0

Leabhrán Foghlama

Litearthachta do Theist Iontrála na Scoileanna Gramadaí

Ainm____________________________ Rang _______

1

Ainmfhocal

rud, áit, duine nó ainmhí

rud – tábla áit – páirc

duine – babaí ainmhí – cat

2

Ainmfhocal Dílis

rud, áit, duine nó ainmhí ar leith

tosaíonn sé le Ceannlitir

rud – Titanic áit – Éire

duine – Matilda ainmhí – Clifford

3

Aidiacht

cuireann aidiacht síos ar ainmfhocal

mór beag

gasta fadálach

4

Briathar

gníomh, rud a dhéanann tú

snámh rith

léigh ith

5

Réamhfhocal

focal beag a chuireann síos ar an áit a bhfuil

ainmfhocal

ar faoi

sa tríd

6

Cónasc

focal a nascann dhá rud le chéile

agus ach go

nach gur nár

a atá nuair

mar

7

An Uimhir Iolra

níos mó na ceann amháin

í a anna áin mírialta

hataí cótaí boscaí madaí

bróga cosa miotóga fuinneoga

carranna scoileanna ciceanna ollphéisteanna

cupáin caisleáin ulchabháin eitleáin

fir mná tithe doirse

8

An Aimsir Chaite

rud a tharla cheana féin, inné mar shampla

séimhiú (h speisialta)

nó

d’ roimh gutaí agus focail a thosaíonn le f

bhailigh bhain bhí bhris

bhuail chaill chaith cheannaigh

chonaic chruinnigh chuaigh chuala

chuir d’amharc d’éist d’fhág

d’fhan d’fhiafraigh d’fhill d’fhoghlaim

d’iarr d’imigh d’imir d’inis

d’ith d’ól d’oscail dhíol

dhruid dúirt fuair ghabh

ghlac ghlan labhair las

lean léigh léim mhúch

rinne rith rug scairt

scríobh scrios shábháil sheas

shiúil shuigh tháinig thaispeáin

thiomáin thóg thug thuig

9

An Aimsir Láithreach

rud a tharlaíonn anois nó go minic, gach lá mar

shampla

-ann -eann -aíonn -íonn

amharcann bailíonn baineann beireann

bíonn briseann buaileann cailleann

caitheann ceannaíonn cluineann cruinníonn

cuireann déanann deir díolann

druideann éisteann fágann faigheann

fanann feiceann fiafraíonn filleann

foghlaimíonn gabhann glacann glanann

iarrann imíonn imríonn insíonn

itheann labhraíonn lasann leanann

léann léimeann múchann ólann

osclaíonn ritheann sábhálann scairteann

scríobhann scriosann seasann siúlann

suíonn tagann taispeánann téann

tiomnaíonn tógann tugann tuigeann

10

An Aimsir Fháistineach

rud a tharlóidh amach anseo, amárach mar

shampla

-faidh -fidh -óidh -eoidh

amharcfaidh baileoidh bainfidh béarfaidh

beidh brisfidh buailfidh caillfidh

caithfidh ceannóidh cluinfidh cruinneoidh

cuirfidh déanfaidh déarfaidh díolfaidh

druidfidh éistfidh fágfaidh fanfaidh

feicfidh fiafróidh fillfidh foghlaimeoidh

gabhfaidh gheobhaidh glacfaidh glanfaidh

iarrfaidh imeoidh imreoidh inseoidh

íosfaidh labhróidh lasfaidh leanfaidh

léifidh léimfidh múchfaidh ólfaidh

osclóidh rachaidh rithfidh sábhálfaidh

scairtfidh scríobhfaidh scriosfaidh seasfaidh

siúlfaidh suífidh tabharfaidh taispeánfaidh

tiocfaidh tiomnóidh tógfaidh tuigfidh

11

Briathra Neamhrialta

Ordú Aimsir Chaite Aimsir

Láithreach

Aimsir

Fháistineach

Abair Dúirt Deir Dearfaidh

Beir Rug Beireann Béarfaidh

Bí Bhí

Ní raibh

Bíonn

Tá

Níl

Beidh

Cluin Chuala Cluineann Cluinfidh

Déan Rinne

Ní dhearna Déanann Déanfaidh

Faigh Fuair

Ní bhfuair Faigheann

Gheobhaidh

Ní bhfaighidh

Feic Chonaic

Ní fhaca Feiceann Feicfidh

Ith D’ith Itheann Íosfaidh

Tabhair Thug Tugann Tabharfaidh

Tar Tháinig Tagann Tiocfaidh

Téigh Chuaigh

Ní dheachaigh Téann Rachaidh

12

Focail ar Chomhchiall

amhail cosúil le álainn galánta

amharc féach bealach dóigh

áthas sonas cineál sórt

caillte ar strae cloigeann ceann

carr gluaisteán clois cluin

cathaoir suíochán codladh suan

ceapaim sílim difriúil éagsúil

cleas bob fadálach mall

clú cáil fearthainn baiste

contúirteach dainséarach gach achan

damáiste dochar gasta tapaidh

duine té guth glór

falsa leisciúil múscail dúisigh

fann lag néal scamall

farraige muir pioc roghnaigh

go léir uilig rince damhsa

léim preab scáfar scanrúil

luath moch scairt glaoigh

otharlann ospidéal simplí furasta

pluid blaincéad sionnach madadh rua

púca taibhse soilsiú lonrú

spraoi spórt sona sásta

srón gaosán tiontaigh cas

stop stad tom tor

13

Focail ar Chomhfhuaim / Hómafóin

raibh agus ró

dubh agus dom

thig, chuig agus thuig

fuair agus fuar

bheidh agus bheith

síuil agus súil

ithe agus oíche

éirí agus iarraidh

i ndiaidh agus inné

an agus ann

lán, lean agus lann

glan agus gleann

meall agus mall

coinneáil agus coinneal

coinín agus coiníonn

14

Frithchiallaigh / Malairt

mór beag

glan salach

gasta fadálach

luath mall

geal dorcha

ciallmhar amaideach

dubh bán

oscailte druidte

saibhir bocht

sona brónach

fíor bréagach

lán folamh

bain caill

géar maol

milis searbh

ceart contráilte

deas gránna

lasta múchta

15

Poncaíocht

Ceannlitir

• ag tús abairte

• ainm duine, Liam agus Nóra

• ainm áite, Tír Eoghain, Béal Feirste

• laethanta na seachtaine, Dé Luain

• laethanta speisialta, Lá Fhéile Pádraig

• míonna na bliana, Eanáir, Feabhra

Lánstad

• ag deireadh abairte

Camóg

• liosta

• fóchlásál

• le comharthaí cainte

Uaschamóg

• aimsir chaite

• réamfhocal + guta

Comharthaí Cainte

• nuair atá duine ag caint

Comhartha Ceiste

• nuair atá ceist ann

Comhartha Uaillbhreasa

• nuair atá béim ar abairt

16

Forainm

focal beag a sheasann d’ainmfhocal

mé tú sé/é sí / í

muid /sinn sibh siad / iad

17

Forainmneacha Réamhfhoclacha

mé tú é í muid sibh iad

ag agam agat aige aici againn agaibh acu

as asam asat as aisti asainn asaibh astu

chuig chugam chugat chuige chuici chugainn chugaibh chucu

de díom díot de di dínn díbh díobh

do dom duit dó di dúinn daoibh dóibh

faoi fúm fút faoi fúithi fúinn fúibh fúthu

i ionam ionat ann inti ionainn ionaibh iontu

le liom leat leis léi linn libh leo

ar orm ort air orainn oraibh oraibh orthu

roimh romham romhat roimhe roimpi romhainn romhaibh rompu

thar tharam tharat thairis thairsti tharainn tharaibh tharstu

trí tríom tríot tríd tríthi trínn tríbh tríothu

ó uaim uait uaidh uaithi uainn uaibh uathu

idir eadrainn eadraibh eatarthu

18

Céimeanna Comparáide

níos……is

Bunchéim Breischéim Sárchéim

maith

níos fearr

is fearr

olc

níos measa

is measa

furasta

níos fusa

is fusa

deas

níos deise

is deise

álainn

níos áille

is áille

ard

níos airde

is airde

beag

níos lú

is lú

deacair

níos deacra

is deacra

fadálach

níos fadálaí

is fadálaí

fliuch

níos fliche

is fliche

gasta

níos gasta

is gasta

íseal

níos ísle

is ísle

trom

níos troime

is troime

luath

níos luaithe

is luaithe

mall

níos moille

is moille

mór

níos mó

is mó

te

níos teo

is teo

19

An Fléiscín

líne bheag...t–

an t-airgead leis an airgead

an t-am ag an am ceart

an t-ardán ar an ardán

an t-eitleán san eitleán

an t-iasc ag an iasc

an t-óstán san óstán

an t-údar ag an údar

20

Séimhiú 1

h speisialta (mo, do, a)

mé

tú

é

í

i mo shuí

i do shuí

ina shuí

ina suí

i mo sheasamh

i do sheasamh

ina sheasamh

ina seasamh

i mo chodladh

i do chodladh

ina chodladh

ina codladh

i mo chónaí

i do chónaí

ina chónaí

ina cónaí

mo chóta

do chóta

a chóta

a cóta

mo ghairdín

do ghairdín

a ghairdín

a gairdín

mo leabhar

do leabhar

a leabhar

a leabhar

mo mhála

do mhála

a mhála

a mála

mo stoca

do stoca

a stoca

a stoca

mo theach

do theach

a theach

a teach

21

Séimhiú 2

le réamhfhocail

ag an gheata ar an chathaoir

as an mhála chuig an pháirc

den ghasúr don chailín

faoin chathaoir tríd an choill

leis an chat ón fheirm

roimh an Chéadaoin sa bhosca

thar an bhalla

Ní féidir séimhiú a chur isteach i bhfocail a thosaíonn le

guta, l, n, r nó sc, nó i ndiaidh an fhocail na (ach amháin an

focal ‘chéad’).

22

Urú

Téann m roimh b. ár mbábóga, bhur mbia, a mbéil

Téann g roimh c. ár gcarr, bhur gcairde, a gcaipíní

Téann n roimh d. ár ndaidí, bhur ndinnéar, a ndochtúir

Téann bh roimh f. ár bhfeadóga, bhur bhfidil, a bhfrog

Téann n roimh g. ár ngeansaithe, bhur ngiotár, a ngúnaí

Téann b roimh p. ár bpéint, bhur bpinn, a bpeataí

Téann d roimh t. ár dteilifís, bhur dtóirse, a dtraein

Téann n- roimh gutaí.

ár n-arán, bhur n-eitleán, a n-ipsíní, ár n-oileán, bhur n-ulchabhán

Ní athraíonn focail a thosaíonn le litir ar bith eile.

23

Alt

píosa scríbhneoireachta i nuachtán nó

irisleabhar

24

Amchlár

tábla a thugann eolas ar imeachtaí

25

Amhrán

dán curtha le ceol

26

Biachlár

liosta de na béilte atá ar díol i mbialann

27

Bileog Eolais

leathanach fillte a thugann eolas ar imeacht,

earra nó áir ar leith

28

Bróisiúr

leabhar nó iris bheag ina bhfuil pictiúir agus

eolas ar earra nó seibhís ar leith

29

Caibidil

cuid amháin de na codanna difriúla d’úrscéal

30

Catalóg

liosta iomlán de rudaí atá ar díol, a eagraítear go

sistéamach de ghnáth

31

Clár

liosta de na caibidle nó na codanna de leabhar

32

Curfá

an chuid den amhrán a cheoltar níos mó ná uair

amháin

33

Dán

píosa scríbhneoireachta le rím nó le rithim

34

Dialann

leabhar ina gcoinníonn tú taifead laethúil

d’eispéiris agus d’imeachtaí

35

Ficsean

scéalaíocht, sraith imeachtaí nach bhfuil fíor

36

File

duine a scríobhann dán

37

Fógrán

sliocht i nuachtán nó clár ar an teilifís a thugann

eolas ar imeacht nó earra ar leith

38

Foilsitheoir

comhlacht a dhéanann leabhair

39

Gearrscéal

scéal ficsin nach bhfuil chomh fada le húrscéal

40

Gluais

liosta focal aisteach nó focail nua leis an

sainmhíniú, scríofa in ord aibítreach

41

Greannán

sraith pictiúr tarraingthe le bolgáin chainte a

insíonn scéal

42

Innéacs

liosta in ord aibítreach ag deireadh leabhair a

chuireann in iúl cén leathanach ar a bhfuil eolas

ar ábhar áirithe

43

Iontráil

píosa scríbhneoireachta amháin i ndialann

44

Irisleabhar

foilseachán a chuirtear ar fáil go rialta, ina

bhfuil sraith alt agus léaráidí, go tipiciúil a

bhaineann leis an ábhar céanna

45

Leabhar Tagartha

leabhar mar chiclipéid nó foclóir a thugann eolas

beacht

46

Leabharliosta

liosta de na leabhair a ndéantar tagairt orthu sa

sliocht

47

Léarscáil / Mapa

líníocht den talamh nó den fharraige leis na

gnéithe fisiceacha de le sonrú air

48

Liosta

sraith nó líne eolais de rudaí nó earraí

aonaracha, scartha le camóga

49

Litir

nóta fada a chuirtear sa phost

50

Maisitheoir

an duine a dhéanann na pictiúir i leabhar

51

Neamhfhicsean

scríbhneoireacht a thugann eolas, atá fíor

52

Nuachtán

foilseachán priontáilte a chuimsíonn leathanaigh

fhillte gan stáplaí ina bhfuil nuacht agus ailt

speisiúla

53

Paragraf

cuid de shliocht nó scéal a bhaineann le hábhar

nó ídé amháin

54

Póstaer

bileog mhór a thugann eolas ar imeacht

55

Ríomhphost

litir leictreonach a théann tríd an idirlíon

56

Rím

nuair a dhéanann dhá fhocal an fhuaim chéanna

57

Údar

an duine a scríobhann leabhar nó scéal

58

Úrscéal

píosa scríbhneoireachta fada le suíomh, carachtair

agus plota

59

Véarsa

cuid amháin de dhán