kurt dili ve edebiyati ders kitabi

8/6/2019 Kurt Dili Ve Edebiyati Ders Kitabi

1/208


2/208

ORTARETM

KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

Mehmet Sait akarFehim IkMehmet MehmetoluEsra SadkoluRonayi nenSami Tan

Tarih Vakf

Birinci Basm:

stanbul, Ekim 2010 (750 adet)ISBN 978-975-8813-57-5

Proje Danma Kurulu:Bekir Ardr, Kenan ayr, Ferdan Ergut, Aye Gzen, Galma Jahi, NurcanKaya, Dilek Kurban, Nur Mardin, emsa zar, Hasan Tahsin zkaya, Mutluztrk, Mithat Sancar, Mine Tan, Grel Tzn, Mesut Yeen

Editr:Fadime Polat

Proje Koordinasyonu:Gamze Rezan Saren

Proje Logo TasarmTlay Demircan, Rauf Ksemen, Myra

Tasarm DanmanTlay Demircan, Myra

Kitap Tasarm ve Sayfa DzeniGlderen Renber Erba, Myra

Bask

Mega Basm

Tarih VakfZindankap Deirmen Sok. No:15 Eminn, stanbulTel: 0 212 522 02 02Faks: 0 212 513 54 [email protected]

Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac

Olarak Eitimin Rol Projesi, Tarih Vakf koordinatrlnde AvrupaBirlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali destei ileyrtlmtr. Bu yaynda dile getirilen gr ve dnceler yazarlarnaaittir ve hibir ekilde Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sveBakonsolosluunun grlerini yanstmamaktadr.


3/208

ORTARETM

KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

Mehmet Sait akarFehim IkMehmet MehmetoluEsra SadkoluRonayi nen

Sami Tan


4/208

Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda

Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac

Olarak Eitimin Rol) Projesi

Tarih Vakf tarafndan, Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul

sve Bakonsolosluunun mali desteiyle 2009 ylnn ubat

aynda yrtlmeye balanan 18 aylk bir projedir. Sz konusu

proje almasyla toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan

atmalarn zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve

derinlemesi iin eitimin oynayabilecei roln Trkiyede

tartmaya almas ve bu erevede eitime yeni yaklamlarn

gelitirilmesi hedeflenmitir.


5/208

NDEKLER

7 SUNU

10 I. BLM: KRT DL

12 A. DL-ANADL-KLTR12 1. Dil Nedir?14 2. Anadili18 3. Dil-Kltr likisi20 4. okkltrllk / okdillilik

22 B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYADLLER ARASINDAK YER

22 1. Krt Dilinin Kkeni25 2. Krt Dilinin Yaps27 3. Krtenin Leheleri

32 nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular

38 II. BLM: KRT EDEBYATI

38 A. SZL KRT EDEBYATI38 I. SZL KLTR38 1. Szl Kltr ve Edebiyat

43 2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi44 3. Dengbjlik Kurumunun Krt Toplumundaki levi

47 II. SZL KRT EDEBYATI TRLER47 1. Gotinn Piyan (Ataszleri)48 2. Qewlerk (Maniler)50 3. rvanok (Masallar)53 4. Zgotinok (Tekerlemeler)55 5. Mamik (Bilmeceler)56 6. Biwj (Deyimler)58 7. Destanlar

60 a. Destana Mem Alan63 b. Siyabend Xec67 c. Kerr Kulik70 d. Destana Dimdim72 e. Evdal Zeynik76 f. Dewr Evd79 g. Filt Quto



6/208

88 B. YAZILI KRT EDEBYATI

90 I. KLASK KRT EDEBYATI90 a. XI-XII. YZYILLARDA SLAMYET VE KRT KLTR90 1. slamiyet ncesi Krt Edebiyat ve Kltr98 2. slamiyet Etkisinde Oluan Krte Edebi Metinler

102 b. KLASK KRT EDEBYATININ LKLER102 1. El Dnewer103 2. bn Xelkan103 3. Baba Tahir Hemedan104 4. El Herr

104 c. KRT MEDRESELER104 1. slami Dnemde Medreselerde Krt Edebiyat107 2. Krt Medreselerinde Eitim, Yaam ve Edebi retim

110 d. KRTE EDEB METNLERDE LENEN KONULAR

111 1. Klasik Krt Edebiyatnda Tasavvuf115 2. Klasik Krt Edebiyatnda Coku ve Heyecan117 3. Klasik Krt Edebiyatnda Milli Unsurlar

121 e. XIV-XIX. YZYILLAR ARASINDA YAAYANKLASK KRT EDEBYATILARI

124 1. Melay Cizr (1570-1640)125 2. Feqiy Teyran (1590-1660)127 3. Melay Bat (1417-1491)129 4. Ehmed Xan (1651-1706)


138 II. MODERN KRT EDEBYATI

140 a. XX. YZYILDA KRT EDEBYATI140 1. Modern Krt Edebiyatnn Douu142 2. Edebi Eser-Dnem likisi

146 b. GAZETE VE DERGLER146 1. 1930 ncesi Krt Dergi ve Gazeteleri151 2. 1930 Sonras Krt Dergi ve Gazeteleri157 3. Airet Mektepleri

159 c. ROMAN VE YK159 1. Romanda Ana fikir ve Konu162 2. ykdeAna fikir ve Konu

175 d. R175 1. iirde Tema ve Konu182 2. iirde ekil ve slup

195 e. TYATRO195 1. Mem Alan


202 KAYNAKA

205 YAZARLARIN ZGEMLER


7/208

7

SUNU

Bu kitap Tarih Vakf tarafndan, ubat 2009- Temmuz 2010tarihleri arasnda gerekletirilen Toplumsal ve Siyasal

atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac Olarak

Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol)

Projesi kapsamnda hazrland. Proje Avrupa Birlii Komisyonu

ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali desteiyle yrtld.

Projeyle toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan atmalarn

zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve toplum geneline

yaygnlatrlmasnda eitimin rolnn Trkiyede tartmaya

almas, eitimden bir ara olarak yararlanlmas ve bu erevede

eitime yeni yaklamlarn gelitirilmesi hedeflendi.

Tarih Vakfnn ilkini 20022004, ikincisini 20072009 yllar

arasnda Trkiye nsan Haklar Vakf ortaklnda yrtt Ders

Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri, toplumsal gereklik ve

yaanmlklarla badamayan bir anlayn, eitimde halen egemen

olduuna iaret etmi; farkl etnik, dinsel ve kltrel kimlikleri

dlayan, farkllklar grmezden gelen, ulusal kimliin etnik vedinsel temelde tanmland monolitik bir toplum anlaynn

ders kitaplarndaki izdmlerini gstermiti. Yeni projeyle,

mevcut eitim sisteminin toplumsal gereklikleri yadsmayan,

toplumsal atmalar azaltan, karlkl sayg, anlay ve barl

deerleri temel alan yeni bir eitim anlay erevesinde nasl

dntrlebilecei sorusunun ilgili tm paydalarn katlaca

bir srete tartlmas hedeflendi. Bu kapsamda, on sekiz aylk

proje sresince birok alma gerekletirildi. Kamu kesiminden

ve sivil toplumdan ilgili kii ve kurumlarn davet edildii, iki aylkaralklarla dzenlenen toplam be Diyalog Toplants yapld.

Bu toplantlarda konunun tm ynleriyle tartmaya almas ve

yeni bir eitim modelinin oluturulmasn hedef alan, eitimin

uzlama arac olarak rolne ilikin yeni yaklamlarn gelitirilmesi

amaland. Proje kapsamnda, farkl blgelerden seilmi toplam

19 ilde 100den fazla kiiyle derinlemesine grmeler yapld.

Bu grmelerle, bireylerin ve farkl toplumsal, etnik/kltrel

gruplarn (Trkler ve Krtler) karlkl olarak birbirlerini naslalgladklarna, dier bir deyile nyarg ve yanl anlamalar

besleyen alg yaplar ile eitim hayatnda karlatklar sorunlar


8/208

8 Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

saptanmaya alld. Eitim srecinin atma ortamna ne tr

etkilerde bulunduunu anlamaya/saptamaya ynelik saha almas

yrtlrken, proje kapsamnda oluturulan dier bir aratrma

ekibi ise, hassas konularn mfredatta ve snf ortamnda barl

bir ekilde nasl ele alnabileceini rnekleyen materyalleringelitirilmesi zerine alt. Ayrca Diyarbakr (29 Mays 2010) ve

Ankarada (24 Haziran 2010) olmak zere Hassas ve Tartmal

Konularn Eitim Srelerinde Ele Aln konulu retmenlere

ynelik iki atlye gerekletirildi. Yine proje kapsamnda 1920

Haziran 2010 tarihlerinde stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji

Blm ile ortaklaa dzenlenen, uluslararas sempozyumla proje

bulgular, Trkiye ve farkl lke deneyimleri paylald. Yine bu

proje kapsamnda ncelikle Milli Eitim Bakanlna sunulmakzere bir Tavsiyeler Raporu hazrland.

Gerek Ders Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri gerek yeni proje

kapsamnda yrtlen almalar hassas ve tartmal konularn,

farkllklarn atmac olmayan barl bir dille nasl ele

alnabileceine dair retim yntem ve teknii ile alternatif ders

materyalleri konusunda somut nerilerin gelitirilmesi ihtiyacn

daha belirgin hale getirmitir. Bu ihtiya, proje ilerlerken acaba

Trkiyede orta retimde renim grmekte olan rencilereynelik dili Trke olan bir Krt Dili ve Edebiyat ders kitab

hazrlanamaz m? dncesini de ortaya kard.

Byle bir ders kitab hazrlanmasnn karar srecinde baz kayglar

duyuldu. Trkiyede ncesi olmayan ve bir ilk olarak kabul edilecek

bu almann toplumsal bara katkda bulunaca inanc ve

sorumluluu ilk olmaktan kaynaklanan bu kayglarn nne geti.

Bu konuda alabilecek kiilerden bir ekip kuruldu ve birok

toplant gerekletirildi. Bu toplantlara Krt dili ve edebiyatkonusunda almalar yapan kiiler davet edildi. Toplantlara

katlarak gr ve nerilerini paylaan ve taslak ders programn

oluturulmasna katk sunan M. erif Derince ve Abdullah Krana

bu vesileyle teekkrlerimizi sunmak isteriz. Kitabn hazrlanmas

srecinde Krt dili ve Krt edebiyat ile ilgili Krt edebiyatlar

ve dilbilimcileri tarafndan yaplan birok aratrmadan ve

kaynaktan yararlanld. Ancak bu almalarn hi birinin gerek ders

kitab formatnda olmamas gerek hedef kitlelerinin farkl oluu

bakmndan hazrlanmakta olan ders kitabnn ncl olabilecek

nitelikte deildi. Krt dilini retmeye, yaatmaya ve gelitirmeye

ynelik bu almalarn hedef kitlesi arlkl olarak Krtlerdir


9/208

9

ve elbette ki son derece deerlidir. Proje kapsamnda hazrlanan

Krt Dili ve Edebiyat kitab hem ders kitab hem de hedef kitlesi

bakmndan tm bu almalardan ayr dnlmelidir. ncelikli

hedef kitlesi, Krt kltr, dili ve edebiyat konusunda yanl, eksik

veya hibir bilgiye sahip olmayan Krt olan ve olmayan tm ortaretim rencileridir.

Krt dili ve edebiyatnn tm zelliklerini yanstmak, Krt dilini

retmek gibi bir iddia tamayan bu kitap, sz konusu dilin ve

edebiyatn belli bal zelliklerini tantmaya, anlatmaya, farkndalk

yaratmaya ynelik olarak hazrlanmtr. Bu balamda, ilk

olmasndan kaynaklanan birok eksikleri olabileceinin farknda

olarak bundan sonra yaplacak daha yetkin almalara nclk

etmesi ve toplumsal bara katkda bulunmas inanc ve umudunutayoruz.


10/208


Uluslaras Fonetik Alfabesine (IPA) Gre Krte Alfabe

Tpn kurd IPA Mnak (kurd) Mnak (IPA)

a [] bav [bv]

b [b] ber [b]

c [d] cih [d h]

[t] ar [t]

[t] av [tav]

d [d] dar [da]

e [] berhem [bhm]

[] hz [hz]

f [f] find [f nd]

g [g] gul [gl]

h [h] havn [hav n]

i [ ] dil [d l]

[ ] nv [n v]

j [] jar [a]k [k] kurd [kd]

k [k] kur [k]

l [l] lv [lv]

m [m] mar [ma]

n [n] nav [nav]

o [o] nod [nod]

p [p] pir [p r]

p [p] pnc [pnd]

q [q] qad [qad]

r [] kirin [k n]r [r] kirn [k r n]

s [s] sv [sv]

[] r [ ]

t [t] tev [tv]

t [t] tar [ta ]

u [] du [d]

[u] bn [bun]

v [v] tav [tav]

w [w] wan [wan]

x [x] xan [xan ]x [] xar [a]

y [j] yek [jk]

z [z] zr [zr]


11/208

11

A. DL-ANADL-KLTR

1.DilNedir? 2.Anadili

3.Dil-Kltrlikisi

4.okkltrllk/okdillilik

B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VEKRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER

1.KrtDilininKkeni

2.KrtDilininYaps

3.KrteninLeheleri

nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular

Krt DiliI. Blm


12/208


A. DL-ANADL-KLTR

1. DL NEDR?

HAZIRLIK 1. nsan dndaki canllar arasnda iletiimin nasl salandn

syleyiniz.

2. Tarih ncesi alarda, insanlarn yaadklar maaralarn

duvarlarna yaptklar resimlerin ne amala yapldn snfta

tartnz.

3. Eskimo dilinde kar ile ilgili ok sayda kelime bulunmaktadr.

Bunun nedenleri hakknda grlerinizi ifade eden bir metin

yaznz.

4. WittgensteininDilimin snrlar dnyamn snrlardr szn

arkadalarnzla tartnz.

NCELEME DL

Dilbilimciler, dil kavramn ok ynl ve gelimi bir sistem arac

olarak tanmlamtr. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce

ve duygularn, o toplumda ses ve anlam bakmndan geerli ortak

eler ve kurallardan yararlanarak bakalarna aktarmalarn salar.


13/208

Krt Dili

13

En genel tanmlama ile dil (lisan): nsanlarn dndklerini ve

hissettiklerini bildirmek iin kelimelerle veya iaretlerle yaptklar

anlamadr. Bu adan bakldnda dil bir iletiim aracdr, ancak

dilin ilevi sadece iletiim deildir.

Bir baka adan bakldnda dil dnceyi tayan bir ara, birkaptr. Ayn ekilde dil kltrn de taycsdr.

Dilde, insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn

zaman szgecinden geerek billurlam anlam ve z bulunabilir.

Bu bakmdan, on binlerce kelime ve ekilden kurulmu olan dil,

yap ve ileyiinin ayrntlarna doru inildike; insan, toplum,

millet ve kltr varlna hkmeden ok ynl ve derin anlaml bir

sistem olarak karmza kar.

1. Dilde insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn

zaman szgecinden geerek, billurlam anlam ve z

bulunabilir cmlesi ile dilin hangi zellii anlatlmak istenmitir?

2. Edward Sapirin Dil, binlerce farkl kuan kolektif, anonim ve

gayriihtiyari abasnn rn olan sanatsal bir yaratdr sz ile

ilgili dncelerinizi arkadalarnzla tartnz.

3. Kendinize gre bir dil tanm yapnz.

NASNAME KMLK

Nasnameya min di dev min de Azmdaki dilim kimliim

Derya min a fikr tesewir Dnce ve hayal denizim

Hi min j hz distne Ondan g alr usum

Bilind kr p Ykseklik ve derinlii ile

Tee didin pln fikr Dncelerime ekil verir

Rojan Barnas, Milk Evn

1. Yukardaki iirde dilin hangi zelliklerine vurgu yaplmtr?

2. Azmdaki dilim kimliim szleriyle Rojan Barnas dilin hangi

zelliine dikkat ekmek istiyor?

ETKNLK 1 5 Snf iinde drt grup oluturunuz. Her grup dnya zerinde

konuulan farkl dillerin nasl domu olabileceine dair bir

teori olutursun. Bulunan bu teorileri snfta tartnz.

ETKNLK 2 5 Snf iinden gnll renci ayn konuyu arkadalarna szlolarak, yazl olarak, jest ve mimiklerle anlatsn. Hangi anlatmn

daha baarl ve anlalr olduunu tartnz.


14/208


2. ANADL

HAZIRLIK 1. Dil, insann evidir szyle ne anlatlmak istenmi olabilir, sy-leyiniz.

2. Dil: Temeli bilinmeyen tarihlerde atlm kendine zg

sessel, ekilsel, yapsal kurallar olan, insanlar arasnda

anlamay salayan gizli anlamalar sistemidir tanm cmlesi

zerine tartnz. Bu tanm Krt diline uyarlayarak tanm

somutlandrnz.

3. Ryalarnz anadilinizle grme nedenlerinizi belirtiniz.

4. Dil, baz dilbilimcilerce ses bayra olarak simgeletiriliyor, siz

bu konuda ne dnyorsunuz, syleyiniz.

NCELEME ANADL

Doan Aksan, anadilini yle tanmlar: Anadili, balangta

anneden ve yakn aile evresinden, daha sonra da ilikide

bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve

bireylerin toplumla en gl balarn oluturan dildir. Adndan

da anlalaca gibi, bu dilin anneyle ilgisi, kmsenmeyecek

niteliktedir. Normal artlarda ocuk, herkesten nce, annesinin

ses dizgesini, annenin konutuu dilin ya da lehenin eitli

ses zelliklerini kazanr. Bununla birlikte kimi bilim insanlar,

anadili kavramnda annenin temel olarak alnmamas gerektii


15/208

Krt Dili

15

grndedir. Ancak bu bilim insanlarnn da anadili tanmlarnda

yakn evreye nem verdikleri grlr ki annenin bu evrenin odak

noktas olarak dnlmesi ok doaldr.

Konunun asl nemli yan, anadilinin; dilbilim, dil yetenei,

toplumsal sorunlar, insan-toplum ilikisi bakmlarndan taddeerdir.

Anadili, belli seslerden, belli ses eilimlerinden oluan, kendine

zg bir dizgedir. Kimi dillerde nl, kiminde nsz boldur.

Kklmzden balayarak kazandmz, kendi toplumumuza

zg dizge, baka dillerle karlatmzda birtakm glkler

dourur. Yabanc bir dili, kendi dilimizin kurallaryla renmeye

almak bizi zorlayabilir.

evremize, anadilimizin penceresinden bakar, evreni anadilimizin

anlama ve anlatma yolundan giderek adlandrrz. Bylece,

anadilimiz bize, ayr bir evrene bak, evreni anlat biimi verir.

ankaya niversitesi Dil Birimi

1. Anadilinizin sizin iin anlam ve nemini arkadalarnzla paylan.

2. Dilin toplumsal deerleri tayabilme yetenei ile ilgili neler

syleyebilirsiniz?

Nevin Gngr Rean, Ehmed Xannin Penceresinden


16/208


nsan evresine anadilinin penceresi ile bakar, dnyay ve evreni

anadilinin anlama ve anlatma imkanlar ile deerlendirir. Kendi

dilini renme srecini tamamlam bir ocuun anadili dnda

bir baka dil ile dnyay anlama ve anlatma abasnn douraca

sonular defterinize yaznz.

ETKNLK 1 17. yzylda yaam olan nl Krt airi ve dnr Ehmed Xan,

o dnemde revata olan blge dillerini bilmesine ramen, Krte

yazmay tercih edi sebebini u szlerle ifade ediyordu:

Saf emirand, Saf olan bir kenara brakp vexwar durd tortulu olan iti

Manend dur lsan kurd nci gibi olan Krt lisann

naye nzam ntzam Onu nizam ve intizama soktu

Kaye cefa ji bo y am Halk iin cefa ekti

Da xelq-i nebjitin ku Ekrad Bakalar Krtler iin

Bmerfet in, besl binyad Kkl ve asil deil, demesin diye.

Ehmed Xan, Mem Zn

5Yazarn anadili ile kurduu ilikiyi anadilin nemi asndan

tartnz.

ETKNLK 2 Rastan mewaan faris Her ne kadar Farsa eker

eker en gibi tatldr dense de

Kurd ce faris Benim iin yine de Krte

bel rnter en daha tatldr.

Pey ne dewran, dunyay bedk Aktr ki bu vefasz dnyadaMehzzen her kes be Herkes kendi anadiliyle

ziban w konuunca mutludur

Xaney Qubad

5 18.yzylda yaam olan Xaney Qubadnin yukardaki szlerini

anadilinin kiinin kendisini ifade etmesindeki nemi bakmndan

tartnz.

ANLAMA-

YORUMLAMA


17/208

Krt Dili

17

LME VE DEERLENDRME

1. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise(Y) yaznz.

Dil, yalnzca bir iletiim aracdr. ( )

Dil, insann bilinaltn yanstan, onun kulland anadilidir. ( )

2. Aadaki cmlede bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz.

Dil, en gelimi ............................................................................

...................... aracdr.

3. Dilin, bireyin kltrel kimliini meydana getirmesindeki nemini

anlattnz bir metin yaznz.

4. Ani gelien durumlar karsnda insanlarn, anadilini kullanarak

szl davranlar gelitirmesinin sebepleri neler olabilir, yaznz.

5. Aadakilerden hangisi bir dil teorisi deildir?

A. Akustik

B. Fizyolojik

C. Grevsel (ilevsel)

D. Biimsel (ekilsel)E. letimsel

6. Yeni bir dil oluturma grevi size verilmi olsayd, yarattnz

dilin zellikleri neler olurdu ve nasl bir dil olutururdunuz?

Yaznz.


18/208


3. DL-KLTR LKS

HAZIRLIK 1. Sizce kltr nedir? Snfta tartnz.2. Dil kltrn taycsdr cmlesini snfta tartnz.

3. Dil bir toplumun deneyim, bilgi ve inanlarnn sakland bir

arivdir. Fernando Lzaro Carretern szn bir paragraf ile

deerlendiriniz.

NCELEME DL BR GNETR

Bir halkn yaay biimi, kltrel, sanatsal ve ekonomik ilikileri,

o halkn diline yn veren en nemli etkenlerdir. Bir toplumun

kltrn yorumsuz olarak tahlil edebilmek ancak o toplumun

dilini bilmekle mmkn olur. Bir halk ortak paydada toplayan ve o

halka kimliini veren dilidir, kltrdr.

Her halk, dilinin sunduu olanaklardan yaralanarak, dilinikullanarak, gelitirerek tarih boyunca kendi benliini, varln

sergileyen bir kltr ortaya koyar. Hepimiz belli bir toplum

iine doar, doduumuz toplumun dilini renerek yetiiriz.

te renilen bu dile anadili denir. Yetitiimiz toplumun dilini

renirken hem o dilin dnme etkinliini, hem de kltrn elde

eder, dilimizin dnyaya bak, kltr ve kavramlaryla evremizi

alglar, bu alglar yoluyla dnme eylemimizi gerekletirir,

dilimizi yetkinletiririz. Gelien dilimiz de dnme becerimiziartrr. Toplumsal kltrn aktarmnda dil kltr aktarrken

kltr, dili beslemelidir. Ancak bu ekilde dilde ve kltrde

zenginleme salanabilir.


19/208

Krt Dili

19

(...)

Yaar Kemal: Kltrn asl taycs, ona kimlik kazandran znesi

hep dil olmutur. Dolaysyla da bir dili yasaklamak, yaatmamak,

asimile etmek, ne derseniz deyin, bir kltr tahrip etmekle ayn

anlam tamaktadr. Halkn aclar, trkleri, manileri, hikayeleri,ninnileri, masallar... Ksacas onu halk yapan zellikleri dil

aracl ile yaamn srdrr. Dnya, birbirini besleyen bin

iekli bir kltr bahesi olmutur. Her kltr, gemi kltrlerin

gbreledii birikim topraklarnn bir kltr iei olmutur. Bilinli

ya da bilinsiz bu byk kltr bahesinden bir iei yok etmek,

insanlktan bir rengi, bir kokuyu, bir gzellii, bir yaratcl

almakla bir tutulmutur diyerek grn bizlerle paylayor.

Nezan Newzat elebi, Dil Bir Gnetir

ETKNLK 5 Parada Yaar Kemalden alntlanan paragraf, dil - kltr

ilikisine dair hangi vurguyu yapmaktadr? Aklaynz.

5 Aadaki boluklara dil ve kltrn ortak zelliklerini yaznz.

LME VE DEERLENDRME

1. Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz.

Bir halk ortak paydada toplayan ve o halka kimliini

veren ....................................... ve

.................dr.

Hepimiz belli bir toplum iine doarz ve doduumuztoplumun dilini renerek yetiiriz. te renilen bu dile

.............................................................................. denir.

2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise

(Y) yaznz.

Kltr ve dil, kimliin en nemli belirleyicisidir.( )

Dil, toplumun moral ve kltrel deerlerini barndrr. ( )

3. Doan her ocuun kendi anadiliyle alad konusunda bir

kompozisyon yaznz.

4. Dilin, dil tesi ilevine kendi kltrnzde kullanlan

szcklerden rnekler yaznz.


20/208


4. OKKLTRLLK / OKDLLLK

HAZIRLIK 1. Ailenizde Trke dnda bir dil konuan var m, syleyiniz.2. Yaadnz ehirde, semtte sizin konutuunuz dilden farkl bir

dilde konuan komularnz olup olmadn aratrnz.

3. Trkiyede ka farkl dil konuulduunu biliyor musunuz?

4. Aram, Ebru, Ronahi, Putrika, Dzgn, Haydar, Mikail, Oropa. Bu

isimlerin hangi dil ve kltre ait olduunu reniniz. Ulatnz

sonular snfta tartnz.

5. Dilbilimciler yeryznde konuulan 6000 dilin yarsnn 50 yl

ierisinde yok olacan tahmin ediyorlar. Sizce bunun sebepleri

ne olabilir?

6. Yok olan her dilin insanln kltr miras iin telafisi mmkn

olmayan bir kayp olduu tespiti zerine tartnz.

NCELEME PIT BMURAD, PIT

(...)

Mestann gizlice, yava yava, aktrmadan yrtt ufak tefek

yiyeceklere, anam balangta uzun boylu bir tepki gstermedi.

Grmezlikten geldi. Kktr, daha barma kederdr dedi ve zaten

teki grmeyen gzn bu tr olaylar karsnda tamamen kapatt.Mestan onun bu iyi niyetinin pek farknda olmad. Giderek mard,

ii yzszle vurdu. Anamn sabr tat. nce tatl dille uyard:


21/208

Krt Dili

21

Mestan, rzl yapma!

Mestann hi tnmadn, laf dinlemeye hi niyetli olmadn

grnce ayn cmleyi bir de Kurmanca yineledi:

Mestan, diziy neke!

Mestan anlamamazla vurarak, tutturduu yolu inatla srdrerek

tam anlamyla sarlk numarasna yatt. Anam onun sar

olmadn gayet iyi bildiinden belki kulaklarn daha iyi aar,

belki bu kez sz dinler dncesiyle yine Mestann kulaklar

dibinde ve daha yksek sesle, Zazaca tekrarlad:

Mestan, dizdeniy meke!

Mestan, anamn tm abalarna, tm didinmelerine karlk, ii

daha da aztt, laf dinleyeceine vurdumduymazlkta diretti. Anam,sabrna biraz daha sabr katp son bir kez de, Mestan daha ok

kkken, bir krtikken kulana eilip rettii Ermeniceyle

sylemeyi denedi.

Mestan, koutyun mene!

Anam, dil konusundaki tm bilgisini, tm kltrn Mestann

nne serip dkt halde, onu, tuttuu bu yanl yoldan

vazgeiremeyeceini, harcad abalarn boa gittiini ac da olsa,

istemeyerek kabullendi. Hanm Baconun btn iyi niyetine karlkMestan, bir para peyniri, bir para sucuu, pastrmay tercih

etmekte saknca grmedi. Ksaca Mestan yoldan kmt. Baka

dillere kulak asmyor, kendi dilinin dorultusunda gidiyordu.

Anam, Mestandan tamamyla mit kesince, bu kez...

Mgirdi Margosyan, Syle Margos Nerelisen?

1. Sizce bu yknn zm blm nasl olmaldr? yky

tamamlaynz. Tamamladnz bu yknn ana fikri nedir,yaznz.

2. Yukardaki yk Diyarbakrda geer. Kahramann birka dil

bilmesi ehir ile ilgili hangi gerei dile getirir?

3. ok kltrl ve ok dilli bir lke hayatnn bireyin zihinsel ve

sosyal geliiminde nasl bir rol oynayabileceini tartnz.

4. Kimi kltrlerin yok saylmasnn veya bir baka kltr

tarafndan aa grlmesinin nne nasl geilebilir?

Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.


22/208


ETKNLK 1 5 Gnll olan kiiye, zerinde Nush ile uslanmayan etmeli

tekrir, tekrir ile uslanmayann hakk ktektir./Tatl dil, ylan

deliinden karr./Bir musibet, bin nasihatten yedir gibi

ataszleri yazan kartlar okutup bu szleri sessiz sinema

oynayarak arkadalarnza anlatnz. Bu szlerin doruluu /yanll zerinde tartnz.

ETKNLK 2 5Gnmzde yaamayan (l diller) dilleri aratrarak bu dillerin,

eskiden nerelerde konuulduunu dnya haritas zerinde

gsteriniz.

B. DLLERN SINIFLANDIRILMASIVE KRTENN DNYA DLLERARASINDAK YER

1. KRT DLNN KKEN

HAZIRLIK 1. Dil ailesi kavramnn size ne artrdn syleyiniz.

2. Sizce, dillerin snflandrlmas hangi kriterlere gre yaplmtr?

Niin?

3. Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alan rani Dillere rnek

verebilir misiniz?

4. Ayn corafyay paylaan insanlar, ayn dili konuurlar m?

Dncelerinizi syleyiniz.

NCELEME KRTENN DL ALESKrt dili, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. Dnyadaki en byk

dil grubu olan bu dil ailesi, Avrupa ve Hint olmak zere iki kola

ayrlr. Krte de dier Asya dilleri gibi bu ailenin Hint kolu iinde,

rani alt kolunda yer alr.

rani diller iinde ise Krt dili Kuzeybat rani diller iinde yer

almaktadr. Krte eski ran dilleri iinde, Zerdtlk dininin kutsal

kitab Avestann yazld Mede ile ilikilendirilmektedir.

Krte, Farsa, Belucice, Petuca gibi dillerle akrabadr. Bu dillerbirok ynden birbirine benzer. Tpk Franszca, talyanca ve

spanyolca gibi Latin kkenli dillerde olduu gibi bu dillerde birok

ortak szck mevcuttur.


23/208

Krt Dili

23

KRTE-MEDCE BENZERL

Prof. H.W Bailey, A. Shanidze dergisinde yaynlanan Yeni

Kefedilen Kafkasya Arnavutas ve Onun Bilim iin nemi

adl makalesinde bir duadan bahsetmektedir. Bu dua Yunanca,

Sryanice, Grcce, Farsa, Arapa, Trke ve Medce verilmektedir.Bunlardan Medce dilindeki dua bugn rahatlkla anlalabilecek

dzeyde Krtenin Kurmanci lehesi ile yazlmtr. 1430 ile 1446

yllar arasnda daha eski bir belgeden kopyaland sylenen bu

metin, Krte ile Medcenin ayn dil olduuna dair en ak kanttr.

Bu belgedeki duann;

Gnmz Trkiye Trkesi:

Gl ve ecelsiz Tanr, lm karmza ktnda bizden rahmetini

esirgeme.Eski Trkesi:

Ari tanri, ari gl

Ari ecelsiz, yisa ki xaa iqtin, rahmat qilyil biza

KKEN BAKIMINDAN DL ALELER

Hint-Avrupa

Dil Ailesi

Ural-Altay

Dil Ailesi

Bantu

Dil Ailesi

in-Tibet

Dil Ailesi

Hami-Sami

Dil Ailesi

AsyaDilleri

Hint-ranDilleri

HintDilleri

HinteUrduca

FarsaKrtePetucaBeluciceTacike

talyanca

spanyolcaRomenceYunanca

Arnavuta

RusaBulgarcaSrpa

HrvataekeLehe

ranDilleri

AlmancangilizceFranszca

ArapabraniceHabee

inceTibete

AfrikaDilleri

AltayDilleri

UralDilleri

TrkeMoolcaManuca

TunguzcaJaponcaKorece

MacarcaFince

Estonca

LatinDilleri

GermenDilleri

SlavDilleri

Avrupa Dilleri


24/208


Medcesi:

Pakj xod, pakj zehm

Pakj vmerg, koy hat xa, e kirme. Rehmet ma

Gnmz Krtesi

Paqij xwed, paqij zexm,paqij bmirin, ku hat xa, rehmet bike li me.

ETKNLK 1 Krte ngilizce Franszca Farsa Trke

str star astre sitare yldz

n new nouveau nev yeni

nav name nom nam ad

bira brother frre brader erkek karde5 Siz de yukardaki tabloya bildiiniz szckleri yaznz.

ETKNLK 2 5 Corafi olarak birbirine uzak blgelerde konuulan bu dillerde

ortak szcklerin bulunmas neyi gsterir? Tartnz.

LME VE DEERLENDRME


(Y) yaznz.

Krte, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. ( )

Krt dili, Gney Dou rani diller iinde yer almaktadr. ( )

Krte, Farsa ile akraba bir dildir. ( )


(Y) yaznz.

Ayn dili konuan milletlerin ayn corafyalar paylatgrlr. ( )

Krte, ngilizce, Farsa ve Franszcada baz szckler hem

anlam hem de syleyi asndan benzerlik gsterir.

3. Aadakilerden hangisi, dnya dilleri snflandrlrken kken

bakmndan gz nnde bulundurulan faktrlerden deildir?

A. Yaanlan corafya

B. Kltrel yaknlk

C. Tarihsel yaknlk

D. Dilde yapsal ortaklklar

E. Ayn inan deerlerini paylamak


25/208

Krt Dili

25

2. KRT DLNN YAPISI

HAZIRLIK 1. Dnya dilleri yap bakmndan hangi gruplara ayrlr, aratrnz.

2. Trke bu dil gruplarndan hangisinde yer alr?

3. Bkml dil grubuna giren dillerden rnekler aratrnz.

ETKNLK 5 Yukardaki emaya yap bakmndan farkl dillere rnekler

yaznz. Krtenin bu emada yerini belirtiniz.

NCELEME KRT DLNN YAPISIKrt dili hem eklemeli hem de bkml (ekimli) bir dildir.

Krtede szckler hem baa hem de sona ek alrlar. Bu yapyla

Trkeden farkldr. Trke sadece sondan eklemeli bir dildir.

Krtede nek, en zengin biimiyle fiillerde grlr. Bunu girtin

(tutmak, almak) fiili zerinde gsterebiliriz.

girtin (tutmak, almak)

ve-girtin (kaplamak, germek)

ra-girtin (dayanmak)

hil-girtin (tamak)

wer-girtin (almak, iktibas etmek)

da-girtin (doldurmak)

Krtede soneklere birok rnek verilebilir.guh (kulak) B guhar (kpe)

cot (ift) B cotyar (ifti)

reng (renk) B rengn (renkli)

YAPI BAKIMINDAN YERYZNDEK DLLER EMASI

TEK

HECEL

DLLER

EKLEMEL

DLLER

EKML

(BKML)

DLLER


26/208


Bkm, dilbilimde szcklerin yapsnda meydana gelen deiim

olarak tanmlanr. Szcn stlendii ileve gre pozisyonunu,

saysn ve cinsiyetini gstermek iin szckte meydana gelen ses

deiimi ve eklenen ekler bkm gsterir. Krtede bu bkm

hem szckteki ses deiimi yoluyla, hem de bkm ekleri yoluylameydana gelir.

bajar (ehir), kan (eme)

Ez diim bajr. (ehre gidiyorum)

Ez ji kaniy tm. (emeden geliyorum)

Dilbilimde fiil ekimlerinde oluan deiimler de bir tr bkm

olarak grlr. Krtede fiil ekimi yaplrken zellikle gemi

zamanlar dnda baz fiillerde ok belirgin ses deiimleri olur.

aB

guhartin (deitirmek) ez diguhrim (deitiriyorum)

bijartin (semek) dibijrim (seiyorum)

Bj

kutin (ldrmek) dikujim (ldryorum)

biratin (kzartmak) dibirjim (kzartyorum)

sBz

bihstin (duymak) dibihzim (duyuyorum)

guhastin (aktarmak) diguhzim (aktaryorum)

ETKNLK 5 Tablodaki Trke blm siz tamamlaynz.

Krte Trke

Hint-Avrupa dil ailesinemensuptur.

Hem bkml hem de eklemeli bir

dildir. Hem batan, hem sondan

ek alr. Bazen szcn kk de

deiir.

Szcklerde cinsiyet ayrm vardr.

ki fiil kk bulunur.


27/208

Krt Dili

27

LME VE DEERLENDRME

1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz. Ses dzeni, ekil, yap, sz dizimi, kelime hazinesi

ynnden aralarnda iliki bulunan dillere .

denir.

Krte Hint-Avrupa dil ailesinin ................................

alt kolu iinde yer alr.


(Y) yaznz.

Krte ve Farsa akraba dillerdir. ( ) ngilizce Ural-Altay dil ailesinde yer alr. ( )

Krtede iki fiil kk bulunur. ( )

3. KRTENN LEHELER

HAZIRLIK 1. evrenizdeki insanlarla ayn dili konutuunuz halde, baz ka-

vramlar ya da nesnelerin adlandrlmas veya telaffuzunda fikirayrlklarna dtnz olur mu? Bunun nedenleri zerine neler

syleyebilirsiniz?

KRTENN KONUULDUU YERLERN HARTASI


28/208


2. Konuurken baz sesleri karmakta zorlanr msnz? Bu

sesler nelerdir, yaznz. Bunun nedenleri zerine neler

syleyebilirsiniz?

3. Lehe, ive, az szcklerinin anlamn szlkten bulunuz.

4. Lehe, ive, az kavramlar arasndaki fark aratrnz.

NCELEME UVA HALK DESTANINDAN

UVA LEHES TRKYE TRKES

Pler Iln Aksak Timurun Bileri (nasl)

Uksak Timer Plere Iln zncen ald hakknda

(Vattisem Kalan) (htiyarlk hikayesi)

Uksak Timer zarpala Aksak Timur ordu ile

Pler Patne zitne cuh Biler nne geldii vakit

Zar puzlahne purna te Ordu beylerinin hepsini

Puztarce, tet per zere Toplad bir yere:

Menle melpe Plere Nasl hile yapmal

Illesine pelterme Bileri almak iin?

Uksak Timere zavan cuh Aksak Timura bu vakit

Kalere, tet, per puzlah: Syledi bir bey:

Pler huli ipit capla! Biler ehri pek mehur

Taztan tazta saralna, Nerelerden nerelere uzanr

Tem tenes valsempe ok derin hendeklerle Jeri-tavra zavarna. Etraf evrilmitir.

Prof. Dr. Tuncer Glensoy, Trke El Kitab

Kurmanc

Gund me li cihek xwe e.

Kirdk

Dewa ma caydo we der a.

SoranDyekey me le wnk xo e.

Goran:

Dega me neyagey wee ne.

Trkesi:

Kymz gzel bir yerdedir.

1. Yukarda verilen Krtenin farkl leheleriyle yazlm cmleyi

incelerek farkllklarn tespit edip yaznz.

2. Baka dillerdeki lehe farkllklarn gsteren metin rnekleri

bulunuz.

3. Her dilin fakl lehelerinin olma nedenleri sizce nelerdir, yaznz.


29/208

Krt Dili

29

KRTENN BALICA LEHELER

1. Kurmanci lehesi: Trkiye snrlar iindeki Krtlerin byk bir

blm ile Suriye, Lbnan ve Sovyetler Birliindeki Krtlerin

tm, Irak ve ran Krtlerinin ise bir blm tarafndan bu

lehe konuulur. Kurmanci lehesi yeryzndeki Krtlerin

ounluunca konuulan bir lehedir.

2. Sorani lehesi: (Merkezi Krdistanda konuulan Kurmanci

lehesi): Bu leheye zaman zaman Gney Krtesi (Krmanc

Xwar) de denir. Bu lehe Irak ve randaki Krtlerin

ounluunca konuulur.

3. Krdki, Zazaki veya Dmli (Dmlki) adlaryla bilinen lehe:

Bu lehe Trkiye snrlar iinde kalan Krtlerin bir blmnce

konuulur. En ok konuulduu yerler, Dersim, Bingl, Elaz,

Diyarbakr, Erzincan, Siverek ve Vartodur. Bu lehenin en ok

konuulan iki ivesi, Dersim ivesi ile Bingl-Diyarbakr-Siverek

ivesidir.

4. Gorani lehesi: Hewrami lehesi olarak da adlandrlan bu lehe

Krdki (Zazaki, Dmlki) lehesine yakn bir lehe olup Irak ve

ran Krdistannda az sayda Krt tarafndan konuulur.

5. Irak Krdistannda konuulan dier Krt leheleri grubu: Bu

grubun Kermanahi, Lekki, Lrri, Sencabi, Kelhuri gibi deiik

adlarla anlan kollar vardr ki bunlar ran ve Irak snrlar iinde

bulunan Krtlerin bir blmnce konuulur.

KRTENN BALICA LEHELER

KURMANC

GORAN

SORANKRDKKRTENN

LEHELER


30/208


ETKNLK 1 5 Anadiliniz ile sonradan rendiiniz dilin alfabelerini bir arada

gsteren bir tablo oluturunuz ve bu tabloya zor telaffuz ettiiniz

seslerden oluan szckler yazarak doru telaffuz edinceye

kadar tekrarlaynz.

ETKNLK 2 5 Snfta iki grup oluturarak lehe, az ve ivelerin dilizenginletirdii/fakirletirdii ynndeki farkl grleri

tartnz.

Kagarl Mahmutun Dnya Haritas

KRTE KONUULAN BLGELERKrte, bugn Trkiye, ran, Irak, Suriye, Sovyetler Birlii, Lbnan

gibi deiik devletlerin snrlar iinde yaamakta olan Krtlerce

konuulur. Kagarl Mahmut 1074te yapt haritada farkl

devletlerin snrlar iinde kalan bu corafyay Arapa Erdul-

Ekrad (Krtlerin Memleketi) olarak adlandrmtr. Bu corafya

iin Seluklular ve Osmanllar dneminde Krdistan adnn

kullanldn biliyoruz.

Tarihi ve dilbilimci emseddin Sami (1850-1904) tarafndan kalemealnan ve Osmanl dneminden gnmze kalan nemli belgelerden

biri olan Kamus-l Alam adl ansiklopedik eserin Krdistan

maddesinde bu blgenin snrlar u ekilde tanmlanmtr: Urmiye


31/208

Krt Dili

31

ve Van gllerinin sahillerinden Dicleye kadar uzayp kuzeybatya

doru Dicle mecrasnn snrlarn takip ederek Frat meydana

getiren Karasu mecrasna, oradan kuzeye doru Aras havzasn,

Frat ve Dicle havzasndan ayran snra kadar ular. Bunun dnda,

randa Krdistan adyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletininyars da Krdistandr. Bu cihetle Krdistan, kuzeydouda

Azerbaycan, douda Irak- Acem, gneyde Loristan ve Irak- Arap,

gneybatda Cezire, kuzeybat tarafnda ise Anadolu ile komudur.

ETKNLK 1 5 Trkiyede Krtenin yaygn olarak konuulduu illeri aratrnz.

ETKNLK 2 5 Dnya haritas zerinde Krte konuulan blgeleri iaretleyiniz.

LME VE DEERLENDRME

1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz.

Trkiye Krtlerince .. ve ..

leheleri konuulur.

Lehe, dildeki ..ve

farkllklarndan oluur.

Az, dildeki..farkllndan

oluurken ive,.farkndan

oluur.


(Y) yaznz.

Tarihsel srete dilde oluan en byk yapsal ve ekilsel

farkllk iveyi oluturur. ( )

Tarihsel srete dilde oluan syleyi farkllklar leheyi

oluturur. ( )

3. Lehe farkllklar bir dili zenginletirir mi? Yaznz.


32/208


NTE SONU LME VEDEERLENDRME SORULARI

1. Aadaki yarglardan hangisi dilin zelliklerinden biri deildir?

A. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce ve duygularn

aktarmakta kullandklar aratr.

B. Dil, kltrn bir taycsdr.

C. Dil, deimez bir sistemdir.

D. Dil, ses ve anlam bakmndan bir toplumda geerli ortak eler

ve kurallardan faydalanr.

E. Btn dillerde az farkllklar mevcuttur.

2. I- Sosyal hayata yn verir.

II- Kltrn yeni nesillere aktarlmasnda dilin nemi byktr.

III- Kresellemeyi salar.

IV- Toplumlar arasndaki farkll derinletirir.

Yukardaki bilgilerden hangi ikisi kltrn zelliklerindendir?

A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. I-IV

3. Krte aadaki dillerden hangisi ile akraba bir dil deildir? A. Farsa B. Belucice C. Petuca D. ince E. Afganca

4. Aadakilerden hangi ikisi Trkiye Krtlerince kullanlan

Krtenin lehelerindendir?

I. Kurmanci

II. Goran

III. Dimilk

IV. Soran

A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. II-III

5. Aadakilerden hangisi bir gsterge (simge) deildir?

A. Bayrak B. Zeytin dal C. Kmr D. Blbl E. Gl

6. Krtenin alfabesinde ka harf bulunur?

A. 32 B. 31 C. 30 D. 33 E. 34

7. Aadakilerden hangisi Krtenin dil zelliklerinden deildir?

A. Hem ekimli hem bkml bir dildir.

B. Hem batan hem de sondan eklemeli bir dildir.C. Szcklerde erillik/diilik zellii vardr.

D. Cmleler kurall yapya sahiptir.

E. Fiilleri ahslara gre ekimlenebilir.


33/208

Krt Dili

33

8. Krtenin en ok konuulan lehesi aadakilerden

hangisidir?

A. Kurmanci B. Goran C. Dimilk D. Soran E.Zazaki

9. Birlik iinde yaamak, sevinte tasada birlik olmak, baarmak iin

birlemek, birlikte yaamann amalarndandr. Birlik ve beraberlik

iinde yaamak ise toplumlarn vazgeemeyecei istek ve zlemdir.

Bu istek ve zlemin gereklemesi dil birlii ile mmkndr.

Yukardaki paragraftan hareketle aadakilerden hangisine

ulalamaz?

A. Birlik ve dayanma iinde yaamalyz.

B. Birlikte yayorsak sevinci, tasay paylaabilmeliyiz.

C. Bireyin zgrl birlikte yaamaya baldr.

D. Birlik iinde yaamann vazgeilmez koulu dil birliidir.

E. stek ve zlemlerimizi dil birliimizle anlatrz.

10. Dil bilincini yitiren bir ulus, dnce retme yeteneini de

yitirir. Byk kentlerin ana caddelerinde biraz evreye baknarak

yaplan bir yry, kar karya bulunduumuz durumun

vahametini grmek iin yeterlidir.

Yukardaki paragrafta aadakilerden hangisine

deinilmemitir?A. Dnce yetenei dil bilincine baldr.

B. Dil ile dnme arasnda doru bir balant vardr.

C. Kentlerin caddeleri dilin gelecei ile ilgili kayg veriyor.

D. Kentin mimari zellii trafik sorununu daha karmak yapyor.

E. retemeyiimiz, dili iyi kullanamaymzdandr.

11. Dil, halkla kurulan bir kurumdur. Onu geri halk yapar; ama

yaylma sahas geni olan vastalarn da halk zerinde byk

etkileri vardr. Bakalarnn okuyaca bir yazy yazarkeno yaznn bize ne tr bir sorumluluk yklediini hibir vakit

hatrdan karmamalyz. (Orhan Veli)

Orhan Veliden alntlanan yukardaki aklamaya gre dil

anlayyla badamayan dnce aadakilerden hangisidir?

A. Halkn iletiiminde en etkili ara dildir.

B. Yazlarmz yazarken okuyucuya kar olan sorumluluklarmz

unutmamalyz.

C. Halk, dnce ve duygular ileten aralar kendisi retir.D. Bakalarnn okuyaca yaznn dili yazarn sorumluluundadr.

E. Dili kullanma ekli yazarlarn tercihine baldr.


34/208


12. Dil kusurlu olursa, kelimeler dnceyi iyi anlatamaz; dnce

iyi anlatlamazsa yaplmas gereken eyler doru yaplamaz.

devler gerei gibi yaplmazsa, tre, kltr bozulur. Tre ve

kltr bozulursa, adalet yanl yola sapar. Adalet yoldan karsa

aknlk iine den halk ne yapacan, iin nereye varacanbilemez. te bunun iindir ki hibir ey dil kadar nemli

deildir.(Konfys)

Yukardaki paragrafa gre aadakilerden hangisi, dilin

demokratik ve sosyal yaammz zerindeki etkilerinden biri

olamaz?

A. Dil kusurlu olunca anlatm bozuk olur.

B. Adaletin yanl yola sapmas trelerin bozulmasna baldr.

C. Dil ve kltr bozulunca adalet bozulur.D. Dilin kusurlu oluu halkn aknla dmesine neden olur.

E. Kltrel bozulmann en nemli nedeni dilin bozulmasdr.

13. Aadakilerden hangisi iletiimin elerinden biri deildir?

A. Mesaj

B. leti

C. Kaynak

D. Kanal

E. Balam

14. Aadaki yarglardan hangisi yanltr?

A. letiimin arac dildir.

B. Kltrn taycs dildir.

C. Tarihte alfabesi olan toplumlar gnmze kadar gelmeyi

baarmlardr.

D. Btn uluslarn, nce szl sonra yazl edebiyat gelimitir.

E. Dil ile kltr birbirini besleyen iki nemli ulusal deerdir.

15. Aadakilerden hangisi dilin sosyolojik yn ile ilgili

deildir?

A. Deer yarglar szcn anlam zelliini etkiler.

B. Dildeki her szck sosyolojik bir deerdir.

C. Dil, toplumun sosyokltrel llerini gsterir.

D. Dilde toplumun sosyoekonomik yaps grnr.

E. Dilin yapsal zellii dil mant ile ilgili deildir.


35/208

Krt Dili

35

Z DEERLENDRME EMASI

BU BLMDEN NCE NELER BLYORDUM?

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

BU BLMDE NELER RENDM?

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

BU BLMDE RENDKLERM BENDE U DEMLER YARATTI:

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

BU BLMDERENEMEDKLERMNASILKAVRAYABLRM?

BU BLMDE NELERRENDM?

BU BLMDEN NCE

NELER BLYORDUM?


36/208



37/208

37

A. Szl Krt Edebiyat

I. SZL KLTR

1.SzlKltrveEdebiyat

2.SzlKrtEdebiyatnnToplumsallevi3.DengbjlikKurumununKrtToplumundakilevi

II. SZL KRT EDEBYATI TRLER

1.GotinnPiyan(Ataszleri)

2.Qewlerk(Maniler)

3.rvanok(Masallar)

4.Zgotinok(Tekerlemeler)

5.Mamik(Bilmeceler)

6.Biwj(Deyimler)7.Destanlar

a.DestanaMemAlan

b.SiyabendXec

c.KerrKulik

d.DestanaDimdim

e.EvdalZeynikf.DewrEvd

g.FiltQutonite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular

Krt EdebiyatII. Blm


38/208


A. SZL KRT EDEBYATI

I. SZL KLTR

1. Szl Kltr ve Edebiyat

HAZIRLIK 1. Szl kltr, szl edebiyat ve halk edebiyat kavramlarn

aratrnz.

2. Dil, kltr ve edebiyat arasndaki iliki hakknda bir paragrafyaz yaznz.

3. Yaznn olmad dnemlerde sizce edebiyat var myd?

4. En eski edebi rnlerden saylan destanlar sizce dilden dile nasl

aktarlyordu?

5. Baz toplumlarda szl edebiyat gelenei daha gldr. Sizce bu

durumun nedenleri neler olabilir?

6. Edebiyat olmayan bir halk var mdr? Niin?

7. Dilini okuyup yazmayan topluluklarda sizce atasz, ninni,bilmece, tekerleme, halk arklar gibi szl edebiyat rnleri

var mdr? Niin?

NCELEME SZL KLTR-SZL EDEBYAT

Bir toplumun yerleik hayata gemesi, o toplumda yazl

kltrn serpilmesine zemin hazrlar. Gebe topluluklarda,

szl kltr egemendir. Krsal alanlarda, rgn eitimin yazy

yaygnlatrmad blgelerde, szl kltrn egemenlii, kentleme

ile birlikte nemini yitirerek yerini yazl kltre brakr. Szl

kltrleri, yaadklar corafyann izlerini tayan Krtler, Krt dili

ile eitimin nndeki siyasal kstlamalar nedeniyle yazl kltre

Arapa, Farsa ve Trke ile gei yapmak durumunda kalmlardr.

nsanlar arasndaki ilikilere farkl alardan bakan dil ile kltrn

kesitikleri en verimli kavak, szl kltr rnlerinin ortaya kt

alanlardr. Bu szl edebiyat, genellikle halk edebiyat adn alr

ve iinde eitli anlat trlerini barndrr.

nsann dnya zerindeki varl on binlerce yl ncesine dayanr.

Buna karlk tespit edilen ilk yaz rnekleri M.. bin yla

kadar gider. Bu erevede, insanlk tarihinin binlerce yllk bilgi,


39/208

Szl Krt Edebiyat

39

deneyim ve tecrbesinin szl gelenek vastasyla kuaktan

kuaa aktarldn syleyebiliriz. Tarih boyunca konuulan on

binlerce dilden yz kadar edebiyat retebilecek derecede yazya

balanabilmi, byk bir ksm ise hi yazlamamtr. Walter

Ong, bugn konuulan bin kadar dilden yalnzca yetmi sekiz

tanesinin edebiyat retebildii ve yzlerce dilin kendisini ifade

edebilecek bir alfabe ile karlamad iddiasndadr. (Walter Ong,

Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay.)

erefname Kitabndan, eref Xan


40/208


nsanlarn gnlk hayatlarndaki en sradan olaylardan en

olaanst olaylara kadar, hafzalara kayt dlen her trl

sosyal, siyasi, ekonomik ve insani hadiseler szl kltr ortamnda

yaanmaktadr.

Her kltr ve uygarlk, ortaya kt balam ierisinde szlanlatma dayanan birok inan, rf ve deti meydana getirir.

Her milletin szl edebiyat zengin malzemeler ierir ve bunlarn

balangc, insanln toplumsal hafzasnn henz ekillenmedii

tarih ncesi alara dayanr. Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan

nce var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas

bakmndan iirsellii gerektiren bir edebiyattr. Szl edebiyatla

aktarlan bilgiler bir belgeye dayanmadndan, trlerin ierii

anlatcdan anlatcya deiiklikler gsterir. Ksacas szl edebiyat,derlenip yazya geirilinceye dein varln ezbere borludur.

Szl Krt edebiyatnn zelliklerini yle belirleyebiliriz:

- Doalamadr.

- Szldr (Metinsizdir.)

- Yazar yoktur (Anonimdir.)

- Azdan aza aktarlr (Toplumsal bellee dayaldr.)

- Deiebilir, eitlenebilir, srekli ak halindedir.

- ki eyleyeni vardr: crac ve dinleyici. crac ve dinleyici arasndacanl iletiim vardr.

- Dinleyicinin duygusal olarak olayla ve kahramanla zdelemesi

(mimesis) esastr, hazz yaratan budur.

- Eletirme, yeniden okuma vs. gibi amalarla anlatnn bana geri

dnmek mmkn deildir.

- Sese dayaldr.

- Beden dili devreye girer.

- Kiileri daha az iine kapal, d dnyaya ve topluma ak klar.- Kalpldr.

- Tekrar ve ritim esastr.

- Somut duruma baldr. Anlatlan destanlar gerek olay ve

durumlardan kaynan alr.

- zmleme, irdeleme yoktur.

Krt edebiyatnn, arlkl olarak szl edebiyat geleneine

yaslanmasnn nemli bir nedeni sosyolojik ve tarihi realitelerdir.

Dalk corafya, gebe yaam ve feodal ilikiler Krt edebiyatnn

szl alanda daha yaygn bir biimde serpilmesine zemin

hazrlamtr. te yandan Krt dilinin grd basklar, Krtenin


41/208

Szl Krt Edebiyat

41

eitim dili olarak kullanlmay gibi harici etkenler yazl

edebiyatn geliimini olumsuz etkilemitir.

Szl Krt edebiyat; hikye, masal, atasz, bilmece, an, efsane

ve destan gibi birok tr iinde barndrr. Szl Krt edebiyatnn

temel kaynaklar; ak, sava, gnlk hayat, airetler arasndakiilikiler, g, kahramanlk, doal yaam betimlemeleri ve

Mezopotamya mitolojisinin zenginlikleridir. Bu balamda anlatlarn

kahramanlar; devlerle savaan yiit ve yakkl genler, kurnazlar,

irkin ve korkaklar, klar, gzel kzlar, yabani hayvanlar, av

merakls iyi (ya da kt) yrekli mirler (beyler), dostluklar ve

ihanetlerdir.

ETKNLK 1 5 Bildiiniz Krte atasz, bilmece, tekerleme ve manileri kkkartlara yazarak snftaki rencilere kapal zarflar ierisinde

ektirip okuyup anlamalarn ve anlamlar zerinde fikir

bildirmelerini salaynz.

ETKNLK 2 5 Snftaki arkadalarnzn her birine kiisel zelliklerini

belirtecek maniler ya da bilmeceler yaznz.

SZL KRT EDEBYATI LE LGL BLMSEL ALIMA VEDERLEMELER

Szl Krt edebiyat eserleri, dil aratrmalar iin XIX. ve XX.

yzyln balarnda toplanmtr. Fransz seyyah Amde Jaubert XIX.

yzylda gittii Krdistan iin Krt toplumu ozan ve mizahlara

byk bir nem veriyor demitir. ki yzyla yakn bir sre sonra

Krdolog, Christine Allison, Gney Krdistana gider ve ayn

izlenimi edinir. Bu da gsteriyor ki modern ada da Krtlerin en

nemli iletiim arac szl edebiyattr; ama u da bir gerektir ki

gelien yazl basn, TV ve radyolar bu etkiyi gittike azaltmaktadr.

5 Peter Lerch, savata esir den Krtlerden szl edebiyat

eserlerini toplamtr (1853-1856).

5 Albert Socin ve Eugen Prym Botan ve Tor (Mardin-Midyat)

blgelerindeki Szl Krt edebiyatnn eserlerini toplamtr

(1887-1890).

5 Hugo Makas Mardinli bir tccarn azndan szl edebiyat

eserlerini kaleme alp yaymlamtr (1892).


42/208


5 Le Coq da bata Mukriyan blgesi olmak zere, Krdistann

birok blgesinde Krtlere ait szl edebiyat eserlerini bir araya

getirmitir (1903).

5 te yandan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliindeki Krdoloji

blmnden Ordixan ve Cell Cellin bu konuda yapmolduklar birok alma vardr.

5 Zeynelabidin Zinarn kayda deer almalarnn yan sra son

dnemde erefxan Cizr, Seyday Goran gibi isimlerin szl Krt

edebiyat eserlerini ortaya karma abalar olmutur. Philip G.

Kreyenbroek ve Christine Allison gibi Krdologlar da szl Krt

edebiyatna ilikin nemli almalara imza atmlardr.

LME VE DEERLENDRME

1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun

kelimeler yaznz.

Yaznn bulunmasyla birlikte .

edebiyat balar.

Szl edebiyatn balangc, henz toplumsal hafzannekillenmedii .

alara dayanr.

Szl edebiyat, .. bulunmasndan nce

var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas

bakmndan ..gerektiren bir edebiyattr.

2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y)

iareti koyunuz.

nsanlk tarihinde baz halklarn szl edebiyatlar yoktur. ( )

Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan sonra balamtr. ( )

Szl edebiyat trnden olan destanlar yzyllar boyu

dilden dile aktarlm, sonra bir derleyici tarafndan kayda

geirilmitir. ( )

lyada destan anonim Yunan destan olup, Homeros

tarafndan yazlarak kayda geirilmitir. ( )

Gebe toplumlarda szl, yerleik toplumlarda ise yazl

edebiyat gelimitir. ( ) Bugn dnyada konuulan yaklak bin dilden ok az bir

alfabeye sahip olup, yazl kltr retmektedir. ( )


43/208

Szl Krt Edebiyat

43

Szl Krt edebiyatnn temel kaynaklar; ak, sava, gnlk

hayat, airetler arasndaki ilikiler, g, kahramanlk,

doal yaam betimlemeleri ve Mezopotamya mitolojisinin

zenginlikleridir. ( )

3. Szl edebiyatn gemii ne zamana dayanr?

4. Szl edebiyat kavramn kendi cmlelerinizle tanmlaynz.

5. Szl edebiyat rnlerinin her aktarcnn dilinde birtakm

deiimlere uramasnn sebebini aklaynz.

6. Szl Krt edebiyatnn kaynaklar nelerdir?

7. Szl Krt edebiyat anlatlarnda kahramanlar kimlerdir?

8. Aadakilerden hangisi szl kltrnzelliklerinden deildir?

A. Yazl kltrden nce domutur.

B. Anonimdir.

C. iviyazs ile yazlmtr.

D. Dinleyici ve anlatc (icrac) olmak zere iki eyleyeni vardr.

E. Anlatmda tekrarlar ve ritim belirgindir.

2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi

HAZIRLIK 1. Szl edebiyat trlerinin toplum zerinde ne gibi etkileri olabilir?

Dndklerinizi snf arkadalarnzla paylanz.

2. Toplumsal yaamn, o toplumda retilen edebiyata etkisi var

mdr?

3. Szl edebiyat icra eden, bir metne bal kalmadan doalama

anlatan biriyle karlatnz m?

4. Okuma yazmas olmayan, gzleri grmeyen k Veyselin, hibir

yazl eitim almakszn, kkl bir kltr birikimi yanstan

iirlerini nasl yazdn dndnz m?

5. Szl edebiyat icra eden gezgin kiilere Trk ve Krt halk

edebiyatlarnda hangi isimlerin verildiini syleyiniz.


44/208


NCELEME SZL KRT EDEBYATI VE TOPLUM

Szl edebiyatn hem kayna hem de muhatab toplumdur.

Yzyllarn birikimi ile oluan insanlk kltrnn doal bir ekilde

ortaya kan iletiim ve paylam alan olduu iin szl edebiyat

bir yandan toplumdan beslenirken, te yandan toplumu besler.Szl Krt edebiyat rnlerinde hayat tecrbeleri aktarlr, ortak

aclar ve sevinler dile getirilir. Genlere verilen nasihatlerden

beddualara, harman yerinde ya da tandr banda alanlarn

syledikleri ezgilerden, uzun k gecelerinde dinlenen anlatlara,

sohbet iin yaplm ky odalar ve divanhanelerde dillendirilen

yaanm olaylara kadar hayatn her alanndaki durumlar iinde

barndrr. Bu anlatmlar ieriklerine gre atasz, ninni, mani,

bilmece, masal gibi isimlendirmelerle trlere ayrlrlar.Szl edebiyat rnlerinin aktarlmas yoluyla, alarn imbiinden

geen bilgi, deneyim ve tecrbelerin szl gelenek vastasyla

kuaktan kuaa aktarldn syleyebiliriz. nsanlarn gnlk

hayatlarndaki en sradan olaylardan en olaanst olaylara kadar

hafzalarda kalan her trl sosyal, siyasi, ekonomik ve insani

durumlar, szl edebiyat rnlerinde ete kemie brnrler.

Bu trlerin aktarmcs, icra edicisi olan gezgin anlatclar, Krt

toplumunu oluturan airetlerin durumu hakknda bilgiler vererekbir blgenin dier blgeler hakknda bilgi edinmesini salarlar.

te yandan bir blgedeki szl edebiyat rnn yaygnlatrarak

blgesel olmaktan kurtarr, o anlatnn milli bir aamaya

ykselmesine n ayak olurlar. Deiik yrelerde kullanlan ive ve

azlarn birbirine yaknlamas, airetler aras savalarn anlatld

szl tarih aktarm, geleneklerin yaatlmas gibi birok alanda

szl Krt edebiyat toplumsal bir ileve sahiptir.

3. DENGBJLK KURUMUNUNKRT TOPLUMUNDAK LEV

HAZIRLIK 1. Ailenizde ya da evrenizde ok gzel masal, fkra anlatan kiiler

var m, bu zelliklerini kimden alm olabilirler?

2. Tek kiilik bir tiyatro oyunu izlediniz mi? Geni bir oyuncu

kadrosuyla oynanan tiyatro oyunundan ne fark /farklar var,

syleyiniz.


45/208

Szl Krt Edebiyat

45

Arif Sevin, Derw

NCELEME DENGBJLER (ANLATICILAR):

Yazyla yeterince tanmam olan toplumlarn merkezlerden uzak

kesimlerinde ortak kltrel miras ve birikimler, olaylar karsndaalnan tavrlar, szl kltr ortam ierisinde retilirdi. Geleneksel

Krt toplumunun ortak hafzas ve vicdan dengbjlerdi. Szl

kltrn icracs olan dengbjler, milletin hafzasn aktaran bellek

konumundaydlar ve toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi datan

ve aktaran konumunda olup, sosyal ve siyasi ihtiyaca gre tiplere

ayrlarak kltrn, yaylm ve srekliliini salama noktasnda

ilevler stlenmilerdi.

Dengbj kelimesi, Krtede deng (ses) ile bj (sz) kelimelerindenolumu bir kelimedir. Bu kelime, szn bir ahenkle (ses deeri ile)

icra edilmesini salayan kii anlamnda kullanlmtr.


46/208


Szl Krt kltr varln, byk lde dengbjlerin dilinde

bugne tamtr. Dengbjler destanlarn, halk hikyelerinin,

ilahilerin, mesnevilerin icraclardr. Bugn giderek yok olan bu

gelenekte dengbjler, genellikle kyden kye dolaarak, hayatlarn

syledikleri destanlar, kilamlar, ilahiler, mesneviler sayesindekazanan insanlard. Bazlar erbane (def), bilr (kaval) gibi

alglarla syleseler de, dengbjlerin ou herhangi bir alg aleti

kullanmadan, grtlak gcne dayanarak sanatlarn icra ederlerdi.

Dengbjler, ayn zamanda szl tarihin aktarmcsdrlar. Krt

airetleri arasnda kan bir kavga, rnein bir yiidin bir kan

davasnda yapt kahramanlklar dengbjlerin dilinde yreden

yreye anlatlarak mehur olurdu. Dengbjlerin bir bakma medya

ilevi de stlendikleri sylenebilir.Krt dengbjlik geleneinde her yrenin kendine zg motifleri

vardr. Krtlerde szl edebiyat, dengbjliin gc ve sanatsal yn

ile ayakta kalmtr. Kahramanlklarn anlatld ve er denilen

stranlardan1 avcla, baharn gzelliinin anlatld kilam2lardan

gz mevsimindeki buruk duygulara, dn ve elencelerdeki

mutluluktan, baarlarn, zaferlerin heyecanna kadar, hastalktan

kaynakl aclardan, elemlerden, iki yzllk, hakszlk ve ihanetlere

kadar birok konu, deiik ekillerde sanatsal olarak szl Krtedebiyatnda yerini almtr.

Baz yrelerde dengbjlere mitirb, mitrib, mirtib, k, begzade

ya dagewende denir; ama z itibariyle yaptklar i, stlendikleri

misyon deimez.

Mehmet Uzun, Dengbjlerim

ETKNLK 1 5 Dedekorkut/ Homeros /Meddahlar /Standuplar hangi ynleriyle

birbirine benzemekte hangi ynleriyle birbirinden ayrlmaktadr.Aratrarak bir izelge oluturup tahtaya yaznz.

ETKNLK 2 5 Olaanst bulduunuz bir film sahnesini be dakikalk bir

serbest konuma yaparak anlatnz.

1 Stran: ark. Genellikle bir alg eliinde icra edilir. Anonim olan halk arklar varsa da

ounlukla stran szleri sanatlara aittir. Stran metinlerinde ak temas youndur.

2 Kilam: Dengbjlerin genellikle bir alg aleti olmakszn icra ettikleri, stran trne gredaha uzun olan anlat ierikli mziklerdir. Kilamlar geleneksel yaam yanstan, grece

daha eski, ierik bakmndan daha zengin konulu epik mzik metinleridir. Anonim olan

kilam metinlerinde akn yansra savalarda gsterilen kahramanlklar, treler, rf ve

adetler uzunca yer tutabilir.


47/208

Szl Krt Edebiyat

47

II. SZL KRT EDEBYATI TRLER

1. GOTNN PYAN (ATASZLER)

HAZIRLIK 1. Atasz kavramnn szlkteki karln snfta okuyunuz.

2. Ataszlerini gnlk konumalarda ya da bir yazda kullanmann

nemini arkadalarnzla tartnz. Ulatnz sonular

maddeler halinde tahtaya yaznz.

3. Birok konuda in ya da Kzlderili ataszlerinden rnekler

verilir. Bu anlamda, uzak kltrleri tanmakta ataszlerinin ilevikonusunda neler dnyorsunuz? Aklaynz.

NCELEME GOTNN PYAN (ATASZLER)

Bi xebera xwe, meriv ji qul derdixe mar re.

(nsan, gzel szle karaylan deliinden karr.)

Dest bi ten, deng j nay.

(Tek elden ses kmaz. )

Svn , para hir.

(yi elma, aynn payna der.)Aqil sivik, bar giran e.

(Akl hafif olann yk ar olur.)


48/208


Etar, helawa xwe naxwe.

(eri kendi helvasn yemez.)

Dar zorbetiy z dik.

(Zorbalk sopas tez krlr.)

Gulan e, ingna dasan e.

(Mays, oraklarn akrtsdr.)

Heft kilam hir ne, hem li ser hirm ne.

(Aynn yedi arks var, hepsi armut stne.)

Gund brez, kon bpez, meriv ku bibje ez ez, hem j ne

tu tit in!

(Basz ky, koyunsuz yayla adr, her zaman ben, ben diyen

adam; de bir ie yaramaz.)

Jin mran er kiriye, b aqilan bawer kiriye.

(Kar-koca kavgasna aklszlar inanrm.)

A. Bal, Gotinn Piyan n Kurd

ETKNLK 1 5 Deiik halklarn kimi ataszleri anlamca ortaktr. Krte

ataszlerinin bazlaryla anlamca ayn Trke ataszleri bularak

tahtaya yaznz.

ETKNLK 2 5 Ataszlerinin toplumsal ilevlerini tartarak sonucu maddeler

halinde defterinize yaznz.

2. QEWLERK (MANLER)

HAZIRLIK 1. Sizce mani ile mana kelimeleri arasnda bir anlam ilikisi var

mdr, varsa nedenini aklaynz?

2. Maniler, szl edebiyatn icras en kolay trlerindendir. Kafiyeli

kelimeler bularak siz de kolayca mani syleyebilirsiniz. Mani

sylemenin kolay olmasn nasl aklarsnz?


49/208

Szl Krt Edebiyat

49

NCELEME QEWLERK (MAN)

QEWLERK MAN

I

Berxvano berxan bne Ey oban kuzularn getir

Tu ciy xwe birne Gzel yerden otlat onlar

Dayka te qurbana te Anan sana kurban olsun

To bide ser nan te Ekmeine kaymak srsn

II

Virde diim Leter e Burdan gitsem Leterdir Ji wir de tm Leter e Ordan gelsem Leterdir

i gundek bter e Bir ky ki beterden beterdir

Ks xistine defter e Tosbaay koyduklar defterdir

III

Hva gund me hva sawa Ay, kymzde hayal gibi

Hv xeyd ye nae ava Ksknm gibi gitmiyor suya

D bav min i xort dtin Anam-babam nice bir gen bulmular

Hildan ji xwe re kirne zava Ki alp damat yapmlar kendilerine

IV

Dvmeqesk cnara me Krlang komumuzdur

W her gav b mala me Gelir hep evimize

Em i bikin i nekin Ne yapalm yapalm

J re hln kin Ona yuva yapalm

W bikeve bax me O dadansn baheye

W bixwe erez me Dadansn erezlere

nahle para me Bir ey kalmasn bize

Ji Zargotina Kurd, Stockholm Krt Kltr Vakf


50/208


1. Yukardaki manilerin dize saylarn yaznz.

2. Yukardaki Krte manilerin kafiye emasn metin zerinde

gsteriniz.

3. Yukardaki Krte manilerin her birinin hece lsn gsteriniz.

4. Her drt manide ilenen konuyu bularak defterinize yaznz.

ETKNLK 1 5 Snf ierisinde gnll kiiler seerek belirlediiniz bir konuda

mani syleme yarmas dzenleyiniz.

ETKNLK 2 5 En ok tkettiiniz be rn iin maniler yazarak en ok

beenilenleri snf panosuna asnz.

3. RVANOK (MASALLAR)

HAZIRLIK 1. Masal gibi, Masal diyar, Bana masal anlatma gibi ska

duyulan sz gruplarnda masal kelimesi, olumlu ya da olumsuz

hangi anlamlarda kullanlr?

2. Her halkn kendine ait masal kahramanlar vardr. Trk veKrt halk edebiyatlarnda nlenmi masal kahramanlar biliyor

musunuz? Birka rnek bulup, snfta szl olarak ifade ediniz.

3. Masal tr sz konusu olduunda, dnya edebiyatnda hangi

yazarlar akla gelir, syleyiniz.

NCELEME KA EM BAVJN BER AQLAN

Heb tuneb, rehmet li gora d bavn min we b, li gundek s

bira hebn. Ji mal din ten du ker wan hebn. Bi van keran ji

iy zing dibirin bajr difirotin jiyana xwe p dom dikirin.

Rojek ji rojan, ev herdu ker wan hatin dizn. ol iya git geriyan

nedtin. Ber xwe dan maln gundiyan, dsa nedtin. Her s bira li

ser kevirek rnitin ji hev re gotin:

Ka em bavn ber aqila?

Y mezin got:

Heger ez bim, ku kern me biriye yek kinik e.

Y ort got: Ger kinik e, ji Xirbebelik e.

Y bik got:


51/208

Szl Krt Edebiyat

51

Ger kinik e Xirbebelik e, sed ji sed ew Elik e.

Rabn ber xwe dan gund Xirbebelik. n ser mala Elik. J re

gotin:

Z kann kern me?

Elik got: Kern we ne li cem min in.

Wan got:

Me avt ber aqilan, ker li cem te derket.

Elik got:

Ger hn bi aqil xwe bawer in, i di bin lihfa min de ye?

Y mezin got:

Ger ez ez bim, tit di bin lihfa te de ye titek girover e.

Y ort got: Ger girover e, ez bibm orte sor e.

Y bik j got:

Ger girover e, orte sor e sed ji sed hunar e

Elik zer n b, dest w di ber de ket got: Ker we va ne di

xur de ne.

HAD AKLIN MHENGNE VURALIM3

Bir varm, bir yokmu, Allahn kulu okmu, evvel zaman iindebir kyde karde varm. Bu kardein, dnya mal adna

sadece iki tanecik eei varm. Dadan kestikleri odunu bu

eeklerle kente gtrp satarlar, geimlerini bu yoldan salarlarm.

Gnlerden bir gn bu iki eek alnm. Da bayr brakmam

aramlar; ama nafile! Kydekilerin evlerine bile bakmlar; ama

bulamamlar. karde bir taa oturup birbirleriyle sylemiler:

Hadi akln mihengine vuralm, demiler.

lerinden yaa en by demi ki: Bana kalrsa eeklerimizi gtren ksa boylu biri.

Ortanca olanlar demi ki:

Eer ksa boyluysa bence Xirbebelik kyndendir.

En kkleri demi ki:

Eer ksa boyluysa ve Xirbebeliktense kesin Eliktir.

Bylece kalkp Xirbebelik kyne varmlar, Elikin evine dadanp

ona sormular:

Syle bakalm nerede eeklerimiz?

3 Ka Em Bavjin Ber Aqilan metninin Trke evirisidir.


52/208


Elik onlara demi ki:

Eekleriniz bende deil.

Bunun zerine karde demi ki:

Biz akln mihengine vurduk da, eeklerin sende olduu sonucuna

vardk.Elik demi:

Madem aklnza gveniyorsunuz, bilin bakalm yorganmn altnda

ne var?

kardein en by,

Bence toparlak bir eydir, demi.

Ortanca eklemi:

i de krmzdr.

En kkleri de demi ki: Eer toparlaksa ve ii krmzysa yzde yz nardr.

Elik renkten renge girmi, iki eli aresizce iki yana dm ve pes

edip demi ki:

Eekleriniz bu ahrdadr.

1. Masaldaki olaand unsurlar bulunuz.

2. Masalda komik bulduunuz ynler var m, aklaynz.

3. Masaldaki olaylar, olu srasna gre anlatnz.

4. Masalda anlatlan olaylar zincirinde en temel sorun nedir?

Bu sorun, masaln sonunda nasl zlmektedir? kardein

bulduu zm yolu, sizce masaln balnda ne srld gibi

akllca mdr, neden?

ETKNLK 1 5 Kendi yrenizde anlatlan bir masaln farkl yorumlar olup

olmadn arkadalarnzla tartarak bir deerlendirme yapnz.

ETKNLK 2 5 Dnya edebiyatndan izgi filme ya da sinemaya aktarlan biroknl masal vardr. Bunlardan bildiklerinizi syleyerek maddeler

halinde tahtaya yaznz.

ETKNLK 3 5 Tahtaya ismini sadece sizin bildiiniz bir masal artracak

motifler izerek ve szckler yazarak snftakilerin bu masal

bilmelerini ve tamamn anlatmalarn isteyiniz.


53/208

53

4. ZGOTNOK (TEKERLEMELER)

HAZIRLIK 1. emsi Paa Pasaj tamlamasn bir rpda syleyiniz.Zorlandnz deil mi? Aslnda tek tek okuduunuzda rahata

telaffuz ettiiniz bu kelimeyi bir arada okurken yaadnz

zorluun sebebini aklaynz.

2. Tekerlemelerde ayn nszlerin ya da benzer nszlerin srekli

tekrar edilmesinin sebebi ne olabilir?

3. Tekerlemelerdeki kelimelerin kartrlmas ya da yanl

sylenmesi durumunda neden glnr? Komik olan unsurlar

nelerdir?

NCELEME ZGOTNOK (TEKERLEMELER)

Kurm qurm qul kir.(Aa kurdu kk deldi.)

Heft tet mist nsk.

(Yedi leen, bir avu mercimek.)

Rv li r zivir, r li rv zivir.

(Tilki yola, yol tilkiye dnd.)

Pik mik di kol de.

Min pik xwar mik ma t de.(Bir para et ve fare bir delikte.

Ben eti yedim, fare kald yerinde.)

Szl Krt Edebiyat


54/208


Min tiliya xwe da qijik, got qij. Qijik ber xwe da min, min

got qij.

(Parmam kargaya uzattm, gak dedi. Bana yneldiinde ben de

ona gak dedim.)

Beran bor di mal de, min beran xwar, beraz ma di mal de.

(Ko evde bryor. Ben kou yedim, domuz kald evde.)

ik kik di mal de. ik firiya, min ik xwar. Kik

firiya, min ik xwar.

(Civciv ve kpek bir evdedir. Civciv utu, ben civcivi yedim. Kpek

utu, ben civcivi yedim.)


1. Yukardaki tekerlemelerin her birinde tekrar edilen sesleri

simgeleyen harflerin altn iziniz. nsz seslerin tekrarnda

yaanan zorlua karlk, benzer nl seslerin tekrarnda kan

ahengi fark ettiniz mi?

2. Yukardaki tekerlemelerin hangilerini daha kolay ezberlersiniz,

neden?

3. Pik mik di kol de / Min pik xwar mik ma t

de tekerlemesinde ahenk unsuru olarak ka hecelik lkullanlmtr, bulunuz.

4. Tekerlemeler arasnda anlam bakmndan benzerlik var m?

5. Kimi tekerlemeler halk hikyelerinin (rok) balarnda sylenir.

Bunlara Krt halk edebiyatnda qinikad verilir. Dengbjlerin

karlkl attklar tekerlemeler ise bend diye adlandrlmtr.

Dnya edebiyatnda baka dillerde tekerlemeler bularak yaznz.

ETKNLK 1 5 Snftaki arkadalarnzla tekerleme syleme yarmasdzenleyiniz.

ETKNLK 2 5 Bildiiniz ve sylemesi en zor olan tekerlemeleri tahtaya yazarak

arkadalarnzn sylemesini salaynz.


55/208

Szl Krt Edebiyat

55

5. MAMK (BLMECELER)

HAZIRLIK 1. Bildiiniz bilmecelerden bir tanesini snfta arkadalarnzlapaylanz.

2. Baz bilmecelerin zm uzun zaman alr. Deneme-yanlma

yntemi gerektiren, hatta matematik bilgisi gerektiren bilmeceler

vardr. Bunlardan bildiiniz rnekler varsa tahtaya yazarak snf

arkadalarnza sorunuz.

NCELEME MAMK (BLMECE)

1-Qesra sp, b pencere b der, Beyaz saray; penceresiz, kapsz,

T de rnit ye bkeke zer. inde oturmu sar bir gelin kz.

2-

aik li ser sera ye, Banda sark durur,

Bang dide ne mela ye. Hoca deildir, ezan okur.

3-

Ap min t ji det, Amcamdr ovadan gelen,

Barek str li pit. Srtnda bir yk diken.

4-

avzero, simblbelo; Ela gz, dik by var;

Li ser dwar hembero. Dikildii yerse, karki duvar.


Cevaplar:

(1. Hk-Yumurta, 2. Dk-Horoz, 3. Jj-Kirpi, 4. Kund-Bayku)

1. Dizeler arasndaki ahengin nasl salandn syleyiniz.

2. Szl edebiyat rnleri arlkl olarak manzum, ll ve

kafiyeli olarak sylenir. Bunun sebebini dndnz m?

3. Yukardaki bilmecelerin hece lsn karnz.

4. Yukardaki bilmecelerin kafiye emasn gsteriniz.

5. Bilmecelerin ezberlenmesi kolaydr. Bu kolayln sebebi,

bilmece metinlerinde ahenk unsurlarnn youn bir biimde


56/208


kullanlmasdr. Yukardaki bilmecelerde ahenk unsurlarndan

olan aliterasyonlar ve asonanslar4 gsteriniz.

ETKNLK 1 5 inde en ilgin bilmecelerin olduu kk bir bilmece kitap

oluturun. Bu kitapklar okul ktphanesine hediye edin.

ETKNLK 2 5 Okul apnda en iyi bilmece sorma yarmas dzenleyin.

6. BWJ (DEYMLER)

HAZIRLIK 1. Deyim kelimesinin anlamn szlkten reniniz.

2. Deyimsel ifade ne demektir, aratrnz.

3. Deyimlerde kullanlan kelimeler, gerek anlamlar dnda yeni

anlamlar kazanrlar. Di bilemek deyiminde gerek anlam var

mdr, bu deyim hangi anlamdadr, aklaynz.

NCELEME BWEJ (DEYMLER)

Biwj (Deyimler)

Devjberdan

(Azn birinden ekmek-Vazgemek)

4 Aliterasyon: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nsz

harflerin tekrar edilmesidir.

Asonans: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nl

harflerin tekrar edilmesidir.


57/208

Szl Krt Edebiyat

57

Kus j digel xezal ket bez!

(Kaplumbaa da ceylanla yara girdi!)

Ji xelk re pispor e; ji xwe re kor e!

(Bakalarna uzman, kendi kendine kr!)

Xwed Kazo kor kiriye, p li agir sor kiriye.

(Allah Kzm kr etmi, onunla cehennemi alevlendirmi. (Bir

insann dt perian durumu anlatmak iin kullanlr.)

Wek bent p ve zeliqn

(Birine sakz gibi yapmak)

Bkek an ji Hezro, t da ga pezo, dsa sivika mal ezo!

(Balk paras olarak bykba ve kkba hayvanlar verip

Hazrodan bir gelin getirdim, gene de ev ileri bana kald! )

Him ji dr, him ji mizgeft bn.

(Hem camiden hem kiliseden mahrum olmak)

Ne sar l t, ne germ l t!

(Ne soua dayanyor, ne de scaa!)

Pita xwe p gir dan.

(Birine bel balamak)

Hir hat, va rez; diz hat, va pez.(Ay gelse, ite ba der; hrsz gelse, ite koyun der.)

Ez dibjim ewr tune, tu dibj w baran b.

(Ben diyorum bulut yok, sen diyorsun yamur geliyor.)

Mustafa Borak, Ferhenga Biwjan

1. Yukardaki deyimlerle, daha nce ilediiniz, ataszlerini

karlatrnz. Aralarndaki farklar syleyiniz.

2. Yukardaki deyimlerden hangisi/hangileri arkasnda bir hikyeyibarndrmaktadr, gerekesiyle birlikte syleyiniz.

3. Yukardaki deyimlerden manzum ve mensur olanlarn

gruplandrnz.

4. Bu deyimlere karlk, Trkeden ya da bildiiniz baka dillerden

benzer rnekler bulunuz.

ETKNLK 1 5 Merak ettiiniz baz deyimlerin ortaya k yklerini bularak

bu bilgileri snftaki arkadalarnzla paylan.ETKNLK 2 5 Deyimlerin ve ataszlerinin bir baka dile evrilememe neden-

lerini arkadalarnzla tartnz.


58/208


7. DESTANLAR

HAZIRLIK 1. Destan ile ilgili neler biliyorsunuz?2. imdiye kadar, bir destandan uyarlanm olan sinema filmi

izlediniz mi?

3. Krolu Destannda geen olaylarn olaanst ynlerini biliyor

musunuz?

NCELEME DESTANLARIN KRT TOPLUMUNDAK YER VE NEM

Destanlar, milli renkler tayan anonim anlatlardr. Bir milletin

hayatnda kulaktan kulaa aktarlarak yer tutmu, kahramanlk ieren

uzun halk hikyeleridir. Destanlarda kimi zaman bir kiinin, kimizaman birbirine bal birka arkadan, kimi zamansa bir ordunun

kahramanlklar dinleyicilere aktarlr.

Krt destanlarnn bir ksm, tarih esaslara dayanr. Szgelimi,

Dimdim Destannn bakahraman altn kollu Emr Xann (Xano),

ilgili destana ad veren Dimdim kalesini yaptrmas, Krt halkn

toparlayarak ran Safevi ah I. Abbasa kar savamas gibi bir dizi

olay, ranl tarihi skender Beg Turkmann ah I. Abbas dnemine

k tutan Tarih-i Alamaray-i Abbas adl tarih kitabnda anlatlmtr.Bylesi destanlarda kahramanlar, tarihte yeri olan kiilerdir; ama

anlat metinleri, azdan aza yayldka tarihsel birer metin

olmaktan karak destan saylrlar. Burada Krt halk edebiyatnda

destanlarn kahramanlk ierikli masal eklinde olanlarnn, yani

tarih olmayanlarnn, daha yaygn olduunu eklemek gerekir.

Genellikle k gecelerinde, divanhane denilen geni ky odalarnda

anlatlan destanlarda ou kez olaylar ve kiiler olaanstlklerle

donatlmtr. Kahramanln kutsand, feodal ilikilerin belirleyiciolduu toplumlarda destanlar byk ilgi grrler. Sevgili, aile, airet

ve millet sz konusu olduunda hakszlklara kar duyarl olma

konusunda dinleyicileri yreklendirirler.

Destanlarda gerek yaam artlarna uymayan birok yn vardr. Bir

kk olay halk arasnda anlatla anlatla yaygnlk kazanr. Daha sonra

bir derleyicinin toparlamasyla yazya geirilmi olur. Bu bakmdan

destanlar iin kahramanlk ieren anonim halk ykleri diyebiliriz.

Manzum biimde yazlan destanlarn yan sra mensur biimdeyazlan destanlar da vardr. Kimi destanlarda ise biimsel olarak hem

manzum, hem de mensur zellikler grlr. Destanlar halk hikyesi

icraclar olan dengbjler aktarrlar.


59/208

Szl Krt Edebiyat

59

Siyabend Xec, Dimdim, Zemblfiro, Kerr Kulik, Ristem

Zal, Binefa Narn, St Ferx gibi Krt destanlar anlatldklar

blgeden blgeye, anlatclar olan dengbjden dengbje farkllklar

gsterirler.

DESTANA DIMDIM DIMDIM DESTANI

(...) (...)

-Bnin top Berzan -Getirin Barzan topunu

Der top wek qezxan Az kazana benzer

Tk hijandin bircn Xan Hann burlarn salladlar

-Bnin top Enzal -Getirin Enzal topunu

Der top wek mencal Az kazan azna benzer

Tk hijandin bircn kel Kalenin burlarn salladlar (onunla)Lekeran top hazir kirin Askerler toplar (tekrar) hazrladlar

Sed topan nik yek rast kirin Yz topu dizdiler yan yana

Kela Dimdim xirab kirin Dmdm Kalesini yktlar

(...) (...)

Ordixan Cell, Krt Kahramanlk Destan Dimdim

1. Yukarda balca Krt destanlarndan biri olan Dmdm

Destanndan bir kesit verilmitir. Metinde destan zellii tayanifadeleri tespit ediniz.

2. Destann, orijinal metin blmnn kafiye emasn karnz.

3. Uzun anlatlarn manzum metinlerinde genellikle ksa dizeler

tercih edilir. Bunun sebebi ne olabilir, yorumlaynz.

ETKNLK 1 5 Troya ve Cesur Yrek filmlerini izleyiniz. ki filmde geen

kahramanlk elerini, savalara konu olan olaylar ve anlatlan

kiilerin zelliklerini tespit ediniz.

ETKNLK 2 5 Dnya destanlarn aratrnz. Destanlarn oluum aamalar

olan kk olay, yaylma ve derleme aamalarn tespit ediniz.

ETKNLK 3 5 Gnmzde destan trnde eserler yazlabilir mi? Neden?

ETKNLK 4 5 Bildiiniz btn dnya destanlar ile Krt destanlarndaki ortak

motifleri bir arada bulunduran bir izelge oluturunuz. Bu ben-

zerlikler niin vardr, tartarak tezler ortaya karnz.

ETKNLK 5 5 Gnmzde kullanlan dillere destan, destan yazmak gibi

deyimsel ifadelerin anlamlarn aklaynz.


60/208


Destan Tr Metin rnekleri

NCELEME MEM ALAN DESTANI HAKKINDASzl Krt edebiyatnn en eski rnei olan Mem Alan Destan,

Krt halk arasnda yzyllardan beri dengbjler tarafndan

sylenegelen, kuaktan kuaa aktarlan nl bir destandr. Mem

Alanla imdiye kadar pek ok aratrmac ilgilenmi, onun eitli

derlemeleri yaymlanmtr. Krdolog Roger Lescot tarafndan,

zenle yaplan derlemelerinden biri, Celadet Bedirhann yardmyla

Franszcaya evrilmi ve Krtesiyle birlikte 1942 ylnda Beyrutta

yaymlanmtr.

Bir sevda yks olan Mem Alan destan, mitolojik zellikler

gsterir ve tm Dou edebiyatlarnn ak ierikli anlatlarnda

olduu gibi ackl bir ekilde sonuca balanr. Mem Alan destan

yaratld Krt toplumu hakknda, dier Mezopotamya toplumlar

hakknda aratrmaclara zengin birok folklor malzemesi

sunar. Destan, Krt halknn eski yaayn sergiler ve gemiin

anlalmas konusunda da tarihe k tutar.

Maripliler (Mixribiyan) kentinin padiah olan Mem Alan ile Cizreprensesi Zn Zdann trajik bir sonla biten aklarn anlatan eser

manzum olup, Krt halk edebiyatnda dengbjler tarafndan icra

edilen en uzun metinlerden biridir.

a. DESTANA MEM ALAN

()

Zn got: Lolo, Memo, dil min bi kul bi jan e.

Madem ku tu guh nad gotinn merivaneJi ber da, xelk kman xistine der me jinane,

Dibjin: Jin parsiya km in rreiya d bavane.

Were dest xwe bavje dest min min ek ke ser pita Boz

Rewane,

Ber xwe bide welat xwe, bajar Mixribiyane,

Bila heywan me her duyan bibe, bigihne xwediyane.

Em xilas bin bifilitin ji or gotinane.

Nema li ser me dimne tirsa mrane.

Ne j me w birje xwna tu kesane.

Gava em bigehin bajar we Mixribiyane,

W li nava xelk welat we bibe or gotin dengiyane,


61/208

Szl Krt Edebiyat

61

Xeber bigerin di dev mezin pikane,

W bjin: Dibne, hatiye Mem Alane,

Bi xwe re aniye diyariyeke layiq padiane

Keek aniye ji welat Cizra Botane

Dibn nav v ke Zna Zdane.W were Bengn, biray te y canecane.

Li dora min kom bike temam qz bkn bajar Mixribiyane.

Gik bjin: Wa zewaca van bide! ji me re bikin pir duane.

W bn: Ku qeder b, bila wa be, bk zava proz bin ji

xwediyane!

Mem got: Zalim, li kirina bajar we y ewit li van zikakan

ewcane.

Li van ka nevaln di dor de, li van ol iyan meslewane!Ku meriv b heval jinan, her gav west were ber dest avan e.

Min ji te titek pik xwest, te ji nihu de ber min da dawiya ,

nizanim ku min bicerbn bi derewane.

Min ji te re digot: Hele, kue hzar cark hilde ji ser eniya gewr

her du avane,

Were tasek av bi dest bin de, belk p vemire ar di kezeba min

hinavane

Gava Xwed kire qeder, em herin, tuy bib bk ez zavane.

Stig Wikander, Weanxana Orfeus, Antolojiya Tekstn Kurd

MEM ALAN DESTANI5

()

Zn dedi: Yaral gnlm szlayp durmakta ah ah ey Mem,

Erkeklerin szne kulak vermiyorsun sen ki madem.

Bilir misin teden beri biz kadnlara,

Eksik bir kaburga kemii gibi bakmtr dnya lem,

Nitekim derler kadn yzkarasdr ana babasnn

Hadi ver elini elime ve kar beni,

Al beni atn olan Boz Rewann terkisine,

Gidelim senin lken olan Maribiler kentine,

Ulaalm gvenebileceimiz o yerlere,

Dedikodulardan kurtulalm, brakarak arkamzda,

Bylece hem birilerinden zarar grme korkumuz,

Hem de bizim zarar verme ihtimalimiz bakalarna,

Sz konusu bile olmaz varrsak senin diyarna,

5 Destana Mem Alann Trke evirisidir.


62/208


Varrsak senin diyarna ne ho bir dalgalanma olur!

Bir sz dolaacak byk-kk herkeste dilden dile,

Diyecekler o zaman: Mem Alan gelmi grdnz m?

Tam da padiahlara layk bir armaanla dnm,

Cizra Botan lkesinden bir kz getirmi ki,Zn Zdanm ad, yle diyorlar.

Canndan ok sevdiin kardein Bengn gelecek,

Ve Maripliler kentinin btn kzlar-gelinleri saracak etrafm,

Hepsi dua edecekler evliliimizin tamamlanmas iin,

Diyecekler; kader alrsa byle gzel almal ite,

Gelin de, damat da kutlu olsun sahiplerine!

Mem dedi: Zalim, yanasca ehriniz Cizrenin yaps;

Sokaklar, dik bayrlar, sada-solda karlalan dereleri,Ovalar, dalar bir tuhaf!

Ki bir kadnla karlkl sevgili olunca burada,

Kii yorgun der her zaman el altnda, gzaltnda,

Ben sana kk bir dileimi aktardm,

Sense imdiden olacaklarn en sonundan dem vuruyorsun,

Yoksa yalanlarla beni mi deniyorsun, bilmem ki

Benim dediim uydu: Yanna bir nedime al, k sokaa,

araf giy, beyaz alnn ve her iki gzel gzn grnmesin,

Tannmadan gel bir tas su ver bana,

Kim bilir, belki iimdeki yangnlarn yetiir imdadna,

Allah yazmsa zaten olacak olan odur, dediin gibi, o saat,

Birlikte gideriz, sen gelin olursun, bense damat

1. Mem Alann ve Zn Zdann toplumsal konumlarn syleyiniz.

2. Destanda, kadnlarn ezilmiliine ilikin ksmlar bulunuz.

Gelenekte kadna biilen rol Znin dilinden nasl aktarlmtr?

3. Destann orijinal metnindeki tm dizelerin sonunda, nemlibir ahenk unsuru olarak ayn kafiye kullanlmtr. Bu durumun

dinleyiciler ve destan icra eden dengbjler zerinde ne gibi

olumlu etkileri olmutur, tartnz.

NCELEME SIYABEND XEC DESTANI HAKKINDA

1991 ylnda sinemaya da ekilmi olan Siyabend Xec, Sphan

Da ile zdelemi bir destandr. Kimi yrelerde Siyabend iin

Sh Ehmed Siliv ismi kullanlr. Xec isminin ise Hatice isminin

Krtede ksaltlm biimi olduu ileri srlmtr.

Destann bakahraman Siyabend, Silva kynn muhtarnn

yeenidir. Babas ve annesi kendisi henz iki yanda iken len


63/208

Szl Krt Edebiyat

63

Siyabend, amcasnn yannda byr; ama on yana geldiinde

kyn ocuklarn kmeslerden tavuk ve yumurta almaya zorlayarak

kylleri tedirgin eder. Muhtar olan amcas onu evinden kovunca

kyn kndaki plkte kendisine derme atma bir baraka

yapan Siyabend, bir gn bir aaca yldrm arptn grr. Yarlanaaca yaklatnda yldrmn halen aata saplanm bir biimde

durduunu grr ve onu skp demircilere gtrr, kendisine iki

silah yaptrr. Daha sonra Xec adl gzeller gzeli kz grr grmez

k olur. Tm ak efsanelerinde olduu gibi Siyabend ve Xecnin de

kavumalarna engel olan birileri vardr. Onu ailesinden karr. Bu

srada Xecnin yedi kardei ile savar. Sevgilisi ile geldii Sphan

danda, yaralad bir ko onu uuruma atar. Sevgilisinin uuruma

dtn gren Xec de kendisini ayn yerden aaya atar.

Kimi Krt folklor aratrmaclar, Mem Zn mesnevisinden sonra

ikinci olarak bu destann nlendiini sylerler. Siyabend Xec

destan, ayrntlar bakmndan ok zengin bir destandr. Bu destanda

en farkl olan ise ana kahramann kusursuz bir insan olmamas,

onun da ktlk yapmasdr. Siyabend yapt ktlkler kadar iyilik

de yapp gnahlarla sevaplar baa ba getirmeye alr. rnein,

bir kadnn maln alar; fakat sonra gider ocuklarn besler.

b. SIYABEND XEC()

Xec dibje:

Siyabend, bila ez bibim qurbana te,

Ji bil muhbeta te, tu titek di dil min de tunne,

Bes, ez ji te re bibjim, min diwazdeh heb pezkov ro bi avn

xwe dtine,

Yek bizin b, yanzdeh heb

kurt dili ve edebiyati ders kitabi

Documents