las mujeres indígenas ante la justicia

Upload: laura-nesofsky-dominguez

Post on 03-Apr-2018

238 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    1/25

    Disponible en: http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13911833005

    Red de Revistas Cientficas de Amrica Latina, el Caribe, Espaa y Portugal

    Sistema de Informacin Cientfica

    Mara Teresa SierraLas mujeres indgenas ante la justicia comunitaria. Perspectivas desde la interculturalidad y los derechos

    Desacatos, nm. 31, septiembre-diciembre, 2009, pp. 73-96,

    Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologa Social

    Mxico

    Cmo citar? Fascculo completo Ms informacin del artculo Pgina de la revista

    Desacatos,

    ISSN (Versin impresa): 1405-9274

    [email protected]

    Centro de Investigaciones y Estudios Superiores

    en Antropologa Social

    Mxico

    www.redalyc.orgProyecto acadmico sin fines de lucro, desarrollado bajo la iniciativa de acceso abierto

    http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/comocitar.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/fasciculo.oa?id=139&numero=11833http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/revista.oa?id=139http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/fasciculo.oa?id=139&numero=11833http://www.redalyc.org/comocitar.oa?id=13911833005http://www.redalyc.org/
  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    2/25

    473

    Las nuevas experiencias de justicia indgena en contextos de globalizacin legal y de reforma del Es-

    tado que se observan en Mxico estn abriendo nuevas opciones a las mujeres indgenas para defen-

    der sus derechos, discutir sus costumbres y repensar las formas tradicionales del ser mujer. En este

    artculo retomo la perspectiva de la interculturalidad para cuestionar los dualismos conceptuales

    en torno al derecho y la cultura indgena, que han tendido a naturalizar la desigualdad de gnero,

    y como referente para formular propuestas que apoyen el reclamo de las mujeres indgenas y sus

    esfuerzos organizativos, poniendo en juego la diversidad cultural y la diferencia colonial.

    PAlAbRASClAvE: mujeres indgenas, justicia comunitaria, derechos, interculturalidad, gnero

    Inienous Woen before Couniy Jusice: an Inercuuraiy an Rihs

    PerspeciveThe new experiences of indigenous justice, within the context of legal globalization and State re-

    form that takes place in Mexico, are creating new options for women to defend their rights, dis-

    cuss their customs and rethink the traditional roles of women. The author of this paper uses an

    interculturality perspective to question the conceptual dualisms that surround the law and indige-

    nous culture, which tend to justify gender inequality as a natural condition, and as a useful reference

    to generate proposals that support indigenous womens claims and organizational efforts, using

    cultural diversity and colonial differences.

    KEyWoRdS: indigenous women, community justice, rights, interculturality, gender

    Las mujeres indgenas ante la justicia

    comunitaria

    Perspectivas desde la interculturalidad

    y los derechos*

    Mara teresa Sierra

    mArA teresA sIerrA: Cn d Invigacin eudi supi n Anpga scia-Dii fda, mxic.

    [email protected]

    *e acu aba dn d ac d pc Cnac Gbaiacin, dch indgna juicia dduna ppciva d gn pd: un nqu cpaaiv (U51240-s).

    Desaaos, n. 31, pib-dicib 2009, pp. 73-88

    rcpcin: 6 d b d 2009 / Acpacin: 23 d a d 2009

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    3/25

    743

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    la gia ivindicacin d una uj chna

    d sana maa Quigani, oaxaca, n a qu d-nunciaba ipdin paa paicipa n a

    dipua p pd unicipa, n nvib d 2007,ha id cinn uada p di gbi-n aa da paa dcaica u cu-

    b indgna c viai a dch d auj indgna. Baj agun ppn, ai-i, qu cabi a axaqua n aia ind-gna, a cua, juan, cnc a u cubc pcica ca1. m a d a giiidad qupuda n a dnuncia d euina Cu, qu aaa ancin a agia gubnana d uiia u ca-

    paa gnaia a pinin d qu u cu-b, dci, dch indgna, un c paa adcacia pqu ipid a paicipacin pica da uj. ta panain n cnida pcn qu ina dba n n a u a c-ub a ini d a cunidad indgna a u-cha qu a uj inn n u ppia cunidadpaa abi paci d paicipacin2. e pcupan qua pcian gbnad p d oaxaca, Uirui3, viad d dch huan d hb uj pncin a a Aaba Ppua d Pu-

    b d oaxaca (APPo)4, quin cnvia n dn-

    d a uj indgna d a dcacia!!, capaa

    n a cua ha id apad p diai pa el Pas,qu diundi un paj b ca d euina Cu5.e ca una ua d u pic qu hahch dd pd d una ivindicacin gia d auj indgna cn n d dcaica a a dganiacin cuniaia6, qu in duda acan in- d gin niba, pu dd a qu g-a a picin a gand pc d a gin. Vaa pna daca, a pc, qu a a cuniaiaun cav n acnciin ipuad p aAPPo, n apc7.

    N aa d nga a ipancia d cuina a cn-

    dicin ubdinada a pin d gn qu vivn auj indgna n u cunidad ganiacin, cua una aidad qu db cnxuaiada, p ncai dcuna c a danda, a uada p pd, cnvin n aa cac paadcaica dch indgna. en apc, auiiacin va una agia cun paa ubdi-na a o, undanada n anj d un cncpd cuua a-hiic vucinia qu cnida a aadicin a cuua cuniaia c avaj p-dna , p an, c bcu paa a vdadadcacia. ta panain pducn viin dua-

    1 oaxaca ha id pi ad d a rpbica n cnc u cub ca n un icipi indgna (1995), qupin acpa d a apbacin d a l d Dchd Pub Cunidad Ind gna (1998) qu cnc a cp-icin nica pua d ad dch d auna unicipa(c. rcnd, 2001).2 ta , p jp, ca d a uj gida unicipa c-a p u cub n oaxaca, dcunad p Ciina V-qu (2003), d a uj pidna unicipa , abin noaxaca, guida p magaia Dan Juia Bac (2005) n vid.3 en un dicu n qu ii a hch, Ui rui -a: e pa d una ucha qu db upa pu n p ii[a a uj] dch a v, paicipa n pica, cnga dch a a ducacin cndnaa a vivi n ana a-

    bi , n na: . e

    pidn ip Cadn pidn d a C iin Nacinad Dch Huan (CNDH) han hch dcaacin iia, au-dind abin a ca d euina Cu , cn upu in d -na a dici inacin d a uj indgna, duan a cbacind Da Innacina d muj, 8 d a d 20 08. (c. n na:).4 la APPo una ganiacin ppua cada n juni d 2006 n ap -

    a vi in agi ia n oa xaca, qu uv n u pinci-pa danda a diucin d gbnad Ui rui p uac d i d ead. la APPo ui pin unau pin d gin. la ib v iacin a dchhuan d hb uj din a apa d gin d Vi-cn x (paa inacin va n na: ).5el Pas, 10 d b d 2008.6 laa a ancin qu, dpu, duan a cbacin dDa Innacina d a muj, 8 d a d 2008, pidnip Cadn unia cn euina Cu paa nda u c-pi p dch d a uj indgna. Va n na:.7 D acud cn un acu pubicad n a pgina d k anad.

    n, a dciin d diai el Pas d pubica a na in qu v cn in d a annacina pa a (a rp) inadan a pivaiacin d pa c P mxican (Px) a Ciin da d ecicidad (Ce), dbid a u pan d in-

    vin (p jp, Paqu eic d a Vna, n I d t-huanpc), qu pdan v bacuiad p a ucha cia,c a qu inn n pub indgna u a. en na : , cnua: 13 d a d 2008.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    4/25

    475

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    ia d dch a cuua, uan nciai- cuua cn u ipicacin paa dcaicaa dincia viciia a a uj indgna. ea-gia iia, inunada cn n d ga a acuua qu iniian a a uj a pai d acnuccin d viin cuua cpaca, in cn-ida u hgnidad dinai, han id anai-ada n cnx (m, 2003, 2006).

    si bin ci qu a uj indgna nnana pda idga d gn aaigada n dicud a adicin, qu bacuian u paicipacin pican cag pbic avcn u xcuin d a a d

    dciin qu invucan a a cunidad, abin ci qu, n i ip, uj ganiadahan daad agia paa dicui a adicin

    abi paci n a iniucin cuniaia, a hanvad a cab cn i ana dinciada (c.Hnnd, 2008). la cnuccin d a quidad d g-

    n dd a dividad cuua cnvi, p , nun d pincipa pcic pic qu n-nan a uj indgna paa cnui ppuaibada qu pian invna u idnidadnica d gn, dnind dch indgna, inn qu nca n dicu j d a adicin. mqu una ngacin d u cub, n gnaa uj n bucand u dnicin paa incp-a u iada ca n a dinica cuniaia.en pc, a uj n apand a dicu x-n qu giian u ivindicacin c ujindgna a i ip qu bucan nva d-

    ch cuniai. e n cnx qu a ppciva da incuuaidad ua van paa cuina duai cncpua d dch a cuua indgna

    paa ua nuva apua qu apn cad a uj indgna u u ganiaiv.

    en x ina abda a pbica d-

    ta d Dvucin d Diagnic Paicipaiv cn a uj d a Pica Cuniaia, b d 2009. Bunavia, san luiAcan, Gu.

    rachelsiede

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    5/25

    763

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    d a xpincia d a uj indgna an a juicia

    a iniucin cuniaia a qu cniun un -n pivigiad paa pundia n dba -

    b a incuuaidad gn, paa dcuna qu nnan a uj a ucha p u d-ch. m , n paicua, a a nuva daidadd juicia indgna qu han ugid n i i-p n ac d a pica uicuua d ead a agn d a, paa dicui nid n qu a u-

    j n ipuand a d juicia indgna incun qu cncan u dch. ta xpin-cia n pudn aia d cnx gna d acc- a a juicia a qu nnan a uj indgna n

    a inancia judicia d ead, gnan baadan a ipunidad, a diciinacin a viacin d d-ch, ni d cnx ucua d aginacin,xcuin pba qu acan a a gin indgnad pa. tapc pudn aia d pc d g-

    baiacin ga qu incidn n a cnuccin d nuvnguaj d dch d c innacina nacina,caiad appiad p a uj indgna paacnui u ppia dnicin n n a gn a

    juicia. ta ca d a uj nahua d Cuaan d u apua p a cnuccin d una juicia in-cuua n ac d Jugad Indgna d Cuaan ,

    n n dida, d a uj ixca, apanca ia d a Pica Cuniaia d a Ca mn-aa d Gu u u p paicipa n -paci d a juicia gina cuniaia8.

    INtERCUltURAlIdAd, dERECHO INdgENA

    Y glOBAlIZACIN

    en i ip cncp d incuuaidadha adquiid un nvad in a cnvi n un -n cna d viin indgna, pcian-

    n And n ecuad, Cbia Bivia,p abin n pa c mxic. A dincia

    d dicu cia d uicuuai, qu puv

    a incuin d a dincia n a gica aa, dicuipuad p viin indgna, d acud cn

    vai au (Wah, 2002a, 2002b; Quijan, 2002), undicu anad qu ipica un cuinain adica a a v iin vucinia, xcun univ-aia d a dnidad ccidna cn u ivindicacind a dinin ica pica d a dividad. Dd appciva d a incuuaidad, a dividad un va- qu db acpaa a cnciin d ppi, ai ip qu hac van a dincia cnia, dci, hch i d a ubdinacin pd n qu han cnuid hiican a dincia.

    la incuuaidad apua abin a cnui dig,p dd nuv cnx qu cncan a injuiciahiica qu han acad a vida d pub indg-na gup iniad. e cncp d incu-uaidad ipica nnc un asp rlainal, dci,a acin n gup cia cuua; a rlainsd pdrn gup hiican ubdinad h-gnic; rnimin d la dirnia lnial, a, a ncidad d vaa a dividad c ap ad civiiai; abin una apua diagicaanada, qu ipac a d d ead unia-i a a dcacia (Wah, 2002a, 2002b).

    la apua d a incuuaidad a panada uaaaciva paa cuina duai cncpua paa pna cnciin dd una viin hii-c, d pd anada. oc abin un n-qu ugn paa dbai a ana n qu dicupducid n cnx, c id a dch huan dch d a uj, pudandicui dd a dincia cnia; , hacindvan a cndicin hiica d ubdinacin d auj indgna c pa d u pub, p di-cuind abin a viin univaia qu cnva cncp i d dch huan d a uj-

    , paa via pduci viin hgna d quignica uj n cnx cuua div. en - nid, dig n cuua n db ipica a i-picin d ignicad cuua in u dicuin, p qu ua d ua ipancia anaia nid cn qu a uj indgna aducn a u nguaj -

    8 en a pia d a d gin dd hac vai a h ai-ad invigacin n cap d a juicia dch d a u-

    j (sia, 2004a 2004b ), d ana cin n a gin da Ca-mnaa d Gu (sia, 2005, 2007b).

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    6/25

    477

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    ca u viin n n a db c uj, a

    i ip qu dicun u bigacin n acd paci dic cuniai9. la ncia a cciv, c paci idniai ganiaiv, u-a undana paa pna gn dd a dividadcuua. P i, ipan qu a ppc-iva d a incuuaidad, ad d pana a a-cin n cuua, aba a a dicuin d a dividaddd a dividad (yung, 2004), cua, haa aha, nha id panad p ic d a incuuaidad.A n cuina dicu i d a dividad ip-ci n a dincia cnia c ig d pdu-ci viin nciaia d a cuua , cn , juica

    a ubdinacin d gn a ini d a cida-d indgna, c pa d db cuniai, incnc paci d u cnacin. P , pnaa incuuaidad dd gn ipica abin unaapua pica paa a uj indgna a ncidadd aca dn iniuid dn d u ppia c-unidad ganiacin.

    en ua, cncp d incuuaidad dd pun- d via aiba panad pud apia paa incuia vc cica d a uj indgna cupa una

    viin d a dividad cuua qu cnca n i-a cniai dicuiv qu aba a apua

    diagica n cuua a ini d a ia. eipica a pibiidad d aina dicu d gndd a dividad cuua, cuind an a a p-pia adicin viin d und c a nuvnguaj d dch. ta u pcic icqu aian a uj indgna ganiada n din- cnx.

    lAS mUJERES INdgENAS Y SU lUCHA

    POR lA EQUIdAd dE gNERO EN lOS

    ESPACIOS dE lA JUStICIA COmUNItARIA

    Paa a uj indgna, ga acc a a juicia dead d u cunidad ha id una puba dici

    dad p pivigiad d a idga d gn qu

    juican pap ubdinad d a uj an d-igni acuin. A c n a aa in-iu una viin paiaca, cna a cua a uj handbid ucha, n a cub na indgna p-

    vacn abin va paiaca qu a ubdinan(minux raavi, 2002; Bainann, Chnau Va-, 2007). eudi n gin indgna han dcun-ad a cndicin d dvnaja, aci xcuind a uj an a juicia d ead a dicuadqu nnan an u ppia auidad a buca qu haga juicia (man mja, 1997; Hnnd,2002; Baagn s, n pna; Chnau, 2007; sia,

    2004a 2004b). P , din ganiacin d u-j indgna han pcupad p gna anai-va qu nnn a viin paiaca d a juicia cnnn a vincia d gn. en diina pa dpa, c a sia N d Puba n a Ca-mn a-a d Gu, bva pc ganiaiv c-pid n ipua pv dch d auj indgna paa incidi n paci iniuci-na d a juicia dn ua d a cunidad.

    en a cunua acua d nvacin d a juicia c-uniaia, c pduc d a a ga ui-cuua qu cncn dch indgna10, a uj

    n ppiciand indican una dicuin b dch indgna a juicia adicina, a c ac-ca d a anaiva paa pncia a juidiccinindgna. e a ha vad a buca uacin ad-cuada paa nna aun cun qu adi-cinan han iuad a a uj n una cndicin dubdinacin qu biga a acpa aa, abuxua, abandn d a paja, n cnciin d hij, n uch apc qu an a ucicuand a uj acudn a a juicia cuniaia. N ci haba d dch n cnx dnd a ujhan ccid baj d x-gnic qu a ubdi-

    9 en un abaj cin, sa m ha dcu nad pc ii-a n n a a caiacin d dicu g ba d dchd a uj n cnx nic d iv (c. m, 2006).

    10 tan n mxic c n Aica laina u n n cna da a n aia indgna c ap d a juicia dchindgna, aunqu i bin pvac acanc d dich cnci-in, cabia d acud cn cnx d cada pa. en cad mxic bva un u ipu n a cacin d jugadindgna n niv unicipa (c. sid, 2006; sia, 2007b;tvn, 2005 n cu )

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    7/25

    783

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    nan, n qu n inn acc a a a d dciin pancn baj a vigiancia d u aiia u h-

    b, ida a u d; a qu van a hi-

    ia qu a uj cunan cuand inn n cnana cn gana d cpai. ea iuacin agava cuand cnx cuniai ua va n aa d undicu d a ana, qu paa ucha uj igni-ca n qu acpa pvi c ag qu vad . sin bag, ucha d a han dcidid bucaap paa nna u pba p acudn a a

    juicia cuniaia, n agun ca abin a a jui-cia aa, c h pdid dcuna n a-

    baj (c. sia, 2004a; va abin Chnau, 2004).P paci d a juicia n u van paaa c pnn n jug dich va a n-

    a qu guan, paa dcuna a acuacind a auidad indgna ia.en vaia gin indgna d mxic bva qu

    a uj n n acudind a pna u qujaan a auidad in abin, cn n in-nidad, n apand a un dicu d dch paa

    cngui j ag. P i, dicu- n baan paa cabia a acin ucua dpd a aaigada idga d gn, p n

    abind anaiva qu a ia auidad pi-an a cnida.l inan qu uj ganiada n diina

    gin han iniciad a un cain paa pna d unaana din u acin d gn, u db bigacin c uj indgna, in p ngad u cuua. en pc, dicu d dch ha abi nuva ppciva paa iagina anad vida qu n juiqun a pin a xcuin d g-n. sin duda, nuv paci d a juicia cuni-aia cn ac qu aguna uj indgna napvchand paa cnui anaiva adcuada

    paa a vida n cunidad. s aa d una punidadqu pi giia u danda ana i-ada aaigada b d gn. e pc, inbag, ha id n cpj n pud gnai-a. la uj nnan a u incia ppa d a auidad vcin d a cunidad,

    muj nahua d Cuaan, Puba.

    CaadelamujeIndgena

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    8/25

    479

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    incu d u ppi cpa d ganiacin, a

    qu ncaian acan in (c. snch N-, 2005), p b d nnan a incia cuu-a qu ipidn giia dicu d dch da uj a ini d u cunidad, c ucdabin cn uj indgna n a aiud11. tapua ucha vc inn qu v cn pdinvucad n an cn a dna a uana d aadicin, c ha ad Aii ma tipp n cnx (tipp, 2002).

    la xpincia d a uj n, in bag, div-a ha qu cpnd a dinica ca picadnd inan dicu d gn d dch pa-

    a via dcaica iuacin n a qu a uj -nan ubdinan a digni d cciv,a pa incu d u ppia cnviccin (Paina ri-chad, 2006); bin, ca n qu a uj dcidida-n cnidan qu cciv piiai , pan, a danda d a uj pudn pa, p-cian i pvca pagni n a ppiauj qu ppician diviini inn, gn -

    va spd (2006, 2008) cn uj d cunidad a-paia n Chiapa.

    obva aii a vigncia d un cia cuu-a qu giia dicu d dch d a uj-

    , pcian d a uj indgna, n cua ha infuid a giiacin d un dicu d gnn a pica pbica d ead, n di d c-unicacin n dicu i d a ganiacinn gubnana (oNG) d dch huan quabajan n a gin indgna. e dicu nad abin p a ppia ganiacin d u-

    j indgna (c. snch N, 2005; Cunningha,2003). D a ana, a nuva qu pnaian a

    vincia cna a uj a niv nacina12 aa, ac a qu ppician u paicipacin n -

    paci pbic, n giiand a danda d a

    uj indgna; in bag, abin n gnan-d pba a n ip acpaa u diuindd una iada ppia d a ia uj,

    juan un d gand qu nnan a u-j ganiada inada n incpa nguajd dch n paci cuniai. si bin a dcaacin cn un paagua dicuiv paagiia a danda d a uj indgna, n in-ucin i n n appiada aducida a u ppicnx cuua cia. en nid, a l r-

    vucinaia d a muj zapaia cniu un d pincipa n ppi gnad p a u-

    j indgna.la ncia a a xpincia anaiada pii d-

    aca cna, a dicuad qu nacand a dipua p dch d a uj u acc a a juicia n d gin indgna d m-

    xic dnd daan ipan xpincia d -nvacin d juicia indgna cuniaia: JugadIndgna d Cuaan a Cdinada rgina d Au-idad Cuniaia (CrAC), j cncida ca Pica Cuniaia d Gu.

    en aba gin ncna pc innvadn qu pca a a nuva a d juicia indgna.

    si bin aa d d ca x pc a acanc pibiidad d a juidiccin indgna, pn-an a u v d daidad paa anaia a puad a uj. l cpj d pc n cpndcn una a apua n in d gn. la PicaCuniaia , in duda, una d a xpincia d ju-icia cuniaia cn a acanc ua n pa.N ban, a paicipacin d a uj n pa-ci pcica d juicia apna inicia, qu n ni-ga a ipancia d a Cuniaia paa u vida. encna, a xpincia d Jugad Indgna d Cua-an iiada n cuan a u acanc juidiccin

    n i uad d un pc d ciaiacind a juicia indgna, p ha gad n ac du pc ganiaiv d uj nahua, quinhan gad incidi n u dinica apa p una

    juicia indgna incuua cn quidad d gn (t-vn, 2009; mja Cu, 2006).

    11

    Pba ii a nnan a uj apuch n Chi a v- bigada a incia u pinin an a xigncia d u cpa- d n gna diviin n a cunidad n induci dicuajn a a cuua indgna baada n d d a cpn-aidad n hb uj (c. Paina richad , 2006).12 Va, p jp, dc d a nuva l G na d Accd a muj a una Vida lib d Vincia, xpdida juv 1 db d 2007 n Diari oiial.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    9/25

    803

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    la consruccin e una jusicia inercuura con

    equia e nero. la experiencia e JuzaoInena e Cuezaan

    en ca d Cuaan, cap d a juicia an- a pai d a inaacin d Jugad Indgna n a 2003. si bin jugad u pduc d a dciind tibuna supi d Juicia d ad d Puba cn n d ipna a juicia indgna, cniu -nan un caaiad ipan qu pii agui-na a a ganiacin indgna d dch huancn aga xpincia d abaj n a gin paa dipua acanc d a juicia indgna n a ead, ap-

    pind d u guacin. la pacincia i ngcia-d d a auidad nahua d Jugad han piidqu n hch an , cn ap d Cnj dJugad13, quin dnan acanc daidad da juicia indgna (c. tvn, 2005). Una paicuaidadd a juicia indgna qu daa n Jugad haid a pncia ignicaiva d uj nahua n Cn-j d Jugad, n an qu ib d ganiacinindgna qu van a abajand n a gin. Juncn dicu d dch huan dchindgna, dicu d dch d a uj un n cninu n dba d Cnj n

    a pica qu un da a a auidad ind-gna. en pc, a Caa d a muj Indgna (Cai) ha dpad un pap cav a apa gui-in d ca n Jugad n qu n invucadauj, p abin a ipua un pc ppi dinvncin paa and ca d vincia dica.Ad d cninua cn u aa n cap d a a-ud a ducacin, Cai, apad p aa iaqu abajan n a na dd hac d vin a 14,

    ha pivigiad un abaj b a dna ga ap-

    cina a uj vcia d vincia dica(mja Cu, 2006). C ib aciv d Cn-j d Jugad Indgna, a uj d Cai dicuna juicia qu apican a auidad d Jugad, bucan-d nibiiaa a una iada diina qu cnp aquidad d gn dch huan. la ujd Cai a aa ia han abad una viinppia d dch dd a ncidad d a ujnahua, n nid han hch un gan u pcnui ppua paa pna uj qu p-n u va adicin cuua, idnicand aqu-a cub qu dan cabia aqua qu uan

    indipnab paa u vida (c. mja, 2008). en p-c han infuid dicu d a uj, pcia-n d a apaia, d din cciv d ujindgna nacina innacina, n cua a-

    bin paicipan (Cdinada Nacina d muj Ind-gna, enac Cninna, ca).

    e pc d incidi n un cap an paicua c a juicia indgna, paci acuin p xcncia,n ha id ci pqu ipica invni n a anaadicina d v cnfic n jcici d aauidad , p an, n u pcdiin n i-a naiv. ta nid d acud qu

    caacian a juicia cuniaia baad n a cnciia-cin: n ucha cain, n aa d ga a un acud, vinan dch d a uj, a qu inda pduci jaqua d gn cuand, p jp,una uj qu u vincia dica v bigada aga cn p baj ip cpi d qua pa bin; in qu acpa qu a uga qud cn hij cuand a paja dcid paa cn paa abin a hij. en udi anin a ia gin d Cuaan pudi dcuna

    vai ca iia qu a uj indgna uvinqu nna an a juicia cuniaia a juicia -

    aa d unicipi d dii judicia d a gin (c.sia, 2004b; Vaj, 2004).la idga qu indn a nauaia a ubdina-

    cin d gn n pa cniuiva d nid cnhgnic d a cunidad cpaid, gna-n, p hb uj (iuacin n u diin-

    13 Nuva iniucin cada p a ganiacin indgna d d-ch huan inpind n a a d cnj d ancian.14

    la aa ia n a pa d a dinica ca acacav n a dna d dch d a uj n a gin. -an una aciacin civi, Cn d Aa Da nmuj (CADem), dd a cua apan c apaciacin pc a-naiv paa dicui cn a uj nahua u ppia cncpci-n b gn dch d a uj. Ad d apaa Cai, han cnguid in aa un abgu paa and a ujaaada (c. mja Cu, 2006).

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    10/25

    481

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    a n paci gina i) uncinan

    c diqu qu ipidn cuina qu adicina-n ha cnidad anab (sia, 2007a). ta-

    bin ci qu a auidad d Jugad Indgna,cn ap d a uj d Cai, han hch un i-pan u p hac una juicia din qucnp pun d via d a uj; pba qu u n n ucin i n abajacninuan n . en nid puv, dana pua, qu a auidad icin ap-

    d a uj d Cnj d Jugad paa invnin ca cnidad cpicad gav. s aa d unpc pngad qu ipica un ag cain p an-

    da, cua cniu un paa cngui una juicia adcuada paa a uj15.

    Dpu d cua a d uncinain d ab dhiga cn ib d Jugad, a uj ind-gna d Cai u cpaa ia d CADemhan bnid agun g n p d a giiacin d dch d a uj, a n n dicu, hancnguid pv qu juc ( ju indgna uupn, agn diad) aban a cna a p-

    bica a cibi pica; aninn d a anauna iada vigian an a juicia. P abin abnqu n baa cn dnd a juicia indgna i n a-

    baja cn a a inancia judicia cia n a quinan ca d a vincia paa a uj, i n aana a giiidad d Jugad Indgna an jugad d pa d a cunidad dnd un p-na a a pa d ca qu van a uj- a a auidad16. l u n ip vncnad cn aida adcuada paa a, cua va dici qu nna a a idga d gn (si-a, 2007b). ta abin qu uan agun d ca anaiad p Adiana tvn, quin ha dad gui-in a uj indgna invucada n dipua an- Jugad Indgna d Cuaan cua acia

    uan a dicuad qu nnan a auidad

    indgna paa i a d d adicina dgn baj cua han ad acubad a hac

    juicia (c. tvn, 2009).Aun a, a uj nahua d Cuaan n cjan n

    u dciin d cnui a adcuada d juicia,in nca n u cnx ni n u va cuua-. sin duda, a punidad d incidi n un paci c Jugad Indgna cniu un paa a ujindgna ganiada, quin dd hac vai a hanad cpida n cnui una ppua ppiapaa nna a vincia d gn pv d-ch d a uj, hacind ipan ap b

    a (c. mja Cu, 2006; mja, 2008). la nuva in-ancia d Jugad Indgna d Cuaan ha abi unapunidad paa avana dd a pcica n una p-pua n a qu a uj pudan n acc a una ju-icia adcuada a u ncidad , a i ip,dnd un paci ppi d juidiccin indgna. en nid, n cncin d qu Jugad Indgna un uga cav paa pncia un pc d an-acin n a acin d gn cn pund pa a ana ppia d v und, p qu n a-a ipn d dcaica a cub qu xcu-

    n a a uj, in d nnd qu pib buca

    aida adcuada qu n a pngan n dvnaja.Paa undana abaj cnjun cn a au-idad indgna, cn Cnj d Jugad Indgna

    cn a ia uj qu bucan ap d Cai.P a uj abin inn u ca qu uacna apa aciin d Jugad Indgna u dna an ead qu ha bucad iniia pa-a duci u ipac. Aii, abn qu paa dn-d a a uj, n cain, ha qu i a d acub cui a un dicu ga qu puda b-nciaa, c p jp a danda d cnci-in d nb paa hij, a bquda d pnin

    ainicia. en nid, cincidn cn a ujn d apa a cnui una juicia incuuacn quidad d gn qu puda aina d d-ch indgna, p abin d dch d ead d avanc n dch innacina (c. fImI, 2007).ta panain a ha vad a cnna, dd a

    15 en u i d dcad, Adiana tvn (2009), da gui in a pc d nvacin d a juicia indgna u paa cn-ida pun d via d a uj.16 Caudia Chv anaia a incidncia d nuv Jugad Indgnan a juicia d pa d a juna auxiia d unicipi d Cu-aan, da a cunidad nahua (Chv, 2008).

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    11/25

    823

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    pcica, viin nciaia d a cuua d dch

    indgna paa ppicia nuva ana paa pna unajuicia indgna pua abia a cabi qu cn-p a iada d a uj17.

    N ha id ci, in bag, cabia a ana a-dicina d pna d a auidad d Jugad d ib d Cnj a pa d gand u- d a uj p a vigian. N ban, aa d un pc qu va djand hua n hb

    uj indgna d a gin. s ha cnibuid a acnui un cia cuua n qu haba d dchd a uj n ag ajn a dicu qu cidia-nan pducn n a adi indignia ca; p

    , ucha uj, a c apan a dch hu-an (sia, 2000), abin n a dchd a uj.

    los reos e as ujeres e a Poica Couniaria

    la cndicin n a qu ug a Pica Cuniaia dGu, a c qu nna p pnauna xpincia gina d guidad juicia qu -

    baa ac ga iniuid, han ipicad una cn-inua vigiancia higain p pa d ead qu,

    in bag, ha vi bigad a a u xincia.la uj han paicipad, d ana diva, dda undacin d a Cuniaia , in duda, han id unad u pincipa ivacin; in a, a n hubiapdid ca, c cncn i diign-. P, b d, han uad a bncia-da p a nuva ucua d guidad cuniaia qu gaania qu aha pudan ai n anp c-civ aada p cain in a

    viada aaada. C a dicn, a Cuniaia cabi a vida, a a abin a u cpa.la hiia d vincia inguidad qu caaciaban

    a na hac apna 13 a dan cuna d qu a in-iucin cuniaia ha ignicad paa habian

    d a gin, incund a i. C han cn-

    ad a ia auidad aa, cnc qu aPica Cuniaia ha cnguid duci a dincun-cia n 95%18, p qu cain d a mnaa naha gu d Gu, cua n una -a. ta qu van ini d hb uj qu cudan ip cuand ai d acunidad n cciva ignicaba xpn a

    vinad, gn dan cuna daican a paa-ba d dn Gai Bada, un d undad d aPica Cuniaia:

    [] n din n a ad a gn [ dincun],n quiaba in ia [] uch hb un

    n a caa, aaad ian n a caa, ahqu inaban, paaban, an paada quinn va a nja, qu vnga cabn, ia n a ca-a, pn pi ncia n uv, c n ip n an pub a agaa, paa a cai-na paa quia a ca qu van [] uch h-b un viada u pa, dan d agaana a pa, aaan [] ncia d pnan au pa ah a viaban, qu caj!19

    A pa d u ipan g, qu n ca d-cuna aqu20, a juicia cuniaia igu ind una

    juicia qu n cnpa n a pcica dch d

    a uj. en i a bvan vai inn- p nna a iuacin, abi paci a a u-j cnc a paicuaidad d u ca n cap d a juicia. e a qu dd 1998, cuand ug gani ppi d a juicia gina, a aada C-dinada rgina d Auidad Cuniaia (CrAC)21,

    17 laan a ancin panain iia qu uj indg-na n hacind n a pa d und (c. in d ImI,2007).

    18 Inacin d Ciin Pcid Vai, un d di ign hi-ic d a ganiacin, quin cna qu cai d Gbincnci xpcian a icacia d a Cuniaia (abi d 2008).19 envia a Gai Bada, x candan gina d a Pica C-uniaia (1996) ib undad d a ia (a d 2007).20 Paa inacin b a Pica Cuniaia, u ac-

    ia ganiaiva a pcica d juicia va snch san,2006; , 2007; sandva, 2005; sia, 2007b, n x.21 en un pincipi c a Pica Cuniaia c gan d v i-giancia gu idad d cain (1995). l aan an d-nid ngad a a auidad judicia d ad. N ban,an a aa d vunad d ad paa juga, dcidin ca aCdinada rgina d Auidad Cuniaia (CrAC) (1998),c gan pciaiad n apica a juicia.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    12/25

    483

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    nb una ciin d uj cn n d apa

    aun n qu vian invucada uj, i bindpu a ciin n igui acuand. m adan,duan X Anivai d a CrAC, n Pub Hidag,unicipi d san lui Acan (cub d 2005), vvia inga una ciin d uj, cua u ipupaa gi pin a uj c auidadd aCrAC, n 2006. Un a dpu, n 2007, vvin agi a cdinada uj. ta hch n una -pua a a ncidad d incpa a iada d a u-

    j a a pcica d a juicia, n a a gan canidad daun qu gan a a auidad gina; agund d gan cpjidad, c inanicidi22.

    si bin a pncia d a uj n a iniucin, n aCiin d muj c cdinada, n u-cin paa gaania una juicia adcuada, ipi-ca cnciin d qu a juicia cuniaia inuna duda pndin cn a. N ban, a paicipa-cin d a uj n ha id nida ni apc ha -cibid ap ucin paa aba una viin ppiaqu apun a acin jua n hb u-

    j, ni b u dch. s aa d una aa cp-ja qu cniu una danda u ipan paa auj d a Cuniaia.

    A pa d una ncidad xpcia panada cni-

    nuan n a aaba gina, a uj quhan nid acc a cag n a CrAC han id cn -cuncia ciicada vigiada. su cpa a acuand n ab acua c auidad a invuca n p-qua dipua chi n uj, djand d ad bjiv cun, a ag pa. A igua qu n cnx, cuand a uj han auid pu dauidad (c. Vqu, 2003), n ca n a Cu-niaia, u n duan cuinad u -u g iniiad d ana nica qun ca d hb. P jp, c bva nuna Aaba rgina, xi gan d auidad d

    a Cuniaia, cuand d cdinada gina,ib d a CrAC, un un cuinada

    bigada a dja u cag dbid a diaacin n ucna, acuacin qu nunca pban p qu, nban, acan d ana paicua a a uj ,

    n n dida, a un d cdinad. e hchcniu un du gp a a auia d a uj a pc qu cn an u han id cnund,c va Can n u ini a i a axpincia:

    A, c di, a di p qu na qu paad Dija a i, p g cn a gi-a!! y n pda cna, n acdaban i qu di qu vind i din junpu iba a pn i ngci, a aba abajand bin,n pqu pub nb [c auidadn a CrAC] g a ia i din, qu di [] y pud a a vc qu quia [n a C-

    uniaia], n b, n a, n ui p a in bag n v a cupi gu, aqu v agui and23.

    ta d Dvucin d Diagnic Paicipaiv cn a u-j d a Pica Cuniaia n a d d a CrAC, b d2009. san lui Acan, Gu.

    rachelsiede

    22 Agun d di un cid p uj jvn a qu cuan u baa dcidin dhac d u hi-

    j an a dpacin d cn na a i uacin an u ai ia.

    23 Can u una d a uj cdinada d a CrAC ap pc din qu na paa apa abaj d a Cuniaia (c-

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    13/25

    843

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    N ca anaia aqu a iuacin; ina

    an naia cnx d agiidad n qu vi-vn a uj cuand aun cag cuniai -gina, cua aia fxin p pa d a ia,

    hac vidn a pvancia d a auidad acuinab u dch d paicipacin.

    en ca d a Cuniaia, a dincia d Cuaan,n ncna un pc aaigad qu ap a capa-ciacin d a uj n n a u dch ni una -acin adcuada paa dicui una viin ppia d quignicaa una juicia cuniaia cn viin d gn-. exi, in bag, uch in n avana n adiccin an a cnaacin cnciin d a

    auidad gina d qu a a juicia cuniaia aa incpa a a dia naanja24. si bin a pininn cpaida p da a auidad d a Cu-niaia, pc a pc va ncnand c n vai d ciai, cdinad gina cnj, qui-n, a n n dicu, cncn a ipancia d apaicipacin d a uj. e , civan, n-, a qu a d dicu, ignica pn nduda pd acuin a adicin aaigada qudicuan a paicipacin a ganiacin d a uj- paa caa u dch. e dicu i d dch dava ajn paa una aa d hb

    uj qu pducn una viin qu nauaia aubdinacin d a uj c pa d a cu-b. e d pa, in bag, qu pauainan avanc n cain an a ccin danda n a C-uniaia paa ipua a paicipacin d a uj.

    l qu ca qu, ncaian, un dicuqu pnda aaiga n a gin n n a dchd a uj indgna in qu pai d a dividadcuua paa dicui a vincia d gn, u pib anacin, a pc ua ugnfxina b a buna aa cub, c

    han xpad a uj apaia n din -

    n25. rua abin ipan apa un pcd fxin n n a a acin d gn a igni-cad qu a uj dan a cncp i d dch

    a a ana n qu appiad can. juan un d a qu a abajandcinn cn aguna uj d a Cuniaia in-ada n pv u ganiacin cnciind u dch26. N ci dicui b dch da uj a una vida ib d v incia n un cnxd gand iiacin cnica, n qu a agi-nacin, achi, a igacin a xcuin acana vida d a cunidad , n gan dida, pvcan a

    vincia ia. N ban, n a ppia ujquin bucan n nuv nguaj d dch -n qu audn a nna u aidad dn aua paa giia an u cpa u dandad cnui acin adcuada, d cpn-aidad ap uu. m h ncnad a a uj

    vain, a aa d a a viuda, gnan- abandnada aunqu abin aguna caada,qu cniguin aca adan a u hij qu ani-nn a dciin d gui uchand a pa d gandbcu qu nnan. sn a uj qu quinabin pica cuniaia paa aui una uncin

    d vigiancia n u cunidad, i bin d ana diin-a a hb, pqu n aa d hac iqu hb. Ha ca qu na c ujpd hac paa auda n a guidad. tapc aa d anda cn n cain, i n, ug vinna caunia, c aa Paua, acua a d aCrAC; bin quin ciaia cdinada, ipn apa a ganiacin d a uj p-v dch. P ncia d d, quin ncna

    ida, gaina d ga) cuand c auidad, qu -va una d a di icu ad c na qu n na a in iuc in paauncina: a aa d cu. la paaba uan abin ucpi d Can a nbada p pub paa a ui cag qu paa a igniica pa d a Cuniaia, a p-a d a aa xpincia qu vivi.24 opinin d Ciin Pcid, diign hiic d a Cuniaia .

    25 e dicu d a ca ndan eh an Cng d a Uninn abi d 2001 a l rvucinaia d a muj zapaia han cnvid n n cna paa a uj indgna

    qu bucan cnc dnd u dch.26 s aa d un pc n cu b muj indgna, dch acc a a juicia, qu pnd pv un pc xiv -b a pbica d a uj n a cun idad c n in dgna aguna ppua qu apn pc ganiaiv da a xigibiidad d u dch an a auidad u a-iia. Pc apad p a undacin Angica-tid, jun cn CIesAs.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    14/25

    485

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    ana paa dnd d a vincia, d abu d

    hb, qu n ii xcua p uj qu ap n u paicipacin, p abin ina qu a juicia cnp u ncidad cuj.

    en ua, a pa d u dincia, n ab ca dicu b dch d a uj acandnuv ub paa pna a dividad nica,a d gn acc a a juicia, n han in-

    vnid pc ganiaiv ppi, p abin aacin cn iniucin gubnana oNG ddch huan. m ina daca a ua d auj indgna paa cuina aguna adicin

    cub qu juican u xcuin pin, ai ip qu bucan gna anaiva paa n-na a vincia in p p cn u cuua, aigua qu n hacind a uj indgna n pa, p jp, n oaxaca n Chiapa (c. Hnn-d, 2008). en pc vaan ab ppin an qu uj indgna dicun nuva p-pua qu van dnind nid d a juicia d dch indgna n dig cn div ac. saa, civan, d dinica innvada qu apun-an a ana cncpcin nauaiada b d gn paa cnui una nuva iniucinai-

    dad. en pc, dicu gba b dchhuan dch d a uj n dand hin a qu apunan a uj indgna -ganiada a caa u dch, quin bucan dicu-i dd ppi ac cuua. s cnvina n pn aa uada p a n paci -ca gina paa ppicia cabi n u ppiacunidad ganiacin.

    lAS APUEStAS INtERCUltURAlES dE lA

    JUStICIA Y lOS dERECHOS dE lAS mUJERES

    la nuva xpincia d juicia indgna n cnxd gbaiacin d a d ead n abindnuva pcin a a uj indgna paa dndu dch, dicui u cub paa pna aa adicina d uj. la uj indgna

    nnan a gan d giia dicu b

    dch d a uj n paci adicinan d-inad p na paiaca iada acuina,c ca d a juicia. e pc n ha id nadaci; in bag, bva cabi ipan nxpincia ca qu n acand a paua d unaanacin n d cuua d a cida-d indgna.

    la cnuccin d un dicu d gn dd a i-ada d a uj indgna ind ainada pdba innacina, n annacina, n qu paicipan uj indgna d din aiud,p abin p a ppia xpincia d a uj qu

    dd u paci ca d ganiacin n gnan-d anaiva paa cnna a vincia d gn aubdinacin. en pc, dicu gba d dch huan n cna d a vincia d gn ind dnid p a uj indgna dd unguaj. e ipac n a pcica , n ban, ii-ad dad p d a idga d gn qu cni-un pd u d cnncin a cabi cia.P a pa d bcu ncna uj dci-dida a buca a ana d nna iuacin qu ju-ican a diguadad cia, n nid qu ujd din aiud n djan d ucha p nuv pa-

    ci d cnciin.la incuuaidad ua un n i paaapa a cnuccin d dicu cic qu, a iip qu hacn va a dincia cuua, apuan acnui dig n va na cuua, pa-a via qu pvacan dicu cad juicadn a adicin qu ipidan dcaiqun a ana-cin cia. Dd a ppciva d a incuuaidad qua, n aa, in bag, d cpia dicu- giiad p dicu innacina nacina d dch huan dch d a uj, ind ncna pun paa cnui vin ad-

    cuada a a aidad hiia d pub qu, ai ip qu pian ac a acin va- cuniai, can nuva pcin paa a pai-cipacin d a uj paa cuina u ubdinacin.sin duda, jp ipan n nid han dad a uj apaia, quin, d ana n-

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    15/25

    863

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    cia, han cnguid cnui un dicu ppi n -

    n a dch d a uj, in nga u cuua, c pa cna d a ucha d u pub (Hnn-d, 2006; min, 2007). tabin ca d uj a-

    a d Guaaa qu fxinan b a acin dgn dd a iada d a cviin (macd, 2007).P jp igun ind vi c n- a gui p a uj indgna qu, a igua qua, quin dica apc d u cub innga d u idnidad, c ucd n ca ana-iad.

    H n da, an a apua d nuv paci d ju-icia cuniaia aciin d a idnidad

    nica, a uj indgna nnan a d inn-va u ppia adicin judica uchand paa qu -a incuan una viin d quidad d gn, in p cuina a gica cciva. la uj nahua dCuaan han hch ipan avanc, uch qu a uj, paa apvcha a nuva inanciad juicia, c Jugad Indgna; paa incidi, dd ppi i cuua, n a dinica d a ju-icia, n hacind d ana pin igina(mja Cu, 2006; tvn, 2009). Aii, n cn-cin d a ipancia d ua a giacin aa in-nacina paa dnd dch d a uj n

    paci d a juicia indgna n a inancia judi-cia d ead. Van incu a d a cia- a ipua accin d ap cina d ugipaa a uj vcia d vincia dica. Va qu n pnind n pcica u apua paa cn-ui una juicia incuua cn quidad d gn, apa d avanc c qu ha ignicad.en ca d a Pica Cuniaia d Gu, a pai-cipacin d a uj an u cin, i bin ahan id pa ipan d a ganiacin han b-nciad d a nuva cndicin d guidad qu gaania u iniucin, an pc qu han avanad

    n a cnuccin d una juicia cn quidad d gn.Dada a ipancia d un pc c d a PicaCuniaia, dbid a acanc d una iniucinqu jc gbin juicia cn auidad ginan un ii qu abaca a 80 cunidad d250 000 pna, avanc d a uj indgna

    n paci n, in duda, van. tabin ci

    qu a ia cpjidad d a iniucin cuniaia a cninua cnnacin qu viv cn ead ha-cn qu, n dinad n, aun d auj qudn gad. P, a pa d d, a i-a ha bad a uj n dipua a guiabnand cain.

    en da a xpincia, guan n uchaa, qu quda ca qu dicu d a ujindgna p u dch u bquda p cnuiuna ppua ppia ipica d pc: p un ad, cuinain a viin aaigada d a adicin a cuua n n a d d uj c -

    n cnidad naua qu n pudn an-a; p , a appiacin pauaina d un dicud dch qu cn n ua pi -ua ida paa cnna a vincia d gn axcuin, dn ua d a cunidad. D aana, dd a pcica, uj c a d Cua-an n cnibund cn ppua cnca a ia-gina ana din d jc a juicia, una n aqu a v d a uj n ubdin a digniacuin n qu cnigan acud ngciad cnvnin paa aba pa. s caband, a,a cnui cncpuaiacin qu audn a pna

    gn dd a ppciva d a incuuaidad, qun a dida cnibuan a ia dd u ppiaaidad. s aa d pc d u aga duacin n cua incid cnx d pba ucua, vin-cia pica gbaiacin niba qu aca a pibi-idad d giia a danda d a uj, quinun ubdina a danda cciva cnidadad a ipancia paa a bvivncia a dna d pub.

    la ucha d euina Cu, a dipua u paci dpaicipacin pica acpa ap d ead, pa-c quda n un ad d pc, pu nican

    dcaica a iniucin cuniaia in da cunad a anacin qu acan a vida d a ujn pub a niud cn a qu cabi d-aan. N a dcaicacin xna a qu pvca- qu a uj an cncida n u dch, i aucha n acpaa d un abaj dd adn cn

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    16/25

    487

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos sABeres y rAzoNes

    hb uj d a cunidad. tabin

    ci qu pc a pc a auidad cuniaia n-nan a nuv d n qu cpai pd cna uj, un pc qu va ip digi.

    Bibiorafa

    Bainann, Hga, Vicia Chnau Ann Va, 2007, D-ding Gndr. Law and th Prai in cnmprary Mxi-

    , rug Univi P, Nw Bunwick, Nw J lnd.

    Baagn, rana Can s, n pna, engaa h-nuica d a juicia aa: a viacin c pia da acin cia, n Vicia Chnau, magdana G-, Hc oi maa ta sia,Jusiia y divrsidadn imps d glbalizain, Cn d Invigacin e-udi supi n Anpga scia, mxic.

    Chv, Caudia, 2008, Dl dbr sr a la praxis. Ls jus d pazn l rnvad amp judiial d cuzalan. Haia un ra-

    limin d la jurisdiin indgna?, i d aa nanpga cia, Cn d Invigacin eudi su-pi n Anpga scia, mxic.

    Chnau, Vicia, 2004, Pcica judica ingaidad n- naca d Dii Judicia d Papana, Vacu,n maa ta sia (d.), Haind jusiia. Inrlgalidad,drh y gnr n rgins indgnas, Cn d Inviga-cin eudi supi n Anpga scia, mi-gu ng Pa, mxic, pp. 237-298.

    , 2007, Indignu Wn and h law: Pin a a Gn-dd expinc, n Hga Bainann, Vicia Chnau Ann Va,Dding Gndr. Law and Prai in cn mp-rary Mxi, rug Univi P, Nw Bunwick,Nw J lnd, pp. 125-141.

    Cunningha, mna, 2003, la uj indgna n d-ch innacina d pub indgna, Mmria,n. 174, pp. 22-25

    Dan, magaia Juia Bac, 2005, Dmraia y quidad dgnr n nfi: Las prsidnas muniipals d oaxaa,i dcuna, Cn d Invigacin eudi su-pi n Anpga scia, mxic.

    , Jaqun, 2007, Rinvnand la dmraia. el sisma dplia muniaria y las luhas indias n l sad d Gu-

    rrr, Unividad d Gu, Paa Vad, mxic.ImI ( Innacina d muj Indgna), 2007,Mairin

    Iwanka Raya, Mujrs indgnas nrnan la vilnia. In-

    rm mplmnari al sudi sbr vilnia nra muj-

    rs indgnas dl Srariad Gnral d las Nains Unidas,ImI, n na: .

    Hnnd Cai, rava Ada, 2002, Naina law and In-

    dignu Cua law: th sugg Juic hIndignu Wn Chiapa, mxic, n maxin m-inux shaha raavi, Gndr, Jusi, Dvlpmn andRighs, oxd Univi P, lnd, pp. 384-412.

    , 2006, Bwn ini ehncnici and ehnic e-niai: th zapaia Dand and h Naina Indi-gnu Wn mvn, n shannn spd, r. AdaHnnd Cai lnn sphn (d.), Dissidn W-m: Gndr and culural Pliis in chiapas, Univi txa, Auin, pp. 57-74

    (d.), 2008, engraas hisrias d rsisnia . Mujrsindgnas, prss rganizaivs y nuvas idnidads pl-ias, Cn d Invigacin eudi supi n An-pga scia, Pgaa Univiai d eudi dGn, Unividad Nacina Auna d mxic, mxic.

    macd, mna, 2007, Gn, cviin viinaa n Guaaa. Dhiand dba, n sc r-binn, Hc tja laua Vaada (cd.), Plia,niidad inlusin digial n ls albrs dl milni, Uni-vidad Auna mpiana-Iapaapa, migu n-g Pa, mxic, pp. 295-324.

    man, Bai suana mja, 1997, Idlga y prias ndlis mids nra mujrs: l sisma judiial y la vi-lnia n una rgin indgna d Publa, Cgi d Pga-duad d Chaping, Capu, Puba.

    min, mgaa, 2007, la uj inn dch. Inp-acin d a l rvucinaia d muj d ezlN nuna cunidad jaba napaia, n sc rbinn,Hc tja laua Vaada (cd.), Plia, niidad inlusin digial n ls albrs dl milni, Unividad Au-na mpiana-Iapaapa, migu ng Pa, m-xic.

    mja, suana, 2008, l dch d a uj nahua dCuaan. la cnuccin d un ini indgna, d-d a ncidad, n r. Ada Hnnd (d.), engraas hisrias d rsisnia. Mujrs indgnas, prss rganiza-ivs y nuvas idnidads plias, Cn d Invigaci-n eudi supi n Anpga scia, PgaaUniviai d eudi d Gn, Unividad NacinaAuna d mxic, mxic, pp. 453-502.

    Cina Cu, 2006, Gn juicia n cunida-d nahua d Cuaan. la xpincia d a Caa d a mu-j Indgna, pnncia pnada n V Cng d a rdlainaicana d Anpga Judica, cub, oax-

    pc, mxic.m, sa eng, 2003, Huan righ and h Dnia-in Cuu (And Anhpg Ang h Wa), Pliialand Lgal Anhrplgy Rviw, v. 26, n. 1, pp. 55-77.

    , 2006, Human Righs and Gndr Viln: translaing In-rnainal Law in Lal Jusi, Univi Chicag P,Chicag.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    17/25

    883

    sABeres y rAzoNes Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    minux, maxin shaha raavi, 2002, Gndr, Jusi, D-

    vlpmn and Righs, oxd Univi P, lnd.Paina, miaa Paicia richad, 2006, tannacinai-acin, dch huan uj apuch, pnnciapnada n V Cng d a rd lainaicana dAnpga Judica, cub, oaxpc, mxic.

    Quijan, Anba, 2002, e g d uu a cuind cnciin, n Cahin Wah, a schiw san-iag Ca-G, Indisiplinar las inias sials, Uni-vidad Andina sin Bva, Aba Aaa, Qui.

    rcnd, David, 2001, U cub, pc ca- auna indgna n oaxaca, n lud d ln(cd.), csumbrs, lys y mvimin indi n oaxaa ychiapas, Cn d Invigacin eudi supi nAnpga scia, migu ng Pa, mxic.

    snch N, maha (cd.), 2005, La dbl mirada. Vs hisrias d mujrs indgnas lainamrianas, Iniu dlidag sin d Bauvi, nd d a Nacin Uni-da paa a muj (UNIem), mxic.

    snch san, evangina, 2006, el prs d nsruin dla idnidad plia y la rain d la Plia cmuniaria

    n la csa-Mnaa d Gurrr, i d dcad n -ciga, acuad d Cincia Pica scia, Univi-dad Nacina Auna d mxic, mxic.

    sandva, Abigai, 2005,N s l mism la ra qu la pria.el jrii d la jusiia muniaria dsd la idianidad d

    ls mixs d Buna Visa , muniipi d San Luis Aaln,i d aa n anpga cia, Cn d Inviga-cin eudi supi n Anpga scia, mxic.

    sid, rach, 2006, e dch indgna a gbaiacin -

    ga n a pgua guaaca,Alridads, a 16, n.31, pp. 23-37.

    sia, maa ta, 2000, Ha dch huan n zacapax-a. Gn, gaidad dch n a sia N d Pu-ba, n mika Ca (cp.),Aas II cngrs d la RdLainamriana d Anrplga Jurdia, Unividad dChi, Aica.

    , 2004a, Juicia, ingaidad dch n a sia n- d Puba, n maa ta sia (d.), Haind jusiia.Inrlgalidad, drh y gnr n rgins indgnas, Cn- d Invigacin eudi supi n Anp-ga scia, migu ng Pa, mxic, pp. 115-186.

    , 2004b, Dig pcica incuua. Dch hu-an, dch d a uj pica d idnidad,

    Dsaas, n. 15-16, Cn d Invigacin eudisupi n Anpga scia, pp. 126-148., 2005, th rviva Indignu Juic in mxic: Cha-

    ng Huan righ and h sa, Pliial and LgalAnhrplgy Rviw, v. 28, n. 1, pp. 52-72.

    , 2007a, Indignu Wn, law and Cu: Gnd

    Idgi in h Paci law, n Hga Bainann, Vic-ia Chnau Ann Va,Dding Gndr. Law and Pra-i in cnmprary Mxi, rug Univi P, NwBunwick, Nw J lnd, pp. 109-124.

    , 2007b, Juicia indgna ead: r dd a divi-dad, n sc rbinn, Hc tja laua Vaada(cd.), Plia, niidad inlusin digial n ls albrsdl milni, Unividad Auna mpiana-Iapa-apa, migu ng Pa, mxic.

    spd, shannn, 2006, mjand cain d a in-cia / exciing righ and Pacicing rianc in h za-paia Juna d Bun Gbin, pnncia pnada na lain Aican sudi Aciain, Pu ric.

    , 2008, Righs in Rbllin: Indignus Sruggl and HumanRighs in chiapas, sand Univi P, sand.

    tvn, Adiana, 2005, Rvializain d la sumbr jurdia nl Juzgad Indgna d cuzalan. Rs dsd l esad, id aa n anpga cia, Cn d Invigaci-n eudi supi n Anpga scia, mxic.

    , 2009,Jusiia indgna n imps muliulurals. cn-pins nnradas y prpusas alrnas d rsisnia. La

    xprinia d cuzalan, i d dcad n anp-ga cia, Cn d Invigacin eudi supi nAnpga scia, mxic.

    tipp, Aii ma, 2002, th Piic Wn righ and Cu-ua Divi in Uganda, n maxin minux shaharaavi, Gndr, Jusi, Dvlpmn and Righs, oxdUnivi P, lnd, pp. 413-440.

    Vaj, Iv, 2004, racin d gn, uj nahua u

    d a gaidad n Cuaan, Puba, n maa ta sia(d.), Haind jusiia. Inrlgalidad, drh y gnr nrgins indgnas, Cn d Invigacin eudi su-pi n Anpga scia, migu ng Pa, m-xic, pp. 187-236.

    Vqu, Ciina, 2003, muj indgna gbnand nunicipi d oaxaca?,Mxi Indgna, nuva pca, v.2, n. 5, pib, pp. 41-48.

    Wah, Cahin, 2002a, la gpica d cnciin cniaidad d pd. envia a Wa mign, n Ca-hin Wah, a schiw saniag Ca-G, In-disiplinar las inias sials, Unividad Andina sinBva, Aba Aaa, Qui, ecuad, pp. 17-44.

    , 2002b, la aicuacin d a ubjividad pica

    dincia cnia n ecuad, n Cahin Wah, aschiw saniag Ca-G, Indisiplinar las inias s-ials, Unividad Andina sin Bva, Aba Aaa, Qui-, ecuad, pp. 175-214.

    yung, Ii main, 2004, La jusiia y la plia d la dirn-ia, Cda, Vancia.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    18/25

    489

    Comentario

    Jane F. collier

    Comment

    JANe f. CollIer: Pa ia, Unividad d sand, Cainia, ead Unid

    [email protected]

    taduccin: tnaiuh s

    Desaaos, n. 31, pib-dicib 2009, pp. 89-96

    m in hnada p a inviacin paa c-na a bain cccin d a-cu, ia qu dua a caidad da invigacin n cap d a anpga judicaqu acuan aia n mxic, Guaaa ea-d Unid1. e cncin d gand avanc -gad n a anpga judica, a qu cnc ippia invigacin hac cai di ig, duan

    van d 1960, n a cunidad aa d zinacann, n A d Chiapa. t da, iuad n a p-

    n cpiacin, pacn paicuan aai-v. en pi uga, xi un fciin d in nn a ia judic indgna; c dcibi adan, duan a dcada d 1960 u pc aca-dic d cninn aican cupan d d-ch indgna. en gund uga, ipina a capacidadd au paa ga cpaacin a av d n-

    a nacina. P i, d ana ipan-, ncun u anad inn d aup daa dga qu pian una inviga-cin cabaiva qu invuc a auidad indgna,acivia, abgad acadic inad n a jui-cia indgna a acin d gn.

    Cuand inici i invigacin n a dcada d 1960,a aa d anpg d i gnacin in-aba p a d da, n p d a . lau-a Nad haba aiad udi innvad b

    ibuna apca n oaxaca (1964), duan a d-cada d 1930 1940 aian agun u pdcuna pcdiin judicia d a ibu -adunidn (lwn Hb, 1941; Hb, 1940;richadn, 1940)2, p a aa d anpg ddic a anaia cabi cnic. Duan apca, a ganiacin innacina d aincia gbin aa can a a cunidad ind-

    1 Agadc a a dia d n a inviacin paa aiaun cnai ina, a c a vaia ugncia vida pGg Ci, a u cua d un bad inicia.

    2 la aa d udi anpgic b ia gahaban id hch n ica, n n Aica Aia.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    19/25

    903

    ComeNtArIo Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    gna capina nd haina dinad a

    pc c a cnuccin d d d agua pab acanaiad, cua cnica, a c u d -iian paa incna a pduccin agca p-gaa d aabiacin paa adu. C aan acu d n, in pidia d g-

    bin d nnc a aiia a pub indgna na cidad nacina. su cuua, incund a cn-cia b cnfic a ana, cunn ucnidada c un bcu paa cabi n v dun vai cu paa anja a acin cuni-aia. P jp, uncinai adin (i)cn quin hab n Chiapa n an paicu-

    an inad n a ana n qu a cunida-d indgna diian u cnfic, ip cuandu pc ca gan a ibuna aa3. la indgna fcin n nn d dan-cin, ni a anpg ni a uncinai gubna-na ip cpnda.

    sin bag, und a anpga han cabiaddd a dcada d 1960. l acu qu ingan n anaian d a xcn c d n-ibai xpican a a n qu, duan i- a d ig XX, a ucuacin d a cnaundia big a gbin a abandna nancia-

    in d pc d da , n cabi, a ca iiada d auna dcacia4. A pad ui c cnic n vici pgaacia, pub indgna han abid apvcha apcin cnada n a auna abajan paa b-n cn d cu ca, a ip qu inn-an abc ip d gbin qu fjn u

    va cuniai. en nn cicni c,n qu dicu d dch huan paa d da cnic c vhcu paa uaca an gbin aa, a apac c

    un paci d picin. l cnvad qu apan

    a gbin aa n a auna aan ddacdia ia judic indgna, aun cuanda cunidad u ipaian naan u bn-ci. la anpga judica cnvii n un ubca-p fcin n qu acadic, auidad indgna

    acivia caban paa dcuna daa p-ncia paa ga a juicia cia qu apan i-a ga indgna. la pn cccin d acuua gand avanc d a anpga judica nd cninn, ina qu u in p a aci-n d gn pap d a ganiacin d ujn a cnacin d a juicia cuniaia agga una

    dinin qu cunn aun n u-di d quin cnan n jugad auidadindgna.

    Cuand pc i udi n cap, a a-a d a ba xin uaban un d cnnuad cidad qu daba p hch qu a na pc-diin ga n bun bnc pqu panpaa ann a ana d a cunidad a caiga a agn aa panan va cpaid. sin -

    bag, i gnacin acan a adu duan a ubu-na dcada d 1960 , a nua paicipacin n viin n av d dch civi d a u-

    j, adpa d cnficua d a cidad.Cncui qu a na pcdiin gafjan ucha hiica qu un cad p gu-p vncd paa bncia a a i, aun cuandiuan buca bina d d (sa Ci, 1989).si bin cnc qu gand gup cia pu-dn abga a pna aa, abin cpndqu cnfic cun, c a dipua ai-nia, fjan diguadad ucua n v d d-cincia pna. l jugad pudn v capaicua, p a a a diguadad igina, p-van a cndicin qu piin ucha uua.

    Dbid a qu a ppciva ica u a qu guii anii d dch inacanc (Ci, 1973, 1995), cn n a diguadad nin ucuaqu xin a ini d u cidad, aunqu abin - n cuna a cndicin cicnica a-pia qu avcn a agun gup p ncia d .

    3 l anpg xican qu cnc n a pca abin a-ban in ad n da n a upacin d ub-da qu n cpnd a indgna.4 e xcn anii d nibai panad p a cud n c una ba i pa a da cuna d c qua cii cnica d 2008-2009 in b a cunidad ind-gna (va abin Ci Ci, 2003).

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    20/25

    491

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos ComeNtArIo

    sip anuv un in pcia p a acin d

    gn, an p i cpi cn udi i-nia, c p hch d qu a dipua ai-nia cniuan d a iad d ca andidp a auidad inacanca. Cn ba n i ppiaxpincia, d dcibi bvn a diguada-d qu ubacan n cnfic ainia duan- a dcada d 1960, paa cpaaa cn a inquidaducua qu bv n un udi pi d d-ch inacanc, qu hic n a dcada d 1990 (Ci,2004). Duan ab pid cnfic ai-nia n u aa, ca d uj gpadaupan apian n n a d ip d

    ca pnad an a auidad, p a cndici-n ucua qu acan a vida d a uj ca-bian daican.

    en a dcada d 1960, hb inacanc cna pigi pd an aqu qu ncababangand aiia xna, cn uch chabian hi-

    j caad dpndin5. e hb cnaban

    a gand ua aba ncaia paa pduci x-cdn d a qu pian auda a u vcin vi a u cunidad dian a adpcin d pi-cin igia u ca ( cag). en a pca,a acin d gn ajaban a qu inp- qu quin dci aa d Guaaa cuand ha-

    ban d cpnaidad. l hb cuivabana jcan cag pbic, ina a uj ad-iniaban hga. sin bag, hga a a bad a iqua, pd pigi d hb. lapa an ncia aqua qu pvaban a a-ad d hij adiniaban cn cincia an un -

    muj cba. Cin, Chiapa.

    richadCineo

    5 s ha acuad d a naia a cndicin d a uj a av d ia d pigi acuin, n v d cna n u p-pia iuacin. Dicha ciinacin undanan cca,c cac adan, p pin, n c, qu a di-guadad cnic n hb cniguan und cian qu acan a uj.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    21/25

    923

    ComeNtArIo Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    . la uj a, in ipa i an a pa

    d hb pigi viuda pb, pdan jcun pd cnidab, a qu ganiaban a gan uaaba nina ncaia paa pduci ain c-nia aina a hb n aia. lhb pdan jc pu d auidad a, pdad qu an a dciin c iua cn-n vaban a cab n idncia pivada, auj a pdan gaania qu u pininun pada cuchada.

    Duan a dcada d 1960, a pincipa diguadad -ucua qu n cnfic ainia cu-a n a jvn. Dbid a qu nvi na

    qu aci a pad d u pida c d uciana, cin caad iniciaban u vida ainia

    baj una u duda cn u a, quin pabana van din ncai paa cpa ga aa aiia d a nvia (Ci, 1968). l jvn nvi iiaban baj a upviin d u a, uchdcagaban u uacin cna a nvia p a quupuan haban pagad. A u v, ucha d acin caada an bigada a vivi abaja baj a -dn d u uga, p qu bucaban cuaqui pu-nidad paa ga a hga d u naciin. la vinciaica cna a uj paca ndica dbid a qu,

    p un ad, aid uad an gpabana u uj , p , gpada a a nica x-cua cian acpada p a qu una uj pdaabandna hga d u aid. la aa d a dipu-a ainia pnada an a auidad anua p pain a d a paja n cnfic-, a aiia d a pa anaaba cn cupaa, in-a qu a d aid ca dicupa pa viada vincia uua. en a pca xian an p-unda p a qu hb an pd a a paqu pibiiaban cnvi n j d aiia. si un

    van adquia aa d vin, ninguna uj acpaba

    caa cn na qu abandna a cunidad.Cuand g n a dcada d 1990, inacanchaban djad d buca ain paa buca din- (G. Ci, 1990, 2005)6. l hb a n bnan

    pigi p diigi a gand ua aba qu p-

    ducan vaa canidad d ain. en cabi, hb ic pd ganaban din, pincipa-n dian a ppidad d bin d capia, ccain d caga, pu d cad viv c-cia. la uj an diigan hga, p ha-

    ban djad d a un d iqua d hb,paa cnvi n una caga paa u ing. epa hij nan qu ainad, ni quancgiaua a cpa d pa anuacuada. A dpndin cnic, a anuncin d a pa

    hij, a c a adquiicin d bin d cnupacan ivaia p pcin d ing acuin.

    Duan a dcada d 1990, a uj abin inna-ban bn din paa u aiia, jan pnda paauia, ppaaban f ua a gan paa u vna anpacin , n agun ca, adiniaban p-qua inda. P a canidad d din qu una ujpda gana uaba ivia n cpaacin cn quuna aiia nciaba paa pcua ain, pa dicina7. la ad nciaban d p dhij adu paa bvivi ann a hij d-pndin. la acin d gn qu pacan cpnaia duan a dcada d 1960, paa a d1990 a an apian digua.

    e cnfic ainia gua ind ip d p-ba cn pnad an jugad ca.P n v d aid qu innaban cupa a a u-

    j qu abandnan, a aa d ca anpnad p uj qu aaban d bn din pnin d anuncin inani d p, aan hij 8. la vincia cna a uj gua

    6 Gg Ci n d cabi a av d una uj ina-

    canca, c naa n acu qu anaia a anacincnica pica cuida (G. Ci, 1990).7 Paa a dcada d 1990, aguna uj haban bnid u dna aa an pada p gbin. P, a pad qu pdan bn aai igniicaiv paa nda ca-

    , nan dban abandna zinacann abaja n a c-unidad indgna. oa inacanca abin bnan ingipan dian cci a gan d pduc agca ncad d a pbacin, p uuan aaba d d iv-ciada v iuda, quin nan qu padc pjuici ca qu aidaba d picua.8 Cuand a agicuua d zinac ann a pidian d ub-incia, pbad aacnaban dn d u caa ca

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    22/25

    493

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos ComeNtArIo

    ind ndica, p u cncuncia vvin

    uch va. Una v qu a uj hij vvin una ca caga n uga d una vnaja c-nica, pain a vcin quin anpg a a uj abuada daban a binvnidan u hga c pncia abajada v-

    vin aci a aui a pnabiidad d ann a dpndin cn u iiad ing. e cnu- acuin d ach abin vvi pb-ic. Duan a dcada d 1960, a a pa d ainga d ach cua n iua cbad a in-i d hga, n qu ucha pna pdancnn a bach icia qu duian

    haa qu paaan c. Paa a dcada d 1990, hb cunn bban n pqu ba, n qu du xhan a bach a ga au caa cn u pa. P an, n d pn-d qu a ganiacin d uj qu bucan adi-ca a vincia aiia puvan ci d ba aphibicin d ach n u cunidad. e cnud ach acuin cnvii n un gav pba.

    Cuand pnci a a auidad inacanca an-d dipua ainia n a dcada d 1990, bvqu juc aban paa cn a pa abua-da, a pa d qu d an van. rpndan a

    gpad idicuiaban a hb qu aaband juica u agin ciand a cpain du pa. la vincia, dcan, fja aca d unhb paa bn p d u uj n un -di paa ga. P a auidad nan u pcqu c a a uj, pdan hac qu hb vin aan aca n a qu panapa a anuncin d u hij un a pu-, p n cnaban cn ningn cani paa ha-c cupi. A a uj pdan dci qu

    vvian a jugad i u aid incida9.

    Cuand iagin ucin paa dia a vuna-

    biidad cnica ica qu padcn acuan auj ni d zinacann, cu una, p qu ja va a a pcica. m guaa qu ainacanca cnviian n ppiaia d u caa

    d n cicunvcin. D hch, aguna p-n ia, a qu a uj inn dch a hdappidad. la aiia cn cu innan hdau hua caa a u hija a d cuiv a va-n, p ucha uj n pn hua inn qu

    vivi n caa ppidad d u aid d pain- d . ea uj dcncn a guidad qu

    binda hch d pd c a un aid abuiv

    ab qu n pdn p, ua vga d ujadin, cn qu ainan a u hij ccian n cad. tabin ci qu a pa qu ndua d hua caa dan a ipin d apa aing aiia, a dincia d a qu n n ppia-ia, quin pacn a pannn upicandqu u aid dn din. e pib qu ic-cdi audn a a inacanca, p pcupa qu u qu ipica inicia un pqu ngci p u a d p pada caga d abaj. Dpud d, a uj igun ind pnab d a a-

    b dica, a cua acuan inn qu a-

    ia in a auda d ni gand qu ain aa cua.la ucin pcica a qu dicu n v-

    un: a ganiacin d uj indgna quvan u ppia ncidad buqun ucinqu fjn u va cuua. A pa d qu n c-nc ninguna ganiacin ca cn a caaci-ca10, i invigacin b u dch aa qu inacanc cunan cn una ica adicin cuua qudb apvcha. su cncia igia dinan

    d a ij cchad, gaaniand a qu a uj cnabancn acc dic a a cida ncaia paa u aiia. en cabi,n a dcada d 1990, hb qu ganaban din n v d aba-

    ja cap nan qu cpa ai n. la uj nan quicia a u aid a cpa d cida, qu cn cuncia iiaba, a qu hubin pid gaa u din n a ca.9 la dipua ainia qu pnci n a dcada d 1990 a-

    bin uan danada pqu a uj gpada ai-

    an a a ibuna. Una v qu a acin d cad caiican

    a a uj ni c caga cnica n v d cu va-i, u ppia aiia an acia a abgaa.10 Pbabn xin ganiacin nina n zinacann,paicuan d uj invucada n a pduccin vna dpduc aana paa uia, p n an pa d iinvigacin ni inqui b a. Haa dnd , n xi n ga-niacin d uj ddicada a inuncia jugad indgna a aa d diica a na ca.

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    23/25

    943

    ComeNtArIo Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    qu d und, incu ni pqu, pud

    invca una vngana divina cna quin njan, cua na p hacia a d pna uanh. su pcdiin ga n inad a a

    bquda d acud paa pvni a vincia uua,n v d a a vaacin d a cupabiidad individua pa-a dina un caig. si a inacanca gan a cn-a ganiacin c a qu aqu dcibn,pudn invca va adicina qu naian p acud, a n d buca ucin qu pian cupa pigi pd d qu ga-n u abua, an d qu nibai a in-gacin d u cunidad a cad undia capiaia

    dinaa qu abaj d a uj n hga ca-c d va.sin bag, c dcunan acu d

    n, a uj indgna qu innan cnui -ganiacin ca nnan cn n da.Un d a ndncia d di d cunica-

    cin nacina innacina d pna u di-

    cuad c una ana d dacdia ud d indgna p bn a auna d ucunidad. A a i cnvada nacina n-cana aguna qu dch d a uj d indgna pnn inhnn , dbid apd qu inn dich gup u iiiad acc a di aiv d cunicacin, n pbabqu u p ava a a uj na d hb n dapacan. P quin hudiad, vivid n, ia ga indgna, p-d cnaa aguna di d vnn a haba cibi b nua xpincia. Pd aa qu

    quin ciican dich ia ncian cpaacn jugad aa xin, n v d cn una n-cin idaiada d dch ccidna. Cuand hacna cpaacin cca, ua vidn qu quin

    buca juicia n pbabiidad d ncn-aa cn juc indgna qu n ibuna aa-

    ecibana a. Chin, Chiapa.

    richadCineo

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    24/25

    495

    sePtIemBre-DICIemBre 2009 Desaaos ComeNtArIo

    . Incuiv pna qu n n indgna pudn pi

    cui a u jugad qu a a auidad aa11.A acu d pna qu inn qu a c-

    ub indgna daan a a uj, d i a cabi cnic qu bv n zinacann paaaa qu, n uch ca, a cub qu hpacn nciva aguna v un i nua. Nn a cub adicina a qu daan a a u-

    j, in cnx cicnic api n qua pacican. l cabi cnic pducidp a incin d inacanc n cad un-dia capiaia, a c u cniguin abandn d aagicuua d ubincia, n vdad cupab.

    P jp, n a dcada d 1960, a uj n pdanpaicipa n unin pica ni cupa cag pbi-c, p u xcuin n ipaba daiad. Capun anin, a aa d a dciin ca ga dcidan n ini d hga, n qu a uj, nibn invucada n appaacin d ain, pdan jc u infuncia.la uj a qu diigan gand aiia pdan

    va cuaqui dida qu digua haba n avd a qu an d u agad. u haa qu a u-nin pica aadan d hga hacia aacada paci pbic, qu a xcuin d

    a uj d cag ii u capacidad paa incidin a dciin.D ana iia, i invigacin ugin qu a

    d (brid walh) qu nvi pagaban a a aiiad u pida duan a dcada d 1960 bnciaba aa uj. ea piiv paa a jvn, pqu dabaiv a a aiia d nvi paa pcupa p bina d a pida. tabin audaba a a u-

    j a, a qu bindaba p d hij gaaniaba qu abajaan paa pain a

    qu audan a caa. sin bag, n a dcada d

    1990 cuand a d cn a paga dian civ qu gana nvi, n v d cn ga d c-ida cpad cn ah d u aiia a a-dicin cn a pncian daina paa auj. l p qu pagaban p u uj nciv pdan v nad a cpaa bncid aini cn d aguna a invin, a c- cpa un cain d caga una ha ba

    vaqua. l pag cn din abin hicin qu pad d a nvia pnan n vnd a u hija a -

    j p12.mi xpincia n zinacann pin ugi

    a anpg acivia indgna qu pcupanp cu adicin audan daan a a uj , p an, cu cn ap cu dbn abandna-, qu pdan bncia d un anii b a anan qu cabi cnic aciad cn nib-ai han dicad a cncuncia qu inn acub indgna. Quin apa a ucha in-dgna p a auna, n v d aa d dincian adicin bnca daina cua binda a-a a cnvad d pa qu uan a aa pa-a dacdia u iniucin ga haa binn buca nuva paaba. Acp qu pud dici

    ncna nuv in paa a d a buja,p pd aa qu pi n qui dci pag p, pci d a nvia (brid pri). la d a un incabi d ga n aiia qugaania ap d a a cin caad,ina qu pci d a nvia ugi qu a ujpudn vndida p din. Aii, pd -aa qu a cncia b buja nan p- uu n a gn qu aa v dbcan n apcucin qu an diundn cnvad, acua, d hch, n cpaab cn a caca d chi-

    11

    P jp, un adin qu viva n zinacann dij qu pn- an a auidad indgna una acuacin cna un gup d j-vn ca qu b u viin bj, pqu aba qui cua a a auidad aa ja cupaa u pnn-cia. Aii, aguna pna invucada n accidn d ni- pin pna an jugad inacanc pqu

    juc na n xign qu cnduc cu pab pag un da qu cauan, incund a cuna dica d a vci a.

    12 A cnvad d gbin qu bucan dacdia a ini-ucin ga indgna abin gua pgna qu xin in-ancia n qu puna buja un higada. sin bag, ippia xpincia piin bva qu a auidad i-nacanca inn xcn pcdiin paa anja cad buja, i qu pin ca a id d a gn via inchain cciv (va spd Ci, 2000).

  • 7/28/2019 Las mujeres indgenas ante la justicia

    25/25

    963

    ComeNtArIo Desaaos sePtIemBre-DICIemBre 2009

    v xpiai qu cun n da a cidad13.

    C panan vai d acu d n,ncna nuva paaba, a c a d haba cibi acca d u pcica va, pud auda adbiia dvia agun d quin pnna u indgna p cna u cu i-ia gbna a i d acud cn uppia na cuniaia.

    en cncuin, acu qu n vun ab-dan a ucha d pub indgna p bn ju-icia adquii dch cuua pic qu han pid n dcun nacina innaci-na uan gan avanc d a anpga judica

    n cninn aican. Duan a dcada d 1960xian u pca invigacin b ia -ga indgna, n a acuaidad udi d a nnu. l anpg, auidad indgna ac-ivia, d ana individua n cabacin, han gn-ad un vun caidad d inacin a qu pihac cpaacin n nacin gup. Aii, acu aqu unid dcunan ipan pa-p qu dpan a uj u ganiacin na bquda d nuva a d dch indgna qunn acin iguaiaia anica n g-n. l cnvad qu bucan ingi a au-

    na innan caacia a na indgna cviaia d dch nin, p a gania-cin d uj qu apan a un dicu baad n

    va cuniai, n v d n dch d gn,abn a pibiidad d cua hb uj n aaa d nnd c nibai, ad d unaaga hiia d dinacin cnia, an quaguna v un acin d gn cpna-ia n vncu aiic n aid qu ganan nciv uj qu ncian din paa aina

    ann a u hij dpndin.

    Bibiorafa

    Ci, Gg A, 1990, sking d and sking mn:Changing Pduciv rain in a Highand mxican C-uni, Dicuin Pap 10, Unid Nain rach In-iu scia Dvpn, Ginba.

    Jan . Ci, 2003, th zapaia rbin in hCnx Gbaiain, n Jhn an (d.), th Fuur Rvluins: Rhinking Radial chang in h Ag Gl-

    balizain, zd Bk, Nuva yk, pp. 242-252. eiabh l. Quaai, 2005, Basa: Land and h Za-

    paisa Rbllin in chiapas, 3 d., d i Bk, Nu-va yk.

    Ci, Jan ., 1968, Cuhip and maiag in zinacanan,Chiapa, mxic,Middl Amrian Rsarh Insiu Pu-

    bliain, n. 25, pp. 139-201., 1973, Law and Sial chang in Zinaanan, sandUnivi P, sand.

    , 1995, el drh zinaan, Cn d Invigacin eudi supi n Anpga scia, Unividad dCincia A d Chiapa, mxic.

    , 2004, Cabi cninuidad n pcdiin -ga inacanc, n maa ta sia (d.), Haind

    jusiia. Inrlgalidad, drh y gnr n rgins indig-

    nas, Cn d Invigacin eudi supi n An-pga scia, mxic, pp. 57-114.

    Hb, e. Adan, 1940, th Pliial organizain and Law-ways h cmanh Indians, Aican AnhpgicaAciain mi, n. 54, Aingn.

    lwn, Ka e. A. Hb, 1941, th chynn Way, Uni-vi okaha P, Nan.

    Nad, laua, 1964, tala and Juquila: A cmparisn Zap- Sial organizain, Univi Cainia Pubicainin Aican Achag and ehng, v. 48, n. 3.

    richadn, Jan, 1940, law and sau ang Kiwa Indian,Amrian ehnlgial Siy, ngaa n. 1.

    spd, shannn Jan . Ci, 2000, liiing IndignuAun in Chiapa, mxic: th sa Gvnn U Huan righ, Human Righs Quarrly, n. 22, pp.877-905.

    sa, Jun Jan . Ci, 1989, Hisry and Pwr in h Sudy Law, Cn Univi P, Ihaca, Nuva yk.

    13 Dad qu a caca d buja cpndn j c can qu bucan chiv xpiai, quin dan nndaj ncian cna n n a cncia b buja n a cndicin cia qu van a a cunidad a buca cu-pab.