ne nablyžalysia. Inžener i Koordynator, zanureni po pleči v grunt,postojaly tak kiľka dovhych chvylyn, odnak ničoho ne zminylosia. Hromovi perekoty naobriji zlylysia v odyn protiažnyj, basovytyj, majže nezminnyj hurkit, ale vybuchiv biľše nebulo čuty: snariady liahaly majže bezhučno, grunt, vykynutyj vybuchom, poviľno opadav.Narešti zovsim rozvydnylosia, j Inžener z Koordynatorom vyrazno pobačyly v točkachpopadań nevelyčki horbyky, schoži na krotovyny.

— Prynesiť binokľ! — huknuv Koordynator u tuneľ.Čerez chvylynu vin uže trymav binokľ u rukach. Ničoho ne kazav Inženerovi, tiľky

ščoraz dužče dyvuvavsia. Speršu vin dumav, ščo artylerija tiľky prystriliujeťsia, ale snari-ady veś čas liahaly na odnakovij vidstani. Vin vodyv binoklem dovkola j bačyv z usichbokiv fontany vybuchiv — to blyžče, to dali, odnak žoden iz nych ne nablyzyvsia do raketynaviť na dvisti metriv.

— Nu ščo tam?! Ne atomni, ha?! — dolynuv do nioho pryhlušenyj kryk iz tuneliu.— Ni! Spokijno! — vidpoviv vin, napružujučy holos. Inžener nachylyvsia majže do

samoho vucha;— Bačyš? Veś čas promachy!!— Baču!!— Nas otočujuť z usich bokiv!!!Koordynator znovu kyvnuv holovoju. Teper Inžener rozhliadav u binokľ peredpillia.Oś-oś malo zijty sonce. Nebo, blide, nače vymyte, nalyvalosia vodianystoju blakyttiu.

Na rivnyni niščo ne vorušylosia, krim pliumaživ popadań, jaki kuščystym kiľcem, ščomyttiu rozsypalosia j vidrazu ž vynykalo znovu, niby chymernyj myhotlyvyj žyvoplit,otočuvaly raketu i pahorb, u jakomu vona styrčala.

Koordynator raptom vidvažyvsia i vypovz iz tuneliu, trioma strybkamy opynyvsiana veršyni pahorba j, upavšy nyć, hlianuv u protyležnyj vid tuneliu bik. Kartyna bula takasama: vydovžena duha popadań vyrostala kuščamy dymučych vybuchiv.

Chtoś hučno hepnuvsia poruč nioho na vysochlyj grunt. Ce buv Inžener. Vony ležalybik u bik, sposterihajučy za tym, ščo dijalosia dovkola, i vže majže ne čuly nevpynnohohromu, jakyj nakočuvavsia zaliznymy chvyliamy z boku obriju, inodi nemovby viddalia-jučyś — zvuk vidnosylo vitrom, kotryj rozbudyly perši promeni soncia.

— Ce zovsim ne promachy! — kryknuv Inžener.— A ščo?!— Ne znaju. Počekajemo…— Vertajmoś u raketu!Vony zbihly schylom unyz; choč snariady j ne padaly blyźko, odnak bihty pid supro-

vid jichnioho pronyzlyvoho vyttia j svystu bulo ne duže pryjemno. Odyn za odnym vonyzistrybnuty v tuneľ i, zalyšyvšy v niomu avtomat, sami podalysia vseredynu korablia,poklykavšy z soboju tovaryšiv. Do bibliöteky, kudy vony uvijšly, hurkit dolynav slabo,naviť zdryhannia gruntu majže ne vidčuvalosia.

— Jak ce zrozumity? Vony chočuť tak nas i trymaty? Zamoryty holodom? — zdyvo-vano zapytav Fizyk, koly vony rozpovily pro vse, ščo vstyhly pobačyty.

— Čorty jich baťka znajuť. Ja duže chotiv by pobačyty zblyźka takyj snariad, — ska-zav Inžener. — Jakščo vony zrobliať perervu, varto bulo b zbihaty.

— Avtomat zbihaje, — cholodno vidpoviv Koordynator.— Avtomat?! — majže prostohnav Kibernetyk.— Ničoho z nym ne staneťsia, ne bijsia.Vony vidčuly duže slabke, ale vse ž ne take, jak raniše, zdryhannia korpusu j pere-

zyrnulysia.— Vlučyly! — kryknuv Chimik, pidchopliujučyś iz miscia.— Perenosiať vohoń?.. — zasumnivavsia Koordynator i metnuvsia u tuneľ.Nahori ničoho načebto ne zminylosia. Obrij reviv, jak i do cioho, ale pid kormoju

rakety na osvitlenomu soncem pisku ležalo ščoś čorne, rozbryzkane, nače tut ščojno lop-nuv mišok zi šrotom. Koordynator namahavsia znajty misce, de dyvnyj snariad rozbyvsiaob obšyvku, odnak na keramiti ne bulo anijakisińkoho slidu. Perš niž ti, ščo stojaly po-zadu, vstyhly joho zatrymaty, vin bihcem kynuvsia do kormy j počav oboma rukamy za-pychaty v porožnij futliar vid binoklia oskolky. Vony buly šče tepli.

Koordynator povernuvsia zi zdobyččiu, i vsi zrazu nakynulysia na nioho, a najholos-niše Chimik:

— Ty zboževoliv! Ščo, jak vono radiöaktyvne?!Usi bihcem vernulysia do bibliöteky. Vyjavylosia, ščo oskolky ne radiöaktyvni.

Ličyľnyk impuľsiv, jakyj vony pidnesly do nych, movčav. Vyhliad v oskolkiv buv nezvy-čajnyj: ani slidu broni čy jakojiś inšoji tovstoji obolonky snariada — prosto bezlič nadzvy-čajno dribnych hrudočok, jaki rozsypajuťsia u paľciach na hrubozernysti metalevi ošurkyz maslianystym polyskom.

Fizyk podyvyvsia na ci ošurky kriź lupu, zviv brovy, vyjniav iz šafy mikroskop, hli-anuv i skryknuv.

— Nu? Ščo tam take? — Tovaryši trochy ne syloju vidtiahly joho vid okuliara mikro-skopa.

— Vony posylajuť nam hodynnyky… — oslablym holosom skazav Chimik, vidirvavšyoko vid mikroskopa.

V poli zoru ležaly rozsypani spiraliamy j lanciužkamy desiatky j sotni maleńkychtrubok, excentrykiv, pružynok, pohnutych osej. Usi po čerzi peresuvaly stolyk mikro-skopa, sypaly pid objektyv novi proby j veś čas bačyly te same.

— Ščo ž ce može buty? — vyhuknuv Inžener.Fizyk z rozkujovdženym volossiam bihav po bibliöteci, zupyniavsia, dyvyvsia na to-

varyšiv nevydiuščymy očyma j znovu zryvavsia z miscia.— Jakyjś nečuvano skladnyj mechanizm— prosto ščoś strachitlyve. Tut, — Inžener

zvažyv na doloni žmeniu metalevoho porochu, — mabuť, miľjardy, jakščo ne biľjony cychtrykliatych koliščatok!! Chodimo nahoru, — nespodivano vidvažyvsia vin, — pobačymo,ščo tam dijeťsia.

Kanonada tryvala bez buď-jakych zmin. Iz toho momentu, jak avtomat zastupyv napost, vin narachuvav tysiaču sto devjať vybuchiv.

— Davajte sprobujemo teper vidkryty liuk, — nahadav raptom Chimik, koly vonypovernulysia v raketu.

Kibernetyk sydiv nad mikroskopom i porciju za porcijeju rozhliadav oskolky snari-ada. Koly do nioho zvertalysia, vin ničoho ne vidpovidav.

Važko bulo vsydity otak na misci j ničoho ne robyty, otož usi pjatero podalysia domašynnoho viddilennia. Kontroľni lampočky zamkovoho mechanizmu vse šče horily. In-žener leď torknuvsia ručky, i strilka sluchniano zdryhnulasia — kryška liuka vidijšla. Vinvidrazu ž jiji zakryv j povidomyv:

— Buď-jakoji chvylyny my možemo vyjichaty na Zachysnyku.— Kryška može zavysnuty v povitri, — zasterih joho Fizyk.— Puste, do poverchni zalyšyťsia ščonajbiľše pivtora metra. Dlia Zachysnyka ce dri-

bnycia. Podolaje.Odnak poky ščo ne bulo dokonečnoji potreby zalyšaty korabeľ, i vony znovu pover-

nulysia do bibliöteky. Kibernetyk use šče korpiz nad mikroskopom. Zdavalosia, vin pere-buvav u jakomuś transi.

— Zalyšte joho — može, na ščoś naštovchneťsia, — skazav Likar. — A teper… namtreba čymoś zajniatysia. Ja proponuju prosto remontuvaty korabeľ…

Usi poviľno pidvelysia z misć. Bo ščo jim išče zalyšalosia robyty? Pjať čolovik spus-tylysia v rubku, de j dosi vydnilosia šče najbiľše slidiv rujnuvań. Z puľtom upravlinniadovelosia dobriače-taky pomoročytysia: tut potribna bula točna, majže juvelirna robota,kožen lanciuh perevirialy speršu u vymknenomu stani, potim pid napruhoju. Koordyna-tor raz po raz pidijmavsia nahoru j movčky povertavsia nazad, joho nichto vže ni pro ščone zapytuvav. U rubci, jaka na pjatnadciať metriv zahlybylasia v grunt, vidčuvalasia lehkavibracija. Tak mynuv poludeń. Robota, ne zvažajučy ni na ščo, posuvalasia vpered. Vona

b pišla išče švydše z dopomohoju avtomata, odnak oholiuvaty sposterežnyj punkt bulonebezpečno. Do peršoji hodyny avtomat narachuvav ponad visim tysiač vybuchiv.

Choč nichto ne buv holodnyj, pryhotuvaly obid i pojily, — ščob zberehty syly j zdo-rovja, jak skazav Likar. Teper iz cym klopotu bulo vže malo — posud myty ne dovodylosia,joho prosto kydaly v pašču posudomyjnoji mašyny. O druhij hodyni dvanadciať chvylynvibracija raptom prypynylasia. Vsi vidrazu pokynuly robotu j vybihly na poverchniu.Sonce zatuliala chmarka, pered nymy ležala zolotysta rivnyna, dribneńkyj pyl, zbytyj vy-buchamy, osidav, panuvala mertva tyša.

— Kineć?.. — nevpevneno zapytav Fizyk.Holos joho prozvučav napročud hučno — za ci kiľka hodyn vony zvykly do bezna-

stannoho hurkotu.Ostannij vybuch, zarejestrovanyj avtomatom, mav poriadkovyj nomer desiať tysiač

šistsot čotyry.Liudy poviľno vyjšly z tuneliu. Nide ničoho. Tyša. Na vidstani vid dvochsot z lyškom

do triochsot metriv dovkola rakety tiahnulasia smuha pereoranoho, peremelenohogruntu, podekudy okremi vyrvy zlyvalysia v suciľni provaly.

Likar vydersia na brustver.— Šče ni, — zupynyv joho Inžener. — Počekajemo.— Skiľky?— Choča b pivhodyny, a krašče hodynu.— Detonatory spoviľnenoji diji? Ale ž tam nemaje vybuchovych zariadiv!— Nevidomo.Chmara spovzla iz soncia, posvitlišalo. Liudy stojaly n rozdyvlialysia na vsi boky —

viter majže vščuch, robylosia ščoraz hariačiše. Koordynator peršyj počuv jakyjś šelest.— Ščo ce? — prošepotiv vin.Usi našorošyly vucha. Jim tež zdalosia, niby vony ščoś čujuť.Šelest buv takyj, nemovby viter vorušyv lystiam kukurudzy. Ale dovkola, skiľky si-

ahalo oko, ne bulo ni kuščiv, ni lystia — ničoho, krim kiľcia perekopanoho pisku. Povitriabulo mertve, hariače, daleko nad pahorbamy tremtilo marevo. Šelest ne prypyniavsia.

— Ce zvidty?..— Tak.Vony hovoryly pošepky. Teper šelest dolynav rivnomirno z usich bokiv.— A može, ce peresypajeťsia pisok?..— Vitru zovsim nemaje… — tycho skazav Chimik.— Ni, ce ne viter. Ce tam, de snariady…— Ja pidu tudy.— Ty ščo, zboževoliv? A jakščo v nych dystancijni detonatory?Chimik zblid. Vin pozadkuvav, nemovby chotiv zistrybnuty v tuneľ. Prote dovkola

bulo tak svitlo, vse zastyhlo v takij neporušnosti — joho tovaryši tež stojaly ne vorušačyś,— ščo vin zcipyv zuby, stysnuv kulaky j zalyšyvsia. Šelest, rivnomirnyj, švydkyj, dolynavz usich bokiv. Zhorbleni, napruženi, mov struny, liudy zakamjanily j, zdavalosia, nesvi-domo očikuvaly udaru, — ce bulo v tysiaču krat hirše, niž kanonada! Sonce povyslo vzeniti, po rivnyni poviľno povzly tini klubčastych chmar, ščo hromadylysia na plaskychosnovach, schoži na bili ostrovy.

Na obriji niščo ne vorušylosia, skriź bula absoliutna porožneča — naviť čorni čaši,palyčky jakych pered cym nevyrazno bovvanily na tli dalekych diun, — naviť vony ščezly!

Liudy pomityly ce lyše teper.— Dyviťsia! — kryknuv raptom Fizyk i vyprostav pered soboju ruku.Ale ce stalosia majže odnočasno — i z usich bokiv. Možna bulo ozyratysia na vsi

čotyry storony svitu, i skriź vony bačyly b odne j te same.Zrytyj vyrvamy grunt zdryhnuvsia, skolychnuvsia. Skriź, de vpaly snariady, z nioho

vypovzalo ščoś lyskuče na sonci. Majže rivna, schoža na hrebiń linija blyskučych paro-stkiv, podekudy v čotyry, a podekudy v pjať i šisť riadiv. Vony vyrostaly z gruntu takšvydko, ščo, napružyvšy zir, možna bulo majže pomityty, jak vony biľšajuť.

Chtoś vybih iz tuneliu, pomčav, movby ne bačačy jich, upered, do vyhnutoji linijidzerkaľnych vohnykiv. Ce buv Kibernetyk. Usi zakryčaly j kynulysia za nym.

— Ja znaju! — kryčav vin. — Znaju!Vin upav navkolišky pered sklystym bahatoriaddiam parostkiv. Vony vže styrčaly

na paleć iz gruntu, a bilia osnovy buly zavtovšky z kulak. Dovkola kožnoho z nych leheńkovorušyvsia pisok, v uhlybyni ščoś hariačkovo tremtilo, kopošylosia, praciuvalo. Zdavalo-sia, tam vodnočas peresypalysia miľjardy najdribnišych zernynok.

— Mechanični žyvčyky! — vyhuknuv Kibernetyk.Vin namahavsia rukamy rozkopaty grunt dovkola najblyžčoho parostka. Ale v nioho

ničoho ne vychodylo. Pisok buv hariačyj. Kibernetyk vidsmyknuv ruky. Chtoś metnuvsiapo lopaty, za chvylynu vsi hariačkovo zachodylysia kopaty; navsibič poletily hrudkygruntu. Zablyščaly rozčlenovani, dovhi, posplutuvani, nače korinnia, žyly dzerkaľnojimasy. Vona bula tverda, dzvenila pid udaramy lopat, mov metal; koly jama dosiahla me-trovoji hlybyny, liudy sprobuvaly vyrvaty ce dyvne utvorennia, ale vono naviť ne voruch-nulosia — tak micno zroslosia z inšymy.

— Čornyj!!! — Chor holosiv, zdavaloś, vyrvavsia z odnych hrudej.Avtomat pidbih; z-pid nih u nioho bryzkav pisok.— Vyrvy ce!Čipki zachvaty zimknulysia na tovstych, mov čoloviča ruka, dzerkaľnych žylach.

Stalevyj tors natužyvsia. Liudy pobačyly, jak stupni avtomata počynajuť poviľno vhruzatyv grunt. Leď čutnyj zvuk, nače bryninnia do kraju napruženoji, vibrujučoji struny, doly-nav iz joho korpusu. Vin vyprostuvavsia, hruznučy v pisku.

— Vidpusty!!! — kryknuv Inžener.Čornyj važko vytiahnuv z jam stupni j zastyh.Liudy tež stojaly neporušno. Dzerkaľnyj žyvoplit siahav uže majže pivmetrovoji vy-

soty. Vnyzu, nad samoju poverchneju, vin povoli nalyvavsia temnišym, moločno-holubymkoliorom, a verch use šče ris.

— Oś tak, — spokijno skazav Koordynator.— Avžež.— Vony chočuť nas zamknuty? Zapala korotka movčanka.— Jak na mene, to ce vse ž taky duže prymityvno; kineć kincem my mohly b zvidsy

zaraz vyjty, — movyv Chimik.— Pokynuvšy raketu, — vidpoviv Koordynator. — jichnia rozvidka, mabuť, ohli-

anula jiji jak slid! Zverniť uvahu — vony prystrilialysia majže točno po tij borozni, jakuproklaly jichni dysky!

— Aj spravdi!— Neorhanični žyvčyky, — skazav Kibernetyk. Vin uže zaspokojivsia i obtrušuvav

z ruk pisok i hlynu. — Neorhanični zerna — nasinnia, rozumijete? Vony vysadyly jich z

dopomohoju svojeji artyleriji!— Ce ne metal, — skazav Chimik. — Metal Čornyj zihnuv by. Ce ščoś schože na

supranit čy keramit iz speciäľnoju obrobkoju, jaka dodaje jim micnosti.— Ba ni, ce zvyčajnisińkyj pisok! — vyhuknuv Kibernetyk. — Ne rozumiješ? Neor-

haničnyj metabolizm! Z dopomohoju katalizu vony peretvoriujuť pisok na jakuś vysoko-molekuliarnu pochidnu kremniju j oderžujuť z neji žyly, tak samo jak roslyny vytiahujuťz nadr zemli soli.

— Ty dumaješ? — zasumnivavsia Chimik i, opustyvšyś navkolišky, torknuvsia bly-skučoji poverchni. Potim pidviv holovu j zapytav: — A jakby vony potrapyly na inšyj vydgruntu?

— Use odno prystosuvalysia b. Ja v ciomu vpevnenyj. Čerez te vony taki dyjavoľśkyskladni — jichnie zavdannia utvoryty jaknajtverdišu j najopirnišu substanciju z usiohomožlyvoho — z toho, ščo vony majuť u svojemu rozporiadženni.

— Nu, jakščo tiľky ce, to naš Zachysnyk rozhryze. I ne polamaje sobi zubiv, — us-michnuvsia Inžener.

— Chiba vony na nas napaly? — tycho spytav Likar. Usi z podyvom hlianuly nanioho.

— A ščo ce, po-tvojemu? Ne napad?— Ni. Ja b skazav, ščo ce švydše sproba zachystytysia. Vony chočuť nas… izoliuvaty.— Nu to j ščo? My povynni sydity j čekaty, poky, jak ti červjaky, ne opynymoś pid

kovpakom?— A naviščo vam Zachysnyk? Usi zavahalysia.— Vody v nas uže dostatnio. Raketu, jmovirno, vdasťsia vidremontuvaty protiahom

tyžnia. Nu, ščonajbiľše za desiať dniv. Atomni syntezatory počnuť praciuvaty v najblyžčikiľka hodyn. Ja ne dumaju, ščo ce kovpak. Imovirniše, vysoka stina. Perepona, nepodo-lanna dlia nych, a otže j dlia nas tež. Syntezatory zabezpečať nas charčamy. Nam vid nychničoho ne treba, a vony… mabuť, vony ne mohly pokazaty nam naočniše, ščo ne bažajuťnas tut bačyty…

Vsi sluchaly joho nasupyvšyś, inžener rozzyravsia. Dzerkaľni vistria vže dochodylyjomu do kolin, splitajučyś i zrostajučyś. Šelest teper stav takyj hučnyj, ščo, zdavalosia, z-pid zemli vyryvajeťsia hudinnia soteń nevydymych vulykiv. Synie korinnia na dni jamynabriaklo, stalo tovstennym, majže jak stovbury derev.

— Buď laska, pryvedy siudy duplexa, — nespodivano poprosyv Koordynator Likaria.Toj udav, ščo nedočuv.— Zaraz? Siudy? Naviščo?— Ne znaju. Tobto… ja chotiv by, ščob ty joho pryviv. Možeš?Likar kyvnuv holovoju i pišov. Rešta movčky stojaly pid soncem. Za chvylynu v ot-

vori tuneliu zjavyvsia Likar. Holyj veleteń nasylu vypovz slidom za nym i perestrybnuvčerez val; vin zdavavsia žvavym i načebto zadovolenym — trymavsia poriad iz Likarem itycho buľkav. Naraz joho plaske lyčko zastyhlo, blakytne oko neporušno vtupylosia prostosebe. Vin zasopiv. Povernuvsia vsim korpusom. Pronyzlyvo zakvylyv. Velykymy stryb-kamy nablyzyvsia do dzerkaľnoji zahoroži, nemovby chotiv na neji nakynutyś, nezhrabnopidstrybujučy, pomčav uzdovž neji, obbih use kiľce, bezperervno kvyliačy j vydajučy dyv-nyj skrypučyj kašeľ, z vidtak metnuvsia do Likaria j počav smykaty vuzluvatymy paľčy-kamy kombinezon u nioho na hrudiach, driapav elastyčnyj materiäl, zazyrajučy jomu vviči; z nioho lyvsia pit, vin štovchnuv Likaria, vidskočyv, povernuvsia, raptom šče rač

ozyrnuvsia, z nepryjemnym zvukom vtiahnuv maleńkyj tors u velykyj i kynuvsia do čor-noho otvoru tuneliu.

Liudy šče sekundu bačyly joho spliuščeni stupni, jaki posmykuvalysia, koly vin za-povzav doseredyny. Usi dovho movčaly.

— Ty spodivavsia cioho? — zapytav Likar Koordynatora.— Ni., ne znaju. Spravdi. Ja tiľky dumav, ščo… možlyvo… ce jomu znajome. Ja če-

kav jakojiś reakciji. Naviť nezrozumiloji dlia nas. Ale takoji — ni…— Po-tvojemu, vona dlia nas zrozumila? — promymryv Fizyk.— U pevnomu rozuminni — tak, — vidpoviv Likar. — Vin ce znaje. Abo prynajmni

znaje ščoś podibne — i bojiťsia. Dlia nioho ce jakeś strašne, mabuť, smerteľno nebezpečnejavyšče.

— Ekzekucija… tosiö Edem? — tycho pidkazav Chimik.— Ne znaju. U vsiakomu razi, ce označalo b, ščo vony vykorystovujuť taki «žyvi

stiny» ne lyše proty inoplanetian. A vtim, jich možna sadyty j bez artyleriji.— A može, vin bojiťsia vsioho, ščo blyščyť? — ozvavsia Fizyk. — Prosta asociäcija.

Ce pojasnylo b takož istoriju z tym dzerkaľnym pojasom.— Ni, ja pokazuvav jomu dzerkalo, i vin ne tiľky ne zliakavsia, ale naviť ne zacika-

vyvsia nym, — pochytav holovoju Likar.— Otže, vin ne takyj uže j durnyj ani nedorozvynenyj, — zauvažyv Fizyk, jakyj stojav

bilia samisińkoji sklianystoji zahoroži, ščo siahala jomu vže do pojasa.— Polochanyj, zajeć i peńka bojiťsia.— Posluchajte, — skazav Koordynator, — meni zdajeťsia, ščo vsi ci naši rozuminnia

— pusti balačky. My v hluchomu kuti. Ščo budemo robyty dali? Remont remontom, cezrozumilo samo soboju, odnak ja chotiv by…

— Nova expedycija? — pidkazav Likar.Inžener neveselo vsmichnuvsia:— Ta nevže? Todi ja z toboju. A kudy? Do mista?— Ce označalo b bezsumnivne zitknennia, — švydko vtrutyvsia v rozmovu Likar. —

Bo inakše, jak u Zachysnyku, nam ne projichaty. A na tomu ščabli cyvilizaciji, jakoho myzmohly dosiahty spiľnymy zusylliamy, majučy pid rukoju vyprominiuvač antyprotoniv,naviť ne zohledyšsia, jak počneš striliaty. My povynni unykaty vijny za vsiaku cinu. Vijna— ce najhiršyj sposib zbyrannia informaciji pro čužu kuľturu.

— Ja zovsim ne dumav pro vijnu, — vidpoviv Koordynator. — Zachysnyk — čudoveschovyšče, bo vin duže bahato može vytrymaty. Vse načebto pokazuje na te, ščo naselen-nia Edema čitko rozšarovane i ščo z tym šarom, jakyj udajeťsia do rozumnych dij, my dosine zmohly vstanovyty kontaktu. Ja rozumiju, ščo našu vylazku v bik mista vony potrak-tujuť jak udar u vidpoviď. Ale my dosi šče ne vyvčyly zachidnyj napriamok. Dvoch liudejcilkom dostatnio, ščob obslužyty mašynu, rešta možuť zalyšytysia j praciuvaty v raketi.

— Ty j Inžener?— Neobovjazkovo. Možemo pojichaty z Henrykom, jakščo chočete.— U takomu razi meni potriben chtoś tretij, chtoś takyj, ščo znajomyj iz Zachysny-

kom, — skazav Inžener.— Chto choče jichaty?Chotily vsi. Koordynator mymochiť usmichnuvsia.— Tiľky-no zmovkajuť harmaty, jich počynaje rozbyraty cikavisť, — prodeklamuvav

vin.

— Nu, to pojichaly, — oholosyv Inžener. — Likar, zvyčajno, choče buty z namy jakvtilennia rozvažlyvosti j lahidnosti. Prekrasno. Dobre, ščo ty zalyšaješsia, — obernuvsiavin do Koordynatora. — Ty znaješ čerhovisť robit. Mabuť, postavte vidrazu Čornoho doodnoho z vantažnych avtomativ, ale ne počynajte kopaty pid raketoju, poky my ne pover-nemoś. Ja chotiv by šče pereviryty statyčni rozrachunky.

— Jak vtilennia rozvažlyvosti ja chotiv by zapytaty: jaka meta cijeji vylazky? — po-cikavyvsia Likar. — Bo, prokladajučy sobi šliach, my vstupajemo u fazu konfliktu,chočemo my cioho čy ni.

— Todi davaj svoji kontrpropozyciji, — skazav Inžener,Dovkola nych tycho, majže melodijno šumiv žyvoplit, jakyj nezabarom mav uže pid-

niatysia vyšče jichnich holiv. Sonce bilymy j veselkovymy iskramy vyhravalo v joho žyla-vych spletinniach.

— U mene jich nemaje, — pryznavsia Likar. — Podiji bezperervno vyperedžajuť nas,a dosi vsi skladeni zazdalehiď plany, jak pravylo, pidvodyly. Može, zaraz najrozumnišebulo b utrymatysia vid buď-jakych vylazok. Čerez kiľka dniv raketa bude hotova do poli-otu; oblitajučy planetu na malij vysoti, my, možlyvo, zmohly b dovidatysia biľše, niž zaraz,do toho ž ne takoju dorohoju cinoju.

— Ja dumaju, ty j sam u ce ne viryš, — zaperečyv Inžener. — Jakščo my ne možemoničoho dovidatysia, vyvčajučy vse z bezposerednioji blyźkosti, to ščo nam dasť polit nazaatmosfernij vysoti? A rozvažlyvisť… bože mij… Jakby liudy buly rozvažlyvymy, to mytut nikoly ne opynylysia b. Bo ščo rozvažlyve može buty v raketach, jaki letiať do zirok?

— Demahohija, — burknuv Likar. — Ja znav, ščo ne perekonaju vas, — dodav vin ipoviľno pišov uzdovž sklianystoji pereškody.

Rešta povernulysia do rakety.— Ne rozrachovuj na sensacijni vidkryttia. Ja prypuskaju, ščo na zachodi rozkynu-

lasia taka sama rivnyna, jak i tut, — skazav Koordynator Inženerovi.— Zvidky ty znaješ?— My ne mohly vpasty jakraz u samisińkomu centri pusteľnoji planety. Na pivnoči

— zavod, na schodi — misto, na pivdni — uzhirja z «selyščem» v ulohovyni; najïmovir-niše, my sydymo na kraju pusteľnoho jazyka, jakyj rozšyriujeťsia na zachid.

— Možlyvo. Pobačymo.

10Na počatku pjatoji kryška vantažnoho liuka zdryhnulasia j poviľno opustylasia vnyz,

niby ščelepa akuly. Vona zastyhla v povitri pochylym pomostom— do poverchni vid jijikraju brakuvalo trochy biľše, jak metr.

Zaderšy holovy, liudy stojaly obabič liuka. V ziajučomu otvori speršu pokazalysiašyroko rozstavleni husenyci, jaki z narostajučym hurčanniam posunuly vpered, nemovbyvelyčezna mašyna chotila strybnuty v povitria; myť išče bulo vydno siro-žovte dnyšče, taraptom cej hihant nad liudśkymy holovamy chytnuvsia, rizko perechylyvsia vpered,udaryv oboma husenyciamy ob pochylyj pomist, až zahulo, zjichav po niomu vnyz, pere-povz metrovyj zazor, spijmav perednimy trakamy husenyć grunt, rvonuv joho: jakuś doliusekundy zdavalosia, ščo obydvi stričky profiliovanych plastyn, jaki peremeliuvaly poviľnogrunt, zupyniaťsia, ale Zachysnyk smyknuvsia i, pidniavšy svij prypliusnutyj lob, proji-chav kiľkanadciať metriv po rivnomu j zavmer iz spivučym hurčanniam.

— Nu, a teper, liubi moji, — Inžener vysunuv holovu z maleńkoho zadnioho liuka,— chovajtesia v raketu, bo bude hariače, i ne vychoďte deś tak iz pivhodyny. A šče kraščepošliť speršu Čornoho, chaj zamiriaje zalyškovu radiöaktyvnisť.

Liuk zakryvsia. Troje liudej uvijšly v tuneľ i zabraly z soboju avtomat. Pašču tuneliuzrazu ž ščiľno zatulyv izseredyny ščyt. Zachysnyk ne ruchavsia — Inžener protyravekran, pereviriav pokazannia pryladiv; narešti vin spokijno movyv:

— Počynajemo.Korotke j tonke, otočene cylindryčnymy potovščenniamy rylo Zachysnyka poviľno

posunulo na zachid.Inžener upijmav u perechrestia čornych nytok spresovanu sklianystu masu žyvo-

plotu, kynuv pohliad ubik, pereviriajučy položennia trioch dyskiv — biloho, červonoho jholuboho — i natysnuv nohoju pedaľ.

Čerez doliu sekundy ekran počorniv, mov na nioho dmuchnuly sažeju, vodnočas po-vitria z dyvnym zvukom, nače jakyjś veleteń, prytysnuvšyś rotom do gruntu, skazav«umpf!» — udarylo v Zachysnyka tak, ščo vin zachytavsia. Ekran znovu projasniv.

Vohnenna chmara rozplyvlasia na vsi boky, povitria dovkola neji zachvyliuvalosia,jak ridke sklo. Dzerkaľnyj žyvoplit na protiazi desiatioch metriv znyk, iz zapadyny z vy-vernenymy krajamy, jaki vyšnevo palaly, byla para. Pisok na vidstani dvoch desiatkivkrokiv obernuvsia zverchu na sklo j zaiskryvsia na sonci. Na Zachysnyka posypavsia le-tiučyj, majže nevahomyj bilyj popil.

«Trochy pereborščyv», — podumav Inžener, ale vholos skazav:— Use harazd, jidemo dali.Pryzemkuvatyj korpus zdryhnuvsia j napročud lehko pokotyvsia do prolomu. Le-

heńko zahojdavsia, projiždžajučy kriź nioho; na dni tužavila kaliuža vohnennoji ridyny—rozplavlenyj kremnezem.

«My spravžni varvary, — majnulo Likarevi v holovi. — Ščo ja tut robliu?..»Inžener uziav pravyľnyj napriamok i zbiľšyv švydkisť. Zachysnyk mčav, mov po

avtostradi, vnutrišnia mjaka poverchnia husenyć tycho liaskala po vedučych rolykach.Robyly majže šistdesiat kilometriv za hodynu, zovsim ne vidčuvajučy cioho.

— Možna vidčynyty? — zapytav Likar.Vin sydiv nyźko v maleńkomu krisli, nad joho plečem blyščav vypuklyj, schožyj na

korabeľnyj iliuminator, ekran.

— Zvyčajno, — kyvnuv holovoju Inžener. — Tiľky…Vin uvimknuv kompresor. Iz kryšky bilia osnovy baštočky hostrymy, nače holky,

civkamy bryznuv bezbarvnyj rozčyn, zmyvajučy z broni reštky radiöaktyvnoho popelu.Potim posvitlišalo: broniovanyj kovpak vidkryvsia, joho verch zsunuvsia nazad, boky za-palysia v hlyb korpusu — teper liudej zachyščalo vže tiľky tovste, vyhnute dovkola sydińsklo; čerez vidkrytyj verch do mašyny vvirvavsia viter i rozkujovdyv jim volossia.

— Meni čomuś zdajeťsia, ščo Koordynator mav raciju, — promymryv trochy pereho-dia Chimik.

Krajevyd ne zminiuvavsia, vony plyvly čerez more pisku, važka mašyna plavno po-hojduvalasia, ruchajučyś poperek zhorblenych, schidčastych diun, veś čas z tijeju samojušvydkistiu. Inžener zbiľšyv haz, ale nymy vidrazu ž počalo kydaty, husenyci pronyzlyvoskrypily, nis mašyny strybav z odnijeji diuny priamo na verchivku inšoji, na myť zary-vavsia v neji, vykydav važki chmary pisku, j kiľka raziv nym sypnulo až useredynu.

Pry švydkosti v pjatdesiat kilometriv pidkydannia prypynylosia. Tak vony projichalydvi z lyškom hodyny.

— Mabuť, vin taky mav raciju, — skazav Inžener i trošky zminyv kurs na pivdennyjzachid.

Nastupna hodyna jizdy ne prynesla nijakych zmin, i vony šče raz povernuly, rucha-jučyś teper uže točno na pivdennyj zachid. Pozadu zalyšylosia sto sorok kilometriv.

Kolir pisku potrochu zminiuvavsia — z majže biloho, duže sypkoho, jakyj pidi-jmavsia za mašynoju dovhym, klublyvym chvostom, vin stav červoniastym i važčym,menše kuriv i, vykynenyj husenyciamy vhoru, zrazu ž opadav. Vidstań miž diunamy zbi-ľšylasia, vony dedali nyžčaly. Čas vid času meľkaly hilky zasypanych kuščiv. Udalyni zja-vylysia nevyrazni, maleńki pliamky — vony ležaly trochy zboku vid napriamku, v jakomujichav Zachysnyk. Inžener zvernuv do nych. Vony švydko zbiľšuvalysia, i čerez kiľkachvylyn uže možna bulo rozhledity priamovysni plyty, ščo pidijmalysia z pisku, schoži nareštky jakohoś muru čy stin. Inžener pryhaľmuvav i vjichav miž nachyleni, rozjideni ir-žeju plyty, jaki tvoryly narižni kuty. Velyka kamjana bryla ležala poseredyni j perepynialadorohu. Zachysnyk zader nis, bez zusyľ podolav pereškodu, i vony opynylysia niby v tisnijvulyčci — kriź ščilyny j prosvity miž dejakymy plytamy vydnilysia j inši rujiny, usi posi-čeni hlybokymy horyzontaľnymy smuhamy eroziji. Z kamjanych rujin vyjichaly na viľnyjprostir. Znovu zjavylysia diuny, ale vsi vony buly ščiľni, nemovby spresovani, j zovsim nekurily. Miscevisť povoli zapadala, Zachysnyk spuskavsia polohym schylom, daleko vnyzubovvanily tupi ocupky skeľ i znovu biliasti kontury rujin. Pochylisť skinčylasia, i Zachys-nyk po dnu vsijanoho pliamystymy kruhliakamy jaru vyjichav na protyležnyj schyl, jakyjtiahnuvsia až do samisińkoho obriju, husenyci vže zovsim ne vjazly, grunt buv tverdyj,zjavylysia perši plaski kupy zarostiv, majže čornych derev, tiľky pid nyźkym soncem vonyprosvičuvaly vyšnevym koliorom, nemovby jichni lystočky-puchyrci buly napovnenikrovju. Šče dali, na pivdennyj zachid, zarosti stavaly vyščymy j de-ne-de peretynaly do-rohu; Zachysnyk uperto prodyravsia kriź nych; husenyci hruzly majže do polovyny, alevin use odno, zdavaloś, ne spoviľniuvav švydkosti; tysiači puchyrciv lopalysia pry ciomuz hluchym, nepryjemnym triskom, z nych bryzkala lypka temna ridyna, jaka rozmazuva-lasia po keramitovij obšyvci, i nezabarom veś korpus až po samu baštočku buv zabryzka-nyj neju, nače rudo-brunatnoju farboju.

Spidometr pokazuvav dvochsotyj kilometr, sonce vže torkalosia zachidnoho obriju,

vydovžena velyčezna tiń mašyny hojdalasia, vyhynalasia j dedali roztiahuvalasia. Zne-naćka pid Zachysnykom ščoś rizko zaskrehotalo, vin na sekundu až nače pidniavsia, atodi provalyvsia v ščoś, ščo rozbryzkuvalosia z protiažnym chruskotom. Inžener za-haľmuvav, prote mašyna prokotylasia šče kiľkanadciať metriv, perš niž zupynylasia. Všyrokij, utorovanij sered zarostiv koliji liudy pobačyly rozpliuščeni vahoju Zachysnykašmatky iržavoji konstrukciji, peremišanoji z potroščenymy reštkamy kuščiv. Pojichalydali — j znovu naletily, cioho razu odnijeju husenyceju, na zarosli zverchu boro-davčastymy kuščamy ulamky rešitok, zihnutych ažurnych važeliv, diriavi metalevi lysty;Zachysnyk peremeliuvav use ce na maleńki šmatky husenyciamy, peremišuvav z ridy-noju, jaka sočylasia z polopanych hron, na skrehotlyve misyvo; po jakomuś časi stina za-rostiv pidnialasia šče vyšče, ohydnyj skrehit i pysk iržavoho bruchtu prypynylysia, čor-nuvate badyllia, z borodavčastymy potovščenniamy, jake bylosia ob broniu, raptom roz-stupylosia na obydva boky, i Zachysnyk vjichav u hlyb prosiky zavšyršky z kiľkanadciaťmetriv; po druhyj jiji bik temnila taka sama stina zarostiv, jak ta, kriź jaku vony proder-lysia. Inžener rozvernuvsia na misci, i vony pojichaly prosikoju, ščo spuskalasia vnyz; hly-nystyj grunt buv utrambovanyj, joho vkryvaly mulysti patioky, jaki svidčyly pro te, ščokolyś tut tekla voda.

Prosika veś čas miniala napriamok, inodi polovyna velyčeznoho, purpurovoho, sli-pučoho soniačnoho blysku postavala navproty mašyny, inodi vona chovalasia za povoro-tom, i tiľky kryvavi spalachy probyvalysia kriź čornyľni zarosti, jaki pidijmalysia vhoruna dva-try metry; doroha zvužuvalasia, uklon zrostav; raptom liudy pobačyly veś vele-tenśkyj dysk soncia na zachodi — pid nymy, na kiľkasot metriv unyzu, rozkynulasia ve-lyčezna barvysta dolyna.

U hlybyni jiji palala poverchnia vody, vidbyvajučy červiń soncia. Bereh ozera, neriv-nyj, ukrytyj pliamamy čornych zarostiv, buv štučno ukriplenyj, utykanyj mašynamy našyroko rozstavlenych nohach; blyžče, majže pid samisińkoju kručeju, na kraju jakoji rizkozupynyvsia Zachysnyk, nepravyľnoju mozajikoju vzdovž jasnych smuh rozchodylysia bu-divli, riady strunkych ščohl zavbiľšky z sirnyčynu; ščohly jaskravo blyščaly; vnyzupanuvav žvavyj ruch, navsibič povzly kolony sirych, biliastych i brunatnych ciatok, vonyperemiščuvalysia, podekudy utvoriuvaly koncentryčni skupčennia j znovu rozchodylysiavydovženymy stričečkamy; pry ciomu vsia cia husto zaselena terytorija bezperervno zbly-skuvala dribnymy iskorkamy, nemovby meškanci desiatkiv budynkiv nevtomno vidčy-nialy j začynialy vikna, na jaki padaly soniačni promeni.

Likar zachopleno vyhuknuv:— Henryku, tobi poščastylo! Narešti ščoś normaľne, zvyčajne žyttia. I jakyj sposte-

režnyj punkt!!!Šče ne dokinčyvšy frazu, vin perekynuv nohy čerez borh vidkrytoji baštočky.Inžener zupynyv joho:— Začekaj. Bačyš sonce? Vono zajde čerez jakychś pjať chvylyn, i my vže ničoho ne

pobačymo. Treba zniaty vsiu ciu panoramu na plivku i to jakomoha švydše, inakše nevstyhnemo.

Chimik uže vytiahuvav z-pid sydinnia kameru, tovaryši dopomohly jomu švydko na-sadyty najbiľšyj teleobjektyv, schožyj na trubu pyščali; pospišajučy, vony kydaly štatyvyprosto na grunt, Inžener tym časom rozmotav buchtu nejlonovoho kanata, zakripyv kinećza kraj baštočky, kynuv motok ponad nosom Zachysnyka j ziskočyv unyz.

Likar i Chimik pidnialy štatyvy j pobihly do kraju urvyšča; Inžener nazdohnav jich

z oboma kinciamy kanata v ruci, pidtiahnuv joho j zastrachuvav oboch, pryčepyvšyji& do pojasiv karabiny.

— Šče zvalyteś unyz vid nadmirnoho zachvatu! — skazav vin.Soniačnyj dysk zanuriuvavsia v palajuči vody ozera, koly vony vstanovyly kameru;

kvaplyvo zašurchotiv mechanizm podači stričky, i velykyj objektyv zazyrnuv u dolynu.Likar ukliak, pidtrymujučy peredni nižky štatyva, jaki stojaly na samisińkomu kraju ur-vyšča. Chimik pryklav oko do vizyra j skryvyvsia.

— Strašenno slipyť! — kryknuv vin. — Podaj-no blendy!Inžener čymduž pomčav do Zachysnyka, za chvylynu povernuvsia z najbiľšoju za-

slinkoju, i vony počaly pokvapno znimaty. Soniačnyj dysk uže napolovynu schovavsia zaobrij. Inžener rozmireno vodyv kameroju livoruč i pravoruč; Chimik inodi zupyniav joho,spriamovuvav objektyv na punkt, de v maleńkij ramci vizyra pomičav nadto žvavu cyrku-liaciju pliamok i fihurok, praciuvav transfokatorom, zminiujučy fokusnu vidstań. Likaruse šče stojav navkoliškach, kamera tycheńko vurkotila; odna kotuška stričky vže skinčy-lasia, jiji švydko zaminyly j počaly znimaty na druhu. Vže tiľky maleńkyj šmatočok soni-ačnoho dyska vydnivsia nad temnoju vodoju, koly objektyv opustyvsia až na samyj nyz,spriamovanyj u točku najžvavišoho ruchu. Likar, nachylyvšyś nad urvyščem, vysiv na na-tiahnutomu kanati — inakše ne možna bulo b znimaty. Vin bačyv pid soboju ruduvatizmoršky hlynystoji stiny — zalyti ťmianym bahriancem pryzachidnoho soncia, vonykruto spadaly vnyz. Na ostannich metrach druhoji kotušky červonyj dysk, pohas, nebošče bulo povne svitla, ale rivnynu j ozero vže povyla blakytno-sira tiń — krim spalachiviskorok, tam ničoho ne bulo vydno.

Likar ustav, schopyvšyś za kanat. Kameru nesly vtrioch, oberežno, nače skarb.— Jak, po-tvojemu: ščoś vyjšlo? — zapytav Chimik Inženera.— Prynajmni jakaś častyna. Trochy plivky mohlo zasvitytysia. Perevirymo na ko-

rabli. Zreštoju siudy možna zavždy vernutysia.Vony povantažyly kameru, kotušky j štatyvy v mašynu i znovu povernulysia na kraj

urvyšča. Tiľky teper pobačyly, ščo na schodi bereh ozera kruto pidijmajeťsia vhoru, pere-chodiačy u hlybyni v nerivnu skeliastu stinu, na veršečku jakoji vyhravaly roževi vidbly-sky zachodu. Nad neju vysoko v blakyť, usijanu peršymy zirkamy zdijmalasia kolonaburoho dymu — jiji hrybopodibna, rozduta veršyna jakyjś čas neporušno vysila v povitri,a todi osila za hirśkym chrebtom.

— A, ta sama dolyna? — vyhuknuv Chimik, obernuvšyś do Likaria.Vony znovu hlianuly vnyz. Chorovody bilych i zelenavych iskor poviľno povzly v

rizni boky uzdovž berehiv ozera, povertaly, zlyvalysia v nerivni strumky, podekudy hasly,i natomisť zjavlialysia inši, biľši, postupovo tam dedali temnilo j kiľkisť vohnykiv zrostala.Dovkola spokijno šumily vysoki, zovsim čorni zarosti; liudy neochoče — takyj čudovyj buvcej krajevyd — vidvernulysia, nesučy z soboju obraz ozera, ščo vidbyvaje jaskravi moločnizori.

Krokujučy namulystym gruntom prosiky, Likar zapytav Chimika:— Ščo ty bačyv?Toj zbenteženo usmichnuvsia:— Ničoho. Ja vzahali ne dumav pro te, ščo baču — namahavsia tiľky veś čas vytry-

muvaty rizkisť, a Henryk tak švydko vodyv kameroju, ščo ja ni v čomu ne mih zorijen-tuvatysia.

— Ničoho, — zaspokojiv joho Inžener i spersia na ochololu broniu Zachysnyka. —

My znimaly dvisti kadriv za sekundu, i vse, ščo tam bulo, pobačymo pislia toho, jak pro-javymo plivku, a zaraz vertajmosia!

— Cilkom idylična prohulianka! — proburmotiv Likar.Usi troje pidnialysia v mašynu. Inžener peresunuv vizyry teleekrana nazad, uvi-

mknuv zadnij chid. Trochy vyšče, tam, de prosika rozšyrylasia, vin rozvernuvsia, i Za-chysnyk teper pomčav uže priamo na pivnič.

— Vertatysia tijeju samoju dorohoju nemaje sensu, — skazav Inžener. — Ce zajvychsto kilometriv. Poky možna, pojidemo prosikoju j budemo na misci čerez dvi hodyny.

11Doroha kryvuliala. Uklon trochy zmenšyvsia, stiny zarostiv podekudy zovsim za-

tyskaly Zachysnyka, badyllia bylosia ob sklo dovkola baštočky, čas vid času na kolina Chi-mikovi abo Likarevi padav hronystyj stručok. Likar pidnis odyn iz nych do nosa i zdyvo-vano zauvažyv:

— Dosyť pryjemno pachne.Usi troje buly v čudovomu nastroji. Iskryste nebo nabyralo dedali biľšoji reľjefnosti

j hlybyny, tlila masyvna bryla Moločnoho Šliachu, lehkyj vitereć zi slabkym šelestom pro-čisuvav huščavynu; Zachysnyk kotyvsia mjako, vydajučy leď čutne spivuče vurčannia.

— Cikava rič — na Edemi zovsim ne vydno ščupaľciv, — zauvažyv Likar. — Usiknyžky, jaki meni dovodylosia čytaty, pysaly pro ščupaľci, ščo zvyvajuťsia j dušať liudejna inšych planetach.

— A jichni žyteli majuť po šisť paľciv, — dokynuv Chimik. — Čomuś majže zavždypo šisť. Ty časom ne znaješ čomu?

— Šisť — ce mistyčne čyslo, — vidpoviv Likar. — Dviči po try dorivniuje šisť, a buď-jakyj fokus povtoriujeťsia tryči.

— Perestań verzty nisenitnyci, jakščo ne chočeš, ščob ja zbyvsia z dorohy, — skazavInžener.

Vin nijak ne mih navažytysia uvimknuty fary, choč uže majže ničoho ne bačyv; alenič bula napročud harna, i vin znav, ščo ce vražennia znykne, tiľky-no vin uvimkne svitlo.Jichaty z radarom jomu tež ne chotilosia — speršu dovelosia b zakryty baštočky. Vin ledvebačyv vlasni ruky, jaki ležaly na kermi; tiľky indykatory j prylady na ščytkach pered nymi nyžče, v hlybyni mašyny, tlily blidym salatovym i roževym svitlom, a strilky atomnychindykatoriv tremtily nižno-oranževymy ziročkamy.

— Ty možeš zvjazatysia z raketoju? — zapytav Likar.— Ni, — vidpoviv Inžener. — Tut nemaje zony Hevisajda, točniše vona je, ale diri-

ava, jak reštoju. Pro zvjazok na korotkych chvyliach ničoho j dumaty, a zmontuvaty dru-hyj peredavač u nas ne bulo času. Ta ty j sam ce dobre znaješ.

Nezabarom husenyci zahurkotily, mašyna zahojdalasia. Inžener na myť uvimknuvsvitlo j pobačyv, ščo vony jiduť po bilych kruhliakach; vysoko nad zarostiamy zamajačilyfantastyčni syluety vapniakovych špyliv. Zachysnyk kotyvsia vysochlym dnom uščelyny.

Inženerovi ce ne zovsim spodobalosia, bo vin ne znav, kudy pryvede jich cia doroha,a takych strimkych stin ne vziav by naviť Zachysnyk. Kaminnia stavalo dedali biľše, za-rosti rozirvalysia vže na okremi hrupky, jaki čornily pid svitlom far, doroha zvyvalasia —speršu vona vela pid horu, a potim majže vyrivnialasia, skeli po odyn bik staly nyžčymy;narešti vony znykly zovsim, i Zachysnyk opynyvsia na pochylomu luzi, obliamovanomuvhori vapniakovymy zalomamy; vid nych tiahlysia nehlyboki, kamjanysti kanavy. Miž ka-minniam bilia samisińkoji poverchni vylosia dovhe, sribliasto-zelene v svitli far, pokru-čene badyllia.

Jichaly vže majže pjatnadciať chvylyn, syľno vidchylyvšyś na pivničnyj schid, i časbulo vže vertatysia na svij kurs, ale zrobyty ce ne dozvolialo vapniakove pasmo, vzdovžjakoho ruchavsia Zachysnyk.

— Nam use ž taky poščastylo, — ni silo ni vpalo skazav Chimik, — my mohly zvaly-tysia v ozero abo naletity na skeli, i ja sumnivajusia, čy nam udalosia b zvidty vyka-raskatysia.

— Tvoja pravda, — vidpoviv Inžener i dodav: — Stryvajte-no…Dorohu jim perehorodylo ščoś košlate, schože na sitku z dovhymy volosianymy to-

ročkamy. Zachysnyk poviľno pidjichav blyžče j utknuvsia nosom u ciu pereškodu. Inženerplavno natysnuv na axelerator, i dyvna sitka z tychym triskom rozpanachalasia j ščezla,vdavlena u grunt husenyciamy. Fary vychopyly z moroku cilyj lis vysokych čornych sylu-etiv, schožych na skamjanile vijśko v rozhornenomu stroju; pered nosom mašyny raptomvyrynuv špyčastyj postament, i vona trochy ne najichala na nioho. Spalachnuv velykyj,centraľnyj prožektor, promiń svitla lyznuv čornu kolonu, popovz po nij uhoru.

Ce bula hihantśka statuja, v jakij, napružyvšy zir, možna bulo rozpiznaty tors du-plexa — tiľky ne velykyj joho tors, a maleńkyj, zbiľšenyj do nebačenych rozmiriv. Duplexstojav, pidniavšy vhoru perechreščeni ruky j leď nachylyvšy plaske, zapale oblyččia zčotyrma symetryčnymy jamkamy, nemovby spohliadav z vysočyny na liudej čotyrma or-bitamy. U duplexiv, z jakymy vony dosi stykalysia, buly zovsim inši oblyččia.

Vraženi liudy dovho ne mohly vymovyty j slova, potim jazyk svitla spovz iz statuji,kovznuv u hlyb temriavy, naštovchujučyś na inši postamenty; odni z nych buly vysoki,inši nyźki, j na nych vysočily torsy — čorni, pliamysti, podekudy moločno-bili, nemovbyvyriźbleni z kosti; vsi oblyččia maly po četvero očej, dejaki buly jakoś dyvno deformovani,nače nabriakli, z velyčeznym valom loba, a šče dali, metriv, mabuť, za dvisti vid toho mis-cia, de zupynyvsia Zachysnyk, tiahsia mur, z jakoho vhoru styrčaly rozkynuti, perepleteniabo schreščeni ruky nadpryrodnoji velyčyny — usi vony, zdavalosia vkazuvaly na riznistorony zorianoho neba.

— Ce… ce ščoś schože na kladovyšče, — skazav Chimik, znyzyvšy holos do šepotu.Likar uže vylazyv na zadniu broniu, Chimik pospišyv za nym. Inžener povernuv ko-

nus prožektora v inšyj bik, tudy, de raniše styrčav vapniakovyj barjer, — i zamisť niohopobačyv ridku špaleru fihur zi zmazanym, nemovby zmytym reľjefom; pohliad bezpo-radno blukav u ciomu skladnomu perepletenni form, inodi zdavalosia, ščo ot-ot vin po-bačyť u nych ščoś znajome, ale potim znovu vse stavalo nezbahnennym..

Chimik i Likar poviľno jšly pomiž statujamy, Inžener prysvičuvav jim iz baštočky.Jomu vže kiľka chvylyn zdavalosia, ščo vin čuje dalekyj plaksyvyj veresk, ale, zachoplenyjnezvyčajnym vydovyščem, ne zvernuv uvahu na ci vidholosy, taki slabki j nevyrazni, ščovažko bulo zrozumity, zvidky vony dolynajuť.

Promiń prožektora poplyv nad holovamy v Likaria j Chimika, vyluščujučy vse novi jnovi fihury. Naraz zovsim blyźko počulosia otrujne syčannia, pomiž riadamy statuj, po-viľno rozpovzajučyś, poplyvly siri kluby, a kriź nych z protiažnym stohonom, kašlem, pla-čem, skačučy, mčav natovp duplexiv. Nad nymy rozvivalosia jakeś lachmittia, jakiś klapti,vony bihly naoslip, štovchajučyś i nalitajučy odyn na odnoho.

Inžener strybnuv na sydinnia, schopyvsia za važiľ, j perše, pro ščo vin u ciu myťpodumav, to ce pidjichaty do Likaria j Chimika. Za sto krokiv poperedu, v kinci zaroslojialejky svitlo prožektora vychopylo z temriavy jichni blidi oblyččia, jaki pryholomšeno dy-vylysia na postati, ščo mčaly vpered. Ale vin ne mih zrušyty z miscia, bo vtikači ne zvertalynijakoji uvahy na mašynu, probihaly pid samisińkym jiji nosom, kiľka velykych til upalo,pronyzlyve syčannia lunalo vže zovsim blyźko, — zdavalosia, vono vyryvajeťsia zvidkyśznyzu.

Z-pomiž najblyžčych postamentiv, osvitlenych prožektoramy Zachysnyka, za kiľkasantymetriv nad gruntom, vypovz kineć hnučkoji truby, z jakoji byv strumiń piny.Bryzkajučy na grunt, pina počynala burchlyvo dymity j zatiahuvala vse dovkola siroju

zaponoju.Koly perša chvylia siroho tumanu ohornula baštočku, Inžener vidčuv, jak tysiači ko-

liučok vpjalysia jomu v leheni. Zasliplenyj, iz zalytym sliźmy oblyččiam, vin hlucho skry-knuv i, zadychajučyś, rydajučy vid žachlyvoho boliu, rizko natysnuv na axelerator. Za-chysnyk strybnuv upered, nače nym vystrelyly, perekynuv čornu statuju, myttiu vydersiana neji j z rykom perejichav. Inžener zovsim ne mih dychaty, strašnyj biľ lamav joho na-vpil, odnak baštočky vin ne zakryvav, bo znav, ščo speršu treba zabraty tovaryšiv, i jichavdali; zasliplenymy očyma vin ledve rozrizniav statuji, jaki valylysia z hurkotom i jaki troš-čyv Zachysnyk; povitria stalo trochy čystišym, vin skoriše počuv, niž pobačyv, jak Chimiki Likar vyskakujuť iz zarostiv i vydyrajuťsia na broniu, chotiv kryknuty: «Zalaźte!» — alez joho spalenoho horla vyrvavsia tiľky chryp. Tovaryši, zachodiačyś vid kašliu, strybnulyv mašynu. Inžener navpomacky natysnuv važiľ, metalevyj kupol nad nymy zakryvsia, aletuman, jakyj rozryvav horlo, vse šče vysiv useredyni kabiny. Inžener stohnav, z ostannichsyl borovsia z ručkoju stalevoho truboprovodu. Kyseń pid vysokym tyskom z hukom vy-rvavsia z reduktora. Inžener vidčuv, jak joho vdarylo v oblyččia, vidčuttia bulo take, načechtoś zacidyv jomu kulakom mežy oči.

Vin ne zvertav na ce uvahy, potonuvšy v žyvyľnomu strumeni; tovaryši, pryskorenodychajučy, navalylysia jomu na pleči. Fiľtry praciuvaly, kyseń vytyskav iz kabiny otrujnyjtuman; postupovo usi troje prozrily, ale, dychajučy, šče vidčuvaly hostryj biľ u hrudiach,kožen kovtok povitria, zdavalosia, stikav po oholenych ranach tracheji, ta ce vidčuttiašvydko mynalo; čerez kiľkanadciať sekund Inžener bačyv uže zovsim dobre. Vin uvi-mknuv ekran.

Miž osnovamy trykutnych postamentiv, u bokovij alejci, do jakoji vin ne dojichav,šče zdryhalosia kiľka rozplastanych til, ale biľšisť uže zovsim ne vorušylysia; perepleteniručky, maleńki torsy, holovy to znykaly, to zjavlialysia z-za sirych klubiv dymu, jakimliavo perekočuvalysia. Inžener uvimknuv zovnišnij mikrofon. Počulosia pokašliuvanniaj skyhlennia, jake z kožnoju sekundoju slabšalo j viddalialosia, zzadu ščoś zatupotilo, chorrozriznenych, nadirvanych holosiv išče raz zareviv deś bilia spletenych bilych fihur, od-nak tam ničoho ne bulo vydno, krim odnomanitnoho perekočuvannia siroho tumanu. In-žener perekonavsia, ščo baštočka zakryta hermetyčno, i, zcipyvšy zuby, peresunuv važelikeruvannia. Zachysnyk povoli rozvertavsia na misci, husenyci skrehotaly na kamjanychulamkach, try snopy svitla prožektoriv namahalysia probyty chmaru; Inžener povivmašynu vzdovž rozbytych statuj, šukajučy horlo šypliačoji truby. Vin znajšov jiji po pini,jaka byla vhoru j na boky, za jakychoś desiať metriv, chytka chvylia dymu zalyvala vžepidniati ruky čerhovoji postati.

— Ni! — kryknuv Likar. — Ne striliaj! Tam možuť buty žyvi!!!Zapizno. Ekran na myť počorniv, Zachysnyk pidstrybnuv, mozby pidkynutyj stra-

chitlyvym kulakom, i z žachlyvym skrehotom upav; spriamovujuči chvyli, ledve vidi-rvavšyś od vistria zachovanoho v korpusi heneratora, vidrazu vlučyvšy v te, ščo vykydalošypliaču pinu, j antyprotonovyj zariad zjednavsia z ekvivalentnoju kiľkistiu materiji.

Koly ekran spalachnuv znovu, miž rozkydanymy daleko ulamkamy postamentivziajav vohnennyj krater.

Inžener naviť ne hlianuv na nioho, a, napružyvšy zir, sylkuvavsia pobačyty, ščo sta-losia iz zalyškom truby j kudy vona ščezla. Šče raz rozvernuv mašynu na misci na devja-nosto gradusiv i poviľno pojichav uzdovž povalenych vybuchovoju chvyleju statuj. Siryj

tuman dedali ridšav. Zachysnyk pomynuv troje čy četvero rozprostertych, nakrytych la-chmittiam til. Inžener pryhaľmuvav livu husenyciu, ščob ne najichaty na najblyžče znych. Trochy nyžče, v huščavyni, majačyv velyčeznyj neruchomyj syluet. Tam vidkryva-lasia vydovžena haliavyna, na jiji kraju sriblom blysnuly postati, jaki tikaly v zarosti; za-misť maleńkych torsiv u nych buly nepryrodno dovhi, vuźki, prypliuščeni z bokiv kovpakyčy šolomy, zakinčuvalysia vhori jakymyś dziobamy.

Speredu v Zachysnyka ščoś hlucho hupnulo, ekran potemniv i znovu spalachnuv.Liva fara pohasla.

Inžener poviv mašynu temnym uzlissiam, druhym, centraľnym prožektorom vysvi-tyv miž vittiam čyslenni sribni pliamy, za jakymy ščoś počalo dedali švydše krutytysia; navsi boky poletilo vittia, cili skošeni kušči, j velyčezna masa, jaka obertalasia, peremeliu-jučy povitria v svitli prožektoriv, metnulasia vbik. Inžener prycilyvsia v samisińkyj centrcioho vychoru j natysnuv na pedaľ. Hluche syľne «umpf!» strusnulo baštočkoju. Jak tiľkyzasvityvsia ekran, Inžener povernuv baštočku vbik.

Vražennia bulo take, nače ščojno zijšlo sonce. Zachysnyk stojav majže posered halia-vyny. Nyžče, de tiľky-no buv haj, pjata častyna obriju obernulasia na bile more vohniu.Zori znykly, povitria hariačkovo tremtilo, na tli cijeji povytoji dymom stiny do Zachysnykaposunula puzata, roziskrena jaskravymy spalachamy kulia. Inžener ne čuv ničoho, krimhuhotinnia vohniu. Zachysnyk zdavavsia prytysnutoju do samisińkoji poverchni planetykrychtočkoju v porivnianni z cym hromaddiam, jake počalo obertatysia šče švydše j pere-tvorylosia na vysokyj, mov povitriana hora, smerč, perekreslenyj poseredyni čornymzyhzahom. Inžener uže trymav joho v perechresti prycilu, koly za kiľkasot metriv pope-redu pomityv osvitleni zahravoju blidi syluety vtikačiv.

— Nu, deržiťsia! — zareviv vin i raptom vidčuv, ščo v horlo jomu vpjalysia sotnihvizdkiv.

Prolunav pekeľnyj skrehit, hurkit — Zachysnyk zdryhnuvsia vid zitknennia zismerčem. Inženerovi na myť zdalosia, ščo baštočka Zachysnyka padaje na nioho. Mašynazastohnala, zatanciuvala na vsich amortyzatorach, bronia zahula, nače dzvin, zatriščala,movby lopajučyś uzdovž i vpoperek. Ekran na myť potemniv i znovu projasnyvsia. Hurkitne prypyniavsia — zdavalosia, sotnia pekeľnych molotiv liuto hupaje po verchnij kryšci.Potrochu cej ohlušlyvyj hurkit slabšav, udary dedali stavaly poviľnišymy, kutastyj važiľšče kiľka raziv zi svystom rozitnuv povitria, i raptom bronia zadryžala vid hluchoho pro-tiažnoho skrehotu metalu, ščo padav na neji, i kiľka «lap», linyvo skoročujučy svoji pavučisuhloby j znovu jich vyprostujučy, liahly pered samisińkym nosom Zachysnyka. Odna znych išče leď pomitnym ruchom rozmireno barabanyla v broniu, nemovby pohladžujučyjiji; ta narešti j vona zastyhla neporušno. Inžener sprobuvav zrušyty z miscia, prote huse-nyci lyše na jakiś pivmetra prosunulysia vpered, zaskrehotaly j zaklynylysia. Vin uvi-mknuv zadnij chid — i Zachysnyk pojichav. Poviľno, oriučy grunt ulamkamy, jaki volok-lysia zzadu, mašyna sunulasia, nače rak; narešti jiji vidpustylo, metal dzeńknuv, izviľnena mašyna rvučko strybnula nazad.

Na tli haju, ščo j dosi buv ochoplenyj vohnem, usi troje pobačyly trydciatymetrovohorozčavlenoho pavuka; kuxa odnoho z važeliv išče konvuľsyvno driapala grunt. Miž do-vhymy vuhlastymy kincivkamy vysila rohata kulia; vona bula vidkryta, i z neji vy-skakuvaly sribni postati.

Inžener mašynaľno pereviryv, čy nemaje kohoś na liniji postrilu, j natysnuv pedaľ.Prolunav hurkit. Nove sonce spalachnulo na haliavci. Ulamky pavuka z vyttiam i svystom

rozletilysia navsibič, u centri zdijniavsia stovp kypliačoji hlyny, pisku, lehkych, mov so-loma, plastivciv kiptiavy. Inžener znenaćka vidčuv slabisť, joho zamlojilo, cholodnyj pitkotyvsia v nioho po spyni, jak voda, zalyvav oblyččia. Zanimiloju v odnu myť rukoju vinuchopyvsia za važiľ i raptom počuv Likariv kryk:

— Povertaj, čuješ? Povertaj!!Z ochoplenoji vohnem ulohovyny vdaryv červoniastyj dym, nemovby tam, de dosi

stojav haj, vybuchnuv vulkan, kypliačyj šlak stikav po schylu, ohortajučy polumjam reštkyprymjatych zarostiv.

— Ta povertaju, — prošepotiv Inžener, — povertaju…Ale vin ne ruchavsia. Krapli potu vse šče kotylysia po joho oblyčči.— Ščo z toboju? — niby z dalekoji daleči, dolynuv do nioho Likariv holos, vin pobačyv

nad soboju joho oblyččia, trusnuv holovoju j šyroko rozpliuščyv oči.— Ščo zi mnoju, pytaješ? Ničoho, ničoho, — promymryv vin.Likar znovu vidkynuvsia nazad.Inžener uvimknuv dvyhun. Zachysnyk zdryhnuvsia, rozvernuvsia na misci j popovz

uhoru tijeju samoju dorohoju, jakoju zjichav siudy. Likar i Chimik ničoho ne čuly, bo vsizvuky tonuly v huhotinni veletenśkoji požeži, jaka šumila, mov okean.

Jedyna fara — centraľnyj prožektor vyjšov z ladu pid čas zitknennia — znovu osvi-tyla povaleni, peremišani z mertvymy tilamy statuji. I ti, i ti vkryvav siryj, metaličnyjnalit. Zachysnyk projichav miž ulamkamy dvoch bilych statuj i zvernuv na pivnič. Movkorabeľ, ščo vchodyť u vodu, vin rozitnuv i poklav na boky zarosti, jaki chrustily pid huse-nyciamy, kiľka blidych syluetiv panično vtekly z smuhy svitla; švydkisť zrosla, mašynukydalo na nerivnostiach, Inžener važko dychav i dedali micniše styskav ščelepy, ščob po-dolaty mlisť — pered očyma v nioho j dosi kružlialy plastivci kiptiavy — vse, ščo zalyšylo-sia vid sribnych fihurok, jaki vystrybuvaly z rohatoji kuli. Poperedu zažovtila hlynystavyjimka schylu. Zachysnyk zader lob i poliz uhoru; pružne vittia stiobalo po broni, huse-nyci skrehotaly po čomuś nevydymomu, mašyna mčala dedali švydše, — to vhoru, to vnyz,— peretynala nehlyboki jary, perestrybuvala čerez kruti balky, probyvalasia kriź hustizarosti; nače taran, vona projšla kriź haj pavučych derev, jichni koliuči čerevcia bombar-duvaly broniu bezsyľnymy, mjakymy udaramy, z žachlyvym triskom i syčanniam pere-meliuvalosia badyllia j hillia. Na zadnich ekranach use šče stojala zahrava požeži. Alevona postupovo hasla — j narešti vse ohornula suciľna piťma.

12Čerez hodynu Zachysnyk mčav uže rivnynoju. Stojala čorna zoriana nič, povz

mašynu, jaka rivnomirno hula, prolitaly obridkuvati zarosti; narešti znykly ostanni kuščij ne bulo vže ničoho, krim dovhych položystych pahorbiv, jaki, zdavalosia, ožyvaly j chy-talysia pid svitlom jedynoji fary. Zachysnyk strimko vychopliuvavsia na nych, nemovbychotiv zletity v povitria, sydinnia mjako pohojduvalysia, svyst husenyć nahaduvav zvuksverdla, jake liuto vhryzajeťsia v metal, strilky pryladiv horily roževym, oranževym i ze-lenym svitlom. Inžener, nachylyvšyś až do samoho ekrana, šukav na niomu vohnyk ra-kety.

Te, ščo vony vyjichaly, ne zabezpečyvšy sobi radiözvjazku, vin vvažav teper bezum-stvom, choča raniše stavyvsia do cioho cilkom normaľno. Vony pospišaly tak, nemovbyšče odna čy dvi hodyny, neobchidni dlia vvedennia v diju druhoho peredavača, vyrišuvaly

pytannia žyttia abo smerti. Koly vin buv uže majže pevnyj, ščo proskočyv u temriavi ra-ketu i jide dali na pivnič, raptom pobačyv jiji, točniše, dyvno rozdutyj svitlovyj puzyr. Za-chysnyk povz dedali poviľniše, fara osvityla pochylu stinu, i vona spalachnula sribnymvohnem. Vydovyšče bulo nezvyčajne; koly zasvičuvavsia problyskovyj lichtar, velyčeznyj,nezamknenyj bilia veršyny kupol spalachuvav, perelyvajučyś u sklianystych spletinniachbezliččiu veselok, pomnoženyj nymy blysk daleko osvitliuvav piščani diuny.

Ne bažajučy striliaty, Inžener spriamuvav broniovanyj lob mašyny v te misce, depered cym proklav sobi šliach — ale dzerkaľna stina vže zatiahla j zažyvyla prolom zoboch bokiv, i jedyne, ščo svidčylo pro nioho, bula plyta obernenoho na šlak pisku biliaosnovy stiny.

Zachysnyk z chodu počav taranyty stinu vsijeju masoju svojich šistnadciatioch tysiačkilogramiv, až bronia zastohnala. Prote stina ne piddalasia.

Inžener poviľno vidkotyv mašynu na dvisti metriv, spriamuvav nytky prycilu jako-moha nyžče j tijeji ž myti, koly svitlianyj kupol vychopyvsia z moroku, švydko natysnuvpedaľ.

Ne čekajučy, koly otvir z oplavlenymy krajamy ocholone, vin rušyv upered; baštočkazačepylasia veršečkom, ale masa, rozmjakla vid vysokoji temperatury, piddalasia, odnoo-kyj Zachysnyk zazyrnuv u hlyb porožnioho prostoru i, zbavyvšy švydkisť, pidjichav dorakety.

jich zustriv lyše Čornyj, jakyj zreštoju vidrazu ž kudyś znyk. Dovelosia čekaty —treba bulo očystyty broniu vid radiöaktyvnoho naliotu j vymiriaty častotu impuľsiv u do-vkolyšniomu seredovyšči. Tiľky pislia cioho vony zmohly pokynuty tisnu kabinu mašyny.

Spalachnuv lichtar. Koordynator, jakyj peršym vyjšov iz tuneliu, odnym pohliadomokynuv ukrytyj čornymy pliamamy lob Zachysnyka, umjatyny na misci dvoch far, blidi,zapali oblyččia tovaryšiv, jaki povernulysia, i zapytav:

— Vy ščo, bylysia?— Tak, — vidpoviv Likar.— Spuskajtesia vnyz. Na poverchni šče nuľ devjať renthena za chvylynu. Tut za-

lyšyťsia Čornyj.Nichto ne skazav biľše ani slova. Spuskajučyś tunelem do korablia, Inžener pomityv

druhyj, trochy menšyj avtomat, jakyj zjednuvav kabeli v perechodi do mašynnoho viddi-lennia, prote naviť ne zupynyvsia bilia nioho. V bibliöteci horilo svitlo, na malomu stolistojaly aliuminijevi tarilky, ležaly prybory, poseredyni stojala pliaška vyna.

Koordynator, ne sidajučy, skazav:— My vyrišyly vlaštuvaty nevelyke… sviato. Avtomaty pereviryly systemu hravime-

tryčnoho rozpodilu — vona ne poškodžena… Holovnyj reaktor možna zapuskaty. Jakščomy vyrivniajemo raketu, možna bude startuvaty. A teper rozkazujte vy.

Jakuś chvylynu panuvala movčanka. Likar hlianuv na Inženera i, vse raptom zro-zumivšy, počav rozpovidaty:

— Ty mav raciju. Na zachid spravdi tiahneťsia pustelia. My zrobyly — velykoju du-hoju — majže dvisti kilometriv na pivdennyj zachid.

Vin rozpoviv, jak vony dojichaly do zaselenoji rivnyny nad ozerom i znialy jiji naplivku, jak, povertajučyś, naštovchnulysia v temriavi na skupčennia statuj, — i raptomzavahavsia.

— Ce spravdi bulo schože na kladovyšče abo na vohnyšče jakohoś religijnoho kuľtu.Te, ščo dijalosia potomu, važko peredaty slovamy, bo ja ne peven, ščo ce označalo — ciu

piseńku vy vže čuly. Jurba duplexiv panično tikala; vražennia bulo take, niby vony deśzachovalysia, ale oblava spolochala jich čy zahnala miž ci «nadhrobky»! U vsiakomu razi,možna zrobyty take prypuščennia; biľše ja ne znaju ničoho. Za kiľkasot metriv nyžče, —bo vse ce dijalosia na schyli, — buv nevelykyj haj, i tam chovalysia inši duplexy, schoži natoho sribliastoho, jakoho my vbyly. Za nymy stojala, možlyvo, zamaskovana, odna z ober-tovych mašyn — velyka dzyha. Ale todi my pro neji šče ne znaly, jak i pro te, ščo ci začajeniv haju duplexy protiahly nad samisińkoju poverchneju hnučku trubu, vyd povitroduvky,z jakoji pid tyskom vylitala otrujna rečovyna, pina, j obertalasia na zavyś čy haz. Jijimožna bude doslidyty, bo vona musyla osisty na fiľtrach, pravda ž? — obernuvsia vin doInženera.

Toj movčky kyvnuv holovoju.— My vylizly z Chimikom, ščob ohlianuty ci statuji, — baštočka bula vidkryta, — j

trochy ne zadychnulysia, a najhirše dovelosia Henrykovi, bo perša chvylia hazu vdaryla vZachysnyka. Koly my vernulysia v baštočku j produly jiji kysnem, Henryk vystrilyv utrubu, točniše, v te misce, de vona pered cym strymila, bo my vže stojaly v hustij chmari.

— Antymaterijeju? — zapytav Koordynator sered tyši, jaka raptom zapala v bib-liöteci.

— Tak.— A ty ne mih zastosuvaty malyj vyprominiuvač?— Mih, ale ne zastosuvav.— My vsi buly… — Likar jakuś sekundu pidbyrav potribne slovo, — zbudženi. My

bačyly tych duplexiv, jaki padaly. Vony buly holi. Na nych telipalysia jakiś lachmany;meni naviť zdavalosia, ščo vony buly pošmatovani, nemovby duplexy z kymoś bylysia, aleja cioho ne peven. Na našych očach vony vsi abo majže vsi zahynuly. Pered cym… mysami trochy ne otrujilysia. Oś jak use ce bulo. Potim Henryk namahavsia znajty prodov-žennia truby, jakščo mene ne zradžuje pamjať. Tak?

Inžener znovu stverdno chytnuv holovoju.— Takym čynom, my zjichaly vnyz, do haju, j pobačyly tych — sribliastych. Na nych

bulo ščoś schože na masky. Možlyvo, to buly povitriani fiľtry. Vony obstrilialy nas, alečym, ne znaju, j rozbyly nam faru. Vodnočas na nas rušyla cia velyčezna dzyha. Vonachotila napasty na Zachysnyka zboku. V usiakomu razi, vyjichala z kuščiv. I todi… Hen-ryk… dav čerhu.

— Po haju?— Tak.— Po tych… sribliastych?— Tak.— I po dzyzi?— Ni. Vona naštovchnulasia na Zachysnyka j rozbylasia. Jasna rič, spalachnula po-

žeža — zarosti vysochly vid termičnoho udaru v moment vybuchu I horily, jak papir.— Ti… probuvaly vas kontratakuvaty?— Ni.— Hnalysia za vamy?— Ne znaju. Dumaju, ščo navriad. Obertovi dysky, mabuť, use ž taky mohly b nas

nazdohnaty.— Na tij miscevosti — ni. Tam bezlič balok, jariv, provaľ, ščoś na zrazok zemnoji

kory, vapniakovi skeli, terasy, osypy, — pojasnyv Inžener.

— On jak. I potim vy pojichaly priamo siudy?— Majže priamo, z nevelykym lyše vidchylenniam na schid.Kiľka sekund usi movčaly. Koordynator pidviv holovu.— Vbyly… bahatioch?Likar hlianuv na Inženera j, bačačy, ščo toj ne zbyrajeťsia vidpovidaty, skazav:— Bulo temno. Vony… chovalysia v chaščach. Meni zdajeťsia… ja bačyv ščona-

jmenše dvadciať sribliastych spalachiv naraz. Ale v hlybyni, tobto dali v zarostiach, ščeščoś poblyskuvalo, jich mohlo buty biľše.

— Vy pevni, ščo u vas strilialy duplexy, a ne chtoś inšyj?Likar zavahavsia:— Ja kazav, ščo na maleńkych torsach u nych bulo ščoś schože na kovpaky čy

šolomy. Ale, sudiačy z form, rozmiriv i sposobu peresuvannia, ce vse-taky buly duplexy.— Čym vony vas obstrilialy?Likar movčav.— Snariady, mabuť, buly ne metalevi, — ozvavsia Inžener. — Zvyčajno, ja kerujusia

tiľky vlasnymy vidčuttiamy. Misć popadań ja ne doslidžuvav, naviť ne ohliadav… Jak namene, to v nych zovsim maleńka probijna syla.

— Tak, nevelyka, — pohodyvsia z nym Fizyk. — Fary — ja pobižno ohlianuv jich —švydše vdavleno, niž probyto.

— Odna z nych rozbylasia pry zitknenni z dzygoju, — pojasnyv Chimik.— A teper pro statuji… Jak vony vyhliadaly? — zapytav Koordynator.Likar, jak umiv, sprobuvav zmaliuvaty statuji. Koly čerha dijšla do bilych fihur, vin

zmovk i za chvylynu dodav, stomleno posmichnuvšyś:— Tut, na žaľ, znovu možna vdatysia tiľky do žestiv…— Četvero očej? Vydatni loby? — povoli povtoryv Koordynator.— Tak.— Ce buly skuľptury? Kamiń? Metal? Lytvo?— Ja ne možu cioho z pevnistiu skazaty. Lytvo, mabuť, ni… Rozmiry nadpryrodni,

jakščo mova pro ce… A takož dejaka… deformacija1 zmina proporcij, ščoś schože na… —Vin zavahavsia.

— Na ščo?— Na oblahorodžuvannia, — nerišuče movyv Likar. — Ale ce tiľky moje osobyste

vražennia. Zreštoju, my ohliadaly jich nedovho, a potim stiľky vidbulosia podij… I, jasnarič, znovu je grunt dlia poverchovych analogij. Kladovyšče. Neščasni peresliduvani. Poli-cejśka oblava. Motopompa z otrujnym hazom. Policija v protyhazach. Ja navmysne vžy-vaju taku terminologiju, bo spravdi mohlo zdatysia, ščo bulo same tak, ale my cioho neznajemo. Odni žyteli planety vbyvaly na našych očach inšych. Ce fakt, po-mojemu, neza-perečnyj. Tiľky chto koho? Čy ce buly točnisińko taki sami istoty, čy, može, vony čymośvidriznialysia miž soboju…

— A jakščo vidriznialysia, todi vse jasno? — zapytav Kibernetyk.— Ni. Ale… ja dumav i pro takyj variänt. Vyznaju, ščo z našoji točky zoru vin stra-

chitlyvyj. Jakvidomo, liudyna duže suvoro zasudžuje kanibalizm. Odnak zjisty pečeniu zmavpy vže vzahali ne vvažajeťsia čymoś strašnym v očach našych moralistiv. A ščo kolybiölogična evoliucija prochodyla tut tak, ščo riznycia v zovnišnosti miž istotamy, jaki za-lyšylysia na tvarynnomu rivni rozvytku, nabahato menša, niž miž liudynoju i liudynopo-

dibnoju mavpoju? My mohly… v takomu razi buty svidkamy… nu, skažimo… poliuvan-nia.

— A toj riv pid mistom? — zasumnivavsia Inžener. — Ce tež… myslyvśki trofeji,tak? Mene dyvujuť tvoji advokatśki vyverty, Likariu!

— Poky my ne majemo pevnosti…— U nas je šče plivka, — urvav joho Chimik. — Ne znaju čomu, ale dosi nam spravdi

ne vdalosia pobačyty normaľne, zvyčne žyttia na cij planeti. A te, ščo my znajemo, — ce,vlasne, jakraz ščoś budenne, prynajmni v mene sklalosia take vražennia…

— Tobto jak? Vy ničoho ne bačyly? — zdyvuvavsia Fizyk.— Ni, my nadto pospišaly, ščob vykorystaty ostannie svitlo dnia. Vidstań bula čy-

mala — ponad visimsot metriv, a može, j biľše, — ale my pryvezly dvi kotušky plivky,zniatoji teleobjektyvom. Kotra hodyna? Šče nemaje j dvanadciaty! jiji možna zaraz proja-vyty.

— Doručy ce Čornomu, — skazav Koordynator. — Abo druhomu avtomatu… Lika-riu, Inženere, ja baču, vas ce neabyjak zacikavylo; ščopravda, v nas roboty po horlo, ale…

— Nevže kontakty vysokorozvynenych cyvilizacij povynni kinčatysia same takymsposobom? — vyhuknuv Likar. — Meni duže chotilosia b počuty vidpoviď na ce moje za-pytannia…

Koordynator pochytav holovoju, pidvivsia j zabrav zi stolyka pliašku z vynom.— Schovajemo jiji do inšoji okaziji, — skazav vin.Koly Fizyk j Inžener vyjšly ohlianuty Zachysnyka, a Chimik vyrišyv na vsiak vypa-

dok prostežyty za projavlenniam plivky, Koordynator uziav Likaria pid ruku i, pidijšovšyz nym do perekošenych bibliötečnych polyć, skazav prytyšenym holosom:

— Posluchaj, a ne može takoho buty, ščo ce vy svojeju nespodivanoju pojavojuspryčynyly tu paničnu vteču… i ščo same vas, a ne tych utikačiv probuvaly zupynyty?

Likar hlianuv na nioho okruhlenymy vid podyvu očyma.— Znaješ, ce meni vzahali ne spadalo na dumku, — pryznavsia vin. I, zamyslyvšyś,

jakuś myť pomovčav. — Ne znaju, — narešti zahovoryv vin. — Mabuť-taky, ni… Chibaščo ce buv nevdalyj napad, jakyj zrazu ž obernuvsia proty dekoho z nych. Zvyčajno, —dodav vin, vyprostujučyś, — use ce možna vytlumačyty zovsim inakše. Tak, teper ja cevyrazno baču. Skažimo, tak: my vjichaly na jakuś terytoriju, kotra ochoronialasia. Ti, ščotikaly, buly, prypustymo, pilihrymy, mandrivnyky čy ščoś podibne. Storoža, jaka ochoro-niala ciu terytoriju, pidtiahla zbroju — ciu trubu — miž statujamy, v tu chvylynu, kolyZachysnyk zupynyvsia. Ale perša chvylia hazu čomuś javno bula spriamovana na tych,ščo tikaly, a ne na nas… Harazd, prypustymo, ščo z jichnioho pohliadu ce buv neščasnyjvypadok. Todi — tak. Mohlo buty same tak.

— Otže, ty cioho ne vykliučaješ?— Ni, ne vykliučaju. I znaješ, čym dovše ja dumaju, tym biľše cia versija zdajeťsia

meni takoju ž pravomirnoju, jak i naša perša. Adže vony cilkom mohly vystavyty čyslenniposty v okolyci, koly rozneslasia zvistka pro našu pojavu. Koly my buly v tij dolyni, vonyšče ničoho ne znaly, i čerez te my ne natknulysia tam na ozbrojenych… Adže toho samohovečora bilia rakety vperše zjavylysia obertovi dysky.

— Naša bida v tomu, ščo my dosi ne natknulysia choča b na jakiś slidy jichnioji in-formacijnoji mereži, — ozvavsia z hlybyny kajuty Kibernetyk. — Telegraf, radiö, lyst, za-fixovani dokumenty — ščoś u ciomu rodi… Kožna cyvilizacija stvoriuje technični zasobytakoho rodu i z jichnioju dopomohoju zberihaje svoju istoriju j dosvid. Cia, napevne, tež.

Jakby my mohly potrapyty do mista!— Na Zachysnyku — možna, — vidpoviv, obernuvšyś do nioho, Koordynator. — Ale

vynykla b sutyčka. Ni jiji perebihu, ni naslidkiv peredbačyty nemožlyvo — hadaju, ty ceusvidomliuješ?

— Nu, jakby my mohly zustritysia z jakymś jichnim rozumnym fachivcem, techni-kom…

— Jak ce nam zrobyty? Vyrušyty na poliuvannia? — zapytav Likar.— Ba, koly b ja znav jak! Na Zemli vse zdajeťsia duže prosto — my prybuvajemo na

planetu z cilym oberemkom interkomunikatoriv, elektronnych mozkiv dlia perekladu, napisku maliujemo trykutnyky Pifahora, obminiujemosia suveniramy…

— Perestań rozkazuvaty nam kazočky, čuješ? — urvav joho Inžener, jakyj raptomvyris na porozi. — Chodiť. Plivku vže projavleno.

Vony vyrišyly podyvytysia jiji v laboratoriji, bo ce bulo najdovše z usich prymiščeńna korabli. Koly vony vvijšly tudy, plivka, vže zafixovana, ale šče mokra, krutylasia vbarabani, kriź jakyj produvalosia hariače povitria. Z nioho vona jšla priamo na bobinuproekcijnoho aparata. Koordynator siv bilia nioho, ščob maty zmohu buď-jakoji chvylynyzupynyty zobražennia čy povernuty joho na ekrani nazad; usi zajnialy miscia, j avtomatpohasyv svitlo.

Perši metry buly zovsim zasvičeni — kiľka raziv promajnuly frahmenty poverchniozera, potim zjavylasia naberežna. Vona bula ukriplena, v kiľkoch misciach u voduspuskalysia dovhi pochyli ploščyny, nad jakymy zdijmalysia rozčepireni vyšky, zjednaniažurnymy stričkamy. Zobražennia na myť rozplyvlosia, a koly znovu možna bulo rozdy-vytysia detali, vsi pobačyly, ščo bilia veršyny kožnoji vyšky po dva pjatylopatevych prope-lery krutylysia v protyležni boky. Vony krutylysia duže poviľno, oskiľky zjomka velasia zvelykym pryskorenniam. Po pochylych ploščynach, jaki spuskalysia v hlybynu ozera, ru-chalysia jakiś predmety, nenače prytopleni u vodi, ale rozdyvytysia jichni kontury bulonemožlyvo. Do toho ž usi vony ruchalysia nejmovirno poviľno. Koordynator povernuvnazad kiľkanadciať metriv plivky j pustyv jiji znovu — vže značno švydše. Predmety, jakispuskalysia vzdovž tonkych, rozmazanych, nače tovsti vibrujuči struny, smuh, promaj-nuly teper švydko i vletily u vodu; na poverchni ozera rozijšlysia kola. Na samomu berezi,spynoju do aparata, stojav duplex; z bočkuvatoho prystroju, nad jakym styrčav tonkyjprut, ščo zakinčuvavsia rozmazanoju pliamoju, vystupala tiľky verchnia častyna joho ve-lykoho torsa. Naberežna znykla. Teper ekran peretynaly plaski, nače korobky, predmety,nasadženi na ažurni kolony. Na jichnich veršečkach stojaly čyslenni bočkuvati prystroji,schoži na toj, u jakomu stojav duplex na prystani. Vsi vony buly porožni, dejaki linyvoruchalysia po dva, po try v toj samyj bik, zupynialysia j povertalysia nazad.

Zobražennia poviľno peremiščalosia. Zjavylysia čyslenni vohnyky, jaki zdavalysiačornymy pliamamy. Plivka bula perederžana, i, ščo najhirše, dovkola pliam rozplyvalysiamutni oreoly. Z-za cych tumannych kružaleć prohliadaly maleńki, zniati zhory fihurky.Duplexy chodyly paramy v rizni boky, jichni maleńki torsy buly obvyti čymoś puch-nastym, tak ščo styrčaly tiľky holivky, ale nedostatnia čitkisť zobražennia ne dozvolialarozdyvytysia rysy jichnich oblyč.

Potim na ekran vyplyvla jakaś velyčezna masa, ščo rozmireno pidijmalasia j opadala.Vona stikala v bik nyžnioho kutka ekrana, nače spinenyj syrop, po nij na eliptyčnych os-novach chodyly desiatky duplexiv; zdavalosia, v svojich maleńkych ručkach vony trymalyjakiś znariaddia j torkalysia cijeji masy, rozrivniuvaly jiji čy zhribaly. Čas vid času masa

zdymalasia špyčastym bilia veršyny pahorbom, zvidty vyskakuvalo ščoś na zrazok sirojičaši. Zobražennia zmišuvalosia, ale ruchlyva masa j dali zapovniuvala soboju veś ekran;detali prostupaly z raziučoju čitkistiu, v centri zjavylasia hrupa strunkych čaš, jaki movbyvyrostaly na pevnij vidstani odna vid odnoji, bilia kožnoji z nych stojaly dvoje abo trojeduplexiv. Vony nachylialy do nych svoji lyčka, myť stojaly neporušno, a todi vyprostuva-lysia; ce povtoriuvalosia znovu j znovu. Koordynator šče raz peremotav plivku nazad, avidtak pustyv jiji švydše — teper duplexy nemovby ciluvaly vnutrišni stinky čaš. Na zad-niomu plani, na jakyj liudy raniše ne zvernuly uvahy, stojaly inši duplexy z utiahnutymydo polovyny maleńkymy torsamy j nemovby sposterihaly za dijamy peršych. Zobraženniaznovu peremistylosia. Teper vydno bulo tiľky samisińkyj kraj masy, obliamovanyj tem-noju linijeju, poruč ruchalysia obertovi dysky, nabahato menši za tych, z jakymy nedavnozustričalysia liudy. Dysky obertalysia poviľno, strybkamy — možna bulo pomityty ryvkyjichnich ažurnych pidojm — ce buv efekt zjomky.

Postupovo ruch na ekrani žvavišav, choča čerez spoviľnennia zjomky vin, zdavalo-sia, prochodyv nemovby v duže hustomu, nepovitrianomu seredovyšči. Zjavylosia te, ščoFizyk, Inžener i Likar pryjnialy tam, na rivnyni, za «centr mista». Ce bula husta merežarivčakiv, jakymy vriznobič ruchalysia nezvyčajni bočkuvati prystroji. Na kožnomu z nych,tisno prytulyvšyś odyn do odnoho, stojalo vid dvoch do pjaty duplexiv. Perevažno vonyjichaly po troje. Zdavalosia, jichni maleńki torsy operizuje ščoś take, ščo perechodyť nazovnišnij bik «bočky», ale ce mih buty prosto vidblysk. Tini pid pryzachidnym soncemduže vydovžylysia j zavažaly rozdyvytysia detali. Ponad schožymy na rivčaky mahistrali-amy buly perekynuti zhrabni ažurni mistočky. Na cych mistočkach podekudy krutylysiana misci velyčezni dzygy, potim jichnie obertannia znovu rozpalosia na seriju skladnychobertovo-vyprostuvaľnych ruchiv, nemovby členysti kincivky vychopliuvaly z povitriaščoś nevydyme. Odna dzyha znenaćka zupynylasia, i todi z neji počaly vychodyty fihurky,vkryti jakojuś blyskučoju rečovynoju. Strička bula čorno-bila, otož skazaty z pevnistiu, čyce sriblo, čy ščoś inše, bulo važko. Same v tu sekundu, koly vychodyv tretij duplex, tia-hnučy za soboju jakyjś nezrozumilyj predmet, zobražennia peremistylosia. Čerez sere-dynu ekrana bih teper tovstyj kanat; vin znachodyvsia nabahato blyžče do objektyva, anižte, ščo bulo na zadniomu plani. Cej kanat — a može, truboprovid? — lehko pohojduvavsia,obtiaženyj vuźkoju syharoju, z jakoji sypalosia ščoś take, ščo perelyvalosia, nače chmaralystia; ale ci predmety, mabuť, buly dosyť-taky važki, bo vony ne kružlialy, a padaly do-dolu, nače važky; vnyzu, na vvihnutomu majdančyku, bahaťma riadamy vyšykuvalysiaduplexy, j vid jichnich ručok do poverchni letily bezperervno dribni iskorky — ce bulo vžezovsim nezrozumile, bo chmara predmetiv, jaki sypalysia zhory, nemovby kudyś znykala,ne dolitajučy do tych, ščo stojaly vnyzu. Zobražennia poviľno peremiščalosia; bilia samis-ińkoho kraju ekrana neporušno ležalo dvoje duplexiv, tretij nablyžavsia do nych; obydvaduplexy poviľno pidvelysia. Odyn iz nych pochytuvavsia; joho maleńkyj tors buv schova-nyj, i vin skydavsia na holovu cukru, Koordynator peremotav plivku nazad, znovu pustyvjiji, a koly na ekrani zjavylysia ležači duplexy, zupynyv proektor, sprobuvav zrobyty zob-ražennia čitkišym, a vidtak pidijšov do ekrana z velykym zbiľšuvaľnym sklom.

Kriź nioho vin pobačyv tiľky velyki pliamy, jaki rozplyvalysia.Ekran pohas — perša plivka zakinčylasia. Počatok druhoji zafixuvav tu samu kar-

tynu, tiľky trochy zmiščenu j temnišu — mabuť, svitlo oslablo j ce ne vdalosia vže kom-pensuvaty naviť povnistiu vidkrytoju diäfrahmoju. Dvoje duplexiv poviľno vidchodyly,

tretij yapivležav. Čerez ekran protiahlysia tremtlyvi smuhy, objektyv ruchavsia tak švy-dko, ščo ničoho ne bulo vydno; potim u poli zoru zjavylasia velyka sitka z pjatykutnymyvičkamy, v kožnomu z jakych stojalo po odnomu duplexovi j tiľky v nebahatioch po dvoje.Pid cijeju sitkoju tremtila druha, rozmazana; liudy zrazu zrozumily, ščo perša sitka —reaľna, a druha — jiji tiń, jaka padala na grunt, hladeńkyj, nemovby vykladenyj jakymyśplytamy, schožymy na betonni. Duplexy, ščo stojaly u vičkach sitky, maly na sobi pyšne,temne vbrannia, jake robylo jich nabahato ohriadnišymy. Majže vsi vony vykonuvaly od-nakovi ruchy — jichni maleńki torsy, zakryti čymoś napivprozorym, povoli nachylialysiav rizni boky; cia svojeridna himnastyka vykonuvalasia nadzvyčajno poviľno. Zobraženniazatremtilo, perekosylosia, kiľka sekund znovu bulo pohano vydno; stavalo dedali temniše,promajnuv samisińkyj kraječok sitky, rozvišanoji na lynvach; odna z nych kinčalasia biliavelykoho, zastyhloho navskosy dyska. Dali možna bulo sposterihaty takyj samyj «vulyčnyjruch», jakyj vony vže bačyly na peršij plivci: u rizni boky povzly bočkuvati predmety zduplexamy.

Kamera znovu najichala na sitku, cioho razu vže z druhoho boku, potim trochy vid-sunulasia, zjavylysia piši duplexy, zniati v skisnomu prominni nadvečirnioho soncia; pe-revaliujučyś, mov kačky, vony chodyly paramy; dali zjavyvsia Cilyj natovp, rozdilenyj po-seredyni dovhym vuźkym prochodom. Po niomu na jakychoś koliščatach povz tros i zny-kav za krajem kadru; tros tiahnuv ščoś dovhe, ščo slipylo jaskravymy spalachamy j schožebulo na dovhastyj, hranovanyj krystal abo obkladenu dzerkaľnymy plastynamy kolodu;predmet cej perevaliuvavsia z boku na bik i vidkydav vid sebe zajčyky na tych, ščo stojaly;predmet na myť zupynyvsia, stav prozorym, i vsi raptom pobačyly v niomu ležaču fihurku.Prolunav čyjś pryhlušenyj kryk. Koordynator povernuv plivku nazad, peremotav jiji j,koly na ekrani znovu zjavyvsia dovhastyj predmet, zupynyv proektor. Usi pidijšly do sa-misińkoho ekrana. Tam, otočena riadamy duplexiv, posered porožnioho prochodu ležalaliudyna. Zapanuvala mertva tyša.

— Zdajeťsia, my vse-taky zboževolijemo, — prolunav u temriavi čyjś holos.— Ba ni, — speršu dodyvymosia ce do kincia, — vidpoviv Koordynator.Usi povernulysia na svoji miscia, strička znovu poplyvla, zobražennia zdryhnulosia,

ožylo. Vuźkoju vulyčkoju v natovpi odna za odnoju projiždžaly dovhasti, schoži na domo-vyny, bryly, ale vony buly nakryti čymoś svitlym, ščo zvysalo až do samoji poverchni jvoločylosia po nij, nače tovsta tkanyna. Zobražennia zmistylosia, j na ekrani zjavyvsiapustyr, jakyj z odnoho boku vpyravsia v pochylyj mur; pid nym styrčaly kupy kuščiv, uz-dovž borozny, jaka bihla čerez veś ekran, dybav samotnij duplex; naraz, niby čohoś zli-akavšyś, vin sachnuvsia vbik i poviľnym velyčeznym strybkom zletiv u povitria; uzdovžborozny prokotylasia dzyha, ščoś slipuče blysnulo, j ekran nemovby zatiahlo tumanom;koly tuman rozijšovsia, duplex neporušno ležav na boci. Joho tilo raptom stalo majže čor-nym. Use ce zanuriuvalosia v temriavu, jaka dedali hustišala; zdavalosia, duplexzdryhnuvsia, popovz, na ekrani zametušylysia temni smuhy, potim vin spalachnuv bilymsvitlom. Na ciomu plivka zakinčylasia.

Koly uvimknuly svitlo, Chimik zabrav kotušku j pišov zrobyty zbiľšeni fotografy zvidibranych kadriv. Rešta zalyšylysia v laboratoriji.

— Nu, a teper sprobujemo vse ce jakoś interpretuvaty, — ozvavsia Likar. — Ja zrazumožu daty dvoje, naviť troje riznych tlumačeń.

— Ty neodminno chočeš dovesty nas do vidčaju? — raptom rozserdyvšyś, kynuv In-

žener. — Jakby ty buv serjozno vziavsia za fiziölogiju duplexa, perš za vse fiziölogiju or-haniv čuttiv, to my, napevne, znaly b siohodni vže nabahato biľše!

— Koly ja mih cym zajniatysia? — zdyvuvavsia Likar.— Kolehy! — pidvyščyv holos Koordynator. — Schože, ščo tut počynajeťsia zasidan-

nia Kosmologičnoho instytutu! Pevna rič, nas usich šokuvala cia liudśka statuja, — a ce,bez sumnivu, bula statuja, neruchoma kopija, zalyta, jak zdajeťsia, v jakuś masu. Cilkomimovirno, ščo čerez svoju informacijnu merežu vony rozislaly naši zobražennia u vsi na-seleni punkty, de na pidstavi oderžanych danych bulo vyhotovleno liudynopodibni liaľky.

— Zvidky vony vzialy naši portrety? — zapytav Likar.— Zvidky? Dva dni tomu vony dobrych kiľka hodyn krutylysia dovkola rakety j

mohly zdijsnyty jaknajdokladniši sposterežennia.— A naviščo jim robyty taki «portrety»?— Z naukovoju čy religijnoju metoju, — cioho my, mabuť, ne vyrišymo, choč by chto-

zna-jak dovho dyskutuvaly. V kožnomu razi, ce ne jakyjś nepojasnennyj fenomen. Mybačyly, očevydno, ne duže velykyj centr, de veduťsia roboty, mabuť, jakohoś vyrobnyčohocharakteru. Možlyvo, my sposterihaly takož jichni rozvahy, može, funkciönuvannia jich-nioho «mystectva», zvyčajnyj sobi «vulyčnyj ruch», potim praciu na prystani j bilia tychpredmetiv, ščo sypalysia — ščopravda, ne duže zrozumilu.

— Dosyť čitke vyznačennia, — zironizuvav upertyj Likar,— Tam bulo šče ščoś na zrazok «scen z armijśkoho žyttia» — v nas čymalo pidstav

dlia vysnovku, ščo odiahneni v sribni «mundyry» duplexy — vojiny. Ot tiľky kineć scenynejasnyj: ce mohlo buty, zvyčajno, jakeś pokarannia indyvida, ščo, huliajučy šliachom,pryznačenym dlia dzyh, porušyv ustanovlenyj v nych zakon.

— Ekzekucija na misci, jak štraf za nepravyľnyj perechid vulyci — ce, mabuť, žors-toko, tobi ne zdajeťsia? — zapytav Likar.

— Čomu ty namahaješsia obernuty vse na nonsens?— Tomu, ščo ja j dali vvažaju: my pobačyly rivno stiľky, skiľky mohly b pobačyty

slipi.— Chto šče choče vyslovytysia? — zapytav Koordynator. — Tiľky, prošu vas, ne v

antagonistyčnomu kredo.— Ja, — ozvavsia Fizyk. — Schože na te, ščo duplexy peresuvajuťsia pišky tiľky u

vyniatkovych vypadkach; pro ce zreštoju svidčať jichni velyki rozmiry j dysproporcija kin-civok, osoblyvo ruk, do masy tila. Meni zdajeťsia, ščo sproby zmaliuvaty možlyve evoliu-cijne derevo, jake dalo takych sformovanych indyvidiv, buly b veľmy povčaľnymy. Vy vsipomityly jichniu žvavu žestykuliaciju. Tak ot: cymy svojimy ručkamy žoden z nych nepidijmav jakohoś tiaharia, ničoho ne nis, ne volik za soboju, a taki kartyny v zemnomumisti cilkom normaľni. To, može, ti ruky jim služať dlia zovsim inšych cilej?

— Dlia jakych same? — z cikavistiu zapytav Likar.— Ne znaju, ce tvoja sfera. V usiakomu razi, tut je nad čym popraciuvaty. Možlyvo,

my nadto pokvapylysia zrozumity architektoniku jichnioho suspiľstva — zamisť toho ščobuziatysia za sumlinne vyvčennia okremych joho cehlyn.

— Ce pravda, — prytaknuv Likar. — Ruky — tak, ce, bez sumnivu, duže važlyvaproblema. Evoliucijne derevo tež. My naviť ne znajemo, čy vony ssavci. Protiahom kiľkochdniv ja mih by vidpovisty na taki zapytannia, ale bojusia, ščo ne zmožu zjasuvaty toho,ščo mene v usiomu ciomu vydovyšči najbiľše vrazylo.

— A same? — zapytav Inžener.

— Ja ne bačyv žodnoho samotnioho pišochoda. Žodnoho. Vy ne zvernuly na ceuvahy?

— Ta… buv odyn… u samomu kinci, — vidpoviv Fizyk.— Otož-bo j vono. Nichto dovho ne ozyvavsia.— Treba šče raz podyvytysia cej fiľm, — nekvaplyvo movyv Koordynator. — Meni

zdajeťsia, ščo Likar maje raciju. Samotnich pišochodiv ne bulo — vony peresuvalysia jakminimum paramy. Choča na samomu počatku… Tak! Odyn taky stojav na prystani.

— Sydiv u tomu konusopodibnomu prystroji, — utočnyv Likar. — U dyskach vonytež sydiať po odnomu. Ja hovoryv pro pišochodiv. Tiľky pro pišochodiv.

— Jich bulo nebahato.— Kiľka soteń napevno. Ujavy sobi vulyciu zemnoho mista z vysoty ptašynoho letu.

Procent samotnich pišochodiv, bez sumnivu, bude velykyj. U dejaki hodyny jich naviťbiľšisť, a tut jich nemaje vzahali.

— Ščo ce mohlo b označaty? — zapytav Inžener.— Daruj, — pochytav holovoju Likar, — ale zaraz pytaju ja.— Odyn samotnij duplex pryjichav z vamy, — skazav Inžener.— A tobi vidomi obstavyny, za jakych ce stalosia?Inžener ne vidpoviv.— Posluchajte, kolehy, — vtrutyvsia Koordynator, — taka dyskusija vidrazu ober-

tajeťsia na pustu balačku. My ne vely tam systematyčnych doslidžeń, bo my ne naukovo-doslidna expedycija — v nas buly inši klopoty typu «boroťba za isnuvannia». Treba ob-mirkuvaty plany podaľšych našych dij. Zavtra počne praciuvaty exkavator — ce vženapevne. Vsioho v nas bude dva avtomaty, dva napivavtomaty, exkavator i Zachysnyk,jakyj pry dotrymanni neobchidnoji oberežnosti tež može dopomohty vytiahty raketu. Neznaju, čy vidomyj vam plan, jakyj my sklaly z Inženerom. Pervisna ideja bazuvalasia natomu, ščob perevesty raketu v horyzontaľne položennia, a vidtak postavyty jiji verty-kaľno, pidijmajučy korpus i pidtrymujučy joho utrambovanym gruntom. Cej metod vyko-rystovuvaly šče budivnyči piramid. Otož teper my chočemo rozbyty naš «sklianyj mur»na šmatky potribnych rozmiriv i zbuduvaty z nych systemu ryštuvannia. Materiälu vy-stačyť, i my vže znajemo, ščo ciu rečovynu možna plavyty j zvariuvaty pry vysokij tempe-raturi. Realizacija cioho proektu, pry vykorystanni budiveľnoho materiälu, jakyj nam ne-chotiačy postačyly žyteli Edema, dozvolyť nam radykaľno skorotyty veś proces. Ne vy-kliučeno, ščo čerez try dni my zmožemo startuvaty. Počekajte, — skazav vin, pobačyvšy,ščo vsi prysutni zavorušylysia, — v zvjazku z cym ja choču vas zapytaty: čy budemo mystartuvaty?

— Tak, — vidpoviv Fizyk.— Ni! — majže odnočasno vidhuknuvsia Chimik.— Šče ni, — kynuv Kibernetyk.Zapala korotka tyša. Ni Inžener, ni Likar išče ne vyslovylysia.— Ja hadaju, ščo treba letity, — zajavyv narešti Likar. Usi vraženo hlianuly na ni-

oho.Koly movčanka zatiahlasia, vin zahovoryv, nemovby vid nioho čekaly jakychoś osob-

lyvych pojasneń:— Raniše ja mirkuvav inakše. Ale jdeťsia pro cinu. Prosto pro cinu. Bez sumnivu,

my mohly b išče bahato čoho dovidatysia, prote zdobuttia cijeji informaciji može obijtysianadto doroho. Dlia oboch storin. Pislia toho, ščo stalosia, myrni sproby porozuminnia,

vstanovlennia kontaktu ja vvažaju nereaľnymy. Krim toho, ščo my tut odyn odnomu na-hovoryly, kožen, mabuť, chotiv vin cioho čy ni, zmaliuvav jakuś vlasnu koncepciju ciohosvitu. V mene tež bula taka koncepcija. Meni zdavalosia, ščo tut vidbuvajuťsia žachlyvireči j ščo v zvjazku z cym my povynni vtrutytysia. Poky my buly robinzonamy j perenosylykožen ulamok vlasnymy rukamy, ja ničoho pro ce ne hovoryv. Ja chotiv počekaty, pokydovidajusia biľše j my matymemo v svojemu rozporiadženni technični zasoby. Tak ot:teper ja pryznajusia, ščo biľše ne baču perekonlyvych pidstav, jaki prymusyly b mene vi-dmovytysia vid mojeji koncepciji Edema, ale buď-jake vtručannia na zachyst toho, ščo myvvažajemo dobrym i spravedlyvym, buď-jaka podibna sproba skinčyťsia, najïmovirniše,tak samo, jak naša siohodnišnia expedycija — zastosuvanniam anihiliatora. Pevna rič, myzavždy znajdemo vypravdannia, ščo ce bula vymušena oborona i tak dali, ale zamisť do-pomohy my prynesemo znyščennia. Teper vy znajete biľš-menš use.

— Jakby my krašče rozbyralysia v tomu, ščo dijeťsia tut naspravdi… — zitchnuvChimik.

Inžener pochytav holovoju:— Todi napevne vyjavylosia b, ščo kožna iz storin po-svojemu v čomuś prava.— Nu j ščo z toho, ščo vbyvci «po-svojemu» buly b pravi? — zapytav Chimik. — Nas

cikavyla b ne jichnia pravota, a vriatuvannia žertv.— Ale ščo my možemo jim podaruvaty, krim anihiliatora Zachysnyka? Prypustymo,

my obernemo pivplanety na zharyšče, ščob zupynyty ci jichni jakiś karaľni akciji, ce ne-zrozumile «vyrobnyctvo», oblavy, otrujennia, — a ščo dali?

— Vidpoviď na ce zapytannia my znaly b, jakby maly biľše vidomostej, — upertopravyv svojeji Chimik.

— Ce ne tak prosto, — vtrutyvsia v superečku Koordynator. — Use, ščo tut dijeťsia,— odna z lanok tryvaloho istoryčnoho procesu. Dumka pro dopomohu vyplyvaje z pere-konannia, ščo tutešnie suspiľstvo dilyťsia na «dobrych» i «pohanych».

— Zovsim ni, — urvav joho Chimik. — Krašče skažy: na peresliduvanych i peresli-duvačiv. Ce ne odne j te same.

— Harazd. Ujavy sobi, ščo jakaś vysokorozvynena rasa prybuvaje na Zemliu kiľkasotrokiv tomu, pid čas religijnych vojen, i choče vtrutytysia v konflikt na boci slabkych. Spy-rajučyś na svoju sylu, vona zaboroniaje spaliuvaty jeretykiv, peresliduvaty inovirciv toščo.I ty dumaješ, jim udalosia b pošyryty na Zemli svij raciönalizm? Adže majže vse liudstvobulo todi virujučym, tož jim dovelosia b vynyščyty joho do ostannioji liudyny, j vony za-lyšylysia b sami zi svojimy raciönalistyčnymy idejamy.

— To ščo, tyčspravdi vvažaješ, ščo nijaka dopomoha nemožlyva?! — oburyvsia Chi-mik.

Koordynator dovho dyvyvsia na nioho, perš niž vidpovisty.— Dopomoha? Bože mij, ščo označaje dopomoha? Vse, ščo tut vidbuvajeťsia, ščo my

tut bačymo, — ce plody pevno» suspiľnoji formaciji. Nam dovelosia b jiji zlamaty j stvo-ryty novu, krašču, — a jak nam ce zrobyty? Adže ce istoty z inšoju, niž u nas, fiziölogijeju,psychologijeju, istorijeju. Ty ne možeš tut utilyty v žyttia modeľ našoji cyvilizaciji. Dliacioho tobi dovelosia b zaproponuvaty plan inšoji, jaka funkciönuvala b naviť pislia našohovidliotu… Pevna rič, ja vže davno prypuskav, ščo dechto z vas nosyťsia z takymy idejamy,jak Inžener i Chimik. Dumaju, ščo j Likar tež ce pomityv, bo vin lyv cholodnu vodu navohoń riznych analogij zemnoho pochodžennia — tak čy ni?

— Tak, — pidtverdyv Likar. — Ja poterpav, ščo v napadi blahorodstva vy zachočete

navesty tut «lad», a v perekladi na movu praktyky ce označalo b teror.— Ale, možlyvo, peresliduvani znajuť, jak chočuť žyty, tiľky vony šče nadto slabki,

ščob zdijsnyty ce, — zauvažyv Chimik. — I jakby my choča b uriatuvaly žyttia jakijś hrupirokovanych, to j cioho bulo b uže bahato…

— My vže vriatuvaly odnoho, — neterpliače vidpoviv Koordynator. — Može, ty zna-ješ, ščo robyty z nym dali?

Jomu vidpovila movčanka.— Jakščo ne pomyliajusia, Likar tež za start? — skazav Koordynator. — Harazd.

Oskiľky ja tež, to, vychodyť, biľšisť.Vin zmovk, pryholomšeno vyriačyvšy oči. Vin jedynyj sydiv oblyččiam do dverej —

do pročynenych dverej. U cilkovytij tyši — z temriavy dolynalo tiľky leď čutne chliupan-nia vody — vsi obernulysia, stežačy za joho pohliadom.

U vidčynenych dveriach stojav duplex.— Jak vin tut… — počav Fizyk, i slova zavmerly v nioho na hubach.Vin zrozumiv svoju pomylku.Ce buv ne jichnij duplex. Toj sydiv zamknenyj u perevjazočnij. Na porozi stojav ve-

letenśkyj smahliavyj indyvid z nyźko nachylenym maleńkym torsom, majže torkajučyśholovoju odvirka. Vin buv zakutanyj u zemlystoho kolioru tkanynu, jaka mjako strumilazhory vnyz, otočujučy maleńkyj tors čymoś schožym na komir, dovkola jakoho obvyvavsiatovstyj motok zelenoho provodu. Kriź rozriz na boci v tkanyni vydnivsia šyrokyj pojas zmetalevym polyskom, jakyj ščiľno pryliahav do tila. Duplex neporušno stojav na porozi.Joho zmorščene plaske oblyččia z dvoma velykymy blakytnymy očyma zakryvala prozoralijkopodibna maska, jaka rozšyriuvalasia donyzu. Z neji vychodyly tonki siri smužky, jakibahato raziv obvyvaly maleńkyj tors i buly navchrest zastebnuti speredu, de utvoriuvalo-sia ščoś schože na hnizdečko, u jakomu spočyvaly joho v takyj samyj sposib zabyntovaniruky. Tiľky vuzluvati paľci viľno zvysaly vnyz, torkajučyś kinčykamy odni odnych.

Vsi zacipenily. Duplex nachylyvsia šče nyžče, protiažno kachyknuv i poviľno stup-nuv upered.

— Jak vin siudy uvijšov?.. Adže Čornyj u tuneli… — prošepotiv Chimik.Duplex poviľno pozadkuvav. Vin vyjšov, chvylynu postojav u pivtemriavi korydora j

znovu vvijšov do laboratoriji, točniše prosunuv tiľky holovu pid samisińkym odvirkom.— Vin pytaje, čy možna uvijty… — pošepky skazav Inžener. I zahorlav: — Buď

laska! Prosymo!Vin pidvivsia i vidstupyv do protyležnoji stiny; vsi pišly slidom za nym; duplex dyvy-

vsia na sporožnilu seredynu prymiščennia z nezvorušnym vyrazom oblyččia. Potim po-viľno rozzyrnuvsia dovkola.

Koordynator pidijšov do ekrana, smyknuv za steržeń, i koly tkanyna zašelestila jzhornulasia, vidkryvšy došku, skazav:

— Rozstupiťsia.Vin uziav šmatok krejdy, namaliuvav maleńke kružaľce, dovkola nioho nakreslyv

elips, zovni biľšyj, šče odyn i šče — vsioho čotyry. Na kožnomu z elipsiv vin pomistyvmaleńke kružaľce, pidijšov do veletnia, jakyj stojav posered kajuty, i tyćnuv u joho vuzlu-vati paľci krejdu.

Duplex nezhrabno vziav jiji, hlianuv na neji, vidtak na došku j poviľno pidijšov dostiny. Jomu dovelosia nachylyty svij maleńkyj tors, jakyj koso styrčav iz komira, ščob pe-revjazanoju rukoju dotiahtysia do došky. Vsi dyvylysia na nioho, zatamuvavšy podych.

Vin vidšukav tretie vid centra kružaľce na elipsi j z zusylliam, nezhrabno stuknuv poniomu kiľka raziv, a potim išče maznuv tak, ščo majže zapovnyv joho rozkryšenoju kre-jdoju.

Koordynator chytnuv holovoju. Vsi polehšeno zitchnuly.— Edem, — skazav Koordynator. I tyćnuv u krejdiane kružaľce. — Edem, — povto-

ryv vin.Duplex z javnym zacikavlenniam prydyvliavsia do joho rota. Vidtak kašlianuv.— Edem , — nadzvyčajno čitko j poviľno prokazav Koordynator.Duplex kašlianuv kiľka raziv.— Vin ne rozmovliaje, — obernuvsia Koordynator do tovaryšiv. — Ce napevne.Vony stojaly odyn navproty odnoho, ne znajučy, ščo robyty dali. Raptom duplex po-

voruchnuvsia, vpustyv krejdu, i vona vdarylasia ob pidlohu. Počuvsia trisk, niby chtośrozstebnuv blyskavku. Zemlysta tkanyna rozijšlasia, nemovby jiji rozporoly zhorydonyzu, i vsi pobačyly šyrokyj zolotystyj pojas, jakyj pryliahav do bokiv duplexa.

Kineć pojasa rozhornuvsia j zašelestiv, nače metaleva foľha. Maleńkyj tors duplexanachylyvsia, niby chotiv vyskočyty z tila, sklavsia majže vdvoje, i duplex schopyv paľčy-kamy kineć foľhy. Vona rozhornulasia v dovhe polotnyšče, jake vin trymav pered soboju,nemovby proponujučy liudiam. Koordynator i Inžener odnočasno prostiahly do neji ruky.Obydva zdryhnulysia, Inžener slabo skryknuv. Duplex udav podyv, kiľka raziv kašlianuv;prozora zavisa na joho lyčku zahojdalasia.

— Elektryčnyj zariad, ale ne nadto syľnyj, — pojasnyv Koordynator tovaryšam iznovu vziavsia za kraj foľhy.

Duplex vidpustyv jiji. Liudy reteľno ohlianuly pry svitli jiji zolotystu poverchniu —vona bula zovsim hladeńka j čysta. Koordynator navmannia torknuvsia paľcem jakohośmiscia j znovu vidčuv lehkyj elektryčnyj udar.

— Ščo ce?! — burknuv Fizyk i, prysunuvšyś, počav vodyty rukoju po foľzi; skriź johobyly v paľci elektryčni zariady. — Dajte grafitovyj porošok! Vin tam, na šafi! — kryknuvtovaryšam.

Fizyk rozstelyv foľhu na stoli, ne zvertajučy uvahy na te, ščo mjazy joho ruk nepry-jemno tremtiať vid murašynych pokoliuvań, staranno posypav jiji poroškom, jakyj jomupodav Kibernetyk, zduv zajvyj.

Na zolotystij poverchni zalyšylysia chaotyčno rozsypani maleńki čorni ciatky.— Jaščirka! — vyhuknuv raptom Koordynator.— Aľfa Lebedia!— Lira!— Cefej!Vony obernulysia do duplexa, jakyj spokijno dyvyvsia na nych. V jichnich očach svi-

tyvsia triümf.— Zoriana karta! — pidsumuvav Inžener.— Atož.— Nu, narešti! — Koordynator šyroko usmichnuvsia.Duplex kašlianuv.— U nych elektryčne pyśmo?— Ta načebto.— Jak zberihajuťsia zariady?— Ne znaju. Može, ce elektret.— U nych povynen buty elektryčnyj orhan čuttiv!— Možlyvo.— Spokijno, kolehy! Treba dijaty systematyčno! — skazav Koordynator. — Iz čoho

počnemo?— Namaliuj jomu, zvidky my.

— Aj spravdi!.Koordynator švydko vyter došku, narysuvav zirky Centavra, zavahavsia, ščob jako-

moha točniše zrobyty proekciju z pamjati j tak, jakoju ujavlialasia cia oblasť Galaktyky zEdema; postavyv žyrnu krapku, jaka označala Siriüs, dodav išče kiľkanadciať menšychzirok i na tli Velykoji Vedmedyci namaliuvav chrestyk, jakyj označav Sonce, vidtak počerzi torknuvsia rukoju svojich hrudej, potim hrudej usich tovaryšiv, obviv rukoju vseprymiščennia j znovu tyćnuv krejdoju v chrestyk.

Duplex kašlianuv, uziav vid Koordynatora krejdu, natužno pryblyzne svij maleńkyjtors do došky j trioma udaramy dopovnyv Koordynatoriv rysunok — proekcijamy AľfyOrla i podvijnoji systemy Prociöna.

— Astronom!!! — vyhuknuv Fizyk. I vže trochy tychiše dodav: — Koleha…— Cilkom možlyvo! — prypustyv Koordynator. — A teper pidemo dali!I vony počaly maliuvaty. Planeta Edem — i šliach korablia. Korabeľ vchodyť u ha-

zovyj chvist planety. Zitknennia (ne bulo vpevnenosti, čy rysunok dosyť dobre pojasniujeobstavyny katastrofy, ale poky ščo vony ničoho ne mohly zrobyty). Raketa vhruzaje vgrunt (rysunok javliav soboju profiľ pahorba z raketoju, ščo zastriahla v niomu). Dali ru-chatysia bulo vže važko. Na ciomu zupynylysia.

Duplex rozhliadav rysunky j kašliav. Nablyžav lyčko do došky j znovu viddaliav joho.Potim pidijšov do stolu. Z zelenoji obliamivky komira vytiah toneńkyj hnučkyj provid,nachylyvsia j z nejmovirnoju švydkistiu počav vodyty nym po zolotystij foľzi. Ce tryvalokiľka chvylyn. Potim vin vidstupyv vid stolu. Foľhu posypaly grafitom. I tut stalasia dužedyvna rič. Šče todi, jak iz foľhy zdmuchnuly zajvyj porošok, schema počala ožyvaty. Liudysperšu pobačyly velyku pivsferu, vseredyni jakoji stojala pochyla kolona. Potim zjavylasiamaleńka pliamka, jaka povzla do kraju pivsfery. Vona stavala dedali biľšoju. Vonyvpiznaly syluet schematyčno j netočno zobraženoho Zachysnyka. Častyna boku pivsferyznykla. Kriź vynyklyj otvir Zachysnyk vjichav doseredyny. Vse ščezlo — foľhu vkryvavrivnomirno rozsypanyj grafitovyj porošok. Raptom vin zibravsia v zorianu kartu. Na jijitli zjavylasia nakydana dovhymy štrychamy postať duplexa. Duplex, jakyj stojav u liudejza plečyma, zakašliav.

— Ce vin, — skazav Koordynator.Karta ščezla, vydno bulo tiľky duplexa. Potim ščezla joho postať i znovu zjavylasia

karta. Ce povtorylosia čotyry razy. I znovu grafitovyj porošok ulihsia tak, nemovby pid-koriavsia jakomuś nevydymomu podmuchovi, u kontur pivsfery z otvorom zboku. Ma-leńkyj syluet duplexa, jakyj, zdavalosia, povz, prytyskajučyś do gruntu, do vidkrytohoboku pivsfery. Vin pronyk u jiji seredynu. Pivsfera roztanula. Pochyla kolona rakety zbi-ľšylasia. Speredu, pid korpusom, vydnivsia vidkrytyj vystup. Duplex vyprostavsia pidnym, vydersia nahoru j znyk u raketi. Grafitovyj porošok rozsypavsia j ležav chaotyčnymykupkamy. Peredavannia informaciji skinčylosia.

— Oś jak vin distavsia do nas — čerez vantažnyj liuk! — vyhuknuv Inžener. — Amy tež rozziavy — pokynuly joho vidkrytym!!!

— Stryvaj, ty znaješ, ščo spalo meni na dumku? — ozvavsia raptom Likar. — Mo-žlyvo, vony ne stiľky chotily zamknuty nas za cym murom, skiľky pozbavyty možlyvostisvojich, — nu, skažimo, svojich učenych, — nalahodyty z namy kontakt!

— Aj spravdi!Vsi obernulysia do duplexa. Vin kachyknuv.— Nu, hodi, — skazav Koordynator. — Duže pryjemna, ehm, tovaryśka zustrič, ale

nas čekajuť daleko važlyviši spravy! Z partyzanščynoju pokinčeno. Treba bratysia zaspravu systematyčno. Počnemo, mabuť, z matematyky. Cym zajmeťsia Fizyk. Matema-tyka — zvyčajno, metamatematyka tež. Teorija materiji. Atomistyka, energetyka. Dali —teorija informaciji, informacijni systemy. Sposoby peredavannia, zberihannia. Vodnočas ifrazotvorči zvjazky, funkciji frazy. Hramatyčna schema, semantyka. Vidpovidnisť poniať.Typy zastosovuvanych logik. Mova. Slovnyk. Use ce stosujeťsia tebe, — obernuvsia vin doKibernetyka. — Nu, a koly v nas bude takyj zjednuvaľnyj mistok, nastane čerha dlia vsi-oho inšoho. Metabolizm, sposoby žyvlennia, typ vyrobnyctva, formy suspiľnych zvjazkiv,reakciji, navyčky, rozpodil, hrupovi konflikty i tak dali. Z cym my vže tak ne pospišaty-memo. Poky ščo, — vin zvernuvsia do Kibernetyka j Fizyka, — počynajte vy. Treba budevidpovidno prystosuvaty kaľkuliator. Pevna rič, možete vziaty na pidmohu fiľmy, je bib-liöteka, beriť use, ščo bude treba.

— Dlia počatku joho možna povodyty po korabli, — skazav Inžener. — Ščo ty duma-ješ iz cioho pryvodu? Ce može jomu bahato čoho pojasnyty, a krim toho, vin znatyme, ščomy vid nioho ničoho ne prychovujemo.

— Osoblyvo važlyve druhe, — pohodyvsia z nym Koordynator. — Ta… poky my nemožemo z nym porozumitysia, ne puskajte joho do perevjazočnoji. Ja bojusia jakohoś ne-porozuminnia. A zaraz davajte obijdemo korabeľ. Kotra vže hodyna?

Bulo try hodyny noči.

13Obchid rakety tryvav dosyť dovho. Duplex osoblyvo cikavyvsia atomnym reaktorom

j avtomatamy. Inžener kreslyv jomu bezlič eskiziv — tiľky v mašynnomu viddilenni na cepišlo čotyry bloknoty. Avtomat vyklykav u hostia javnyj interes. Vin dokladno ohlianuvmikroSitku j neabyjak zdyvuvavsia, pobačyvšy, ščo vsia vona zanurena v rezervuar, jakyjocholodžujeťsia ridkym helijem. Ce buv kriötronnyj mozok nadprovidnoho typu dlia nad-zvyčajno švydkych reakcij. Ale, mabuť, vin ulovyv, z jakoju metoju ocholodžujeťsia mozok,bo duže dovho pokašliuvav i, z velykym zadovolenniam vyvčav eskizy, jaki jomu kreslyvKibernetyk. Zdavalosia, z pytannia pro elektryčni schemy vony zmožuť porozumitysiašvydše, aniž iz pryvodu toho, jakym žestom čy symvolom poznačyty naviť najprostišislova.

O pjatij hodyni, nad ranok Chimik, Koordynator j Inžener pišly spaty; na postu vtuneli, pislia toho jak zakryly vantažnyj liuk, zalyšyvsia Čornyj; rešta razom z duplexompodalysia do bibliöteky.

— Znajete ščo? — skazav Fizyk, koly vony prochodyly povz laboratoriju. — Davajtepokažemo jomu šče tablyciu Mendeliejeva. Tam je schematyčni zobražennia atomiv.

Vony vvijšly doseredyny. Fizyk počav kopyrsatysia v kupi paperiv pid šafkoju, i v ciumyť ščoś zacokalo.

Fizyk vykydav iz kutka šelestki zhortky j ničoho ne počuv, ale Likar veś na-šorošyvsia.

— Ščo ce? — zapytav vin.Fizyk vyprostavsia j, tež počuvšy cokit, hlianuv na tovaryšiv pereliakanymy očyma.— Ce Hejher, tam… stijte! Deś vytik…Vin pidskočyv do ličyľnyka. Duplex use šče stojav neporušno j vodyv očyma po pry-

ladach. Naraz vin nablyzyvsia do stolu, j ličyľnyk zacokotiv dovhymy čerhamy, nače ba-rabanščyk, ščo vybyvaje protiažnyj drib.

— Ce vin! — kryknuv Fizyk, obiruč schopyv metalevyj cylindr i spriamuvav joho naveletnia.

Ličyľnyk až zavibruvav.— Radiöaktyvnyj? Vin? Ščo ce označaje? — zapytav pryholomšenyj Kibernetyk.Likar zblid. Vin pidijšov do stolu, hlianuv na tremtlyvyj indykator, uziav iz Fizyko-

vych ruk metalevyj cylindr i počav vodyty nym u povitri dovkola duplexa. Drib slabšavtym vyrazniše, čym vyšče pidijmav vin ličyľnyk. Koly vin opustyv joho do tovstennych,nezhrabnych nih prybuľcia, membrana až zarevla. Na škali aparata spalachnuv červonyjvohnyk.

— Radiöaktyvne zaražennia… — probeľkotiv narešti Fizyk.Zdyvovanyj duplex perevodyv oči z odnoho na inšoho, nitrochy ne zanepokojenyj ne-

zrozumiloju dlia nioho operacijeju.— Vin potrapyv siudy čerez otvir u muri, jakyj propalyv Zachysnyk, — tycho skazav

Likar. — Tam radiöaktyvna pliama… I vin projšov po nij…— Ne nablyžajtesia do nioho! — kryknuv Fizyk. — Vin vyprominiuje ščonajmenše

milirenthen za sekundu! Začekaj — joho treba jakoś… Jakščo my zahornemo joho v ke-ramitovu foľhu, možna bude ryzyknuty…

— Ale ž, čoloviče, tut ideťsia zovsim ne pro nas! — pidvyščyv holos Likar. — Tutideťsia pro nioho! Jak dovho vin mih tam perebuvaty? Skiľky oderžav rentheniv?

— N… ne znaju. Zvidky ja ce možu znaty… — Fizyk veś čas dyvyvsia na strekotlyvyjličyľnyk. — Ty povynen ščoś zrobyty! Acetatna vanna, abrazija epidermisu… Dyviťsia,vin… vin ničoho ne rozumije!

Likar movčky vybih iz laboratoriji j za chvylynu povernuvsia z aptečkoju peršoji pro-tyradiäcijnoji dopomohy. Duplex speršu niby chotiv opertysia nezrozumilym proceduram,ale potim dozvolyv robyty z soboju vse, ščo treba.

— Nadiń rukavyci! — kryknuv Fizyk Likarevi, jakyj holymy rukamy torkavsia du-plexovoji škiry.

— Rozbudyty reštu? — nevpevneno zapytav Kibernetyk, jakyj stojav pid stinoju,opustyvšy ruky.

Likar švydko natiahuvav važki rukavyci.— Naviščo? — skazav vin i nyźko nachylyvsia nad duplexom. — Poky ščo ničoho…

Erytema zjavyťsia čerez jakychś desiať — dvanadciať hodyn, jakščo…— Jakby my mohly z nym porozumitysia, — burknuv Fizyk.— Perelyvannia krovi, tiľky jak? Zvidky? — Likar dyvyvsia pered soboju nevydiuš-

čymy očyma. — Toj, druhyj! — raptom vyhuknuv vin, ale tut že zavahavsia j dodav užetychiše: — Ni, ne možna… dovelosia b speršu doslidyty krov oboch na ahliutynaciju —može vyjavytysia, ščo v nych rizni hrupy…

— Posluchaj, — Fizyk vidviv joho nabik, — spravy duže kepśki. Ja bojusia… nu, tyrozumiješ? Vin, mabuť, projšov po radiöaktyvnij pliami, tiľky-no spala temperatura: vzoni mikroanihiliacijnoji reakciji zavždy utvoriujeťsia bahato radiöizotopiv. Rubidij,stroncij, itrij i vse inše. Ridkozemeľni elementy. Poky ščo vin ničoho ne vidčuvaje, najra-niše zavtra — tak ja dumaju. Čy je v joho krovi bili tiľcia?

— Je, odnak vony majuť zovsim inšyj vyhliad, niž liudśki.— Usi klityny, jaki ščedro rozmnožujuťsia, zavždy vražajuťsia odnakovo, nezaležno

vid vydu. U nioho povynna buty trochy biľša opirnisť, niž u liudyny, ale…— Ty zvidky znaješ?— Bo normaľna radiöaktyvnisť gruntu tut majže vdviči vyšča, niž na Zemli, otže,

vony do pevnoji miry možuť buty do neji prystosovani. Tvoji antybiötyky tut, zvyčajno,bezsyli?

— Tak, bezsyli; tut, mabuť, isnujuť zovsim inši bakteriji…— Tak ja i dumav. Znaješ ščo? My povynni perš za vse jakoś porozumitysia z nym…

Vypytaty jakomoha biľše. Reakcija nastane ščonajraniše čerez kiľka hodyn…— A! — Likar švydko hlianuv na Fizyka j opustyv oči.Vony stojaly za pjať krokiv vid duplexa, jakyj napivležav pid stinoju j ne spuskav z

nych svojich blido-holubych očej.— Vytiahnuty z nioho jakomoha biľše, perš niž vin… pomre?— Ja ne dumaju pro ce takym čynom, — vidpoviv Fizyk, namahajučyś zberehty spo-

kij. — Ja prypuskaju, ščo vin povodytymeťsia, jak liudyna. Psychičnu zdatnisť vin zberi-hatyme šče dekiľka hodyn, a potim nastane apatija, — ta ty j sam ce dobre znaješ… Najoho misci kožen iz nas dumav by peredusim pro vykonannia zavdannia!

Likar znyzav plečyma, hlianuv na nioho spidloba j raptom usmichnuvsia:— Kožen iz nas, kažeš? Tak, možlyvo, znajučy, ščo stalosia. Ale vin postraždav čerez

nas. Z našoji vyny.— Nu to j ščo z cioho? Nevže dlia tebe važlyva jakaś spokuta? Ne buď smišnym!!Fizykove oblyččia vkrylosia červonymy pliamamy.

— Ni, — skazav Likar. — Ja z toboju ne zhoden. Rozumiješ? Ce, — vin pokazav naduplexa, — chvoryj, a ce, — vin tyćnuv paľcem u svoji hrudy, — likar. I vsim, krim likaria,tut zaraz ničoho robyty.

— Ty tak vvažaješ? — hlucho zapytav Fizyk. — Ale ž ce ne naša provyna, ščo…— Nepravda! Vin oprominyvsia, bo jšov po slidu Zachysnyka! Ta dosyť uže pro ce.

Ja povynen uziaty v nioho krov.Likar pidijšov do duplexa iz šprycem u ruci. Jakuś sekundu postojav nad nym, niby

vahajučyś, potim povernuvsia do stolu pb druhyj špryc. Na obydva nasadyv holky, vyjniatiz hamma-sterylizatora.

— Dopomožy meni, — obernuvsia vin do Kibernetyka.I nablyzyvsia do duplexa. Na joho očach oholyv svoju ruku, Kibernetyk uviv holku

jomu u venu, vtiahnuv trochy krovi j vidstupyv nazad; todi Likar uziav druhyj špryc i,torkajučyś škiry duplexa, znajšov sudynu, hlianuv jomu v viči j ustromyv u neji holku.Kibernetyk stojav nad nymy. Duplex naviť ne zdryhnuvsia. Joho jasno-rubinova krov za-povnyla sklianyj cylindr špryca. Likar sprytno vyjniav holku, prytysnuv kryvavliačuranku tamponom vaty i vyjšov, vysoko trymajučy špryc u ruci.

Fizyk i Kibernetyk perezyrnulysia. Kibernetyk išče chvylynu potrymav u ruci špryciz Likarevoju krovju, a potim poklav joho na stil.

— Ščo ž teper? — zapytav vin.— Vin mih by nam use rozpovisty! — Fizyk nemovby perebuvav u hariačci. — A cej,

cej… — I vin raptom hlianuv Kibernetykovi u viči.— Može, jich rozbudyty? — povtoryv toj.— Ce ničoho ne dasť. Likar skaže jim te same, ščo j meni. Je tiľky odna možlyvisť —

vin… povynen sam vyrišyty. Jakby vin zachotiv… Likar ne zmože jomu zaboronyty.— Vin? — Kibernetyk zdyvovano hlianuv na nioho. — Nu harazd… Ale jak vin ce

vyrišyť? Vin že ničoho ne znaje, a my ne možemo jomu rozkazaty!— Šče j jak možemo, — cholodno skazav Fizyk, dyvliačyś na sklianyj cylindr z krovju,

jakyj ležav bilia sterylizatora. — U nas je chvylyn pjatnadciať času, poky Likar poličyťjoho erytrocyty. Davaj siudy došku!

— Ale ž ce ne maje nijakoho…— Davaj došku! — kryknuv Fizyk i zachodyvsia zbyraty z pidlohy šmatočky krejdy.Kibernetyk zniav iz stiny došku, j vony razom postavyly jiji navproty duplexa.— Malo krejdy! Prynesy z bibliöteky koliorovu!Koly Kibernetyk vyjšov, Fizyk schopyv peršyj-lipšyj šmatok krejdy j počav švydko

maliuvaty velyku pivsferu, v jakij znachodylasia raketa. Vidčuvajučy na sobi neporušnyjpohliad blido-holubych očej, vin maliuvav dedali švydše. A koly zakinčuvav, to obertavsiado duplexa, napruženo dyvyvsia jomu v viči, tyciav paľcem u došku, vytyrav jiji hubkoju jrysuvav znovu.

Stina pivsfery — cila. Stina pivsfery — i pered neju Zachysnyk. Rylo Zachysnyka —i zariad, ščo vylitaje z nioho. Vin znajšov šmatočok fiöletovoji krejdy, zaštrychuvav nejučastynu stiny pered Zachysnykom, paľciamy rozter krejdu, vnaslidok čoho vynyk otvir,otočenyj fiöletovym patiokom. Syluet duplexa. Fizyk pidijšov do ležačoho prybuľcia, tork-nuvsia joho torsa, a vidtak vernuvsia do došky, stuknuv krejdoju po namaliovanij fihurci,ster use hubkoju, až voda čvyrknula na pidlohu, šče raz kvaplyvo namaliuvav hrubo ob-vedenyj fiöletovym otvir u stini, a v niomu — duplexa j ster use dovkola. Na došci za-lyšyvsia tiľky kontur velykoji postati. Stojačy tak, ščob duplex mih bačyty kožen joho

ruch, Fizyk zachodyvsia povoli vtyraty rozkryšenu na poroch fiöletovu krejdu v nohy vy-prostanoji fihury. Obernuvsia. Maleńkyj duplexiv tors, jakyj pered cym spočyvav na hu-movij podušci, kotru naduv Likar, povoli pidvivsia, joho zmorščene mavpjače lyčko z ro-zumnymy očyma vidvernulosia vid došky i vtupylosia v Fizyka, nemovby movčky pro ščośjoho zapytuvalo.

Todi Fizyk kyvnuv holovoju, schopyv bliašanku, paru zachysnych rukavyć i strimkovybih z laboratoriji. V tuneli vin trochy ne zitknuvsia z avtomatom, jakyj, upiznavšiji joho,prytysnuvsia do stinky. Fizyk vyskočyv na poverchniu i, natiahujučy na bihu rukavyci,navmannia pomčav do vypalenoho Zachysnykom otvoru v stini. Pered nehlybokoju vyr-voju vpav navkolišky i kvaplyvo počav vyryvaty z gruntu šmatky zahuskloho pisku, jakyjnapivrozplavyvsia vid žaru, j kydaty joho v bliašanku. Potim pidchopyvsia j znovu bihcempovernuvsia čerez tuneľ do rakety. V laboratoriji chtoś stojav — Fizyk zažmuryv za-slipleni oči — ce buv Kibernetyk.

— De Likar?— Išče ne povernuvsia.— Vidijdy. Krašče siaď pid stinoju.Jak Fizyk i spodivavsia, napivrozplavlenyj pisok buv blido-fiöletovoho vidtinku —

vin nedarma vybrav krejdu same cioho kolioru. Koly vin uvijšov, duplex povernuv do ni-oho svoje oblyččia — vin javno joho čekav.

Fizyk vysypav na pidlohu pered doškoju vse, ščo bulo v bliašanci.— Ty zboževoliv! — kryknuv, schopliujučyś z miscia, Kibernetyk.Ličyľnyk, perestavlenyj na protyležnyj kineć stolu, prokynuvsia j kvaplyvo zacokav.— Pomovč! Ne zavažaj!U Fizykovomu holosi bulo stiľky liuti, ščo Kibernetyk neporušno zastyh pid stinoju.Fizyk kynuv pohliad na cyferblat hodynnyka: mynulo vže dvanadciať chvylyn. Oś-

oś mav povernutysia Likar. Vin nachylyvsia, pokazav na leď pomitni fiöletovi ščerbynkynapivrozplavlenoho pisku. Nabrav žmeniu zereneć i, roztulyvšy doloniu, pryklav jich dotoho miscia, de buly zobraženi zamazani fiöletovoju krejdoju nohy fihury duplexa. Rozterkiľka piščanych krycht po rysunku, hlianuv u viči duplexovi, strusnuv reštky pylu napidlohu, vidstupyv u hlyb zalu, potim rišuče pišov upered, nemovby vyrušyv kudyś daleko,vstupyv u centr fiöletovoji pliamy, chvylynu postojav, a todi zapliuščyv oči j, rozslabyvšymjazy, poviľno vpav. Tilo joho hlucho vdarylosia ob pidlohu. Poležavšy tak kiľka sekund,vin raptom pidchopyvsia, pidbih do stolu, schopyv ličyľnyk Hejhera i, trymajučy joho pe-red soboju, nače lichtar, pidijšov do došky. Jak tiľky roztrub čornoho cylindra nablyzyvsiado narysovanych krejdoju nih, prolunav raptovyj, tryvožnyj drib. Fizyk kiľka raziv nably-žav ličyľnyk do došky j vidvodyv joho nazad, povtoriujučy efekt dlia duplexa, jakyj pyľnostežyv za nym, potim poviľno povernuvsia do nioho j počav nablyžaty roztrub ličyľnykado joho oholenych stip.

Ličyľnyk zavurkotiv.Duplex vydav slabkyj zvuk, nemovby čymoś pochlynuvsia. Kiľka sekund, jaki vyda-

lysia Fizykovi vičnistiu, vin dyvyvsia jomu v viči bezdonnym blidym pohliadom. Potim —po čolu v Fizyka pokotylysia krapli potu — duplex raptom rozslabyv tors, zapliuščyv oči jbezsylo vidkynuvsia na uzholivja, vodnočas dyvno vyprostujučy vuzluvati paľčyky obochsvojich ruk. Jakuś chvylynu vin ležav tak, nače mertvyj, a todi raptom rozpliuščyv oči, sivi vpjavsia pohliadom u Fizykove oblyččia.

Toj kyvnuv holovoju, vidnis aparat na stil, vidštovchnuv nohoju došku j hlucho ky-nuv Kibernetykovi:

— Vin zrozumiv.— Ščo zrozumiv?.. — probeľkotav toj, pryholomšenyj cijeju nimoju scenoju.— Ščo povynen pomerty.Uvijšov Likar, hlianuv na došku, na rozsypani sklianysti ulamky, na tovaryšiv.— Ščo tut dijeťsia? — zapytav vin. — Ščo ce vse označaje?! — povtoryv iz hnivom.— Ničoho osoblyvoho. U tebe vže dvoje pacijentiv, — bajduže vidpoviv Fizyk, a koly

Likar pryholomšeno hlianuv na nioho, vziav zi stolu ličyľnyk i spriamuvav joho roztrubna vlasne tilo.

Ličyľnyk pronyzlyvo zastrekotiv — u materiäl kombinezona nabyvsia radiöaktyvnyjpyl. Likareve oblyččia počervonilo. Sekundu vin stojav neporušno j, zdavalosia, ot-ot po-špuryť ob pidlohu šprycem, jakyj trymav u ruci. Ta postupovo krov vidrynula jomu vidoblyččia.

— Tak? — skazav vin. — Harazd. Chodimo.Jak tiľky vony vyjšly, Kibernetyk vidrazu ž nakynuv zachysnyj chalat i počav kva-

plyvo prybyraty radiöaktyvni krychty. Vin vyviv iz stinnoji šafy napivavtomatyčnyj očys-nyk i pustyv joho pidčyščaty pliamu. Duplex nezvorušlyvo dyvyvsia na joho metušniu,kiľka raziv slabo pokašliav. Chvylyn čerez desiať Fizyk povernuvsia razom z Likarem —na niomu buv polotnianyj kostium, šyju j ruky vkryvaly tovsti zavoji bynta.

— Vže, — majže veselo skazav vin Kibernetykovi. — Ničoho strašnoho — peršyjstupiń, a može, j toho nemaje.

Likar i Kibernetyk zachodylysia pidvodyty duplexa, jakyj, zrozumivšy, čoho vony vidnioho chočuť, ustav i sluchniano vyjšov z laboratoriji.

— I naviščo vse ce bulo? — znyzav plečyma Kibernetyk.Vin nervovo chodyv iz kutka v kutok, tyciajučy u vsi ščilyny čornu mordočku

ličyľnyka Hejhera. Cokannia to posyliuvalosia, to znovu stychalo.— Pobačyš, — spokijno vidpoviv Fizyk. — Jakščo holova v nioho na misci — pobačyš.— Čomu ty ne nadiv zachysnyj kostium? Žaľ bulo chvylyny času?— Ja povynen buv prodemonstruvaty ce jakomoha prostiše, — skazav Fizyk. — Ja-

komoha pryrodniše, bez žodnych «domišok», rozumiješ?Vony zamovkly. Strilka stinnoho hodynnyka poviľno peresuvalasia. Narešti Kiber-

netyka počav zmahaty son. Fizyk, manipuliujučy paľciamy, jaki styrčaly z byntiv,nezhrabno zakuryv syharetu. Vvijšov Likar u zabrudnenomu chalati, liuto pidskočyv doFizyka:

— Ce ty! Ty! Ščo ty z nym zrobyv?!— A v čomu rič? — pidviv holovu Fizyk.— Vin ne choče ležaty! Nasylu dozvolyv perevjazaty sebe, veś čas ustaje j lize v dveri.

O, vin uže tut… — tychiše dodav Likar.Duplex uvijšov, nezhrabno nakuľhujučy. Po pidlozi za nym tiahnuvsia kineć bynta.— Ty ne možeš likuvaty joho sylomić, — cholodno skazav Fizyk, kynuv syharetu na

pidlohu j, rozdušyvšy jiji čerevykom, obernuvsia do Kibernetyka: — Nu ščo, viźmemokaľkuliator z navihacijnoji, ha? U nioho maxymaľna daľnisť extrapoliaciji.

Toj zdryhnuvsia, raptom prokynuvšyś, pidchopyvsia na rivni, chvylynu dyvyvsia nanioho kalamutnym pohliadom, a todi švydko vyjšov, zalyšyvšy dveri vidčynenymy. Likar

stojav posered laboratoriji, zasunuvšy v kyšeni chalata kulaky. Počuvšiji slabke čovhan-nia, vin obernuvsia, hlianuv na veletnia, jakyj poviľno nablyžavsia do nioho, j zitchnuv.

— Uže znaješ? — zapytav vin. — Uže znaješ, tak?Duplex kašlianuv.Inši troje spaly cilyj deń i prokynulysia, koly vže sutenilo. Vony vvijšly do bibliöteky,

očam jichnim vidkrylasia žachlyva kartyna. Stoly, pidloha, vsi viľni krisla buly zavalenikupamy knyžok, atlasiv, rozhornenych aľbomiv, sotni skreslenych arkušiv valialysia napidlozi, mišma z knyžkamy ležaly častyny pryladiv, koliorovi hraviury, bliašanky konser-viv, tarilky, optyčne sklo, aryfmometry, kotušky, do stiny bula prychylena doška, z jakojistikala voda, zmišana z krejdianym pylom, hrubyj šar zasochloho vapniakovoho poroškuvkryvav paľci, rukavy i naviť kolina Fizyka, Kibernetyka j Likaria. Vony sydily navprotyduplexa, zarosli, z počervonilymy očyma, j pyly kavu z velykych kuchliv. Poseredyni, tam,de raniše stojav stil, vysočiv karkas velykoho elektronnoho kaľkuliatora.

— Jak spravy? — zapytav Koordynator, vyrisšy raptom na porozi.— Prekrasno. My vže unifikuvaly tysiaču šistsot poniať, — vidpoviv Kibernetyk.Likar ustav. Na niomu šče j dosi buv bilyj chalat.— Vony mene do cioho prymusyly, — zitchnuv vin i pokazav na duplexa: — Duplex

oprominyvsia.— Oprominyvsia?! — Koordynator perestupyv porih. — Tobto jak?— Vin projšov po radiöaktyvnij pliami v prolomi stiny, — pojasnyv Fizyk i, vidsta-

vyvšy kuchoľ z nedopytoju kavoju, opustyvsia navkolišky bilia aparata.— U nioho vže na desiať procentiv bilych tileć menše, niž bulo sim hodyn tomu, —

skazav Likar. — Hiälinova deheneracija — zovsim jak u liudyny. Ja chotiv joho izoliuvaty,jomu potribnyj spokij, ale vin ne choče ležaty, bo Fizyk skazav jomu, ščo ce vse odno vžene dopomože.

— Ce pravda? — obernuvsia Koordynator do Fizyka. Toj, ne vidryvajučyś vid apa-rata, movčky kyvnuv.

— I vin uže pryrečenyj?.. — zapytav Inžener.Likar znyzav plečyma.— Ne znaju! Jakby ce bula liudyna, ja skazav by, ščo v nioho trydciať šansiv iz sta.

Ale ce ne liudyna. Vin stav trochy apatyčnym. Ta ce, možlyvo, vid utomy j bezsonnia.Jakby ja mih joho izoliuvaty…

— A naviščo? Adže ty j tak robyš z nym use, ščo chočeš, — skazav Fizyk, ne pover-tajučy holovy.

Vin i dali kopyrsavsia v aparati zabyntovanymy rukamy.— A z toboju ščo stalosia? — zapytav Koordynator.— Ja pojasniuvav jomu, jakym čynom vin oprominyvsia.— Tak dokladno ce jomu pojasniuvav?! — kryknuv Inžener.— Musyv.Chvylynu panuvala movčanka.— Stalosia te, ščo stalosia, — poviľno prokazav Koordynator. — Dobre ce čy pohano,

ale ce tak. Ščo ž teper? Ščo vy vže zjasuvaly?— Čymalo, — zahovoryv Kibernetyk. — Vin opanuvav uže masu našych symvoliv —

holovnym čynom matematyčnych. Teorija informaciji, možna skazaty, vže pozadu. Naj-hirše z elektryčnym pyśmom: bez speciäľnoho aparata my ne zmožemo navčytysia johočytaty, a v nas nemaje ni takoho aparata, ni času, ščob joho zmontuvaty. Pamjatajete ti

trubky, jaki styrčaly z jichnich til? Ce zvyčajnisińki prystroji dlia pyśma! Koly duplex zja-vliajeťsia na svit, jomu vidrazu ž ustavliajuť taku trubku — jak u nas kolyś prokoliuvalyvucha divčatkam… Z oboch bokiv velykoho tila v nych je elektryčni orhany, čerez te tulubtakyj masyvnyj! Ce ščoś na zrazok mozku j vodnočas plazmatyčnoji batareji, jaka peredajezariady bezposerednio pyšučomu «kanalovi». Bilia nioho kanal kinčajeťsia providkamyna «komiri», ale ce u vsich po-riznomu. Pysaty vony, zvyčajno, povynni včytysia. Cia ope-racija, jaka praktykujeťsia vže tysiači rokiv, — tiľky pidhotovčyj krok.

— Otže, vin. spravdi ne rozmovliaje? — zapytav Chimik.— Rozmovliaje! Toj kašeľ, jakyj vy čuly, i je joho movoju. Odne «kachy» — ce cile

rečennia, vymovlene z velykoju švydkistiu. My zapysaly joho na plivku — vono rozklada-jeťsia na spektr častot.

— On jak? Vychodyť, ce mova, jaka bazujeťsia na pryncypi častotnoji moduliacijizvukovych kolyvań?

— Skoriše šumiv. Vona bezzvučna. Zvukamy vony vyražajuť chiba svoji počuttia,emocijni stany.

— A ci elektryčni orhany — nevže ce jichnia zbroja?— Ne znaju. Ta my možemo joho zapytaty.Kibernetyk nachylyvsia, vytiah z-pomiž paperiv velykyj maliunok, na jakomu bulo

zobraženo vertykaľnyj rozriz duplexa, pokazav na dvoje vydovženych sehmentnych utvo-reń u joho seredyni i, nablyzyvšy rot do mikrofona, zapytav:

— Zbroja?Reproduktor, ustanovlenyj z inšoho boku, navproty duplexa, zastrekotiv. Duplex,

jakyj trochy pidnis svij maleńkyj tors, koly zajšly novi liudy, jakuś myť ne vorušyvsia,potim zakašliav.

— Zbroja — ni, — zaskrypiv reproduktor. — Čyslenni oberty planety — kolyś —zbroja.

Duplex kašlianuv.— Orhan-rudyment — biölogičnoji — evoliuciji — vtorynna — adaptacija — cyvili-

zacija, — mertvo, bez nijakoji intonaciji proskrypiv reproduktor.— Nu, nu, — burknuv Inžener. Chimik sluchav, zapliuščyvšy oči.— Otže, taky spravdi! — vychopylosia v Koordynatora. Ta vin tut že opanuvav sebe

j zapytav: — Ščo javliaje soboju jichnia nauka?— Z našoji točky zoru, vona dosyť-taky dyvna, — skazav Fizyk i pidvivsia z kolin. —

Nijak ne možu usunuty ce kliate skrypinnia, — obernuvsia vin do Kibernetyka. — Solidniznannia v haluzi klasyčnoji fizyky. Optyka, elektryka, mechanika v specyfičnomu pojed-nanni z chimijeju — ščoś na zrazok mechanochimiji. Tam u nych duže cikavi dosiahnen-nia.

— Nu?! — Chimik veś až podavsia vpered.— Podrobyci potim. U nas vse zafixovane, zaspokijsia. Vid cych vychidnych pozycij

my pišly v inšyj bik — do teoriji informaciji. Ale jiji vyvčennia v nych poza speciäľnymycentramy zaboroneno. Najhirše vyhliadaje jichnia atomistyka, osoblyvo jaderna chimija.

— Stryvaj — jak to zaboroneno? — zdyvuvavsia Inžener.— Prosto ne dozvoliajeťsia vesty taki doslidžennia — i kraj.— Chto ž jich zaboroniaje?— Ce skladne pytannia, i my šče malo ščo tut rozumijemo, — vtrutyvsia Likar. —

Najhirše my poky ščo orijentujemosia v jichnij suspiľnij dynamici.

— Meni zdajeťsia, ščo dlia jadernych doslidžeń jim ne vystačaje stymuliv, —zauvažyv Fizyk. — Vony šče ne vidčuvajuť energetyčnoho deficytu.

— Davajte speršu zakinčymo z odnym! Jak že vse-taky stojiť sprava z tymy zaboro-nenymy doslidženniamy?

— Sidajte, budemo rozpytuvaty dali, — skazav Kibernetyk.Koordynator nablyzyv oblyččia do mikrofona, ale Kibernetyk zupynyv joho:— Počekaj. Usia trudnisť u tomu, ščo čym skladniša konstrukcija rečennia, tym biľše

v kaľkuliatora rozsypajeťsia hramatyka. Krim toho, meni zdajeťsia, ščo analizator zvukivnedostatnio selektyvnyj. My často otrymujemo poprostu rebusy; a vtim, vy pobačyte ce jsami.

— Na planeti vas… bahato? — poviľno j vyrazno zapytav Fizyk. — Jaka dynamičnastruktura? Vas bahato… na planeti?

Reproduktor dviči klacnuv i zupynyvsia. Duplex dosyť dovho ne vidpovidav. Potimchrypko zakašliav.

— Dynamična struktura — podvijna. Zvjazok — podvijnyj, — zaburmotiv reproduk-tor. — Suspiľstvo — kerovane — centralizovano — vsia planeta.

— Prekrasno! — vyhuknuv Inžener.Jak i dvoje inšych novych učasnykiv rozmovy, vin buv duže zbudženyj. Fizyk, Likar

i Kibernetyk, može, čerez utomu, sydily neporušno, z bajdužymy oblyččiamy.— Chto keruje suspiľstvom? Chto na veršyni — odyn indyvid čy hrupa? — zapytav

Koordynator, nachyliajučyś do mikrofona.Reproduktor zatriščav, potim protiažno zahuv, i na paneli pryladu kiľka raziv blym-

nuv červonyj indykator.— Tak zapytuvaty ne možna, — kvaplyvo pojasnyv Kibernetyk. — «Na veršyni» —

ce perenosne značennia, i jomu nemaje vidpovidnyka v slovnyku kaľkuliatora. Začekaj, jasprobuju sam. — I vin nachylyvsia vpered: — Jak bahato vas pravyť suspiľstvom? Odyn?Kiľka? Velyke čyslo?

Reproduktor švydko zastrekotiv.— A chiba pravlinnia — ce ne perenosne značennia? — zapytav Koordynator.Kibernetyk pochytav holovoju.— Ce termin zi sfery teoriji informaciji, — ustyh vin vidpovisty, perš niž duplex za-

kašliav i reproduktor počav rozmireno vykydaty:— Odyn — kiľka — bahato — pravlinnia — nevidomo. Nevidomo, — povtoryv vin.— Tobto jak nevidomo? Ščo ce označaje? — zapytav zdyvovanyj Koordynator.— Zaraz dovidajemosia. Nevidomo tobi — čy nevidomo — nikomu — na planeti? —

skazav vin u mikrofon.Duplex vidpoviv, i kaľkuliator znovu vykynuv u reproduktor:— Zvjazok — dynamičnyj — podvijnyj. Vidomo — odne— isnuje. Vidomo — druhe

— ni.— Ničoho ne rozumiju! — Koordynator hlianuv na tovaryšiv. — A vy?— Počekaj, — skazav Kibernetyk, vdyvliajučyś u duplexa, jakyj poviľno šče raz na-

blyzyv oblyččia do svoho mikrofona j dviči kašlianuv.Kaľkuliator počav perekladaty:— Bahato obertiv planety — kolyś — upravlinnia centralizovane — rozpodilene.

Pauza. Odyn duplex — odne upravlinnia. Pauza. Sto trynadciať obertiv planety — tak.Pauza. Sto odynadciatyj obert planety — odyn duplex — pravlinnia — smerť. Pauza. Inšyj

odyn — upravlinnia — smerť. Pauza. Odyn — odyn — smerť. Pauza. Potim — odyn du-plex — upravlinnia — nevidomo — chto. Vidomo — centraľne — upravlinnia. Pauza.Nevidomo — chto — upravlinnia. Pauza.

— Tak, ce spravdi rebus, — zitchnuv Koordynator. — I ščo vy z cym robyte?— Ce zovsim ne rebus, — vidpoviv Kibernetyk. — Vin skazav, ščo do sto trynadcia-

toho roku, rachujučy vid siohodnišnioho dnia, v nych buv centraľnyj uriad, jakyj skla-davsia z kiľkoch indyviduumiv. «Upravlinnia centralizovane, rozpodilene». Potim na-stalo pravlinnia odynočok — ščoś na zrazok monarchiji čy tyraniji. V sto dvadciatomu isto odynadciatomu rokach — vony ličať vid siohodnišnioho dnia, teper u nych nuliovyjrik, — vidbulysia jakiś burchlyvi dvircevi perevoroty. Četvero volodariv zminylysia proti-ahom dvoch rokiv, jichnie pravlinnia kinčalosia smertiu, jasna rič, ne pryrodnoju. Potimzjavyvsia novyj pravyteľ, ale jim nevidomo, chto ce buv. Vony znaly, ščo vin isnuje, alechto konkretno, — ce bula tajemnycia.

— Anonimnyj volodar? — zdyvuvavsia Inžener.— Mabuť. Sprobujemo dovidatysia biľše. — I vin znovu obernuvsia do mikrofona:

— Teper vidomo, ščo odyn indyvid pravyť suspiľstvom, ale nevidomo, chto ce, tak? —zapytav vin.

Kaľkuliator nerozbirlyvo zachrypiv, duplex vidkašliavsia, nače myť povahavsia, po-tiv znovu kiľka raziv kašlianuv, i reproduktor vidpoviv:

— Ni. Ne tak. Pauza. Šistdesiat obertiv planety — vidomo, odyn duplex— centraľneupravlinnia. Pauza. Potim vidomo — žoden. Pauza. Nichto. Nichto — centraľne upra-vlinnia. Tak vidomo. Nichto — upravlinnia. Pauza.

— Teper i ja vže ničoho ne rozumiju, — pryznavsia Fizyk. Kibernetyk sydiv, schy-lyvšyś nad pryladom i prykusyvšy hubu.

— Stryvajte. Zahaľna informacija taka, ščo nemaje centraľnoji vlady? Tak? — zapy-tav vin u mikrofon. — A reaľnisť taka, ščo centraľna vlada isnuje. Tak?

Kaľkuliator peremovliavsia z duplexom, vydajučy strekotlyvi zvuky. Vsi čekaly, po-vernuvšy holovy do reproduktora.

— Taka pravda. Tak. Pauza. Chto informacija — je centraľne upravlinnia, toj — je,nemaje. Chto informacija taka — toj je, nemaje. Toj — kolyś je — potim nemaje.

Usi movčky perezyrnulysia.— Chto hovoryť, ščo isnuje vlada, sam perestaje isnuvaty. Tak vin skazav? —

napivholosno zapytav Inžener.Kibernetyk poviľno kyvnuv holovoju.— Ale ž ce nemožlyvo! — vyhuknuv Inžener. — Adže vlada povynna maty svoju

rezydenciju, vona povynna vydavaty ukazy, zakony, povynni isnuvaty jiji vykonavči or-hany, ijerarchično nyžči, armija — adže my zustričalysia z jichnimy ozbrojenymy…

Fizyk poklav ruku jomu na pleče. Inžener zmovk. Duplex išče jakuś chvylynu pokaš-liuvav. Zelene oko kaľkuliatora švydko zatrepetalo, vin veś zahuv. Reproduktor zahovo-ryv:

— Informacija — podvijna. Pauza. Odna informacija chto — toj je. Pauza. Druhainformacija — chto — toj kolyś je, potim nemaje. Pauza.

— Isnuje informacija, jaka blokujeťsia? — zapytav u mikrofon Fizyk. — Tak? Chtostavyť zapytannia z haluzi cijeji informaciji — tomu zahrožuje smerť, tak?

Znovu po toj bik pryladu počulysia skryp reproduktora j pokašliuvannia duplexa.

— Ni. Ne tak. Pauza, — vidpoviv kaľkuliator svojim bajdužym holosom. Vin roz-mireno vidokremliuvav slova odne vid odnoho. — Chto kolyś je, potim nemaje — toj nesmerť. Pauza.

Usi zitchnuly.— Otže, ne pokarannia smertiu? — vyhuknuv Inžener. — Zapytaj joho, ščo vony

robliať z takymy? — poprosyv vin Kibernetyka.— Bojusia, ščo cioho ne vdasťsia zrobyty, — vidpoviv Kibernetyk, ta Koordynator j

Inžener napoliahaly na svojemu, i todi vin zdavsia: — Harazd. Jak chočete. Ale ja ne vid-povidaju za rezuľtat. Ščo čekaje toho, chto rozpovsiudžuje blokovanu informaciju? — za-pytav vin u mikrofon.

Chryplyvyj diälog kaľkuliatora z duplexom, jakyj bezvladno ležav na pidlozi, tryvavdosyť dovho. Narešti reproduktor zahovoryv:

— Toj, chto taka informacija inkorporovanyj samokerovana hrupa nevidomyj stupińimovirnisť deheneracija meža. Pauza. Kumuliatyvnyj efekt brak terminu adaptacija takaneobchidnisť boroťba spoviľnennia syly potenciäl brak terminu pauza. Nevelyka kiľkisťobertiv planety smerť pauza.

— Ščo vin skazav? — obernulysia do Kibernetyka Chimik, Koordynator j Inžener.Toj znyzav plečyma:— Ujavlennia ne maju. Ja vam kazav, ščo ce beznadijno. Nadto skladna problema.

Upered treba posuvatysia postupovo. Ja zdohadujusia, ščo doli takoho indyvida ne poza-zdryš. Joho čekaje peredčasna smerť, ostannie rečennia bulo dosyť nedvoznačne, ale jakyjmechanizm usioho cioho procesu, ja ne znaju. Jakiś samokerovani hrupy. Jasna rič, izpryvodu cioho možna buduvaty rizni hipotezy, ale doviľnych kombinacij z mene, mabuť,dovoli.

— Harazd, — skazav Inžener, — todi zapytaj joho pro toj zavod na pivnoči.— Vže zapytuvaly, — vidpoviv Fizyk. — Ce tež duže skladna sprava. Ščodo cioho v

nas taka teorija…— Čomu teorija!? Chiba vin ne vidpoviv vam vyrazno?! — vtrutyvsia Koordynator.— Ni, bo ce tež torkajeťsia javyšč vyščoho poriadku» Ščo ž do samoho zavodu, to

joho pokynuly v toj periöd, koly vin povynen buv rozpočaty davaty produkciju. Ce myznajemo absoliutno točno. Važče zjasuvaty pryčyny, čomu ce stalosia. Rokiv pjatdesiattomu vony uchvalyly plan biölogičnoji rekonstrukciji. Perebudova funkciji tila — a može,j formy, — ce temna istorija. Majže vse naselennia planety protiahom kiľkoch rokiv bulopiddane seriji operacij. Išlosia, jak meni zdajeťsia, pro perebudovu ne stiľky todišniohopokolinnia, skiľky nastupnych, čerez skerovani mutaciji heneratyvnych klityn. Tak myce sobi pojasniujemo. V haluzi biölogiji porozuminnia — duže skladna sprava.

— Jakoju mala buty cia perebudova? V jakomu napriamku? — zapytav Koordynator.— Cioho zjasuvaty nam ne vdalosia, — vidpoviv Fizyk.— Nu, deščo my vse ž taky znajemo, — ne pohodyvsia z nym Kibernetyk. — Biölo-

gija, zokrema vyvčennia žyttievych procesiv, na vidminu vid inšych haluzej nauky, nosyťu nych svojeridnyj, tak by movyty, doktrynerśkyj charakter. — Vychodiačy z toho, ščojichni viruvannia — ce skoriše systema vymoh i pravyl, jaki stosujuťsia nedovhoho žyttia,systema, pozbavlena transcedentaľnych elementiv.

— A vony nikoly ne viryly v jakohoś tvorcia? — zapytav Koordynator.— Nevidomo. Zrozumij, taki abstraktni poniattia, jak vira, boh, moraľ, duša, vzahali

nemožlyvo unifikuvaty v mežach kaľkuliatora. My zmušeni zadavaty bezlič konkretnych

zapytań i z ciloji masy vidpovidej, neporozumiń, častkovoho perekryttia značeń namaha-jemosia lyše vyvesty osmyslenu j uzahaľnenu extrapoliaciju. Po-mojemu, te, ščo Likarnazyvaje religijeju, — prosto tradycija, istoryčno našarovani zvyčaji, rytualy.

— Ale ščo spiľnoho može maty religija čy tradycija z biölogičnymy doslidženniamy?— zapytav Inžener.

— Same cioho my j ne zmohly zjasuvaty. Ta zvjazok, v usiakomu razi, isnuje, i tocilkom očevydnyj.

— Može, jšlosia pro te, ščo vony namahalysia prystosuvaty dejaki biölogični fakty dosvojich viruvań čy zaboboniv?

— Ni, tut jakaś značno skladniša istorija.— Vernimosia do suti spravy, — skazav Koordynator. — Jaki buly naslidky vtilennia

v žyttia toho biölogičnoho planu?— A taki, ščo na svit počaly zjavliatysia indyvidy z neodnakovoju kiľkistiu očej abo

j zovsim bezoki, nezdatni do žyttia, spotvoreni, beznosi, a takož velyka kiľkisť psychičnonepovnocinnych.

— Ach! Naš duplex i ti, inši!— Tak. Mabuť, teorija, na jaku vony spyralysia, vyjavylasia chybnoju. Vprodovž

kiľkanadciatioch rokiv zjavylysia tysiači skaličenych, deformovanych mutantiv —tragični plody cioho experymentu vony požynajuť šče j siohodni.

— Vid cioho planu vony, zvyčajno, vidmovylysia?— My naviť ne zapytuvaly pro ce, — pryznavsia Kibernetyk. I obernuvsia do mikro-

fona: — Plan biölogičnoji rekonstrukciji — čy isnuje vin šče j dosi? Jake joho majbutnie?Kaľkuliator, poskrypujučy, jakuś chvylynu nemovby sperečavsia z duplexom, jakyj

vydavav slabke pokašliuvannia.— Može, jomu nedobre? — tycho zapytav Koordynator Likaria.— Ni, jomu krašče, niž ja spodivavsia. Vin stomlenyj, ale dosi nizaščo ne chotiv vyjty

zvidsy. Ja naviť perelyvannia krovi ne možu jomu zrobyty, bo krov našoho duplexa, oče-vydno, osadyť joho červoni tiľcia…

— Css! — cyknuv Fizyk.Reproduktor zachrypiv:— Plan — je, nemaje. Pauza. Teper — plan kolyś — ne buv. Pauza. Teper — mutaciji

— chvoroba. Pauza. Informacija pravdyva — plan buv — teper nemaje.— Ne vlovyv, — pryznavsia Inžener.— Vin kaže, ščo nyni zaperečujeťsia isnuvannia cioho planu — bucimto joho vzahali

nikoly ne isnuvalo, a mutaciji bucimto — vyd chvoroby. Naspravdi plan bulo vprovadženov žyttia, a potim joho vidkynuly, ne bažajučy vyznaty pered zahalom svojeji porazky.

— Chto?— Cia jichnia nibyto neisnujuča vlada.— Stryvajte, — zdyvuvavsia Inžener, — jak že ce? Z toho času, jak perestav isnuvaty

ostannij anonimnyj volodar, u nych počalosia ščoś na zrazok «epochy anarchiji», tak?Chto ž todi vprovadžuvav u žyttia cej plan?

— Ty ž čuv sam. Joho nichto ne vprovadžuvav — nijakoho planu ne bulo. U vsi-akomu razi, tak nyni povsiudno stverdžujuť.

— Nu harazd, ale todi, pjatdesiat čy skiľkyś tam rokiv tomu?— Todi stverdžuvaly ščoś zovsim inše.— Ni, ce nemožlyvo zbahnuty!

— Čomu? Ty dobre znaješ, ščo j u nas, na Zemli, isnujuť pevni javyšča, pro jaki nezavedeno hovoryty pryliudno, choča pro nych usim vidomo. Napryklad, u sferi tova-ryśkoho žyttia, jake bulo b nemožlyve bez pevnoji dozy prykydiv. Te, ščo v nas ne je vy-značaľnym, a druhoriadnym, u nych — holovnyj faktor.

— Use ce strašenno zaplutane j malojmovirne, — zitchnuv Inžener. — A jake vidno-šennia do cioho maje toj zavod na pivnoči?

— Vin povynen buv vyrobliaty jakuś produkciju, povjazanu z vtilenniam cioho planuv žyttia, — može, aparaturu dlia operacij abo objekty, jaki jim samym ne buly potribni,ale jaki nibyto mohly znadobytysia majbutnim «rekonstrujovanym» pokolinniam. Ta cetiľky moji zdohady, — z prytyskom movyv Kibernetyk, — a ščo vony naspravdi zbyralysiatam vyrobliaty, nam nevidomo.

— Takych zavodiv, mabuť, povynno bulo buty biľše?— Zavodiv, pochidnych biölogičnoho planu, kiľkisť mala— čy velyka? Jak bahato?

— zapytav Kibernetyk.Duplex vidkašliavsia, i kaľkuliator majže zrazu ž vidpoviv:— Nevidomo. Zavody — jmovirno bahato. Pauza. Informacija — žodnych zavodiv.— Ce, odnak, jakeś suspiľstvo… strachitlyve! — vyhuknuv Inžener.— Čomu? Ty ščo, nikoly ne čuv pro vijśkovu tajemnyciu abo ščoś podibne?— Jaka energija ruchaje ci zavody? — obernuvsia Inžener do Kibernetyka, ale ska-

zav ce tak blyźko vid mikrofona, ščo kaľkuliator vidrazu ž pereklav joho zapytannia.Reproduktor chvylynu pohuv, a todi prodeklamuvav:— Neorhan termin vidsutnij biö biö pauza entropija konstanta biö systema. — Rešta

sliv potonula v narostajučomu hudinni.Na paneli spalachnulo červone svitlo.— Prohalyny v slovnyku, — pojasnyv Kibernetyk.— Davaj uvimknemo joho polivalentno, — zaproponuvav Fizyk.— Naviščo? Ščob vin počav bazikaty, jak šyzofrenik?— Može, vdasťsia biľše zrozumity.— Pro ščo mova? — pocikavyvsia Likar.— Vin choče zmenšyty selektyvnisť kaľkuliatora, — pojasnyv Kibernetyk. — Koly

spektr značeń jakohoś slova nedostatnio hostryj, kaľkuliator vidpovidaje, ščo termin vid-sutnij. Jakščo ja vvimknu joho polivalentno, vin udasťsia do kontaminaciji — stvoriuva-tyme slovesni hibrydy, jakych nemaje v žodnij liudśkij movi.

— V takyj sposib my nablyzymosia do joho movy, — napoliahav na svojemu Fizyk.— Buď laska. Možemo sprobuvaty.Kibernetyk peremknuv šteker. Koordynator hlianuv na duplexa, jakyj ležav iz za-

pliuščenymy očyma. Likar pidijšov do nioho, kiľka chvylyn ohliadav joho i, ne skazavšyni slova, povernuvsia na svoje misce.

Koordynator skazav u mikrofon:— Na pivdeń vid cioho miscia— tut — je dolyna. Tam — velyki budivli, v budivliach

skelety, dovkola, v grunti — mohyly. Ščo ce?— Začekaj, mohyly ničoho ne označajuť. Kibernetyk prytiahnuv do sebe hnučku

stijku mikrofona.— Na pivdni — architekturna konstrukcija, bilia neji — v otvorach u grunti —

mertvi tila. Mertvi duplexy. Ščo ce označaje?Cioho razu kaľkuliator trochy dovše obminiuvavsia z duplexom skrehotlyvymy

zvukamy. Liudy pomityly, ščo mašyna vperše movby sama vid sebe zapytuvala pro ščośšče raz, narešti zvernenyj do nych reproduktor monotonno povidomyv:

— Duplex — fizyčna pracia — ni. Pauza. Elektryčnyj orhan — pracia — tak, aleaxeleroinvoliucija — deheneracija — zlovžyvannia. Pauza. Pivdeń — ce ekzemplifikacijasamokerovanoji prokrustyky. Pauza. Suspiľna izoliacija — ne syla, ne prymus. Pauza.Dobroviľnisť. Pauza. Mikroadaptacija hrupy — centrosamotiah i produkcija tak ni.Pauza.

— Nu ščo, zadovolenyj? — Kibernetyk serdyto hlianuv na Fizyka. — «Centrosamo-tiah», «antysmerť», «biösočamykannia». Ja tobi ščo kazav? Buď laska, maješ. Teper robyščoś iz cym.

— Ne hariačkuj, — skazav Fizyk. — Ce maje ščoś spiľne z prymusovoju praceju.— Nepravda. Vin skazav «ne syla, ne prymus», «dobroviľnisť».— Nu, todi zapytajemo šče raz. — Fizyk pidtiahnuv do sebe mikrofon. — Nezrozu-

milo, — skazav vin. — Skažy — duže prosto — ščo na pivdni v dolyni? Kolonija? Hrupazasudženych? Izoliacija? Vyrobnyctvo? Jake vyrobnyctvo? Chto vyrobliaje? Ščo? I na-viščo? Z jakoju metoju?

Kaľkuliator znovu peremovliavsia z duplexom chvylyn iz pjať, a todi zahovoryv:— Izolomikrohrupa — dobroviľnisť — interzčeplennia — prymus — ni. Pauza. Ko-

žen duplex — protyhra — izolomikrohrupa. Pauza. Holovnyj zvjazok — centraľnyj samo-tiah. Pauza. Zvjazok — hnivysť. Pauza. Chto vyna — toj pokarannia. Pauza. Chto poka-rannia — toj izolomikrohrupa — dobroviľnisť. Pauza. Ščo take izolomikrohrupa? Pauza.Interzvjazky zvorotni; napivindyviduaľni — zčeplennia — hnivysť — samociľ — hnivysť— samociľ. Pauza. Sociöpsychocyrkuliacija — vnutrišnia antysmerť. Pauza.

— Stijte! — kryknuv Kibernetyk, bačačy, ščo inši nespokijno zavorušylysia. — Ščoce označaje — «samociľ?» Jaka ciľ?

— Samoci…linnia, — proburkotiv kaľkuliator, jakyj cioho razu vzahali ne zver-nuvsia do duplexa.

— Aha! Instynkt samozberežennia! — vyhuknuv Fizyk, a kaľkuliator kvaplyvo po-jasnyv:

— Instynkt samozberežennia. Tak. Tak.— Ty chočeš skazaty, ščo rozumiješ, pro ščo vij hovoryť?! — pidchopyvsia z miscia

Inžener.— Ne znaju, čy rozumiju, ale zdohadujusia, — mova jde pro jakyjś riznovyd jichnioji

systemy pokarań. Očevydno, ce jakiś mikrosuspiľstva, avtonomni hrupy, kotri, tak bymovyty, navzajem trymajuť odni odnych u postijnomu strachu.

— Tobto jak? Bez ochorony? Bez nahliadačiv?— Tak. Adže vin skazav cilkom vyrazno, ščo nijakoho prymusu ne isnuje.— Ce nemožlyvo!— Čomu ž? Ujavy sobi dvoch liudej: v odnoho je sirnyky, a v druhoho korobka. Vony

možuť nenavydity odyn odnoho, ale vohoń vykrešuť tiľky razom. Hnivysť — ce hniv inenavysť čy ščoś blyźke do cioho. Tomu kooperacija v hrupi vynykaje zavdiaky zvorotnymzvjazkam, jak u mojemu prykladi, ale, zvisna rič, ne tak prosto! Prymus narodžujeťsiajakoś sam soboju — joho stvoriuje vnutrišnie stanovyšče hrupy.

— Nu harazd, ale ščo vony tam robliať? Ščo vony tam robliať? Chto ležyť u tychmohylach? I čomu?

— Ty čuv, ščo skazav kaľkuliator? «Prokrustyka»! Očevydiačky, ce pochidne vid

prokrustovoho loža.— Durnyci! Zvidky duplex čuv pro Proskrusta?!— Kaľkuliator, a ne duplex! Vin vyšukuje najblyžči poniattia vidpovidno do rezo-

nansu v semantyčnomu spektri! Tam, u cych hrupach, zaprovadženo vysnažlyvu praciu.Možlyvo, vona ne maje nijakoji mety j nijakoho sensu — vin skazav «produkcija tak ni»— otže, vony ščoś produkujuť, povynni ce robyty, bo ce taka pokara.

— Čomu povynni? Chto jich do cioho prymušuje, jakščo tam nemaje nijakoji ocho-rony?!

— Jakyj že ty vpertyj! Z pryvodu tijeji produkciji ja, može, j pomyliajusia, ale prymusvyplyvaje z sytuaciji. Ty ščo, nikoly ne čuv pro prymusovi sytuaciji? Skažimo, na potopa-jučomu korabli variäntiv vyboru poriatunku duže malo — može, pid nohamy v nych usežyttia paluba takoho korablia?.. Oskiľky fizyčna pracia, a nadto pracia vysnažlyva, zav-daje jim škody, to tut vidbuvajeťsia jakeś «biözamykannia», skažimo, v mežach elektryč-noho orhana.

— Vin skazav «biösociözamykannia». Ce, mabuť, ščoś inše.— Ale ščoś blyźke do cioho. V hrupi isnuje zčeplennia — vzajemne prytiahannia,

tobto hrupa čomuś polyšena sama na sebe, izoliovana vid suspiľstva.— Ce duže tumanno. Ščo ž vony tam use-taky robliať?— Nu jak že ja možu ce tobi skazaty jasniše? Ja znaju stiľky ž, jak i ty. Adže nepo-

rozuminnia j zmiščennia značeń nakladajuťsia odne na odne — ne tiľky z našoho boku,ale točnisińko tak samo j miž kaľkuliatorom i duplexom — z druhoho! Može, v nych isnujespeciäľna naukova dyscyplina — «prokrustyka», teorija dynamiky takych hrup! Vony za-zdalehiď planujuť typ dij, konfliktiv i vzajemnych prytiahań u jiji sferi, funkciji rozpodi-leni j zaplanovani tak, ščob utvorylasia svojeridna rivnovaha, obmin, cyrkuliacija hnivu,strachu, nenavysti, ščob ci počuttia zliutovuvaly jich i vodnoraz ščob vony ne mohly znajtyspiľnoji movy z kymoś poza hrupoju…

— Ce tvoji vlasni variäciji na temu šyzofreničnoji majačni kaľkuliatora, ale zovsimne pojasnennia! — vyhuknuv Chimik.

— Vin strašenno stomlenyj, — skazav Likar. — Šče odne-dvoje zapytań, ne biľše.Chto choče jich zadaty?

— Buď laska, možeš zajniaty moje misce. Može, v tebe pide krašče.Jakuś chvylynu panuvala tyša.— Ja, — ozvavsia narešti Koordynator. — Zvidky ty dovidavsia pro nas? — kynuv u

mikrofon.— Informacija — meteoryt — korabeľ, — vidpoviv za chvylynu kaľkuliator, obmi-

niavšyś kiľkoma korotkymy, chrypkymy zvukamy z duplexom. — Korabeľ — inšoji pla-nety — kosmične vyprominiuvannia — deheneracija istot. Pauza. Spryčyniajuť smerť.Pauza. Sklianysta izoliacija z metoju likvidaciji. Pauza. Observatorija. Pauza. Hurkit.Zdijsnyv — pelenguvannia — napriamok zvuku — džerelo hurkotu — fokus popadań ra-keta. Pauza. Pišov, koly nič. Pauza. Čekav — Zachysnyk vidkryv inkapsuliaciju. Vvijšov.Tut. Pauza.

— Oholosyly, ščo vpav korabeľ z jakymyś čudovyśkamy, ehe ž? — zapytav Inžener.— Tak. Ščo my deheneruvaly pid vplyvom kosmičnoho vyprominiuvannia. I ščo vony

majuť namir zamknuty nas, otočyty cijeju sklianystoju masoju. Za zvukom vin zapelen-guvav napriam obstrilu, vyznačyv ciľ i takym čynom znajšov nas.

— Ty ne bojavsia čudovyśk? — kynuv Koordynator u mikrofon.

— «Ne bojavsia» — ce ničoho ne označaje. Chvylynku, jake tam bulo slovo? Aha,hnivysť. Može, vin tak pereklade.

Kibernetyk povtoryv svoje zapytannia chymernym žarhonom kaľkuliatora.— Tak, — majže vidrazu ž vidpoviv reproduktor. — Tak. Ale — šans — odyn na

miľjon obertiv planety.— Ce zrozumilo. Kožen iz nas pišov by, — kyvnuv holovoju Fizyk.— Ty chočeš zalyšytysia z namy? My — vylikujemo tebe. Smerti ne bude, — poviľno

skazav Likar. — Ty zalyšyšsia u nas?— Ni, — vidpoviv reproduktor.— Ty chočeš pity? Chočeš povernutysia — do svojich?— Povernennia — ni, — vidpoviv reproduktor. Liudy perezyrnulysia.— Ty spravdi ne pomreš! My tebe spravdi vylikujemo! — vyhuknuv Likar. — Skažy,

ščo ty chočeš zrobyty, koly budeš zdorovyj?Kaľkuliator zaskrypiv, duplex vidpoviv odnym zvukom, takym korotkym, ščo joho

ledve bulo čuty.— Nuľ, — movby vahajučyś, vidpoviv reproduktor. I za chvylynu dodav, niby ne

zovsim buv upevnenyj, ščo joho pravyľno zrozumily: — Nuľ. Nuľ.— Ne choče zalyšatysia, povertatysia — tež, — burknuv Chimik. — Može, vin…

majačyť?Usi hlianuly na duplexa. Joho blido-holubi oči zastyhlo vtupylysia v nych. Sered za-

paloji raptom tyši bulo čuty joho poviľne, hluche dychannia.— Dosyť, — skazav Likar, pidvodiačyś. — Vyjdiť usi.— A ty?— Zaraz pryjdu. Ja dviči pryjmav psychedryn i možu z nym išče chvylynku posydity.Koly liudy pidvelysia j rušyly do dverej, maleńkyj tors duplexa, jakyj dosi niby pid-

trymuvala jakaś nevydyma opora, nespodivano zlamavsia — oči joho zapliuščylysia, ho-lova bezsylo zakynulasia nazad.

— Posluchajte, dosi veś čas rozpytuvaly tiľky my, a čomu vin ni pro ščo ne zapytavnas? — schamenuvsia v korydori Inžener.

— Čomu ž, raniše j vin pytav, — vidpoviv Kibernetyk. — Pro vidnosyny, jaki panujuťna Zemli, pro našu istoriju, pro rozvytok astronavtyky — šče za jakojiś pivhodyny do toho,jak vy pryjšly, vin hovoryv značno biľše.

— Mabuť, i spravdi duže oslab.— Napevne. Vin distav velyku dozu oprominennia, podorož čerez pusteliu, mabuť,

dobriače stomyla joho, tym pače ščo vin uže ne molodyj.— Jak dovho vony žyvuť?— Blyźko šistdesiatioch obertiv planety, tobto trochy menše šistdesiatioch našych

rokiv. Edem obertajeťsia dovkola Soncia švydše, niž Zemlia.— Jak vony žyvliaťsia?— Dosyť svojeridno. Zdajeťsia, evoliucija prochodyla tut inakše, niž na Zemli. Vony

možuť bezposerednio zasvojuvaty dejaki neorhanični rečovyny.— Ce spravdi svojeridno, — skazav Inžener.— Aha, grunt, jakyj vynis toj, peršyj! — raptom zdohadavsia Chimik.Vony zupynylysia.— Tak, ale v takyj sposib vony žyvylysia tysiačolittia tomu. Teper, za normaľnych

umov, tak nichto ne čynyť. Ci tonki čaši na rivnyni — ščoś na zrazok jichnich «akumuli-atoriv produktiv».

— Nevže ce j spravdi žyvi stvorinnia?— Ne znaju. V usiakomu razi, vony vybirkovo vytiahujuť z hlybyny gruntu rečovyny,

jaki služať duplexam za požyvu, i nakopyčujuť jich u «čaši». Jich bahato, j vony riznychvydiv.

— Tak, napevne, duplexy zmušeni jich rozvodyty čy, točniše, obrobliaty, — skazavChimik. — Na pivdni my bačyly cili plantaciji cych «čaš». Ale čoho toj, ščo zabravsia vraketu, kopyrsavsia v hlyni?

— Bo pislia zachodu soncia čaši vtiahujuťsia pid grunt.— Ale ž hlyny vse odno bulo skriź biľš, niž dosyť, a vin vybrav akurat tu, ščo v raketi.— Može, tomu, ščo vona bula rozpušena, a vin — holodnyj. My ne hovoryly pro ce z

našym… astronomom. Možlyvo, toj duplex i spravdi vtik z dolyny na pivdni…— Liubi moji, jdiť uže spaty, — obernuvsia Koordynator do Fizyka j Kibernetyka, —

a my zajmemosia dilom. Skoro dvanadciať.— Dvanadciať noči?— Nu zvyčajno. Ja baču, ty vže zovsim zhubyv lik časovi?— Nu, za takych umov…Pozadu zalunaly čyjiś kroky. Z bibliöteky vyjšov Likar. Usi zapytlyvo hlianuly na

nioho.— Spyť, — skazav vin. — Ale spravy joho kepśki. Koly vy vyjšly, ja vže buv naviť

podumav… — Vin ne dokinčyv.— Ty z nym biľše ne rozmovliav?— Rozmovliav. Tobto… rozumijete, meni zdalosia, ščo ce vže kineć, i ja zapytav joho,

čy ne zmohly b my dlia nych ščoś zrobyty. Dlia vsich.— Nu j ščo ž vin tobi vidpoviv?— Nuľ, — poviľno povtoryv Likar, i vsim raptom zdalosia, ščo vony čujuť mertvyj

holos kaľkuliatora.— Idiť uže spaty, — skazav Koordynator pislia nevelykoji pauzy. — Ale ja šče choču

skorystatysia tym, ščo my tut usi razom, i zapytaty vas: budemo startuvaty čy ni?— Tak, — šdpoviv Inžener.— Tak, — majže vodnočas vymovyly Fizyk i Chimik.— Tak, — pryjednavsia do nych Kibernetyk.— A ty? Movčyš? U taku chvylynu? — obernuvsia Koordynator do Likaria.— Ja rozmirkovuju. Rozumijete, meni šče nikoly ne bulo tak cikavo…— Rozumiju, tebe cikavylo, jak jim možna dopomohty. Ale teper ty vže znaješ, ščo…— Ni. Ne znaju, — tycho skazav Likar.

14Čerez hodynu po vidkynutij kryšci vantažnoho liuka zjichav Zachysnyk. Inžener zu-

pynyv joho za dvisti metriv vid sklianystoji stiny, jaka schodylasia vhori, nače nedobudo-vane sklepinnia, i vziavsia do roboty. Piťma hihantśkymy strybkamy tikala v hlyb pusteli.Jaskraviši za sonce, hrymuči batohy roztynaly dzerkaľnu stinu, plyty, jaki sočylysiažarom, padaly na grunt, bilyj dym klubočyvsia nad piskom. Inžener zalyšav šmatky bu-diveľnoho materiälu, ščob vony ocholonuly, j dali šmahav anihiliatorom, vyrubujučy usklepinni vikna, z jakych stikaly vohnenni civky. V kalamutnij, napivprozorij oboloncivynykaly nyzky čotyrykutnych dirok, i v nych blyskaly krynyci zorianoho neba. Dym klu-bamy stelyvsia po pisku, v žylach sklianystoho kolosa ščoś postohnuvalo, triščalo, ulamkyzatiahuvalo temnym žarom; narešti Zachysnyk pidjichav zadom do rakety. Inžener z vid-stani vymiriuvav radiöaktyvnisť ulamkiv. Ličyľnyky zasterežlyvo huly.

— Nam dovelosia b čekaty ščonajmenše čotyry doby, — konstatuvav Koordynator,— ale my pustymo tudy Čornoho j očyščuvačiv.

— Tak, radiöaktyvnisť velyka tiľky na poverchni. Syľnyj strumiń pisku pid tyskomdasť jij rady. A ulamky treba zibraty v odnomu misci j zakopaty.

— Možna b povantažyty jich u vidstijnyk na kormi. — Koordynator zamysleno dy-vyvsia na vyšnevyj vidblysk rujin, ochoplenych vohnem.

— Ty tak hadaješ? Naviščo? — zdyvuvavsia Inžener. — Nam ce ničoho ne dasť, tiľkyzajvyj balast.

— Ja voliv by ne zalyšaty tut svojich radiöaktyvnych slidiv… Vony ne znajuťatomnoji energiji, j krašče, ščob vony jiji j ne znaly.

— Može, ty j maješ raciju, — burknuv Inžener. — Edem… — dodav vin za chvylynu,— Znaješ, peredi mnoju počynaje vymaliovuvatysia jakaś kartyna. Pislia toho, ščo roz-poviv duplex, cej astronom, točniše… kaľkuliator… Vona žachlyva…

— Tak, — poviľno kyvnuv holovoju Koordynator. — Jakeś hranyčne, poslidovnezlovžyvannia teorijeju informaciji, až volossia dyba staje. Vyjavliajeťsia, vona može butyznariaddiam tortur, nabahato strachitlyvišych, niž usi fizyčni muky, ty ce rozumiješ? Se-lekcija, haľmuvannia, blokuvannia informaciji — v takyj sposib i spravdi možna kuľty-vuvaty jakuś geometryčno točnu, žachlyvu «prokrustyku», jak skazav kaľkuliator.

— Jak ty hadaješ, vony… vin ce rozumije?— Tobto jak? A, ty maješ na uvazi, čy vvažaje vin takyj stan normaľnym? Nu, v

pevnomu rozuminni, mabuť, tak, bo ničoho inšoho vin ne znaje. Choča vin posylavsia najichniu davniu istoriju — tyraniv, speršu zvyčajnych, potim «anonimnych», — otže, vinvolodije masštabom dlia porivniaj, nia. Tak, bez sumnivu, bo jakby jomu ne bulo z čymporivniuvaty, to vin ne zumiv by nam pro vse ce rozpovisty.

— Jakščo apeliuvannia do tyraniji daje jomu zmohu zhadaty pro «krašči časy», to…diakuju…

— I vse ž taky. Ce do pevnoji miry logičnyj šliach rozvytku. Jakomuś čerhovomutyranovi, vydno, siajnula dumka, ščo osobysta anonimnisť pry isnujučij systemi upra-vlinnia bude vyhidnišoju. Suspiľstvo, ne majučy zmohy skoncentruvaty opir, spriamuvatysvoji voroži počuttia na konkretnu osobu, staje jakojuś miroju moraľno rozzbrojenym.

— Ach, on jak ty ce rozumiješ? Bezlykyj tyran, tak?— Možlyvo, ce chybna analogija, ale po jakomuś časi, koly sklalysia teoretyčni os-

novy cijeji jichnioji «prokrustyky», chtoś iz joho nastupnykiv pišov išče dali, likviduvav

— ne naspravdi, zvyčajno — naviť svoje «inkohnito», skasuvav samoho sebe, samu sys-temu pravlinnia. Pevna rič, tiľky v sferi poniať, sliv, publičnych vyslovliuvań…

— Ale čomu tut nemaje nijakych vyzvoľnych ruchiv? Cioho ja ne možu zrozumity!Naviť jakščo vony karajuť svojich «zločynciv», pomiščajučy jich v avtonomni, izoliovanihrupy, to pry vidsutnosti buď-jakoji ochorony, nahliadu, zovnišnioho nasyľstva možlyviindyviduaľni vteči, ba naviť orhanizovanyj opir.

— Ščob mohla vynyknuty orhanizacija, dlia cioho povynni isnuvaty zasoby vzajemo-rozuminnia. — Koordynator vysunuv čerez laz baštočky vičko ličyľnyka Hejhera, triskjakoho, zdavalosia, potrochu vtychav. — Zverny uvahu: pevni javyšča u nych vzahali nepozbavleni nazvy čy zvjazku z inšymy, ale i nazvy, i zvjazky, jaki vydajuťsia za spravžni,— ce masky. Spotvorennia, vyklykani mutacijamy, nazyvajuťsia epidemijeju jakojiś chvo-roby; te ž same, mabuť, vidbuvajeťsia j z usim inšym. Ščob pidkoryty svit, joho spočatkutreba nazvaty. Bez znannia, bez zbroji, bez orhanizaciji, vidrizani vid inšych edemciv,vony nebahato možuť zrobyty.

— Tak, — pohodyvsia z nym Inžener, — ale… ta scena na kladovyšči, toj riv pidmistom svidčať, možlyvo, pro te, ščo poriadok tut use ž taky ne takyj doskonalyj, jak ciohochotilosia b nevidomomu volodarevi. A te, jak zliakavsia naš duplex sklianystoji stiny,pamjataješ? Vydno, ne vse tut išče jde hladeńko.

Ličyľnyk Hejhera nad holovamy v nych cokav dedali linyviše. Ulamky pid stinoju,jaka otočuvala korabeľ, potemnily, tiľky grunt išče dymiv, i u vysokomu stovpi vibruju-čoho povitria dyvno pohojduvalysia zirky.

— My vyrišyly startuvaty, — provadyv dali Inžener, — a my ž mohly b kraščepiznaty jichniu movu. Zrozumity, jak dije cia jichnia prokliata vlada, jaka vdaje, ščo na-spravdi ne isnuje. I… daty jim zbroju…

— Komu? Tym neščasnym, schožym na našoho duplexa? I ty dav by jomu v rukyanihiliatora? Nu znaješ…

— Dlia počynu my mohly b sami…— Znyščyty ciu vladu, ehe ž? — spokijno pidkazav Koordynator. — Inakše kažučy,

vyzvolyty jich sylomić.— Jakščo inšoho sposobu nemaje, to…— Po-perše, ce ne liudy. Ty ne povynen zabuvaty, ščo kineć kincem rozmovliaješ z

kaľkuliatorom i ščo duplexa rozumiješ ostiľky, oskiľky joho rozumije sam kaľkuliator.Po-druhe, nichto jim toho, ščo v nych je, ne nakydav. Prynajmni nichto iz kosmosu. Vonysami…

— Mirkujučy tak, ty pohodžuješsia na vse. Na vse! — vyhuknuv Inžener.— A jak ty chočeš, ščob ja mirkuvav? Chiba naselennia planety — ce dytyna, jaka

zajšla v hluchyj kut, zvidky jiji možna vyvesty za ručku? Jakby ce bulo tak prosto, božemij! HenrykuI vyzvolennia počalosia b iz toho, ščo nam dovelosia b ubyvaty, i čym za-peklišoju bula b boroťba, tym menše my zamysliuvalysia b pid čas dij, ubyvajučy vže zre-štoju tiľky dlia toho, ščob vidkryty sobi šliach dlia vidstupu abo dorohu dlia kontrataky,vbyvajučy vsich, chto stane pered Zachysnykom, — ty dobre znaješ, jak ce lehko!

— Znaju, — burknuv Inžener. — A vtim, — dodav vin, — išče ničoho nevidomo. Bezsumnivu, vony stežať za namy, i ci vikna, jaki my povidčynialy v jichnij «nepronyknij»obolonci, jim napevno ne spodobajuťsia. Dumaju, ščo teper my možemo čekaty novojisproby.

— Tak, cilkom možlyvo, — pohodyvsia z nym Koordynator. — Ja naviť dumaju, čy

ne vystavyty nam jakiś daleki posty. Elektronni oči j vucha.— Ce zabralo b čymalo času j pohlynulo b masu materiäliv, jakych u nas i tak obmaľ.— I pro ce ja dumav, čerez te j vahajusia…— Dva rentheny za sekundu. Vže možna vysylaty avtomaty.— Harazd. Zachysnyka krašče pidniaty nahoru, v raketu — pro vsiak vypadok.Popoludni nebo zatiahlosia chmaramy, i vperše vidtodi, jak liudy prybuly na ciu pla-

netu, posijav teplyj došč. Dzerkaľna stina potemnila, po jiji vypuklostiach z šumom zbi-haly dribni civky. Avtomaty praciuvaly nevtomno, piščani strumeni, jaki vyryvalysia zpuľsomotoriv, skrehotaly j syčaly na poverchni vyrizanych plyt, oskolky sklianystoji masyzlitaly v povitria, došč obernuv pisok na ridke boloto. Čornyj čerez vantažnyj liuk zatia-hnuv do rakety kontejnery, povni radiöaktyvnych ulamkiv, druhyj avtomat ličyľnykomHejhera pereviriav hermetyčnisť kryšok. Potim obydvi mašyny volokly vže očyščeni plytyna miscia, vkazani Inženerom, de v fontanach slipučych iskor, vykyduvanych zva-riuvaľnymy aparatamy, velyki bryly rozmjakšuvalysia v polumji duhy, skripliuvalysiaodna z odnoju j utvoriuvaly osnovu majbutnioho pomostu.

Nezabarom zjasuvalosia, ščo budiveľnoho materiälu ne vystačyť — i pislia ciloden-noji praci, pered smerkom, Zachysnyk znovu vypovz iz rakety j zupynyvsia navproty po-diriavlenych stin. Vydovyšče bulo pekeľne. Došč ne perestavav, postupovo perechodiačyv zlyvu. Nepravyľni kvadratni soncia spalachuvaly v temriavi slipučym svitlom, hurkitjadernych vybuchiv zmišuvavsia z tupym potriskuvanniam ochoplenych polumjam brylsklianystoji masy, koly vony, padajučy, zaryvalysia v grunt, uhoru strilialy husti klubydymu j pary, kaliuži doščovoji vody vyparovuvalysia z pronyzlyvym svystom, došč zakypavu povitri, ne dolitajučy do gruntu, vysoko vhori miriädamy neruchomych roževych, zele-nych i žovtych veselok spalachuvaly blyskavyci vybuchiv. Zachysnyk, čornyj, nače vyru-banyj z vuhiľnoji lavy, osiajanyj cymy spalachamy, vidstupav, poviľno povertavsia namisci, pidijmajučy tupe rylo, i znovu vse dovkola striasaly hromy j blyskavyci.

— Ce naviť dobre! — zakryčav Inžener Koordynatorovi v samisińke vucho. — Može,jich vidstrašyť taka kanonada j vony daduť nam spokij! Nam potribno šče ščonajmenšedva dni!

Joho oblyččia, zalyte potom, — u baštočci bulo hariače, jak u pičci, — zdavalosiartutnoju maskoju.

Koly vony pišly spočyvaty, avtomaty znovu vyjšly nahoru j huly až do ranku, volo-čačy za soboju šlangy piščanych pomp, hurkotily plytamy sklianystoji masy; dovkola zva-riuvaľnych aparativ slipučoju j nadzvyčajno čystoju blakyttiu vyblyskuvav j iskryvsiadošč; vantažnyj liuk kovtav novi kontejnery z ulamkamy — parabolična konstrukcijazrazu ž za kormoju rakety poviľno rosla, tymčasom jak vantažnyj avtomat j exkavatorpraciuvaly pid jiji čerevom, liuto vhryzajučyś u schyl pahorba.

Koly liudy prokynulysia na svitanku, častynu sklianystoho budiveľnoho materiälubulo vže vykorystano na kriplennia štoľni.

— Ce bula nepohana dumka, — skazav Koordynator, koly vsi zibralysia v navihacij-nij; na stoli valialysia suvoji techničnych kresleń. — Spravdi-bo: jakby my počaly zabyratypidpory, stelia mohla b raptovo zavalytysia pid tiaharem rakety, i vona ne tiľky vpala bna poverchniu, a šče j rozdavyla b avtomaty — vony ne vstyhly b vyjty z tranšeji.

— A čy vystačyť nam potim energiji na polit? — zapytav Kibernetyk uže z poroha.— Na desiať poliotiv. Jakščo vynykne potreba, my zmožemo anihiliuvaty, ulamky,

jaki ležať u vidstijnyku, choča v ciomu, mabuť, ne bude potreby. My vvedemo v štoľni

nahrivaľni šlangy j zmožemo točno rehuliuvaty temperaturu; koly vona dosiahne točkyplavlennia sklianystoji masy, pidpory počnuť poviľno osidaty. Jakščo vony plavytymuťsianadto švydko, my v buď-jaku chvylynu zmožemo vporsnuty do štoľni porciju ridkoho po-vitria. Takym čynom do večora my vytiahnemo raketu z gruntu. Nu, a potim zvedemo jijivertykaľno…

— Ce vže bude nastupnyj etap, — skazav Inžener.O vośmij hodyni ranku chmary rozijšlysia i zasiajalo sonce. Velyčeznyj cylindr ko-

rablia, ščo dosi bezporadno styrčav iz schylu pahorba, zdryhnuvsia. Inžener pyľno stežyvza cym ruchom — z dopomohoju teodolita vin vymiriuvav poviľne opuskannia kormy. Niskorablia buv uže hlyboko pidkopanyj, porožneču, ščo utvorylasia na misci vyjniatoji hlyny,zapovnyv lis sklianych stovpiv. Inžener stojav na značnij vidstani vid rakety, majže biliasamisińkoji stiny, — podiriavlena riadamy otvoriv, vona nahaduvala rujiny jakohoś vydu-toho iz skla Kolizeju.

Liudy j duplexy pokynuly korabeľ. U jakyjś moment Inžener pobačyv postať Likaria,kotryj nablyžavsia zdaleku, obchodiačy raketu zzadu velykoju duhoju, ale ce ne zafixuva-losia v joho svidomosti — vin buv nadto zapolonenyj sposterihanniam za aparaturoju.Tiahar rakety trymaly teper na sobi tiľky tonkyj šar gruntu i systemy pidpor, ščo dedalirozmjakaly. Visimnadciať tovstennych trosiv bihly vid kormovych muft do hakiv, upla-vlenych v najmasyvniši rujiny stiny. Inžener blahoslovyv ciu stinu — bez neji avtomatyopuskaly b i zvodyly raketu prynajmni v čotyry razy dovše.

Po vsij mereži kabeliv, jaki zvyvalysia v pisku, strum plyv do nahrivaľnych trub,pokladenych u štoľni. Jiji hyrlo, jake dobre bulo vydno zrazu ž pid tym miscem, de korpusrakety uvihnavsia v schyl, slabo dymilo. Žovto-siri chmary linyvo povzly nad nevysochlymšče pislia ničnoho došču gruntom. Korma rakety opuskalasia dribnymy ryvkamy; kolyvona počynala osidaty trochy rizkiše, Inžener zsovuvav zatyskač pryladu, i todi z čotyri-och šlangiv, jaki vely do štoľni, byv potik ridkoho povitria j otvir z hurkotom vyryhavbrudno-bili chmary.

Znenaćka, koly rozpočaly čerhovu fazu rozplavliuvannia sklianystoho kriplenniaštoľni, veś korpus rakety sudorožno zatremtiv, i, perš niž Inžener ustyh povernuty zatys-kač, biľš jak stometrovyj cylindr iz protiažnym stohonom nachylyvsia, korma opysaladuhu, za doliu sekundy proletila čotyry metry; vodnočas nis korablia vyrvavsia zi schylu.Vykynuvšy vhoru kupu pisku j merheliu, keramitovyj hihant zastyh, prytysnuvšy sobojukabeli j metalevi šlangy; odyn iz nych trisnuv, i z nioho z vyttiam bryznuv hejzer konden-sovanoho povitria.

— Ležyť! Ležyť!!! — zakryčav Inžener, a koly otiamyvsia, to pobačyv poruč sebe Li-karia. — Ščo? Ščo? — povtoriuvav vin, movby ohluchnuvšy, j nijak ne mih zrozumity, ščotoj jomu hovoryť.

— Zdajeťsia, my vertajemosia… dodomu, — skazav Likar.Inžener movčav.— Vin žytyme, — dodav Likar.— Chto? Pro koho ty hovoryš? A… — Inžener raptom use zrozumiv i, šče raz pohli-

anuvšy na raketu, perekonavsia, ščo vona vže ležyť, vyzvolena z polonu planety. — I ščo?..Poletyť z namy? — zapytav vin, rušyvšy do rakety.

Jomu kortilo jakomoha švydše ohlianuty nosovu obšyvku.— Ni, — vidpoviv Likar.

Vin projšov kiľka krokiv za Inženerom, a todi, movby peredumavšy, zupynyvsia. Po-cholodnišalo — fontan ridkoho hazu vse šče byv iz rozčavlenoji truby. Na poverchni kor-pusu rakety zjavylysia dribni fihurky — odna z nych znykla, čerez kiľka chvylyn vyrujučyjstovp hazu osiv, jakyjś čas išče bryzkala pina, vid jakoji kryžanilo povitria. Nespodivanozapala dyvovyžna tyša. Likar rozzyrnuvsia, movby zdyvuvavšyś, jak vin siudy potrapyv, ipoviľno rušyv upered.

Raketa stojala vertykaľno — bila, biliša vid osiajanych soncem chmar, sered jakych,zdavalosia, vže plyv jiji dalekyj zahostrenyj veršečok. Mynulo try dni tiažkoji praci. Vsebulo vže povantaženo. Velykyj paraboličnyj pandus zi zvarenych ulamkiv stiny, jaka malazamknuty liudej, tiahnuvsia vzdovž schylu pahorba. Na vysoti visimdesiatioch metriv nadpoverchneju planety u vidkrytomu liuci stojalo četvero členiv ekipažu. Vony dyvylysiavnyz. Tam, na buro-žovtij plaskij poverchni, vydnilysia dvi dribneńki postati, odna trochysvitliša vid druhoji. Liudy dyvylysia zhory, jak ti stojať neporušno za kiľka desiatkiv me-triv vid diuzovych kileć, ščo plavno rozšyriuvalysia, mov veletenśki kolony.

— Čomu vony ce jduť heť? — neterpliače zapytav Fizyk. — My ne zmožemo star-tuvaty.

— Vony nikudy ne piduť, — skazav Likar.— Tobto jak? Vin ne choče, ščob my vidlitaly?Likar znav, ščo. ce označaje, ale movčav.Sonce stojalo vysoko. Z zachodu plyvly kupčasti chmary. Z vidkrytoho liuka, nače z

vikna striľčastoji veži, ščo nespodivano vyrosla posered pusteli, vydnilysia pivdenni hory,poholubili, zlyti z chmaramy veršyny, velyka zachidna pustelia — na sotni kilometrivrozkynulysia smuhy zalytych soncem diun i fiöletove chutro lisiv, jaki vkryvaly schidnipahorby. Bezmežnyj prostir ležav pid blakytnym nebom z maleńkym, slipučym soncem uzeniti. Merežyvnym karkasom tiahlosia vnyzu kiľce stiny — tiń rakety peresuvalasia poniomu, mov strilka soniačnoho hodynnyka tytaniv, i vže nablyžalasia do dvoch maleńkychpostatej.

Raptom zi schodu dokotyvsia hrim, protiažnym svystom vidhuknulosia povitria, jnehasnuče v prominni soncia polumja blysnulo z čornoho kupola vybuchu.

— Oho! Ce ščoś nove, — skazav Inžener.Novyj udar hromu. Vyttia nevydymoho snariada strimko nablyžalosia, liudej nakryv

konus pekeľnoho svystu, zdavalosia, ščo začepylo nis rakety — za kiľka desiatkiv metrivvid neji grunt ochnuv i pidstrybnuv uhoru. Liudy vidčuly, jak vona zachytalasia.

— Ekipaž! — skomanduvav Koordynator. — Po misciach!— Ale ž vony!.. — hnivno vyhuknuv Chimik, išče raz hlianuvšy vnyz.Liuk zahriuknuvsia.V rubci ne bulo čuty revinnia dvyhuniv. Na ekranach zadnioho ohliadu po pisku

zastrybaly vohnenni kušči. Dvi svitli ciatky vse šče neporušno stojaly bilia pidnižžia ra-kety.

— Zastebnuty remeni! — nakazav Koordynator. — Hotovi?— Hotovi, — vidhuknulysia pjatero členiv ekipažu.— Dvanadciať hodyn sim chvylyn. Na start! Pusk!— Vmykaju reaktor, — skazav Inžener.— Je krytyčna, — dopoviv Fizyk.— Cyrkuliacija normaľna, — skazav Chimik.— Hravymetr na osi, — skazav Kibernetyk.

Likar, vysiačy v krisli miž uvihnutoju steleju j vykladenoju pinoplastom pidlohoju,dyvyvsia na zadnij ekran.

— Stojať? — zapytav Koordynator, i vsi hlianuly na nioho — ce slovo ne stosuvalosiarytualu startu.

— Stojať, — vidpoviv Likar.Raketa, začeplena chvyleju blyźkoho vybuchu, zdryhnulasia.— Start! — holosno skomanduvav Koordynator.Inžener z mertvym oblyččiam uvimknuv pryvod.Ničoho ne bulo čuty, krim duže slabkych dalekych vybuchiv, nemovby vony vidbuva-

lysia v inšomu sviti, jakyj ne maje z nymy ničoho spiľnoho. Poviľno narostav tychyj, pro-nyzlyvyj svyst — use, zdavalosia, rozčynialosia v niomu, rozplyvalosia, mjako pohojdu-jučyś; liudy provaliuvalysia v obijmy nezdolannoji syly.

— Stojimo na vohni, — dopoviv Inžener.Ce označalo, ščo raketa vidirvalasia vid gruntu j vykydaje rivno stiľky vohnennych

haziv, skiľky treba, ščob urivnovažyty vlasnu vahu.— Normaľna synerhična, — skazav Koordynator.— Vychodymo za normaľnu, — dopoviv Kibernetyk, i vsi nejlonovi trosy zatremtily,

jak struny.Lapy amortyzatoriv vysunulysia z poršniv i poviľno popovzly nazad.— Kyseń! — instynktyvno kryknuv Likar, nemovby raptom prosnuvšyś, i sam za-

kusyv elastyčnyj mundštuk.Čerez dvanadciať chvylyn raketa vyjšla za meži atmosfery. Ne zmenšujučy švyd-

kosti, vona po vytkach rozmotuvanoji spirali vchodyla v zorianu čornotu. Simsot sorokvohnykiv indykatoriv, kontroľnych lamp, pryladovych škal bezšumno puľsuvalo v rubci.Liudy povidstibaly remeni j pokydaly karabiny na pidlohu. Vony pidchodyly do rozpo-diľnych puľtiv, trochy nedovirlyvo klaly na nych doloni, perevirialy, čy ne hrijuťsia deśtruboprovody, čy ne čuty syčannia zamykań, pidozrilyvo vtiahuvaly v nizdri povitria, čynemaje v niomu zapachu horiloho, zahliadaly v ekrany, zčytuvaly pokazannia astrodezyč-nych kaľkuliatoriv — use bulo take, jak malo buty; povitria čyste, temperatura normaľna,rozpodiľnyj ščyt praciuvav, movbia nikoly j ne obertavsia na kupu ulamkiv.

U navihacijnij rubci nad kartamy schylylysia Inžener i Koordynator.Zoriani karty buly biľši, niž stil, na jakomu ležaly; vony zvysaly na pidlohu, ne raz

nadryvalysia; davno vže movylosia pro te, ščo v navihacijnij potriben biľšyj stil, bo vsitopčuťsia po kartach. Ale stil i dosi buv toj samyj.

— Bačyv Edem? — zapytav Inžener.Koordynator vytriščyv na nioho oči:— Tobto jak?— Zaraz. Pohliań.Koordynator obernuvsia. Na ekrani, hasiačy blyźki zori, palala velyčeznaopalova

kraplia.— Prekrasna planeta, — skazav Inžener. — My čerez te j zvernuly z kursu, ščo vona

taka prekrasna. My chotily tiľky proletity nad neju.— Tak, — pidchopyv Koordynator. — Chotily tiľky proletity…— Vyniatkovyj blysk. Inši planety ne taki prozoro-čysti. Naša Zemlia, prymirom,

prosto holuba.Vony vse šče dyvylysia na ekran.

— Zalyšylysia tam? — tycho spytav Koordynator.— Tak. Vin sam tak zachotiv.— Ty dumaješ?— Ja peven. Vin voliv, ščob ce zrobyly my, a ne vony… Ce bulo vse, ščo my mohly

dlia nioho zrobyty.Jakyjś čas usi movčaly. Edem postupovo daleniv.— Jaka prekrasna planeta, — skazav Koordynator. — Ale… znaješ… Z teoriji jmo-

virnosti vyplyvaje, ščo buvajuť išče prekrasniši.

____________

NASAMPERED — ZROZUMITY…Navriad čy je potreba šyroko predstavliaty Stanisława Lema. Vin davno zavojuvav

vsesvitniu vidomisť jak odyn z najvydatń šych fantastiv našych dniv. I naviť raniše, niž usebe na baťkivščyni, distav šyroke vyznannia čyslennych liubyteliv naukovo-fantastyčnojiliteratury v našij krajini.

Lem-fantast debiutuvav romanom «Astronavty». Prymara veletenśkoho čornohohryba vse šče navysala nad planetoju, popil Chirosimy j Nahasaki, jaki zaznaly atomnohoudaru, stukav u miľjony liudśkych serdeć. Perenisšy diju romanu v 2003 rik, Lem vidpra-vyv na Veneru expedyciju zemlian, kotri pobačyly ciu planetu takoju, v jaku mohla b pe-retvorytysia Zemlia, jakby jij vypala atomna vijna.

Vid vysokoji cyvilizaciji na Veneri ne lyšylosia ničoho, krim rujin, i tiľky skorbotnyjslid — dva syluety na stini — svidčyv pro rozumne žyttia, jake kolyś tam isnuvalo.

«Vsiu poverchniu polohoho schylu vkryvaly dribni puchyri sklopodibnoji masy, jakazastyhla v moment kypinnia. My zvernuly uvahu, ščo v dvoch misciach stina bula hla-deńkoju i leď uvihnutoju. V prominniach potužnoho lichtaria, napravlenoho tak, ščobsvitlo padalo majže paraleľno poverchni, na hladeńkomu tli prostupaly dva stertych sylu-ety, zahostrenych uhoru, nače tini u vysokych kapturach. Odyn syľno nachyliavsia vpe-red, niby padajučy, druhyj skociurbyvsia, nemovby prysivšy i vtiahnuvšy holovu v pleči».

Cej išče ne doskonalyj roman molodoho poľśkoho pyśmennyka pryvernuv do sebeuvahu ne lyše zlobodennistiu i polityčnym pafosom, a j zavydnoju zdatnistiu avtora takmodeliuvaty neznane v usich joho suto hipotetyčnych častkovostiach i detaliach, ščo vononabuvalo dyvovyžnoji, majže vidčutnoji reaľnosti.

Prote tvorčyj potenciäl Lema projavyvsia trochy pizniše. Prychyľnyky joho talantu— az kožnoju novoju knyhoju pyśmennyka jich stavalo dedali biľše — ne perestavaly dy-vuvatysia bahatohrannosti joho interesiv i naukovij erudyciji, jaki davaly jomu zmohupysaty tvory nastiľky riznomanitni za žanrovymy oznakamy, ščo važko bulo poviryty vjichniu avtorśku identyčnisť.

Davajte pryhadajemo.«Mahellanova chmara» — sociäľno-fantastyčnyj roman pro doli liudstva v dalekomu

majbutniomu, jakyj poriad z «Tumannistiu Andromedy» I. Jefremova naležyť do čyslakomunistyčnych utopij, choča cej termin i ne zovsim točnyj.

Cykl romaniv — «Edem», «Soliaris», «Povernennia iz zirok», «Neperemoženyj».Jich možna pidvesty pid umovni rubryky «Liudyna i pryroda», «Liudyna i technika».

Parodijno-satyryčni «Ščodennyky Jona Tychoho» i «Kazky robotiv».Serija opovidań ta povistej pro kosmoliotčyka Pirxa, v jakych usebičnomu, skrupuli-

oznomu doslidženniu piddajeťsia charakter liudyny, joho fizyčni j duchovni možlyvosti,jaki rozkryvajuťsia u zitknenniach z nezvyčajnym.

«Diälogy» j «Suma technologij» — serjozni filosofśko-sociölogični doslidžennia provplyv nauky j techniky na liudstvo teperišnie i majbutnie.

Narešti, novyj joho roman-traktat «Holos neba» — takyj sobi hibryd; tut učenyj ichudožnyk to zapeklo sperečajuťsia, to myrno spivrobitnyčajuť odyn z odnym.

Jakščo vyznačyty naukovu fantastyku jak syntez naukovoho i chudožnioho bačenniasvitu v joho neskinčennych časovych zminach, to knyhy Lema ne tiľky pidtverdžujuť takevyznačennia, ale i jaskravo joho iliustrujuť.

Sfera interesiv pyśmennyka nadzvyčajno šyroka. V neji vchodiať pytannia filosofiji jsociölogiji, fizyka i kibernetyka, astronomija i biölogija, medycyna j teorija informaciji,psychologija i chimija polimeriv… Stala aforyzmom vidpoviď Lema na zapytannia, posta-vlene jomu pid čas zustriči zi studentamy Leningradśkoho universytetu, — čy stežyť vinza naukovo-populiarnoju literaturoju. Usmichnuvšyś, pyśmennyk skazav: «Meni nikolyčytaty naukovo-populiarni knyžky, tomu ščo veś čas ide na oznajomlennia z peršodžere-lamy». I ce ne bulo koketuvanniam. Zustričajučyś z biölogamy, Lem i sam vidčuvav sebebiölogom, a z kibernetykamy hovoryv jak fachiveć, jakyj navriad čy postupajeťsia znanni-amy pered adeptamy cijeji nauky.

Dva joho romany — «Edem» i «Soliaris», jaki skladajuť cej zbirnyk, je dvoma vari-äntamy hipotetyčnoji zustriči liudej z nosijamy inoplanetnoho rozumu.

Ale tut slid zrobyty nevelykyj vidstup.U svitovij naukovo-fantastyčnij literaturi protydijuť dvi točky zoru na «brativ po

rozumu», z jakymy liudstvu, možlyvo, dovedeťsia zustritysia na odnomu z ostrivciv žyttiau Vsesviti. Odni stverdžujuť, ščo vysokorozumna istota bude neodminno schoža na liu-dynu. Ciu točku zoru najperekonlyviše obgruntuvaly vidomyj radianśkyj pyśmennyk-fan-tast i vyznačnyj paleontolog Ivan Jefremov ta anglijśkyj astrofizyk Fred Chojl. Vony vva-žajuť, ščo v procesi evoliuciji, jakyj tryvaje sotni miľjoniv rokiv, z orhaničnoji materijistvorylasia narešti najdoskonališa (najdociľniša) forma dlia vmistu vysokoorhanizova-noho rozumu. I forma cia — liudyna. Otže, na planetach z umovamy, pryblyzno schožymyiz zemnymy (z kysnem v atmosferi, ne nadto viddalenoju vidstanniu do zirky odnakovohoiz soncem klasu, pevnoju syloju vahy toščo), nosiji rozumu povynni buty schožymy naliudej. Pravda, v odnomu iz svojich fantastyčnych romaniv Chojl nadilyv najvyščym ro-zumom… veletenśku čornu chmaru, jaka zreštoju dosyť ochoče vstupaje v kontakt z uče-nymy Zemli.

Druha točka zoru polemizuje z antropocentryzmom. Vona dopuskaje rozumne žyttiai na planetnych systemach podvijnych zirok, i na planetach-hihantach typu Jupitera znejmovirnoju hravitacijeju, metanovymy vychodamy i zamerzlymy okeanamy amiäku.Rozumne žyttia, jake vynyklo ne na kysnevij, a na ftorovij, helijovij, a to j kremnijovijosnovi, bezmežno bahatomanitne, u formach fantasmahoryčnych, inodi prosto nezbah-nennych dlia nas.

Rozumni dereva, mysliača plisniava, virusy, jaki piznajuť dovkolyšnij svit i vidčuva-juť sebe častynoju cioho svitu, toščo. Stanisław Lem dotrymujeťsia same cijeji točky zoru.Vin naseliaje planety, na jaki stupaje noha zemlianyna, ščo doslidžuje dalekyj kosmos,pravda, ne plisniavoju i mysliačymy hrybamy, ale stvorinniamy nadmiru nezvyčajnymy.U «Neperemoženomu», prymirom, ekipaž zorianoho korablia, jakyj prybuv na planetuRehis-III u suzirji Liry, zitknuvsia z nezbahnennym fenomenom: čyslenni roji jakychośmetalevych komach vstupajuť u bij z ozbrojenymy do zubiv zemlianamy. Ale bytva pozba-vlena sensu, bo na šliachu liudej stojať ne vorože nastrojeni rozumni istoty, a metalevikomachy, vsioho lyš kibernetyčni prystroji, kincevyj rezuľtat tryvaloji evoliuciji robotiv,zakynutych na planetu nevidomymy prybuľciamy miľjony rokiv tomu.

A na planeti Soliaris vid obriju do obriju poviľno perekočuje važki buri chvyli okean.Vin — jedynyj «meškaneć» planety, jaka vže bahato rokiv je objektom doslidžeń zemnychučenych.

Okean — vysokoorhanizovana plazma, zdatna ne tiľky stabilizuvaty orbitu Soli-

arisa, ščo obertajeťsia navkolo dvoch sonć — červonoho i blakytnoho, — ale j vid-tvoriuvaty na svojij poverchni riznomanitni zemni obrazy, vydobuti z pamjati liudej, kotripostijno perebuvajuť na stanciji.

Otže, na Rehisi-III porodžennia mertvoji mašynnoji cyvilizaciji — kibernetyčnikomachy, a na Soliarisi — mysliačyj okean.

I šče odna naselena planeta modeliujeťsia nevyčerpnoju ujavoju pyśmennyka. Pla-neta, jaka zdalia schoža na dyvovyžnu opalovu krapliu, — Edem.

Jaki ž vony, rozumni istoty, ščo naseliajuť cej svit, spovnenyj tajemnyć i nespodiva-nok? Ce vže ne Okean i ne Čorna chmara. U edemcia jasno-rubinova krov z bilymy j čer-vonymy krovjanymy tiľciamy, para holubych očej, kincivky, ščo viddaleno schoži na rukydytyny, holosovi zvjazky, jaki vydobuvajuť ščoś podibne do uryvčastoho kašliu. Ale fiziölo-gična struktura joho zovsim vidminna vid liudśkoji. Edemeć — duplex. Maleńke holovnetiľce vmiščene v kolosaľnu brylu ploti, schožu na hrudku cukru. Vin bez sumnivu vyso-korozumna istota, choč psychika joho nastiľky ž riznyťsia z liudśkoju, jak i zovnišnisť.

Tut ne možna ne vidznačyty bahatiuščoji ujavy pyśmennyka i joho dyvovyžnohovminnia pysaty realistyčno dostovirni detalizovani kartyny vyhadanoho nym svitu.

«Dereva-leheni», jaki dychajuť kožne v svojemu rytmi; hnučki roslyny, husto za-višani velykymy, zavbiľšky jak liudśka holova, puchnastymy kuliamy, kotri pry nably-ženni liudej zdijmajuťsia vhoru i poviľno vidplyvajuť; siro-zelenyj moch, ščo vkryvaje riv-nynu; spliuščene červone sonce, jake povze do neboschylu…

Šče dyvovyžnišoju zdajeťsia cyvilizacija edemciv. Zamisť dorih— žoloby, schoži nalotky cyklopičnoho keheľbanu. Nymy z boževiľnoju švydkistiu mčať, vyblyskujučy nasonci, majže prozori klubky i dvadciatymetrovi blakytni dysky. Na pahorbach obertajuťsiakupoly. Prozori stiny-plivky otočujuť sporudy, jaki, očevydno, vykonujuť funkciji zavodivi fabryk. Vse ce vyblyskuje nezvyčajnymy barvamy, vydiliaje neznajomi zapachy, tryvožyťsluch zemlian dyvnymy zvukamy-posvystamy.

Atmosfera, nasyčena kysnem, čudova voda v kryštalevo-prozorych strumkach, po-mirne teplo — takyj cej svit, jakyj porodyv zreštoju vysoku cyvilizaciju… Otže, z meškan-ciamy Edemu možlyvyj kontakt? I može statysia, liudy znajduť tut ideaľno orhanizovanesuspiľstvo, zahaľne ščastia i takym čynom vypravdajeťsia nazva, jaku vony daly cij pre-krasnij planeti?!

Ale ščo označajuť smerdiuči rovy, zavaleni trupamy duplexiv, jaki rozkladajuťsia?Čomu vodiji dyskopodibnych mašyn taki ahresyvni, ščo liudiam dovodyťsia zastosovuvatyzbroju? I čomu perša bezposerednia zustrič zemlian z duplexamy pryzvodyť do paničnojistychijnoji vteči edemciv?

Usi sproby liudej vstanovyty kontakt z duplexamy skinčylysia nevdačeju. Na šliachukontaktu vysočyť stina vzajemonerozuminnia, šče nepronykniša, niž ta, sklopodibna, ja-koju edemci vidhorodyly čužozemnyj zorelit vid svoho svitu.

Tiľky nezadovho do startu vynykaje ščoś schože na vzajemorozuminnia: edemśkyjastronom dobroviľno prychodyť do prybuľciv. Nym ruchaje žadoba piznannia nevido-moho. Vin prychodyť, ščob uznaty j zahynuty. Tak, zahynuty za jakymyś nezrozumilymyliudiam zakonamy, ščo isnujuť na Edemi. Ce, mabuť, najblyskučiši storinky v romani.Napruženo bjeťsia dumka zemnych učenych i edemcia, kotri z dvoch bokiv namahajuťsiapodolaty barjer nesumisnosti. Vidbuvajeťsia ščoś na zrazok diälogu, jakyj vedeťsia čerezmašynnoho poserednyka — kaľkuliatora. Dodatkovyj zasib spilkuvannia — maliunky.

Zemnym učenym, jaki opynylysia na planeti Edem, naležyť zrozumity, ščo čuže —

ne je bezhluzdiam, a čymoś pryncypovo novym, ščo ne vkladajeťsia v zvyčni zemni uja-vlennia, ce plid rozumu, ale čužoho, dosvid davnioji cyvilizaciji, kotra ne maje ničohospiľnoho z liudśkoju, A koly take rozuminnia prychodyť, liudy zmušeni zrobyty dva sum-nych vysnovky.

Po-perše, planeta, po-rajśky prekrasna zdalia, zblyźka nahaduje dantove peklo, vonanasyčena žachamy. Prote čitko ujavyty sobi ci žachy, zrozumity pryčyny, ščo jich poro-dyly, liudy poky ščo nespromožni,

Po-druhe, zrozumivšy tiľky te, ščo procesy, jaki vidbuvajuťsia na Edemi, dlia nychnezbahnenni, členy ekipažu zoreliota pryjmajuť nelehke dlia sebe rišennia: vidmovytyśvid buď-jakoho vtručannia na zachyst toho, ščo z pohliadu liudej je spravedlyvistiu, Izemnyj zorelit pokydaje Edem.

U peredmovi do rosijśkoho vydannia «Soliarisa» Stanisław Lem pysav:«…Zustrič z Nevidomym maje porodyty cilu nyzku problem piznavaľnoji pryrody,

pryrody filosofśkoji, psychologičnoji i moraľnoji. Rozvjazannia cych problem syloju, nap-ryklad, jakymoś bombarduvanniam nevidomoji planety, zvisno, ničoho ne daje. Ce prostoznyščennia javyšča, a ne koncentracija zusyľ dlia toho, ščob joho zrozumity. Liudy, jakipotrapyly v ce Nevidome, musytymuť postaratysia zrozumity joho, osiahnuty. Možlyvo,ce vdasťsia ne zrazu, možlyvo, znadobyťsia bahato praci, žertv, možlyvo, jich čekaje ba-hato neporozumiń, naviť porazok. Ale ce vže inše pytannia».

Cia teza, pokladena v osnovu «Edemu», rozvyvaje roman S. Lema «Soliaris». U ni-omu barvy Nevidomoho šče biľše zhuščeni. Jakščo na Edemi liudy zustričajuťsia z isto-tamy rozumnymy, chaj ne schožymy na liudynu, ale bodaj u čomuś sporidnenymy jij zabiölogičnoju strukturoju (krov, zir, mova, sluch toščo), to na Soliarisi vony majuť spravuz Okeanom — mysliačoju substancijeju. I oś uže desiatky rokiv praciuje naukova stancijazemlian, ščo namahajuťsia vyvčyty pryrodu, a potim i vstupyty v kontakt z jedynym, alebez sumnivu rozumnym meškancem cijeji zahadkovoji planety. Odnak liudstvo dedalibiľše tryvožyť pytannia: chto dosiahnuv biľšych uspichiv u vyvčenni odne odnoho — včeniZemli čy Okean? Schože na te, ščo Okeanovi nabahato lehše osiahnuty pryrodu liudyny,aniž liudyni — pryrodu Okeanu.

A na moment prybuttia na stanciju Soliaris psychologa Keľvina, vid osoby jakohovedeťsia rozpoviď. Okean pidhotuvav liudiam šče odyn siurpryz… Na stanciji zjavylysia«hosti». U Gibariana v hostiach velyčezna moloda nehrytianka. Z-za dverej laboratorijiSartoriüsa dolitaje dytiačyj holos i tupotinnia bosych nih. Chtoś vidviduje i Snauta. A doKeľvina, jakyj ščojno pryletiv iz Zemli, prychodyť Heri — joho kochana, ščo naklala nasebe ruky desiať rokiv tomu. I ce ne fantomy, ne beztilesni pryvydy! «Hosti» dychajuť,rozmovliajuť, cilujuťsia. U nych je vse, krim pamjati pro mynule.

Vynykajuť tragični sytuaciji. Gibarian kinčaje žyttia samohubstvom. Startoriüsblyźkyj do boževillia.

Ščo ž do Keľvina, to nym volodijuť superečlyvi počuttia. Vin i bojiťsia novoji Heri,usvidomliujučy, ščo ce vsioho lyš modeľ divčyny, jaku vin liubyť, prote j ne može (a zho-dom uže j ne choče) strymaty svoji počuttia. U niomu zarodžujeťsia liubov do novoji Heri.

U najbiľš značnomu, najvydatnišomu za chudožnioju majsternistiu romani Lema —«Soliarisi» — najsyľniši i najvyrazniši storinky prysviačenoho «hostiam» i jichnimstosunkam z trioma osnovnymy personažamy — Keľvinom, Snautom i Sartoriüsom.

Vyjavliajeťsia, Okean zdaten ne lyše stabilizuvaty orbitu Soliarisa, jakyj obertajeťsiadovkola dvoch sonć.

Teper vin, pronykajučy v tajnyky pidsvidomoji sfery liudśkoho mozku, nadajučy ma-teriäľnoji formy, «lipyť» žyvi obrazy, ščo vrizajuťsia v pamjať učenych. I vin staje mymo-viľnym «vykryvačem» temnych storin liudśkoji duši.

Ale jakyj že vin — dobryj, zlyj čy bajdužyj? Ni te, ni druhe, ni tretie. Liudyna šče nemože joho osiahnuty. Odnače jak dovho vin lyšyťsia nezbahnennym?

Pislia toho jak anihiliator, skonstrujovanyj Sartoriüsom, znyščuje vsich «hostej» isered nych Heri, ščo dobroviľno pišla na zahybeľ, Snaut i Sartoriüs mrijuť lyše pro te,ščob švydše pokynuty Soliaris.

A ot Keľvin, jakyj perežyv tragediju povernennia i vtraty kochanoji liudyny, vyrišujelyšytysia na Soliarisi.

Vin lyšajeťsia, ščob sprobuvaty zrozumity. Tragedija nerozuminnia — osnovnadumka romanu, zdijsnena pyśmennykom z vyniatkovoju majsternistiu, zasobamy najton-šoho analizu počuttiv svojich herojiv, hlybokych psychologičnych charakterystyk.

U zhadanij avtorśkij peredmovi Lem takym čynom vyznačyv «nadzavdannia» ro-manu:

«„Soliaris” mav buty (ja skorystajuś terminologijeju točnych nauk) modelliu zustričiliudstva na joho dorozi do zirok z javyščem nevidomym i nezrozumilym. Ja chotiv skazatycijeju povistiu, ščo v kosmosi nas napevne pidsterihajuť nespodivanky, ščo nemožlyvo vseperedbačyty j zaplanuvaty zazdalehiď, ščo cioho «zorianoho pyroha» ne možna poku-štuvaty inakše, niž vidkusyvšy vid nioho. I zovsim nevidomo, ščo z cioho usioho vyjde».

Skeptyky, mabuť, vyhuknuť: «Doroha do zirok! Zustrič z nevidomym! Znovu pry-hody v kosmosi. Och, ci fantasty! I koly tiľky vony spustiaťsia na našu hrišnu Zemliu?!»

A tym časom na Zemli, u vysokohirnij Biurakanśkij radiöobservatoriji, najbiľši as-tronomy, fizyky, biölogy z bahatioch krajin svitu zbyrajuťsia na sympoziümy i vsebičnoobhovoriujuť pytannia pro kontakt z inoplanetnymy cyvilizacijamy. Palko sperečajuťsia iprychodiať do odnostajnoji dumky: tak, sproby vstanovyty takyj zvjazok neobchidno pro-dovžuvaty, vykorystovujučy dlia cioho veś arsenal techničnych zasobiv, potužnisť jakychzbiľšujeťsia z kožnym rokom.

Vid rezoliuciji, pryjniatij u veresni 1971 roku na Biurakanśkomu sympoziümi, ne-važko prostiahnuty nytku do «Edema» j «Soliarisa». Lema. I duže micnu nytku, bo liud-stvo vmije ne lyše mrijaty, ale j zdijsniuvaty svoji mriji. V laboratorijach vyvčajeťsia grunt,dostavlenyj z Misiacia, a na orbiti Marsa obertajuťsia ne tiľky Fobos i Dejmos, ale j štučnisuputnyky — avtomatyčni stanciji, jaki startuvaly z kosmodromiv Zemli.

Siohodni my lyše na porozi kosmosu. Ale zavtra my joho perestupymo.

V. Dmytrevśkyj.

ZMISTSoliaris. RomanEdem. RomanNasampered — zrozumity. Pisliamova V. Dmytrevśkoho