1988

KUZEY KIBRIS TURK CUMHURiYETi '-" .. . . .

YAKIN DOGU UNIVERSITESI FEN EDEBiYAT FAKULTESi

TURK nn.t VE EDEBiYATI BOLUMU

ABDULHAK ~iNASi HiSAR'IN GE<:Mi~ ZAMAN KO~KLERi

ADLI ESERiNiN iNCELENMESi

"MEZUNiYET <:ALI~MASI"

Hazrrlayan 950827

Derya Deniz Damsman

Do~. Dr. Bulent Yorulmaz

Lefkosa 1999

ONSOZ

Bu rnezuniyet cahsmasi Yakm Dogu Universitesi, Turk Dili Ve Edebiyati Bolumu,

Y eni Turk Edebiyati dersi kapsarnmda yapilrmstir.

Abdulhak Sinasi Hisar'm "Gecmis Zaman Koskleri" adh rornanmm "Madi Kultur"

a91smdan incelenrnesi yapilmistir.

Dort yilhk egitim hayatim boyunca benden yardimlanm esirgerneyen ve beni bu

cahsmada yonlendirrni~ olan kiymetli Hocam Sn. Bulent Yorulrnaz'a tesekkur ederirn.

Derya Deniz

I

GiRiS

Y eni Turk Edebiyati alanmdaki mezuniyet cahsmamla Abdulhak Sinasi

Hisar'm "Gecmis Zaman Koskleri" eserini secmemdeki amacim; Abdiilhak Sinasi

Hisar'm yasamis oldugu donemdeki istanbul hayatma ait Maddi Kiiltiiriin (Giyim­

Kusam , Yiyecek-Icecck vb.) aynntih bir sekilde ogrenilmesini ve boyle bir cahsma

yapihrken dikkat edilmesi gereken noktalarm anlasilnus olmasmi saglamaktir.

Gecmis Zaman Koskleri romanmdan toplanan hatiralar, bir bakima, altnus yil

onceki istanbul hayatmm bir romam, aynca Bogazici 'nde en yuksek derecesine

ulasnus kultur, yasama ve tabiat guzelliklerinin yorumlan, tahlil ve tasvirleri

sayilmahdir. Ona gore Bogazici "Hususi bir terbiye, bir sive, bir terkip,bir uslup, bir

krvam, bir makamdir.

Bu eserde yahlan, mehtaplan, saz alemleri, sehrayinleri, unlu ve unsuz

kisileri, pasalan, beyleri, usaklan, hizmetcileri, turlu kadm giyimleri, hayat anlayislan

ve yahlarm ic duzeni ile tasvir ve tahlil edilen Bogazici, en fazla sahsiyet tasidig; bir

zamanda, yani yirminci yuzyil baslannda ele almnustir. Her sey masahmsi bir

anlatunla "gecmis zaman" havasi icinde verilmistir, Adeta perilerin yasadigi bu

alemde her sey guzel, hep huzur ve ferahhk icindedir.

Abdtilhak Sinasi Hisar bu romanmda, semt ve manzaralarm basdondurucu

lezzetini bize sunar. Bir sanat buyuctlsu gibi, cevre ve insanlann, yalmz guzel ve

hayali yanlanni gosterir.

Abdulhak Sinasi Hisar, cevre olarak seksen yil onceki istanbul'un Camhca,

Adalar ve Bogazici gibi hem deniz kiyisma (veya yakmma) dusen, hem sahsiyetli

hem de Turk muhiti olan semtlerini secmistir.

II

i(:iNDEKiLER

• Onsoz I

• (}iri~ II

• Abdiilhak Sinasi Hisar'm Biyagrafisi Ve Edebi Sahsiyeti 1

• Acddamalar 1. Giyim - Kusam 2. Salus Isimleri 3. Meslekler 4. Yiyecek - Icecek 5. Hayvanlar 6. Yer Isimleri

2-4 5-6 7-8 9 10 - 11 12 - 13

• Kaynakca 14

• Genel Indeks 15 - 18

Abdillhak Sinasi Hisar'm Biyagrafisi Ve Edebi Sahsiyeti

Abdi.ilhak Sinasi Hisar 1888 yilanda istanbul'da (Rumelihisan) dogdu. 'arhkh ve kulturlu bir ailenin cocugudur. Fransizca mi.irebbiyelerden Fransizca, tomsulan olan Tevfik Fikret'ten Turkce dersleri alarak yetistirildi,

Orta ogrenimini Galatasaray Lisesi'nde yapti, 1905'te Paris'e gitti. Orada iyasal Bilimler Okulu'nda okudu. 1908'de Mesnitiyet'in ilamndan sonra yurda

dondu. istanbul' da, Paris 'ten gelmis gene bir edebiyatci olarak ilgi gordu; devrin

yazar, ~air ve sanat adamlanyla tamsti. Birinci Di.inya savasi sonlannda bazi dergilerde birkac siiri 91km1~ (1918),si.irekli olarak Mi.itareke doneminde yazmaya baslamistir. Bu donemde Dergah (1921), Yann (1921) dergilerinde siirler ve elestiriler, ileri vb. gazetelerinde elestiriler yazdi; bu yoldaki yazilanru Curnhuriyet doneminde Milliyet, Ti.irk yurdu gibi gazete ve dergilerde surdurdu,

Varhk dergisinde mensur siirler, edebiyat i.izerine denemeler, eski edebiyatcilar ve gecmis zaman hayati i.izerine amlar yazdi (1933-1943). Butun bu hazirhklardan sonra roman yolunda i.iri.inler vermeye basladi (1941); bir yandan da gecmis zaman yasayisuu anlatan amlar, izlenimler yazmayi si.irdi.irdii. Bogazici mehtaplan, 1943; Bogazici yahlan, 1954; Gecmis zaman fikralan, 1958; istanbul ve Pierre Loti, 1958; Yahya Kemal'e veda, 1959; Ahmet Hasim, 1963. Hemen butun yazilannda Rumelihisan, Bi.iyi.ikada ve Camlica ucgeni arasmda mutluluk icinde gecen cocukluk ve genclik yillanna karsi duydugu ozlemi anlatrmstir. Romanlannda (Fehim Bey ve biz, CHP roman mukafati ucunculugu, 1941; Camhca'daki enistemiz, 1944; Ali Nizami Bey'in alafrangaligi ve seyhligi, 1952), cocukluk ve ilk yillannda tanidigi kimseleri en yakm aile kisilerini, akrabalanm, aile cevresinde gordi.igi.i insanlan konu edinmistir, Kahramanlanm, hayatta her gun rastlanan kisiler arasmdan degil, asm birtakim ozellikleri olan kisiler arasmdan secmis; ya da cesitli kisilerin asmhklanm bir kiside toplarmstir. Bu kahramanlann herbirinde cesitli gariplikler ardir.

Abdi.ilhak Sinasi Hisar'm romanlan kuruluslan bakimmdan bilinen roman ti.irlerine pek benzemezler. Y azar, romanlanm am biciminde yazdigi icin, ister istemez hikayeye kendini de katmis, roman kisileri karsisinda acima, sevme, yerme gibi duygulanru aciklarmstrr.

Yapitlannm hepsinde kisiler, Osmanh Imparatorlugu'nun list kat insanlan arasmdan secilmis; onlarm yasayisan, gelenekleri, gorenekleri, koskleri, yahlan, eglenmeleri, uzuntuleri vb. eski istanbul'un turlu ozellikleri icinde verilmistir,

1

GiYiM - KUSAM

AL TIN

B

BA~ORTUSU

C

CEKET

~ ~AR~AF <;ERKEZ : Anadolu'nun kimi yorelerinde kadmlann giydigi uzun giysi.

E

IlBiSE £LDivEN EL"\IAS ESVAP ETEK

F

FERACE : Kadmlann sokaga giydikleri arkasi bol mantoya benzeyen ust giysi.

G

GECELiK GERDANLIK

H

HASIR : Genellikle hasirotu, rafya gibi bir bitki maddesiyle orulrnus, cogunlikla taban dosemesi, kimi zaman duvar ve tavan kaplamasi olarak kullarulan, bir ttir ot - ygi. HASIR~APKA HiL ALi GOMLEK

2

HOTOZ : Eskiden kadmlann sus icin saclannm ustune taktiklan cesitli renkte ve bicimde yapilrmskucuk bashk,

i iGNE iNci iPEK

K

KADiFE BOH<;A KE<;E: Koyun, keci, deve, tavsan v.b. hayvanlann yapagismm tuytmtm durulup dovulmesi yoluyla yapilan kaba kalm kumas, KUMA~ KURDELA KUPE KURK.TEN MAN~ON: Elleri soguktan korumak icin kullamlan her elin bir yanmda sokuldugu born biciminde ici astarh kurk,

L

LAVANTAKOKU

M

MANTO MA~LAH : Eskiden kadmlarm sabahhk gibi geydikleri tek parca kolsuz ustluk, MENDiL MUCEVHER

N

NALIN : Genellikle hamamda ve benzeri islak tabanh yerlerde kullamlan agactan yapilnus tabam yiiksekce ustu yasmah acik ayakkabi.

0

OYA

p

PAMUK PANTOLON PE<;E

3

PIRLANTA PGDRA

R REDiNGOT : Resmi toren yada toplantilarda giyilen etekleri uzun arkasi yirtmacli cift sira dugmeli erkek ceketi.

s SEDEF DUGME : Midye, istiridye gibi deniz hayvanlannm kabugunda bulunan ve sedefcilikte kullamlan gokkusagi panltih beyaz ve sert bir madde. SIRMA iSLEMELi HAMAM T AKIMI

~AL

D t~iFORMA

Y ALDIZLI (:EVRE : Kiyilan sirma islemeli mendil yada oyah yazma. Y AZMA : Basortusu, bohca, yemeni, yorgan yiizii gibi seyler yapmakta kullamlan ustune boya ve fircayla yada tahta kalpilarla desen yapilrms bez. YELDiRME : Eskiden genellikle yada simdi kimi yerlerde kadmlann carsaf yerine kullandiklan basortusu ile birlikte giyilen hafif ustluk. YELEK YELPAZE YEMENi YU ZUK

4

SARIS iSiMLERi

ABDULHAK HAMMiD ABDULHAMiT ADALI EMiNE HANIM _IDEM ALlRIZABEY iTiYE AY~E

B - BAL""DELAiRE

C

CTMALBEY

(IlTLil(Li ZEHRA HANIM

DOKTORZiCi

H

H..\_,i HAZRETiMEVLANA

OFKOLOMB

5

_,ACiYE _,AMIK KEMAL xrcn- BEY

R

RAKIMBEY ROBiNSON

,AFFETi ZiYA HAKES PEARE ,UL TAN HAMiT

z zici AiLESi

6

MESLEKLER

B

BACI BAHRiYELi: Bir devletin deniz kuvvetlerine bagh asker, denizci. BALIK<;I BEK<;i

(OCL'K BAKICISI

DADI OOKTOR

E

-~,IZHOCA

·IITO IIrt.~, .. r :\BAZ : Sahnede el .cabukluguyla bir takim sasirtici oyunlar yaparak

eri biciminde sunarak gecinen kimse.

T UFA : Bilgisi ve uzlugu cirakla usta arasmda bulunan zanaatci, usta yardimcisi. "'APIA~-

Ll3ICU

7

AS : Oynayan, dans eden, kocek, -~'I

8

YiYECEK - iCECEK

BOZA: Arpa, bugday, misrr gibi tahillann mayalamp cksitilmesiyle yapilan coyuca mayhos icecek.

D

DONDURMA

K - KIRMIZI SARAP KIZILCIK RE<;ELi

TAR

9

HAYVANLAR

AGUSTOS BOCEGi AT

B

BEYGiR .i. I BOCEK

BUKALEMUN: Bukalemungillerden, yaklasik otuz santim uzunlugunda, yavas ket eden, renk degistirmesiyle tamnan bir surungen turu.

BiLBUL

C

civciv

E

GEYiK

H - mi

HOROZ

10

ORUMCEK

p

PAP AGAN l.

11

YER iSiMLERi

MEVLEviHANESi TALiMANI rOGLU "'AZi(:i

BiYUKADA \..._

~'91Li_CA

C."'-\ILICA TEPESi

KALE Si

aa..""U.ICA ~-la.~CA .. AHMET MEZARLIGI

12

LiHiSAR

13

- KAYNAKCA

- 1. Develioglu, Ferit. Osmanhca - Turkce Sozluk. Ankara: 1992.

2. Kabakh, Ahmet. Turk Edebiyat1. istanbul: 1985.

3. Meydan Larouse. Sabah Yaymlan, 1992.

4. Puskulluoglu, Ali. Oz Turkc;e Sozluk, Ankara: 1982.

5. Yeni Turk Ansiklopedisi. Otuken yaymlan, istanbul: 1985.

14

ABDULHAK HA.MMiD ABDULHAMiT ADALI EMiNE HANIM ADEM AGUSTOS BOCEGi ALiRIZABEY ALiM AL TIN ARAPDADI AT ATiYE AYSE BACI BAHRiYE MEVLEVIHANESi BAHRiYELi BALIK<;I BALTALiMANI BASORTUSU BAUDELAiRE BEK<;i BEYGiR BEYOGLU BOGAZi<;i BOZA BOCEK BUKALEMUN BULB UL BDY0KADA

CE KET CEMALBEY ctvctv <;AMLICA

~ <;AMLICA TEPESi <;ARSAF <;ERKES <;ERKEZ <;iFTLiKLi ZEHRA HANIM <;OCUK BAKICISI DADI DiNDAR

GENELiNDEKS

129 208 128, 171 184 172,177 207,210,211,214 134 142,189,190,191,209 172 151 128 171 172 168 131 176 174 124,179 200 176 151 203 154, 157, 174, 176 154 177, 181 195,200 191, 195 121, 128, 131, 138, 143, 150, 167, 168, 169,170,174,176,185,203 151 128, 129, 130, 153 126 157,165,168,170,173,174,175,176, 177,203 132, 172 124, 154, 161 172 172 128, 130, 137, 171 140 158, 162, 163, 165 190

15

DOK TOR DOKTORZiCi DONDURMA ELBiSE ELDiVEN ELMAS ESVAP E~EK E~EK<;i ETEK EYUB FARE FATiH F ATiH KALESi FERA CE FiLOZOF FRANSIZ HOCASI GECELiK GERDANLIK GEYiK GOKSUKASRI HALiC HA Ni HA SIR HASIR~APKA HAZRETi MEVL\NA HEYBELiADA HiL A.LI GOMLEK HiNDi Hi SAR HiZMET<;i HOKKABAZ HO ROZ HOTOZ iGNE iLAH iNci iPEK iSTANBUL

KADiFE BOH<;A KALFA KANLICA KAPTAN KARACAAHMET MEZARLIGI KE<;E KEDi KELEBEK

I 143, 151, 156, 172 151, 165 155 163 124 142,189,190 127, 131, 151, 156 122,127,128,205 127 156 154,174 153 206,202

161,209 201,204 140 123 155 127

157, 169, 175, 177, 203 156, 157 153, 169 151 204 141, 156 163 126 132,173,174 119, 153 156 172,177,212 163 155 134 155 129, 171 124, 126, 137, 154, 156, 157, 167, 169, 172,177,202 163 127, 158, 163 158 176 157 153,169 153,179 186

16

KENAN iLLERi KIRMIZI SARAP KIZILCIK RE<;ELi KRiSTOF KOLOMB KUMAS KURDELA. KURT KUS KUYUMCU KUPE KURK.TEN MANSON LAVANTAKOKU MANTAR MANTO MAS LAH MAYMUN MENDiL MERKEB MUCEVHER NACiYE NALIN NAMII( KEMAL NECiPBEY NiZAM TEPESi OYA ORUMCEK PAMUK PANTOLON PAP AGAN PAP AZ PE<;E PIRLANTA PUDRA RA.HiBE RAKI RAKIMBEY RAKKAS REDiNGOT RES SAM ROBiNSON . . ", RUMELIHISAR

SAFFETi ZiY A SAKIZ SAN'ATKA.R SEDEF DUG-ME SHAKESPEARE SIRMA iSLEMELi HAMAM TAKIMI

122 123 162 126 163 163 170 168, 185, 188,197,212 155 155 164 123 127 156 123 187 163 129 126 171 163 129 128 126 163 128 160 151 162 127,156 124 137, 189, 190, 191 124,163 156, 179 129 152,153 131 161 197,207,208,210,211,212,214 126 128, 131, 132, 138, 153, 157, 167, 168, 169, 176,202 203 160 157,207,209,213,214 161 189, 195, 198 163

17

- SiNEK SU SULTAN HAMiT SUT SUTNINE SAR SAIR SAL SAMFISTIGI SARAP USAK DNiFORMA -OSKUDAR Y ALDIZLI <;EYRE YAZMA YELDiRME YE LEK YELPAZE YEMENi YILAN YILANLI Y ALI YUMURTA YU ZUK ztct AiLESi

152 121, 153, 174, 184, 185 214 147 158 134 197 169 209 123 122 161 173 163 163 179 151 163 163 202 202 156, 157, 158 137, 155 151

NOT: Incelemis oldugum Abdulhak Sinasi Hisar'm "Gecmis Zaman Koskleri" adli eseri; 1954 yilmda, istanbul' da, Varhk Yaymevi tarafindan basrlmistir.

18