lehrbuch der lebensmittelchemie - toc · springer-lehrbuch lehrbuch der lebensmittelchemie...

37
Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi, 1118 S. Hardcover ISBN 978 3 540 73201 3 Format (B x L): 16,8 x 24 cm Gewicht: 2143 g Weitere Fachgebiete > Chemie, Biowissenschaften, Agrarwissenschaften > Biochemie Zu Leseprobe schnell und portofrei erhältlich bei Die Online-Fachbuchhandlung beck-shop.de ist spezialisiert auf Fachbücher, insbesondere Recht, Steuern und Wirtschaft. Im Sortiment finden Sie alle Medien (Bücher, Zeitschriften, CDs, eBooks, etc.) aller Verlage. Ergänzt wird das Programm durch Services wie Neuerscheinungsdienst oder Zusammenstellungen von Büchern zu Sonderpreisen. Der Shop führt mehr als 8 Millionen Produkte.

Upload: others

Post on 18-Jan-2021

52 views

Category:

Documents


3 download

TRANSCRIPT

Page 1: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Springer-Lehrbuch

Lehrbuch der Lebensmittelchemie

Bearbeitet vonH.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle

überarbeitet 2007. Buch. xlvi, 1118 S. HardcoverISBN 978 3 540 73201 3

Format (B x L): 16,8 x 24 cmGewicht: 2143 g

Weitere Fachgebiete > Chemie, Biowissenschaften, Agrarwissenschaften > Biochemie

Zu Leseprobe

schnell und portofrei erhältlich bei

Die Online-Fachbuchhandlung beck-shop.de ist spezialisiert auf Fachbücher, insbesondere Recht, Steuern und Wirtschaft.Im Sortiment finden Sie alle Medien (Bücher, Zeitschriften, CDs, eBooks, etc.) aller Verlage. Ergänzt wird das Programmdurch Services wie Neuerscheinungsdienst oder Zusammenstellungen von Büchern zu Sonderpreisen. Der Shop führt mehr

als 8 Millionen Produkte.

Page 2: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis

0 Wasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2 Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.1 Wassermolekül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.2 Flüssiges Wasser und Eis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3 Einfluß auf die Lagerstabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30.3.1 Wasseraktivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30.3.2 Wasseraktivität als Indikator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50.3.3 Phasenumwandlung wasserhaltiger Lebensmittel . . . . . . . . . . . . . . . 50.3.4 WLF-Gleichung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60.3.5 Folgerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1 Aminosäuren, Peptide, Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2 Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2.2 Einteilung, Entdeckung und Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2.2.1 Einteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2.2.2 Entdeckung und Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2.3 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.2.3.1 Dissoziation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.2.3.2 Konfiguration und optische Aktivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.2.3.3 Löslichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.2.3.4 UV-Absorption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2.4 Chemische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2.4.1 Veresterung der Carboxyl-Gruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2.4.2 Reaktionen der Amino-Gruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.2.4.2.1 Acylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.2.4.2.2 Alkylierung und Arylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.2.4.2.3 Carbamoylierung und Thiocarbamoylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.2.4.2.4 Reaktionen mit Carbonyl-Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.2.4.3 Reaktionen unter Beteiligung weiterer funktioneller Gruppen . . . . . 241.2.4.3.1 Lysin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.2.4.3.2 Arginin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.2.4.3.3 Asparaginsäure und Glutaminsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.2.4.3.4 Serin und Threonin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.2.4.3.5 Cystein und Cystin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.2.4.3.6 Methionin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Page 3: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

X Inhaltsverzeichnis

1.2.4.3.7 Tyrosin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261.2.4.4 Reaktionen von Aminosäuren bei höheren Temperaturen . . . . . . . . . 261.2.4.4.1 Acrylamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261.2.4.4.2 Mutagene Heterocyclen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.2.5 Synthetische Aminosäuren zur Verbesserung der biologischen

Wertigkeit von Nahrungsproteinen (Fortifying Foods) . . . . . . . . . . . 311.2.5.1 Glutaminsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331.2.5.2 Asparaginsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331.2.5.3 Lysin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331.2.5.4 Methionin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341.2.5.5 Phenylalanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341.2.5.6 Threonin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341.2.5.7 Tryptophan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341.2.6 Sensorische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.3 Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361.3.1 Allgemeines, Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361.3.2 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361.3.2.1 Dissoziation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361.3.3 Sensorische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371.3.4 Einzelne Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391.3.4.1 Glutathion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391.3.4.2 Carnosin, Anserin, Balenin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391.3.4.3 Nisin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401.3.4.4 Lysinpeptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.3.4.5 Andere Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.1 Aminosäuresequenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421.4.1.1 Aminosäurezusammensetzung, Subeinheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421.4.1.2 Terminale Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.4.1.3 Partielle Hydrolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.4.1.4 Sequenzanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461.4.1.5 Ableitung der Aminosäuresequenz aus der Nucleotidsequenz des

kodierenden Gens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461.4.2 Konformation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.4.2.1 Gestreckte Peptidkette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491.4.2.2 Reguläre Strukturelemente (Sekundärstruktur) . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.4.2.2.1 Faltblatt- oder U-Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.4.2.2.2 Helicale Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.4.2.2.3 Krümmungen der Peptidkette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.4.2.2.4 Supersekundärstrukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531.4.2.3 Tertiär- und Quartärstrukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531.4.2.3.1 Faserproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541.4.2.3.2 Globuläre Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541.4.2.3.3 BSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571.4.2.3.4 Quartärstruktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571.4.2.4 Denaturierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571.4.3 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.4.3.1 Dissoziation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.4.3.2 Optische Aktivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621.4.3.3 Löslichkeit, Hydratation, Quellbarkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621.4.3.4 Schaumbildung und -stabilisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Page 4: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XI

1.4.3.5 Gelbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641.4.3.6 Emulgierende Wirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651.4.4 Chemische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661.4.4.1 Lysinreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661.4.4.1.1 Reaktionen unter Erhaltung der positiven Ladung . . . . . . . . . . . . . . . 661.4.4.1.2 Reaktionen unter Verlust der positiven Ladung . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.4.4.1.3 Reaktionen unter Einführung einer negativen Ladung . . . . . . . . . . . . 671.4.4.1.4 Reversible Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.4.4.2 Argininreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681.4.4.3 Glutaminsäure- und Asparaginsäurereste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691.4.4.4 Cystinreste (cf. auch 1.2.4.3.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691.4.4.5 Cysteinreste (cf. auch 1.2.4.3.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701.4.4.6 Methioninreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.4.4.7 Histidinreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.4.4.8 Trypthophanreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.4.4.9 Tyrosinreste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721.4.4.10 Bifunktionelle Reagentien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721.4.4.11 Reaktionen bei der Lebensmittelverarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721.4.5 Enzymkatalysierte Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771.4.5.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771.4.5.2 Proteolytische Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781.4.5.2.1 Serin-Endopeptidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781.4.5.2.2 Cystein-Endopeptidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791.4.5.2.3 Metallo-Peptidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791.4.5.2.4 Asparaginsäure-Endopeptidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791.4.6 Lebensmitteltechnologisch interessante chemische und

enzymatische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.4.6.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.4.6.2 Chemische Modifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821.4.6.2.1 Acylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821.4.6.2.2 Alkylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841.4.6.2.3 Redoxreaktionen an Cystein und Cystin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851.4.6.3 Enzymatische Modifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851.4.6.3.1 Dephosphorylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851.4.6.3.2 Plasteinreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851.4.6.3.3 Quervernetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891.4.7 Texturierte Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.4.7.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.4.7.2 Ausgangsmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.4.7.3 Texturierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.4.7.3.1 Spinnprozeß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.4.7.3.2 Extrusionsprozeß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 911.5 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

2 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952.2 Allgemeine Merkmale, Isolierung und Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . 952.2.1 Wirkung von Katalysatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952.2.2 Spezifität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962.2.2.1 Substratspezifität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962.2.2.2 Reaktionsspezifität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Page 5: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XII Inhaltsverzeichnis

2.2.3 Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972.2.4 Isolierung und Reinigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972.2.5 Multiple Formen von Enzymen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.2.6 Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992.2.7 Meßgrößen und Einheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.3 Cofaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002.3.1 Cosubstrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032.3.1.1 Nicotinamid-adenin-dinucleotid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032.3.1.2 Adenosintriphosphat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032.3.2 Prosthetische Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042.3.2.1 Flavine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042.3.2.2 Hämin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052.3.2.3 Pyridoxalphosphat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052.3.3 Metallionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1062.3.3.1 Magnesium, Calcium und Zink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1062.3.3.2 Eisen, Kupfer und Molybdän . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1072.4 Theorie der Enzymkatalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092.4.1 Das aktive Zentrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092.4.1.1 Lokalisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092.4.1.2 Substratbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.4.1.2.1 Stereospezifität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.4.1.2.2 Schlüssel-Schloß-Hypothese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.4.1.2.3 Induzierte Paßform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1122.4.2 Ursachen für die katalytische Wirksamkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1132.4.2.1 Sterische Effekte – Orientierungseffekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1132.4.2.2 Strukturelle Komplementarität zum Übergangszustand . . . . . . . . . . . 1142.4.2.3 Entropie-Effekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1152.4.2.4 Allgemeine Säure-Basen-Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1162.4.2.5 Kovalente Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.4.3 Schlußbemerkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202.5 Kinetik enzymatischer Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202.5.1 Einfluß der Substratkonzentration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202.5.1.1 Ein-Substrat-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202.5.1.1.1 Geschwindigkeitsgesetz nach Michaelis und Menten . . . . . . . . . . . . 1202.5.1.1.2 Bestimmung von Km und V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1232.5.1.2 Zwei-Substrat-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242.5.1.2.1 Reihenfolge bei der Substratbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242.5.1.2.2 Geschwindigkeitsgesetze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1252.5.1.3 Allosterisch regulierte Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1272.5.2 Einfluß von Inhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1282.5.2.1 Irreversible Hemmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1292.5.2.2 Reversible Hemmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1292.5.2.2.1 Kompetitive Hemmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1292.5.2.2.2 Nichtkompetitive Hemmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1302.5.2.2.3 Unkompetitive Hemmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1302.5.3 Einfluß der Wasserstoffionen- konzentration (pH) . . . . . . . . . . . . . . . 1312.5.4 Einfluß der Temperatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332.5.4.1 Zeitabhängigkeit der Effekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342.5.4.2 Temperaturabhängigkeit der Effekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342.5.4.3 Temperatur-Optimum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1362.5.4.4 Thermische Stabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Page 6: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XIII

2.5.5 Einfluß des Druckes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392.5.6 Einfluß des Wassergehalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1402.6 Enzymatische Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412.6.1 Substratbestimmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412.6.1.1 Prinzip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412.6.1.2 Endwert-Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422.6.1.3 Kinetische Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432.6.2 Enzymaktivitätsbestimmungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442.6.3 Enzymimmunoassay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442.6.4 Polymerasekettenreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1452.6.4.1 Prinzip der PCR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462.6.4.2 Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.6.4.2.1 Sojazusatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.6.4.2.2 Genetisch modifizierte Soja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.6.4.2.3 Genetisch modifizierte Tomaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.6.4.2.4 Artendifferenzierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.7 Verwendung von Enzymen in der Lebensmitteltechnik . . . . . . . . . . . 1482.7.1 Technische Enzympräparate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.7.1.1 Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.7.1.2 Immobilisierte Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.7.1.2.1 Gebundene Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.7.1.2.2 Eingeschlossene Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.7.1.2.3 Vernetzte Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.7.1.2.4 Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.7.2 Einzelne Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.7.2.1 Oxidoreduktasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.7.2.1.1 Glucoseoxidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.7.2.1.2 Katalase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522.7.2.1.3 Lipoxygenase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.7.2.1.4 Aldehyd-Dehydrogenase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.7.2.1.5 Butandiol-Dehydrogenase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.7.2.2 Hydrolasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.7.2.2.1 Peptidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.7.2.2.2 α- und β-Amylasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552.7.2.2.3 Exo-1,4-α-d-Glucosidase (Glucoamylase) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552.7.2.2.4 Pullulanase (Isoamylase) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552.7.2.2.5 Endo-1,3(4)-β-d-Glucanase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552.7.2.2.6 α-d-Galactosidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.7 β-d-Galactosidase (Lactase) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.8 β-d-Fructofuranosidase (Invertase) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.9 α-l-Rhamnosidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.10 Cellulasen und Hemicellulasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.11 Lysozym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562.7.2.2.12 Thioglucosidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.7.2.2.13 Pektinolytische Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.7.2.2.14 Lipasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.7.2.2.15 Tannasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.7.2.2.16 Glutaminase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.7.2.3 Isomerasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1582.7.2.4 Transferasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1582.8 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Page 7: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XIV Inhaltsverzeichnis

3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1613.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1613.2 Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1623.2.1 Nomenklatur und Einteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1623.2.1.1 Gesättigte Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1623.2.1.2 Ungesättigte Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1653.2.1.3 Substituierte Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1673.2.2 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1683.2.2.1 Carboxylgruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1683.2.2.2 Kristallstruktur, Schmelzpunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1683.2.2.3 Harnstoff-Addukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.2.2.4 Löslichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.2.2.5 UV-Absorption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.2.3 Chemische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.2.3.1 Methylierung der Carboxylgruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1703.2.3.2 Reaktionen ungesättigter Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.2.3.2.1 Halogenanlagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.2.3.2.2 Überführung der Isolen- in Konjugenfettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.2.3.2.3 Bildung von π-Komplexen mit Ag⊕-Ionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713.2.3.2.4 Hydrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.2.4 Biosynthese der ungesättigten Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.3 Acylglyceride . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.3.1 Triacylglyceride (TG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.3.1.1 Nomenklatur, Einteilung, Brennwert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.3.1.2 Schmelzverhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1743.3.1.3 Chemische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1743.3.1.3.1 Hydrolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1743.3.1.3.2 Methanolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1753.3.1.3.3 Umesterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1753.3.1.4 Strukturbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1763.3.1.5 Biosynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1793.3.2 Mono- und Diacylglyceride (MG und DG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1803.3.2.1 Vorkommen, Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1803.3.2.2 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1813.4 Phospho- und Glykolipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1813.4.1 Verbindungsklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1813.4.1.1 Phosphatidylderivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1813.4.1.2 Glyceroglykolipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1833.4.1.3 Sphingolipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1843.4.2 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1853.4.2.1 Extraktion, Abtrennung von Nichtlipiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1853.4.2.2 Trennung und Identifizierung der Verbindungsklassen . . . . . . . . . . . 1853.4.2.3 Bausteinanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1853.5 Lipoproteine, Membranen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863.5.1 Lipoproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863.5.1.1 Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863.5.1.2 Klassifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1873.5.2 Beteiligung der Lipide am Aufbau von biologischen Membranen . . 1883.6 Diollipide, Fettalkohole, Cutin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1883.6.1 Diollipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1883.6.2 Fettalkohole und Derivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Page 8: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XV

3.6.2.1 Wachse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1893.6.2.2 Alkoxylipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1893.6.3 Cutin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1903.7 Veränderungen der Acyllipide in Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . 1903.7.1 Enzymatische Hydrolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1903.7.1.1 Hydrolasen für Triacylglyceride (Lipasen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1913.7.1.2 Hydrolasen für polare Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1923.7.1.2.1 Phospholipasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1923.7.1.2.2 Glykolipid-Hydrolasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1933.7.2 Peroxidation ungesättigter Acyllipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1933.7.2.1 Autoxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943.7.2.1.1 Elementarschritte der Autoxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943.7.2.1.2 Monohydroperoxide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1963.7.2.1.3 Hydroperoxy-epidioxide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1983.7.2.1.4 Start der Radikalkettenreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1993.7.2.1.5 Fotooxygenierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2003.7.2.1.6 Wirkung von Schwermetallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.7.2.1.7 Häm(in)-Katalayse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2033.7.2.1.8 Aktivierter Sauerstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2043.7.2.1.9 Sekundärprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2063.7.2.2 Vorkommen und Eigenschaften der Lipoxygenase . . . . . . . . . . . . . . . 2103.7.2.3 Enzymatischer Hydroperoxid-Abbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2123.7.2.4 Wechselwirkungen zwischen Hydroperoxiden und Proteinen . . . . . . 2143.7.2.4.1 Produkte aus Hydroperoxiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2143.7.2.4.2 Bildung von Lipid-Protein-Komplexen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2153.7.2.4.3 Veränderungen der Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2163.7.2.4.4 Abbau von Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2173.7.3 Hemmung der Lipidperoxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2183.7.3.1 Wirkung von Antioxidantien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2183.7.3.2 Antioxidantien in Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2193.7.3.2.1 Natürliche Antioxidantien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2193.7.3.2.2 Synthetische Antioxidantien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2213.7.3.2.3 Synergisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2233.7.3.2.4 Prooxidative Wirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2233.7.4 Erhitzen von Fetten (Fritieren) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2233.7.4.1 Autoxidation gesättigter Acyllipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2243.7.4.2 Polymerisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2263.7.5 Radiolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2273.7.6 Mikrobieller Abbau von Acyllipiden zu Methylketonen . . . . . . . . . . 2283.8 Bestandteile des Unverseifbaren∗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2293.8.1 Kohlenwasserstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.8.2 Steroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.8.2.1 Struktur, Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.8.2.2 Steroide in tierischen Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.8.2.2.1 Cholesterin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.8.2.2.2 Vitamin D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2313.8.2.3 Steroide in Pflanzenfetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2323.8.2.3.1 Desmethylsterine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2323.8.2.3.2 Methyl- und Dimethylsterine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.8.2.4 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.8.3 Tocopherole und Tocotrienole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

Page 9: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XVI Inhaltsverzeichnis

3.8.3.1 Struktur, Bedeutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2363.8.3.2 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2373.8.4 Carotinoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2373.8.4.1 Chemische Struktur, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2383.8.4.1.1 Carotine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2393.8.4.1.2 Xanthophylle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2413.8.4.2 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2433.8.4.3 Chemische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2443.8.4.4 Vorläufer von Aromastoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2443.8.4.5 Anwendungen in der Lebensmitteltechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2453.8.4.5.1 Extrakte aus Pflanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2463.8.4.5.2 Einzelne Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2473.8.4.6 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2473.9 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

4 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524.2 Monosaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524.2.1 Struktur und Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524.2.1.1 Konstitution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524.2.1.2 Konfiguration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2534.2.1.3 Konformation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2584.2.2 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2614.2.2.1 Hygroskopizität und Löslichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2614.2.2.2 Optische Drehung, Mutarotation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2614.2.3 Sensorische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2624.2.4 Chemische Reaktionen und Derivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2654.2.4.1 Reduktion zu Zuckeralkoholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2654.2.4.2 Oxidation zu Glykonsäuren, Glykarsäuren und Glykuronsäuren . . . 2664.2.4.3 Reaktionen in Gegenwart von Säuren und Basen . . . . . . . . . . . . . . . . 2674.2.4.3.1 Reaktionen in stark saurer Lösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2674.2.4.3.2 Reaktionen in stark basischer Lösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2704.2.4.3.3 Karamelisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2734.2.4.4 Reaktionen mit Amino-Verbindungen (Maillard-Reaktion) . . . . . . . 2744.2.4.4.1 Anfangsphase der Maillard-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2754.2.4.4.2 Bildung von Desoxyosonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2774.2.4.4.3 Folgeprodukte der 3-Desoxyosone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2784.2.4.4.4 Folgeprodukte der 1-Desoxyosone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2804.2.4.4.5 Folgeprodukte der 4-Desoxyosone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2854.2.4.4.6 Redoxreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2874.2.4.4.7 Strecker-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2874.2.4.4.8 Bildung farbiger Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2894.2.4.4.9 Proteinmodifikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2904.2.4.4.10 Hemmung der Maillard-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2944.2.4.5 Reaktionen mit Hydroxy-Verbindungen (O-Glykoside) . . . . . . . . . . 2944.2.4.6 Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2964.2.4.7 Ether . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2974.2.4.8 Glykolspaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2974.3 Oligosaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2984.3.1 Struktur und Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2984.3.2 Eigenschaften und Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Page 10: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XVII

4.4 Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3014.4.1 Einteilung, kovalente Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3014.4.2 Konformation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3014.4.2.1 Gestreckte, bandförmige Konformation (ribbon type) . . . . . . . . . . . . 3024.4.2.2 Helicale Konformation (hollow helix type). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3034.4.2.3 Verdrehte Konformation (crumpled type) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3034.4.2.4 Locker verbundene Polysaccharide (loosely jointed type) . . . . . . . . . 3034.4.2.5 Gemischte Typen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3044.4.2.6 Intermolekulare Wechselwirkungen, Gelbildung . . . . . . . . . . . . . . . . 3044.4.3 Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3054.4.3.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3054.4.3.2 Perfekt-lineare Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3064.4.3.3 Verzweigte Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3074.4.3.4 Linear verzweigte Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3074.4.3.5 Polysaccharide mit Carboxylgruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3074.4.3.6 Polysaccharide mit starken Säuregruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3074.4.3.7 Modifizierte Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3074.4.3.7.1 Einführung neutraler Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.3.7.2 Einführung saurer Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4 Einzelne Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.1 Agar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.1.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.1.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.1.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.2 Algin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.2.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3084.4.4.2.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3094.4.4.2.3 Derivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3104.4.4.2.4 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3104.4.4.3 Carrageenan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3104.4.4.3.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3104.4.4.3.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3104.4.4.3.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3124.4.4.4 Furcellaran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3124.4.4.4.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3124.4.4.4.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3124.4.4.4.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3124.4.4.5 Gummi arabicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3134.4.4.5.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3134.4.4.5.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3134.4.4.5.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3144.4.4.6 Ghatti-Gummi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.6.1 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.6.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.6.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.7 Tragant (Tragacanth) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.7.1 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.7.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3154.4.4.7.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164.4.4.8 Karaya-Gummi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164.4.4.8.1 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Page 11: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XVIII Inhaltsverzeichnis

4.4.4.8.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164.4.4.8.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.9 Guaran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.9.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.9.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.9.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.10 Johannisbrotkernmehl (Carubin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.10.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3174.4.4.10.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.10.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.11 Tamarindenkernmehl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.11.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.11.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.11.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3184.4.4.12 Arabinogalactan aus Lärchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.12.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.12.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.12.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.13 Pektin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.13.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.13.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3194.4.4.13.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3204.4.4.14 Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3204.4.4.14.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3204.4.4.14.2 Bau und Eigenschaften der Stärkekörner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3224.4.4.14.3 Struktur und Eigenschaften von Amylose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3274.4.4.14.4 Struktur und Eigenschaften von Amylopektin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3294.4.4.14.5 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3304.4.4.14.6 Resistente Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3304.4.4.15 Modifizierte Stärken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3314.4.4.15.1 Mechanisch beschädigte Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3314.4.4.15.2 Extrudierte Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3314.4.4.15.3 Dextrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3324.4.4.15.4 Quellstärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3324.4.4.15.5 Dünnkochende Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3324.4.4.15.6 Stärkeether . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3324.4.4.15.7 Stärkeester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3324.4.4.15.8 Vernetzte Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334.4.4.15.9 Oxidierte Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334.4.4.16 Cellulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334.4.4.16.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334.4.4.16.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334.4.4.16.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3344.4.4.17 Cellulosederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3344.4.4.17.1 Alkylcellulosen, Hydroxyalkylcellulosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3344.4.4.17.2 Carboxymethylcellulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3354.4.4.18 Hemicellulosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364.4.4.19 Xanthan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364.4.4.19.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364.4.4.19.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.19.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Page 12: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XIX

4.4.4.20 Scleroglucan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.20.1 Vorkommen, Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.20.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.20.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.21 Dextran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.21.1 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3374.4.4.21.2 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.21.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.22 Inulin und Oligofructose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.22.1 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.22.2 Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.22.3 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.23 Polyvinylpyrrolidon (PVP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.23.1 Struktur, Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3384.4.4.23.2 Anwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5 Enzymatischer Abbau von Polysacchariden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.1 Amylasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.1.1 α-Amylase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.1.2 β-Amylase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.1.3 exo-1,4-α-d-Glucosidase (Glucoamylase) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.1.4 α-Dextrin endo-1,6-α-Glucosidase (Pullulanase) . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.2 Pektinolytische Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3394.4.5.3 Cellulasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3404.4.5.4 endo-1,3(4)-U-Glucanase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3414.4.5.5 Hemicellulasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3414.4.6 Analytik von Polysacchariden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3414.4.6.1 Dickungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3414.4.6.2 Ballaststoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3434.5 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

5 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3465.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3465.1.1 Abgrenzung der Begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3465.1.2 „Impact Compounds“ natürlicher Aromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3465.1.3 Schwellenkonzentration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3475.1.4 Aromawert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3485.1.5 Aromafehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3495.2 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3515.2.1 Isolierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3525.2.1.1 Destillation, Extraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3535.2.1.2 Gas-Extraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3555.2.1.3 Headspace-Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3555.2.2 Sensorische Relevanz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3565.2.2.1 Aromaextrakt-Verdünnungsanalyse (AEVA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3565.2.2.2 Headspace GC-Olfaktometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3575.2.3 Anreicherung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3585.2.4 Chemische Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3595.2.5 Enantioselektive Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3605.2.6 Quantitative Analyse, Aromawerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3625.2.6.1 Isotopenverdünnungsanalyse (IVA)∗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3625.2.6.2 Aromawerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

Page 13: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XX Inhaltsverzeichnis

5.2.7 Aromamodell, Weglaßversuche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3655.3 Einzelne Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3665.3.1 Nichtenzymatische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3665.3.1.1 Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3675.3.1.2 Pyranone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3675.3.1.3 Furanone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3685.3.1.4 Thiole, Thioether, Di- und Trisulfide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3705.3.1.5 Thiazole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3735.3.1.6 Pyrrole, Pyridine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3755.3.1.7 Pyrazine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3785.3.1.8 Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3825.3.1.9 Phenole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3825.3.2 Enzymatische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3825.3.2.1 Carbonylverbindungen,Alkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3835.3.2.2 Kohlenwasserstoffe, Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3845.3.2.3 Lactone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3875.3.2.4 Terpene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3885.3.2.5 Flüchtige Schwefelverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3905.3.2.6 Pyrazine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3965.3.2.7 Skatol, p-Kresol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3965.4 Wechselwirkungen mit anderen Inhaltsstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3975.4.1 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3975.4.2 Proteine, Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3995.5 Aromatisierung von Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4015.5.1 Rohstoffe für Essenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4015.5.1.1 Ätherische Öle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4025.5.1.2 Extrakte, Auszüge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4025.5.1.3 Destillate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4025.5.1.4 Mikrobielle Aromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4025.5.1.5 Synthetische naturidentische Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4025.5.1.6 Künstliche Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4035.5.2 Essenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4035.5.3 Aromastoffe aus Vorstufen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4035.5.4 Stabilität von Aromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4055.5.5 Verkapselung von Aromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4065.6 Beziehungen zwischen Struktur und Geruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4065.6.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4065.6.2 Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4075.6.3 Alkylpyrazine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4075.7 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

6 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126.2 Fettlösliche Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126.2.1 Retinol (Vitamin A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126.2.1.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4126.2.1.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4136.2.1.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4156.2.2 Calciferol (Vitamin D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4156.2.2.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4156.2.2.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Page 14: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXI

6.2.2.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4166.2.3 T-Tocopherol (Vitamin E) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4166.2.3.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4166.2.3.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4176.2.3.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4176.2.4 Phytomenadion

(Vitamin K1, Phyllochinon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4176.2.4.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4176.2.4.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4176.2.4.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4216.3 Wasserlösliche Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4216.3.1 Thiamin (Vitamin B1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4216.3.1.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4216.3.1.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4226.3.1.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4226.3.2 Riboflavin (Vitamin B2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4236.3.2.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4236.3.2.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4236.3.2.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4236.3.3 Pyridoxin (Pyridoxal, Vitamin B6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.3.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.3.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.3.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.4 Nicotinsäureamid (Niacin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.4.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4246.3.4.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.4.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.5 Pantothensäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.5.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.5.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.5.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.6 Biotin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.6.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4256.3.6.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.6.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.7 Folsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.7.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.7.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.7.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.8 Cyanocobalamin (Vitamin B12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.8.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4266.3.8.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4276.3.8.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4276.3.9 l-Ascorbinsäure (Vitamin C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4276.3.9.1 Biologische Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4276.3.9.2 Bedarf, Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4286.3.9.3 Stabilität, Abbaureaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4286.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

Page 15: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXII Inhaltsverzeichnis

7 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4327.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4327.2 Mengenelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4327.2.1 Natrium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4327.2.2 Kalium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.3 Magnesium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.4 Calcium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.5 Chlorid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.2.6 Phosphor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4347.3 Spurenelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.3.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.3.2 Einzelne Spurenelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.3.2.1 Eisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357.3.2.2 Kupfer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.3 Zink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.4 Mangan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.5 Kobalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.6 Chrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.7 Selen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4367.3.2.8 Molybdän . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.2.9 Nickel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.2.10 Fluor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.2.11 Jod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.3 Ultraspurenelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.3.1 Zinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4377.3.3.2 Aluminium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4387.3.3.3 Bor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4387.3.3.4 Silicium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4387.3.3.5 Arsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4387.4 Mineralstoffe bei der Lebensmittelverarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . 4387.5 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

8 Zusatzstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4408.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4408.2 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.3 Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.4 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.5 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4418.6 Aromaverstärker (Flavour enhancers, flavour potentiators) . . . . . . . . 4418.6.1 Mononatriumglutamat (MSG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4428.6.2 5 -Nucleotide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4428.6.3 Maltol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4428.6.4 Kühlend wirkende Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4438.7 Zuckeraustauschstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4438.8 Süßstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4438.8.1 Süßer Geschmack: Strukturelle Voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . 4438.8.1.1 Struktur-Wirkungsbeziehungen bei süßen Verbindungen . . . . . . . . . 4438.8.1.2 Synergismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.8.2 Saccharin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4468.8.3 Cyclamat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4478.8.4 Monellin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Page 16: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXIII

8.8.5 Thaumatine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4488.8.6 Curculin und Miraculin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4508.8.7 Extrakte aus Gymnema silvestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4508.8.8 Steviosid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4508.8.9 Phyllodulcin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4508.8.10 Glycyrrhizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4518.8.11 Dihydrochalcone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4518.8.12 Harnstoffe und Guanidine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4518.8.12.1 Suosan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4518.8.12.2 Guanidine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4518.8.13 Oxime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4528.8.14 Oxathiazinondioxide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4528.8.15 Dipeptidester und -amide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4538.8.15.1 Aspartam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4538.8.15.2 Superaspartam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4548.8.15.3 Alitam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4548.8.16 Hernandulcin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.9 Farbstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.10 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.10.1 Essigsäure und andere Fettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.10.2 Bernsteinsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.10.3 Bernsteinsäureanhydrid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4558.10.4 Adipinsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4608.10.5 Fumarsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4608.10.6 Milchsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4608.10.7 Äpfelsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4608.10.8 Weinsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.10.9 Citronensäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.10.10 Phosphorsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.10.11 Salzsäure, Schwefelsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.10.12 Gluconsäure und Glocono-W-lacton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.11 Basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4618.12 Antimikrobielle Stoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4628.12.1 Benzoesäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4628.12.2 Ester der p-Hydroxybenzoesäure (PHB-Ester) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4638.12.3 Sorbinsäure (2,4-Hexadiencarbonsäure) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4638.12.4 Propionsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4648.12.5 Essigsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4658.12.6 SO2 und Sulfite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4658.12.7 Diethyldicarbonat, Dimethyldicarbonat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4658.12.8 Ethylenoxid, Propylenoxid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4668.12.9 Nitrit, Nitrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4668.12.10 Antibiotica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4678.12.11 Diphenyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4678.12.12 o-Phenylphenol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4678.12.13 Thiabendazol, 2-(4-Thiazolyl)benzimidazol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4678.13 Antioxidantien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4678.14 Komplexbildner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4688.15 Grenzflächenaktive Stoffe (Tenside) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4688.15.1 Allgemeines über Emulsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4688.15.2 Wirkung von Emulgatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Page 17: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXIV Inhaltsverzeichnis

8.15.2.1 Struktur und Wirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4698.15.2.2 Kritische Mizellbildungskonzentration (CMC), lyotrope

Mesomorphie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4708.15.2.3 HLB-Wert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4728.15.3 Synthetische Emulgatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4738.15.3.1 Mono-, Diacylglyceride und Derivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4748.15.3.2 Zuckerester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4758.15.3.3 Sorbitanfettsäureester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4758.15.3.4 Polyoxyethylen-Sorbitanfettsäureester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4758.15.3.5 Polyglycerin-Polyricinoleat (PGPR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4758.15.3.6 Stearyl-2-lactylat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4758.16 Substitute für Fett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4768.16.1 Fat mimetics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4768.16.1.1 Mikropartikulierte Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4768.16.1.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4768.16.2 Synthetische Fettersatzstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4768.16.2.1 Kohlenhydratpolyester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.16.2.2 Retrofette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.17 Dickungsmittel, Gelbildner, Stabilisatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.18 Feucht- und Weichhaltungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.19 Mittel zur Erhaltung der Rieselfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.20 Bleichmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4778.21 Klärhilfsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4788.22 Treibgase, Schutzgase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4788.23 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478

9 Kontamination von Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4819.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4819.2 Toxische Spurenelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4829.2.1 Arsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4829.2.2 Quecksilber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4829.2.3 Blei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4839.2.4 Cadmium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4849.2.5 Radionuklide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4849.3 Toxische Verbindungen mikrobieller Herkunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4849.3.1 Lebensmittelvergiftungen bakteriellen Ursprungs . . . . . . . . . . . . . . . 4849.3.2 Mykotoxine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4889.4 Pflanzenschutzmittel (PSM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4899.4.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4899.4.2 Wirkstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4909.4.2.1 Insektizide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4909.4.2.2 Fungizide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4909.4.2.3 Herbizide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4979.4.3 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4989.4.4 PSM-Rückstände, Risikoabschätzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4989.4.4.1 Überschreitung der Höchstmenge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4989.4.4.2 Risikoabschätzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4999.4.4.3 Natürliche Pestizide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5009.5 Tierarzneimittel und Futtermittelzusatzstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5009.5.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5009.5.2 Antibiotica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500

Page 18: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXV

9.5.3 Anthelminthika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5019.5.4 Kokzidiostatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5019.5.5 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5019.6 Polychlorierte Biphenyle (PCB) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5019.7 Schadstoffe aus thermischen Prozessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5049.7.1 Polycyclische aromatische Kohlenwasserstoffe (PAK) . . . . . . . . . . . 5049.7.2 Furan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5049.7.3 Acrylamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5059.8 Nitrat, Nitrit, Nitrosamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5069.8.1 Nitrat, Nitrit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5069.8.2 Nitrosamine, Nitrosamide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5089.9 Reinigungs- und Desinfektionsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5099.10 Polychlorierte Dibenzodioxine (PCDD) und Dibenzofurane (PCDF) 5119.11 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512

10 Milch und Milchprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51410.1 Milch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51410.1.1 Physikalische und physikalisch-chemische Eigenschaften . . . . . . . . 51410.1.2 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51710.1.2.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51710.1.2.1.1 Caseinfraktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51810.1.2.1.2 Mizellbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52410.1.2.1.3 Gelbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52610.1.2.1.4 Molkenproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52810.1.2.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52910.1.2.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53010.1.2.4 Organische Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53210.1.2.5 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53210.1.2.6 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53210.1.2.7 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53310.1.2.7.1 Plasmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53410.1.2.7.2 Lactoperoxidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53410.1.3 Bearbeitung der Milch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53410.1.3.1 Reinigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53410.1.3.2 Entrahmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53510.1.3.3 Hitzebehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53510.1.3.4 Homogenisieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53610.1.3.5 Reaktionen bei der Erhitzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53610.1.4 Milchsorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53710.2 Milchprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53810.2.1 Sauermilchprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53810.2.1.1 Sauermilch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53910.2.1.2 Joghurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53910.2.1.3 Kefir und Kumys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54010.2.1.4 Tätte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54110.2.2 Sahne (Rahm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54110.2.3 Butter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54110.2.3.1 Rahmgewinnung und -behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54210.2.3.2 Butterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54310.2.3.3 Verpackung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54310.2.3.4 Abgeleitete Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

Page 19: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXVI Inhaltsverzeichnis

10.2.4 Kondensmilch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54410.2.5 Milchtrockenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54510.2.6 Kaffeeweißer (Coffee whitener) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54510.2.7 Speiseeis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54610.2.8 Käse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54610.2.8.1 Gewinnung der Käsemasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54710.2.8.2 Frischkäse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54910.2.8.3 Gereifte Käse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54910.2.8.4 Schmelzkäse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55310.2.8.5 Käsesurrogate (Imitation cheese) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55310.2.9 Casein, Caseinate, Copräzipitat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55310.2.10 Molkenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55510.2.10.1 Molkenpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55510.2.10.2 Entmineralisiertes Molkenpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55510.2.10.3 Teilentzuckerte Molkenproteinkonzentrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55510.2.10.4 Hydrolysierte Molkesirupe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55510.2.11 Lactose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55610.2.12 Cholesterin-reduzierte Milch und Milchprodukte . . . . . . . . . . . . . . . 55610.3 Aroma von Milch und Milchprodukten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55710.3.1 Milch, Rahm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55710.3.2 Kondensmilch, Milchtrockenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55710.3.3 Sauermilchprodukte, Joghurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55810.3.4 Butter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55810.3.5 Käse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55910.3.6 Aromafehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56010.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

11 Eier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56411.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56411.2 Aufbau, physikalische Eigenschaften und Zusammensetzung . . . . . 56411.2.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56411.2.2 Schale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56511.2.3 Eiklar (Weißei) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56511.2.3.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56611.2.3.1.1 Ovalbumin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56611.2.3.1.2 Conalbumin (Ovotransferrin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56711.2.3.1.3 Ovomucoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56711.2.3.1.4 Lysozym (Ovoglobulin G1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56811.2.3.1.5 Ovoglobuline G2 und G3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56811.2.3.1.6 Ovomucin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56811.2.3.1.7 Flavoprotein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56811.2.3.1.8 Ovoinhibitor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56811.2.3.1.9 Avidin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56911.2.3.1.10 Cystatin (Ficininhibitor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56911.2.3.2 Andere Bestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.3.2.1 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.3.2.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.3.2.3 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.3.2.4 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.4 Eidotter (Eigelb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57011.2.4.1 Proteine der Granula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571

Page 20: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXVII

11.2.4.1.1 Lipovitelline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57111.2.4.1.2 Phosvitin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57211.2.4.2 Proteine des Plasmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2.4.2.1 Lipovitellenine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2.4.2.2 Livetine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2.4.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57311.2.4.3.1 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.2.4.4 Andere Bestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.2.4.4.1 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.2.4.4.2 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.2.4.4.3 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.2.4.4.4 Farbstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.3 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57411.4 Eiprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.2 Technisch wichtige Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.2.1 Thermische Koagulierbarkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.2.2 Schaumbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.2.2.1 Eiklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57511.4.2.2.2 Eigelb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57611.4.2.3 Emulgatorwirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57611.4.3 Trockenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57611.4.4 Gefrierprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57711.4.5 Flüssigprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57811.5 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

12 Fleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58012.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58012.2 Bau des Muskelgewebes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58012.2.1 Skelettmuskel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58012.2.2 Herzmuskel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58512.2.3 Glatte Muskulatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58512.3 Zusammensetzung und Funktion von Muskelgewebe . . . . . . . . . . . . 58512.3.1 Übersicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58512.3.2 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58612.3.2.1 Proteine des kontraktilen Apparats und ihre Funktion . . . . . . . . . . . . 58612.3.2.1.1 Myosin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58712.3.2.1.2 Titin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58712.3.2.1.3 Actin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58712.3.2.1.4 Tropomyosin und Troponin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58812.3.2.1.5 Weitere myofibrilläre Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58812.3.2.1.6 Kontraktion und Relaxation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58912.3.2.1.7 Actomyosin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58912.3.2.2 Lösliche Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59012.3.2.2.1 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59012.3.2.2.2 Myoglobin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59012.3.2.2.3 Farbe des Fleisches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59212.3.2.2.4 Pökelung, Umrötung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59312.3.2.3 Unlösliche Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59412.3.2.3.1 Kollagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59512.3.2.3.2 Elastin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

Page 21: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXVIII Inhaltsverzeichnis

12.3.3 Freie Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60112.3.4 Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60112.3.5 Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60112.3.6 Guanidine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60112.3.7 Quartäre Ammoniumverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60212.3.8 Purine und Pyrimidine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60212.3.9 Organische Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60312.3.10 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60312.3.11 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60312.3.12 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60312.4 Postmortale Veränderungen im Muskel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60412.4.1 Rigor mortis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60412.4.2 Fleischfehler (PSE- und DFD-Fleisch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60512.4.3 Fleischreifung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60612.5 Wasserbindungsvermögen von Fleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60712.6 Fleischarten, Lagerung und Verarbeitung von Fleisch . . . . . . . . . . . . 60912.6.1 Fleischarten, Schlachtabgänge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60912.6.1.1 Rindfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60912.6.1.2 Kalbfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60912.6.1.3 Hammel- und Schaffleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60912.6.1.4 Ziegenfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.5 Schweinefleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.6 Pferdefleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.7 Geflügelfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.8 Wildfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.9 Innereien und sonstige Nebenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61012.6.1.10 Blut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61112.6.1.11 Innersekretorische Drüsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61212.6.2 Lagerungs- und Verarbeitungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61212.6.2.1 Kühlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61212.6.2.2 Gefrieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61312.6.2.3 Trocknen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61412.6.2.4 Salzen und Pökeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61412.6.2.5 Räuchern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61412.6.2.6 Erhitzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61412.6.2.7 Zartmachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7 Fleischprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7.1 Fleischkonserven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7.2 Schinken, Wurstwaren, Pasteten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7.2.1 Schinken, Speck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7.2.1.1 Rohgeräucherte Schinken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61512.7.2.1.2 Kochschinken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61612.7.2.1.3 Speck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61612.7.2.2 Wurstwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61612.7.2.2.1 Rohwurst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61712.7.2.2.2 Kochwurst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61712.7.2.2.3 Brühwurst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61812.7.2.3 Pasteten und Pains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.2.3.1 Pasteten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.2.3.2 Pains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.3 Fleischextrakte und verwandte Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

Page 22: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXIX

12.7.3.1 Rindfleischextrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.3.2 Walfleischextrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.3.3 Geflügelfleischextrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61912.7.3.4 Hefeextrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62012.7.3.5 Proteinhydrolysat (Würze; HydrolyzedVegetable Protein, HVP) . . . 62012.8 Trockensuppen und Trockensoßen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62112.8.1 Hauptbestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62112.8.2 Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62212.9 Fleischaroma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62312.9.1 Geschmacksstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62312.9.2 Geruchsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62312.9.3 Reaktionsaromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62612.9.4 Aromafehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62612.10 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62712.10.1 Fleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62712.10.1.1 Nachweis der Herkunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62812.10.1.1.1 Elektrophorese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62812.10.1.1.2 Geschlechtliche Herkunft von Rindfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62912.10.1.2 Unterscheidung Frisch-/Gefrierfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63012.10.1.3 Farbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63012.10.1.4 Behandlung mit Proteinasepräparaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63012.10.1.5 Anabolika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63012.10.1.6 Antibiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63112.10.2 Fleischprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63112.10.2.1 Hauptbestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63212.10.2.2 Fremdwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63212.10.2.3 Bindegewebsfreies Magerfleisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63212.10.2.3.1 Bindegewebseiweiß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63212.10.2.3.2 Fremdeiweiß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63212.10.2.4 Nitrosamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63312.11 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633

13 Fische, Wale, Krusten-, Schalen- und Weichtiere . . . . . . . . . . . . . 63613.1 Fische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63613.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63613.1.2 Fischarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63613.1.2.1 Seefische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63613.1.2.1.1 Haie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63613.1.2.1.2 Heringsfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63713.1.2.1.3 Dorschfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64013.1.2.1.4 Panzerwangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64013.1.2.1.5 Barschartige Fische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64013.1.2.1.6 Plattfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64113.1.2.2 Süßwasserfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64113.1.2.2.1 Aale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64113.1.2.2.2 Lachsfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64213.1.3 Bau von Haut- und Muskelgewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64213.1.4 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64313.1.4.1 Übersicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64313.1.4.2 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64313.1.4.2.1 Sarkoplasmaproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643

Page 23: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXX Inhaltsverzeichnis

13.1.4.2.2 Kontraktile Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64413.1.4.2.3 Bindegewebsproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64413.1.4.2.4 Serumproteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64413.1.4.3 Andere Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.1 Freie Aminosäuren, Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.2 Amine, Aminoxide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.3 Guanidinverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.4 Quartäre Ammoniumverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.5 Purine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.3.6 Harnstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.4 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.5 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64513.1.4.6 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64613.1.4.7 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64713.1.4.8 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64713.1.4.9 Weitere Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64813.1.5 Postmortale Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64813.1.6 Lagerung und Verarbeitung

von Fisch, Fischprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64913.1.6.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64913.1.6.2 Kühlen und Gefrieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65113.1.6.3 Trocknen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65213.1.6.4 Salzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65213.1.6.5 Räuchern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65313.1.6.6 Marinaden, Bratfischwaren, Kochfischwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65313.1.6.7 Seelachs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65413.1.6.8 Anchosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65413.1.6.9 Pasteurisierte Fischerzeugnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65413.1.6.10 Fischdauerwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65413.1.6.11 Surimi, Kamboko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65413.1.6.12 Fischeier und Fischsperma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.1.6.12.1 Kaviar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.1.6.12.2 Kaviarersatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.1.6.12.3 Fischsperma (Fischmilch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.1.6.13 Sonstige Produkte aus Fisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.2 Wale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.3 Krustentiere (Krebstiere) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.3.1 Garnelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65513.3.2 Flußkrebs (Edelkrebs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65613.3.3 Hummer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65613.3.4 Langusten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65613.3.5 Weitere Krebstiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65613.4 Weichtiere (Mollusca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.4.1 Muscheln (Bivalvia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.4.2 Schnecken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.4.3 Tintenfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.4.4 Schildkröten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.4.5 Froschschenkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65713.5 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658

Page 24: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXXI

14 Speisefette und Speiseöle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.2 Daten zur Fetterzeugung und zum Fettverbrauch . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.3 Einzelne Fette und ihre Herkunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.3.1 Tierische Fette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.3.1.1 Landtierfette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65914.3.1.1.1 Rindertalg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66014.3.1.1.2 Hammeltalg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66214.3.1.1.3 Schweineschmalz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66314.3.1.1.4 Gänseschmalz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66314.3.1.2 Seetieröle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66314.3.1.2.1 Walöl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.1.2.2 Robbenöle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.1.2.3 Heringsöle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.2 Pflanzenfette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.2.1 Fruchtfleischfette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.2.1.1 Olivenöl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66414.3.2.1.2 Palmöl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66514.3.2.2 Samenfette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66614.3.2.2.1 Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66614.3.2.2.2 Laurin- und myristinsäurereiche Fette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66714.3.2.2.3 Palmitin- und stearinsäurereiche Fette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66814.3.2.2.4 Palmitinsäurereiche Öle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66914.3.2.2.5 Palmitinsäurearme, öl- und linolsäurereiche Öle . . . . . . . . . . . . . . . . 67014.4 Bearbeitung der Fette, Fettprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67314.4.1 Raffination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67314.4.1.1 Entlecithinierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67414.4.1.2 Entschleimung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67414.4.1.3 Abtrennung der freien Fettsäuren (Entsäuerung) . . . . . . . . . . . . . . . . 67414.4.1.4 Bleichung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67414.4.1.5 Dämpfung (Desodorisierung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67514.4.1.6 Produktkontrolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67614.4.2 Hydrierung (Härtung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67614.4.2.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67614.4.2.2 Katalysator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67614.4.2.3 Prozeßführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67814.4.3 Umesterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67814.4.4 Fraktionierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67914.4.5 Margarine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68014.4.5.1 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68014.4.5.2 Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68114.4.5.3 Margarinesorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68114.4.6 Mayonnaise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68114.4.7 Fettpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68114.4.8 Fritierfette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68214.5 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68214.5.0 Aufgaben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68214.5.1 Fettbestimmung in Lebensmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68314.5.2 Identifizierung von Fetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68414.5.2.1 Chemische Kennzahlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68414.5.2.2 Farbreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684

Page 25: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXXII Inhaltsverzeichnis

14.5.2.3 Fettsäure- und Triacylglyceridzusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . 68414.5.2.4 Nebenbestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68614.5.2.5 Schmelzpunkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68714.5.2.6 Chemometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68714.5.3 Nachweis von Veränderungen während Verarbeitung und

Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68714.5.3.1 Lipolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68714.5.3.2 Oxidativer Fettverderb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68814.5.3.2.1 Oxidationszustand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68814.5.3.2.2 Voraussage der Lagerstabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68914.5.3.3 Thermische Belastung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68914.5.3.4 Raffination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69014.6 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690

15 Getreide und Getreideprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69115.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69115.1.1 Vorbemerkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69115.1.2 Abstammung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69115.1.3 Erzeugung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69415.1.4 Anatomie – Chemische Zusammensetzung im Überblick . . . . . . . . . 69415.1.5 Sonderstellung des Weizens – Kleberbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69615.1.6 Zöliakie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69715.2 Einzelne Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69715.2.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69715.2.1.1 Unterschiede in der Aminosäurezusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . 69715.2.1.2 Überblick über die Osborne- Fraktionen der Getreidearten . . . . . . . 69715.2.1.3 Proteinkomponenten des Weizenklebers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70215.2.1.3.1 Hochmolekulare Gruppe (HMW-Untereinheiten von Glutenin) . . . . 70515.2.1.3.2 Gruppe mittleren Molekulargewichts (ω5-Gliadine, ω1,2-Gliadine) 70515.2.1.3.3 Niedermolekulare Gruppe (α-Gliadine, γ -Gliadne,

LMW-Untereinheiten von Glutenin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70715.2.1.4 Struktur des Weizenklebers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71115.2.1.4.1 Disulfid-Bindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71115.2.1.4.2 Beitrag der Kleberproteine zur Backqualität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71515.2.1.5 Puroindoline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71615.2.2 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71615.2.2.1 Amylasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71615.2.2.2 Proteinasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71715.2.2.3 Lipasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71715.2.2.4 Phytase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71715.2.2.5 Lipoxygenasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71815.2.2.6 Peroxidase, Katalase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71815.2.2.7 Glutathion-Dehydrogenase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71915.2.2.8 Polyphenoloxidasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72015.2.2.9 Ascorbinsäureoxidase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72015.2.2.10 Arabinoxylan-Hydrolasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72015.2.3 Andere Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72015.2.4 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72215.2.4.1 Stärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72215.2.4.2 Nicht-Stärke-Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72315.2.4.2.1 Pentosane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723

Page 26: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXXIII

15.2.4.2.2 β-Glucane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72415.2.4.2.3 Glucofructane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72415.2.4.2.4 Cellulose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72415.2.4.3 Zucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72415.2.5 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72515.3 Getreidevermahlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72715.3.1 Weizen und Roggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72715.3.1.1 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72815.3.1.2 Vermahlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72815.3.1.3 Mahlprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72915.3.2 Weitere Getreidearten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73115.3.2.1 Mais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73115.3.2.2 Spelzgetreide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73115.3.2.2.1 Reis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73115.3.2.2.2 Hafer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73215.3.2.2.3 Gerste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73215.4 Backwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73215.4.1 Rohstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73215.4.1.1 Weizenmehl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73215.4.1.1.1 Chemische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73315.4.1.1.2 Physikalische Untersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73415.4.1.1.3 Backversuche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73615.4.1.2 Roggenmehl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73615.4.1.3 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73715.4.1.4 Beeinflussung der Backeigenschaften von Weizenmehlen

durch Zusätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73715.4.1.4.1 Ascorbinsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73815.4.1.4.2 Bromat, Azodicarbonamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74115.4.1.4.3 Lipoxygenase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74115.4.1.4.4 Cystein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74215.4.1.4.5 Proteinasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74215.4.1.4.6 Kochsalz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74315.4.1.4.7 Emulgatoren, Fette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74315.4.1.4.8 α-Amylase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74315.4.1.4.9 Milch- und Sojaprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.5 Beeinflussung der Backeigenschaften von Roggenmehlen

durch Zusätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.5.1 Quellmehl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.5.2 Säuerungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.6 Zusätze zur Teiglockerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.6.1 Hefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74415.4.1.6.2 Chemische Lockerungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2 Teigherstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2.1 Hefeteigführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2.1.1 Direkte Hefeführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2.1.2 Indirekte Hefeführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2.2 Sauerteigführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74515.4.2.3 Kneten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74615.4.2.4 Gärführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74715.4.2.5 Vorgänge bei der Teigbildung und Teigverfestigung . . . . . . . . . . . . . . 74815.4.2.5.1 Teigbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 748

Page 27: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXXIV Inhaltsverzeichnis

15.4.2.5.2 Teigverfestigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75215.4.3 Backprozeß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75315.4.3.1 Bedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75315.4.3.2 Chemische und physikalischeVeränderungen – Bildung der Krume 75315.4.3.3 Aroma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75715.4.3.3.1 Weißbrotkruste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75715.4.3.3.2 Weißbrotkrume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75815.4.3.3.3 Roggenbrotkruste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76115.4.4 Veränderungen bei der Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76115.4.5 Brotarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76315.4.6 Feine Backwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76415.5 Teigwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76415.5.1 Rohstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76415.5.2 Zusätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76415.5.3 Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76515.6 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765

16 Hülsenfrüchte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76916.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76916.2 Einzelne Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76916.2.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76916.2.1.1 Globuline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76916.2.1.2 Allergene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77616.2.2 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77716.2.3 Inhibitoren für Proteinasen und Amylasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77716.2.3.1 Vorkommen und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77716.2.3.2 Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77916.2.3.3 Physiologische Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78016.2.3.4 Aktivität gegenüber Humanenzymen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78116.2.3.5 Inaktivierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78116.2.3.6 Amylaseninhibitoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78116.2.3.7 Schlußfolgerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78316.2.4 Lectine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78316.2.5 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78416.2.6 Cyanogene Glykoside . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78416.2.7 Lipide∗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78616.2.8 Vitamine, Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78616.2.9 Phytoestrogene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78616.2.10 Saponine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78616.2.11 Sonstige Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78816.3 Verarbeitung, Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78816.3.1 Sojabohnen, Erdnüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78816.3.1.1 Aromafehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78816.3.1.2 Einzelne Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78916.3.1.2.1 Sojaeiweiß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78916.3.1.2.2 Sojamilch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79016.3.1.2.3 Tofu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79016.3.1.2.4 Sojasoße (Shoyu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79016.3.1.2.5 Miso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79116.3.1.2.6 Natto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79216.3.1.2.7 Sufu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792

Page 28: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXXV

16.3.2 Erbsen, Bohnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79216.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792

17 Gemüse und Gemüseprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1 Gemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.2 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.2.1 Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.2.1.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.2.1.2 Freie Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79517.1.2.1.3 Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80917.1.2.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80917.1.2.2.1 Mono- und Oligosaccharide, Zuckeralkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80917.1.2.2.2 Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80917.1.2.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81017.1.2.4 Organische Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81017.1.2.5 Phenolische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81017.1.2.6 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81017.1.2.6.1 Pilze (4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81117.1.2.6.2 Kartoffel (23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81117.1.2.6.3 Knollensellerie (24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81217.1.2.6.4 Radieschen/Rettich (27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81217.1.2.6.5 Rote Rübe (28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81317.1.2.6.6 Küchenzwiebel (34), Knoblauch (33) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81317.1.2.6.7 Brunnenkresse (39) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81417.1.2.6.8 Rotkohl, Weißkohl, Rosenkohl (49, 52, 48) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81417.1.2.6.9 Spinat (51) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.6.10 Artischocke (55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.6.11 Blumenkohl (56), Brokkoli (57) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.6.12 Erbse (60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.6.13 Gurke (64) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.6.14 Tomate (66) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81517.1.2.7 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81617.1.2.8 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81617.1.2.9 Sonstige Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81617.1.2.9.1 Chlorophylle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81617.1.2.9.2 Betalaine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81917.1.2.9.3 Goitrogene Substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82017.1.2.9.4 Steroid-Alkaloide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82117.1.3 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82217.2 Gemüseprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82217.2.1 Trockengemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82217.2.2 Gemüsesterilkonserven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82417.2.3 Tiefgefrorenes Gemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82417.2.4 Gärungsgemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82517.2.4.1 Saure Gurken (Salzgurken, Salzdillgurken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82617.2.4.2 Andere Gemüsearten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82617.2.4.3 Sauerkraut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82617.2.4.4 Tafeloliven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82717.2.4.5 Fehlerhafte Gärprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82817.2.5 Essiggemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 828

Page 29: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXXVI Inhaltsverzeichnis

17.2.6 Salzgemüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82817.2.7 Gemüsesäfte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82917.2.8 Gemüsemark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82917.2.9 Gemüsepulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82917.3 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 829

18 Obst und Obstprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1 Obst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.2 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.2.1 Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.2.1.1 Proteine, Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.2.1.2 Freie Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83118.1.2.1.3 Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84018.1.2.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84018.1.2.2.1 Monosaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84018.1.2.2.2 Oligosaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84118.1.2.2.3 Zuckeralkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84218.1.2.2.4 Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84318.1.2.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84318.1.2.3.1 Fruchtfleischlipide (außer Carotinoide und Triterpenoide) . . . . . . . . 84318.1.2.3.2 Carotinoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84318.1.2.3.3 Triterpenoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84418.1.2.3.4 Fruchtwachse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84518.1.2.4 Organische Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84518.1.2.5 Phenolische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84718.1.2.5.1 Hydroxyzimtsäuren, Hydroxycumarine, Hydroxybenzoesäuren

und Lignin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84918.1.2.5.2 Flavan-3-ole (Catechine), Flavan-3,4-diole und Proanthocyanidine

(Kondensierte Gerbstoffe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85318.1.2.5.3 Anthocyanidine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85318.1.2.5.4 Flavanone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85718.1.2.5.5 Flavone, Flavonole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85918.1.2.5.6 Lignane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86018.1.2.5.7 Biosynthese der Flavonoide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86018.1.2.5.8 Technologische Bedeutung der phenolischenVerbindungen . . . . . . . 86018.1.2.6 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86218.1.2.6.1 Banane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86318.1.2.6.2 Weintraube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86318.1.2.6.3 Citrusfrüchte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86318.1.2.6.4 Apfel, Birne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86418.1.2.6.5 Himbeere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86418.1.2.6.6 Aprikose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86518.1.2.6.7 Pfirsich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86518.1.2.6.8 Passionsfrucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86618.1.2.6.9 Erdbeere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86618.1.2.6.10 Ananas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86718.1.2.6.11 Kirsche, Pflaume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86718.1.2.6.12 Litchipflaume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86718.1.2.7 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86718.1.2.8 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 869

Page 30: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXXVII

18.1.3 Chemische Veränderungen während der Reifung . . . . . . . . . . . . . . . . 86918.1.3.1 Änderungen der Atmungsintensität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86918.1.3.2 Änderungen in Stoffwechselwegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87018.1.3.3 Stoffliche Änderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87018.1.3.3.1 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87018.1.3.3.2 Proteine, Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87118.1.3.3.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.3.3.4 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.3.3.5 Farbstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.3.3.6 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.4 Chemische Beeinflussung der Reifung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.4.1 Ethylen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87218.1.4.2 Anti-Senezens Agentien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.1.4.2.1 Polyamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.1.4.2.2 1-Methylcyclopropen (MCP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.1.5 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.1.5.1 Kühllagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.1.5.2 Lagerung in kontrollierter Atmosphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87418.2 Obstprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87518.2.1 Trockenobst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87518.2.2 Obststerilkonserven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87618.2.3 Tiefgefrorenes Obst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87718.2.4 Rumfrüchte, Früchte in Dickzucker u.a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87718.2.5 Fruchtpülpe und Fruchtmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87718.2.6 Marmelade, Konfitüre, Gelee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87818.2.6.1 Marmelade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87818.2.6.2 Konfitüre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87818.2.6.3 Gelee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87818.2.7 Pflaumenmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87818.2.8 Fruchtsaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87918.2.8.1 Vorbereiten der Früchte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87918.2.8.2 Entsaftung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88018.2.8.3 Saftbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88018.2.8.4 Haltbarmachung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88018.2.8.5 Nebenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88118.2.9 Fruchtnektar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88118.2.10 Fruchtsaftkonzentrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88118.2.10.1 Eindampfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88118.2.10.2 Gefrierkonzentrierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88118.2.10.3 Membranfiltration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88218.2.11 Fruchtsirup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88218.2.12 Fruchtpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88218.3 Alkoholfreie Erfrischungsgetränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.3.1 Fruchtsaftgetränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.3.2 Limonaden, Kalt- und Heißgetränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.3.3 Coffeinhaltige Erfrischungsgetränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.3.4 Brausen, künstliche Heiß- und Kaltgetränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.4 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.4.1 Verschiedene Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88318.4.2 Artspezifische Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88518.4.3 Isotopenverhältnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885

Page 31: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XXXVIII Inhaltsverzeichnis

18.5 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 887

19 Zucker, Zuckeralkohole und Honig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88919.1 Zucker, Zuckeralkohole und Zuckerwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88919.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88919.1.2 Eigenschaften aus technologischer Sicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88919.1.3 Eigenschaften aus ernährungsphysiologischer Sicht . . . . . . . . . . . . . 89419.1.3.1 Stoffwechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89419.1.3.2 Glykämischer Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89519.1.3.3 Functional Food . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89519.1.4 Einzelne Zucker und Zuckeralkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89519.1.4.1 Saccharose (Rohrzucker, Rübenzucker) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89519.1.4.1.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89519.1.4.1.2 Gewinnung von Rübenzucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89719.1.4.1.3 Gewinnung von Rohrzucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90119.1.4.1.4 Weitere Saccharosequellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90119.1.4.1.5 Verpackung und Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90219.1.4.1.6 Zuckersorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90219.1.4.1.7 Zusammensetzung der Zuckersorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90219.1.4.1.8 Melasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90219.1.4.2 Folgeprodukte der Saccharose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90219.1.4.3 Stärkeabbauprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90319.1.4.3.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90319.1.4.3.2 Stärkesirup (Glucosesirup, Maltosesirup) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90419.1.4.3.3 Trockenstärkesirup (Trockenglucosesirup) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90419.1.4.3.4 Glucose (Dextrose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90519.1.4.3.5 Glucose-Fructose-Sirup (high fructose corn sirup, HFCS) . . . . . . . . 90519.1.4.3.6 Folgeprodukte von Stärkesirup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90519.1.4.3.7 Polydextrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90519.1.4.4 Milchzucker (Lactose) und Folgeprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90619.1.4.4.1 Milchzucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90619.1.4.4.2 Folgeprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90619.1.4.5 Fruchtzucker (Fructose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90619.1.4.6 l-Sorbose und andere l-Zucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90619.1.4.7 Zuckeralkohole (Polyalkohole) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.4.7.1 Isomalt (Palatinit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.4.7.2 Sorbit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.4.7.3 Xylit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.4.7.4 Mannit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.5 Zuckerwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.5.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90719.1.5.2 Hartkaramellen (Bonbons) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90819.1.5.3 Weichkaramellen (Toffees) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90819.1.5.4 Fondant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90819.1.5.5 Schaumzuckerwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90819.1.5.6 Gelee, Gummi- und Gelatine-Zuckerwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90919.1.5.7 Komprimate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90919.1.5.8 Dragees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90919.1.5.9 Marzipan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90919.1.5.10 Persipan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91019.1.5.11 Andere Rohmassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 910

Page 32: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XXXIX

19.1.5.12 Nugatmasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91019.1.5.13 Krokant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91019.1.5.14 Lakritzen und Lakritzwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91119.1.5.15 Kaugummi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91119.1.5.16 Brauselimonadenpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91119.2 Honig und Invertzuckercreme (Kunsthonig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91219.2.1 Honig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91219.2.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91219.2.1.2 Gewinnung und Arten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91219.2.1.3 Verarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91319.2.1.4 Physikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91319.2.1.5 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91419.2.1.5.1 Wasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91419.2.1.5.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91419.2.1.5.3 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91419.2.1.5.4 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91719.2.1.5.5 Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91719.2.1.5.6 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91719.2.1.5.7 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91719.2.1.5.8 Farbstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91819.2.1.5.9 Toxische Inhaltsstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91819.2.1.6 Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91819.2.1.7 Verwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91819.2.2 Invertzuckercreme (Kunsthonig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91919.2.2.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91919.2.2.2 Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91919.2.2.3 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91919.2.2.4 Verwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91919.3 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 919

20 Alkoholische Getränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92120.1 Bier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92120.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92120.1.2 Rohstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92120.1.2.1 Gerste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92120.1.2.2 Andere stärke- und zuckerhaltige Rohstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.2.1 Weizenmalz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.2.2 Rohfrucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.2.3 Sirup, Extraktpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.2.4 Malzextrakt, Würzekonzentrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.2.5 Brauzucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.3 Hopfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.3.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.3.2 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92320.1.2.3.3 Verarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92520.1.2.4 Brauwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92620.1.2.5 Bierhefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92620.1.3 Malzbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92620.1.3.1 Weichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92720.1.3.2 Keimen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92720.1.3.3 Darren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 927

Page 33: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XL Inhaltsverzeichnis

20.1.3.4 Kontinuierliche Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92720.1.3.5 Spezialmalze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92820.1.4 Würzebereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92820.1.4.1 Schroten der Malze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92820.1.4.2 Maischen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92820.1.4.3 Abtrennung der Treber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92920.1.4.4 Kochen und Hopfen der Würze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92920.1.4.5 Kontinuierliche Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92920.1.5 Gärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92920.1.5.1 Untergärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92920.1.5.2 Obergärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.5.3 Kontinuierliche Verfahren, Schnellverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.6 Filtrieren und Abfüllen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.7 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.7.1 Ethanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.7.2 Extrakt, Stammwürze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93020.1.7.3 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.4 Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.5 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.6 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.7 Vitamine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.8 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.7.9 Schaumbildner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93120.1.8 Biertypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93220.1.8.1 Obergärige Biere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93220.1.8.2 Untergärige Biere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93220.1.8.3 Diätbiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93320.1.8.4 Alkoholfreie Biere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93320.1.8.5 Übersee-Exportbiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93320.1.9 Biergeschmack und Bierfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93320.2 Wein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93520.2.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93520.2.2 Rebsorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93520.2.3 Traubenmost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94020.2.3.1 Entwicklung und Lese der Trauben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94020.2.3.2 Gewinnung und Behandlung des Mostes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94320.2.3.3 Zusammensetzung des Mostes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94320.2.3.3.1 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94420.2.3.3.2 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94420.2.3.3.3 Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94420.2.3.3.4 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94420.2.3.3.5 Phenolische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94420.2.3.3.6 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94520.2.3.3.7 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94520.2.4 Gärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94520.2.5 Kellerbehandlung nach der Gärung, Lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94620.2.5.1 Abstechen, Lagern und Reifen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94620.2.5.2 Schwefeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94620.2.5.3 Klären und Stabilisieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94620.2.5.4 Verbessern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94720.2.6 Zusammensetzung der Weine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 948

Page 34: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XLI

20.2.6.1 Extrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94820.2.6.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94820.2.6.3 Ethanol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94820.2.6.4 Andere Alkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94920.2.6.5 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94920.2.6.6 Phenolische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94920.2.6.7 Stickstoffverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95020.2.6.8 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95020.2.6.9 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95020.2.7 Fehler des Weins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95420.2.8 Likörweine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95520.2.9 Schaumwein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95620.2.9.1 Flaschengärung (methode champenoise) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95620.2.9.2 Großraumgärverfahren (produit en cuve close) . . . . . . . . . . . . . . . . . 95720.2.9.3 Imprägnierverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95720.2.9.4 Verschiedene Schaumweintypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95720.2.10 Weinähnliche Getränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95720.2.10.1 Fruchtweine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95820.2.10.2 Malzweine, Met . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95820.2.10.3 Sonstige Erzeugnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.2.11 Weinhaltige Getränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.2.11.1 Wermutwein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.2.11.2 Kräuterweine (aromatische Weine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.3 Spirituosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.3.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.3.2 Branntweine und Alkohol für Lebensmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.3.2.1 Herstellung von Branntweinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95920.3.2.2 Herstellung von Alkohol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96020.3.2.3 Branntweine aus Wein, Obst, Getreide und Zuckerrohrstoffen . . . . . 96020.3.2.3.1 Branntwein aus Wein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96120.3.2.3.2 Obstbranntweine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96120.3.2.3.3 Enzianbranntwein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96220.3.2.3.4 Wacholderbranntwein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96220.3.2.3.5 Rum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96220.3.2.3.6 Arrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96320.3.2.3.7 Getreidebranntweine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96320.3.2.4 Andere Branntweine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96520.3.3 Liköre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.3.1 Fruchtsaftliköre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.3.2 Fruchtaromaliköre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.3.3 Fruchtbrandies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.3.4 Sonstige Liköre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.4 Punschextrakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.3.5 Alkoholhaltige Getränke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96620.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 967

21 Kaffee, Tee, Kakao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96921.1 Kaffee und Kaffee-Ersatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96921.1.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96921.1.2 Rohkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97021.1.2.1 Ernte und Aufbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 970

Page 35: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XLII Inhaltsverzeichnis

21.1.2.2 Rohkaffeesorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97021.1.2.3 Zusammensetzung des Rohkaffees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97121.1.3 Röstkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97121.1.3.1 Röstung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97121.1.3.2 Aufbewahrung und Verpackung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97221.1.3.3 Zusammensetzung von Röstkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97321.1.3.3.1 Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97321.1.3.3.2 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97321.1.3.3.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97421.1.3.3.4 Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97421.1.3.3.5 Coffein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97521.1.3.3.6 Trigonellin, Nicotinsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97521.1.3.3.7 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97521.1.3.3.8 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97721.1.3.3.9 Sonstige Bestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97721.1.3.4 Kaffeegetränk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97721.1.4 Kaffeeprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97921.1.4.1 Löslicher Kaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97921.1.4.2 Entcoffeinierter Kaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98021.1.4.3 Behandelter Kaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98021.1.5 Kaffee-Ersatz und Kaffee-Zusatzstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98121.1.5.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98121.1.5.2 Verarbeitung der Rohstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98121.1.5.3 Einzelne Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98121.1.5.3.1 Gerstenkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98121.1.5.3.2 Malzkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.1.5.3.3 Zichorienkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.1.5.3.4 Feigenkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.1.5.3.5 Eichelkaffee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.1.5.3.6 Weitere Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.2 Tee und teeähnliche Erzeugnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.2.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98221.2.2 Schwarzer Tee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98321.2.3 Grüner Tee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98321.2.4 Teesorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98321.2.5 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98421.2.5.1 Phenolische Verbindungen (cf. 18.1.2.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98421.2.5.2 Enzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98521.2.5.3 Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98621.2.5.4 Coffein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98621.2.5.5 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98621.2.5.6 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98621.2.5.7 Pigmente (Chlorophyll und Carotinoide) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98621.2.5.8 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98721.2.5.9 Mineralstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98721.2.6 Reaktionen während der Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98721.2.7 Verpackung, Lagerung, Zubereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98921.2.8 Löslicher Tee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99021.2.9 Mate, Paraguaytee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99021.2.10 Erzeugnisse aus der Colanuß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99021.3 Kakao und Schokolade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990

Page 36: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

Inhaltsverzeichnis XLIII

21.3.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99021.3.2 Kakao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99121.3.2.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99121.3.2.2 Ernte und Verarbeitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99221.3.2.3 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99321.3.2.3.1 Proteine und Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99321.3.2.3.2 Theobromin und Coffein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99421.3.2.3.3 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99421.3.2.3.4 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99421.3.2.3.5 Phenolische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99421.3.2.3.6 Organische Säuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99521.3.2.3.7 Geruchs- und Geschmacksstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99621.3.2.4 Reaktionen bei der Fermentierung und Trocknung . . . . . . . . . . . . . . 99721.3.2.5 Herstellung der Kakaomasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99821.3.2.6 Herstellung aufgeschlossener Kakaomasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99821.3.2.7 Abpressen der Kakaomasse, Gewinnung von Kakaopulver . . . . . . . 99821.3.3 Schokolade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99821.3.3.1 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99821.3.3.2 Schokoladenherstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99921.3.3.2.1 Mischen und Kneten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99921.3.3.2.2 Zerkleinerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99921.3.3.2.3 Endveredlung (Conchieren) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99921.3.3.2.4 Kristallisieren und Formen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99921.3.3.3 Schokoladensorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100021.3.4 Lagerung von Kakaoerzeugnissen und dabei

auftretende Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100121.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1002

22 Gewürze, Speisesalz, Essig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100422.1 Gewürze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100422.1.1 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100422.1.1.1 Komponenten des ätherischen Öls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100422.1.1.2 Aromastoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100622.1.1.2.1 Pfeffer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100622.1.1.2.2 Vanille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100822.1.1.2.3 Dill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100922.1.1.2.4 Bockshornklee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100922.1.1.2.5 Saffran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101022.1.1.2.6 Senf, Meerrettich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101022.1.1.2.7 Ingwer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101022.1.1.2.8 Basilikum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101122.1.1.2.9 Petersilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101122.1.1.3 Stoffe mit scharfem Geschmack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101122.1.1.4 Farbstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101422.1.1.5 Antioxidantien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101422.1.2 Produkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101422.1.2.1 Gewürzpulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101422.1.2.2 Gewürzextrakt bzw. -konzentrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.1.2.3 Gewürzmischungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.1.2.4 Gewürzzubereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.1.2.4.1 Currypulver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1015

Page 37: Lehrbuch der Lebensmittelchemie - Toc · Springer-Lehrbuch Lehrbuch der Lebensmittelchemie Bearbeitet von H.-D Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle überarbeitet 2007. Buch. xlvi,

XLIV Inhaltsverzeichnis

22.1.2.4.2 Speisesenf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.1.2.4.3 Sambal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.2 Speisesalz (Kochsalz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.2.1 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101522.2.2 Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101622.2.3 Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101622.2.4 Spezialsalz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101622.2.5 Speisesalzersatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101622.3 Essig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101622.3.1 Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101722.3.1.1 Mikrobiologische Gewinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101722.3.1.2 Chemische Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101722.3.2 Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101722.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1018

23 Trinkwasser,Mineral- und Tafelwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101923.1 Trinkwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101923.1.1 Aufbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101923.1.2 Härte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101923.1.3 Analytik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102023.2 Mineralwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102123.3 Tafelwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102123.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1021

Allgemeine Literaturhinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1023

Stichwortverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1025