kur’Ân-i kerİm’de genÇlerİn sosyal gelİŞİmİ ve...

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1607

Volume 6 Issue 7, p. 489-512, July 2013

KUR’ÂN-I KERİM’DE GENÇLERİN SOSYAL GELİŞİMİ VE

EĞİTİMİ*

SOCIAL DEVELOPMENT AND EDUCATION OF THE YOUTH IN THE HOLY

QURAN

Yrd. Doç. Dr. İlhami GÜNAY

Dumlupınar Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir

Abstract

Civilized nature of human being is gaining competence in building

civilization when developed nicely in a family environment. Therefore, it is

necessary to build the family on a solid foundation and the members should be

aware of the rights and duties. The Holy Quran revals this fact by establishing

the bases of the family upon solid foundations and announcing widely the

rights and obligations of members with theoretical and practical examples. In

particular, positive behaviour models placed in the parables are conferred of

important information about how to soialize the generations.

The socialization principle which is taken by the Holy Quran for the

family which is the narrowest element of the community and for the

community as a whole, brings the awarenes of fraternity based on the unity of

faith and that the rights should be kept above all else. Thus, rights-based strong

family plot will expand to create a solid community and, ultimately, the whole

humanity will establish the peaceful world which is a basic requirement of the

caliphate. Quran suggests for the parents and adults of the community that the

starting point is to accommodate the generations, from the family to near and

* Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu

tespit edilmiştir.

490

İlhami GÜNAY

far surroundings, to establish social bonds around the awarenes of the rights

and belief in monotheism. It informs that financial and body worships,

especially the ones performed in congregation, have an important role in

constructing social milieu and to maure the members through fusing them

together.

All of these Qur'anic quotations are not just in the form of bringing

suggestions to the new generations but offering social role models with moral

values. Quran has demonstrated, with examples from every section of life, that

if adults transfers good morals in to the life through good examples, this will

pave the way for the young people to create a good social environment.

Key Words: Quran, youth, social, education, development.

Öz

İnsanın medeni fıtratı, aile ortamında güzel geliştirildiği takdirde

medeniyeti kurma yetkinliği kazanmaktadır. Bu yüzden ailenin sağlam temeller

üzerinde kurulması ve fertlerinin hak ve ödevlerinin bilincinde olması

gerekmektedir. Kur’ân-ı Kerim bu gerçeği; ailenin kuruluşunu sağlam temellere

dayandırmak ve fertlerinin hak ve ödevlerini nazari ve pratik misallerle genişçe

açıklamak suretiyle ortaya koymaktadır. Bilhassa kıssalar içerisine yerleştirilen

olumlu davranış modelleri, nesillerin nasıl sosyalleştirileceğine dair önemli

bilgileri haiz bulunmaktadır.

Kur’ân-ı Kerim’in en dar topluluk olan aile ve en geniş haliyle toplum

için ön gördüğü sosyalleştirme ilkesi; hakkın her şeyden üstün tutulması ve

inanç birliğine dayalı kardeşlik bilinci kazandırmaktır. Böylece hakka dayalı

sağlam aile örgüsü genişleyerek sağlam cemiyet oluşturmaya uzanacak ve

nihayetinde bütün insanlık, halifeliğinin gereği olan huzurlu dünyayı

kuracaktır. Kur’an ebeveyn ve toplumun yetişkinlerine; bunun başlangıç

noktasının nesillerini aileden başlayarak yakın ve uzak çevresiyle hak bilinci ve

tevhit inancı etrafında sosyal bağlar kurmaya alıştırmaları olduğunu telkin

etmektedir. Mali ve bedeni ibadetlerin ve bilhassa bunların cemaatle eda

edilenlerinin, sosyal çevre oluşturmakta ve fertleri birbiriyle kaynaştırarak

olgunlaştırmakta önemli role sahip olduğunu bildirmektedir.

Bütün bu Kur’âni teklifler, yeni kuşaklara sırf telkin yoluyla değil; fakat

aynı zamanda ahlaki değerleri haiz sosyal rol modeller eşliğinde verilmesi

şeklindedir. Kur’an yetişkinlerin, güzel ahlakı yaşayarak hayata aktarmalarının,

gençlerin güzel bir sosyal çevre oluşturmalarına zemin hazırlayacağını, gençler

üzerinden ve hayatın her kesitinden misallerle göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Kur’ân, gençler, sosyal, gelişim, eğitim.

Kur’ân-ı Kerim’de Gençlerin Sosyal Gelişimi ve Eğitimi 491

Giriş

Büyük ve küçük topluluklar halinde yaşayan varlıklar arasında müstesna

konuma sahip olan insan, hemcinsiyle mükemmel beraberliği kuracak özelliklere

sahiptir. Bunlardan birisi de başkalarını sevmeye ve bağlanmaya olan gizli

temayülüdür. Bu eğilim evlilik yoluyla insanlığı doğururken, arkadaşlık, komşuluk vb

vasıtalarla toplum fertlerini birbirine bağlamaktadır. Zira sevgisiz ülfet, ülfetsiz

cemiyet, cemiyetsiz medeniyet kurulamamaktadır.

İslam, insanı fıtraten medenî varlık olarak görmekte ve medeniyetin temelini,

aile fertlerine karşılıklı maddi ve manevî sorumluluklar yükleyerek atmaktadır.

Sorumluluğu; (aşiret, kabile, kavim gibi hısımlığa ve hizb, millet, ümmet gibi din ve

sosyal birlikteliğe dayanan) grupların hak-ödevleri takip etmektedir. Allah ‘Kullarını

seven ve sevilmeye en layık olan’ manasındaki ‚el-Vedûd‛ ismini, insanda da tecellî

ettirmekte1 ve tevhit dinini, sevginin bu birleştirici gücüne dayandırmaktadır.

Allah insanlara, maddi-manevi manada dünyayı imar etme görevi yüklemiş ve

onu, hayatın her alanını hakça tanzim etmekle sorumlu tutmuştur. İnsan bu vazifeyi

aile, soy, ülke ve bütün bir insanlığı2 kapsayan sosyal düzenle gerçekleştirebilmektedir.

Bu sistemde gençlerin sosyal gelişimleri, rollerinin kavratılması ve bunun için gerekli

maharetlerin3 kazandırılması önem arz etmektedir. Çocukluktan itibaren; çevresiyle

kurduğu kaygılı, heyecanlı ve bazen de hırçın münasebetlerinde onlara yardımcı

olmak gerekmektedir.

Post modern çağın sanal âlemine mahkûm edilmiş görünen nesilleri için bu

yardım daha da elzem, ancak zor hale gelmektedir. Zira hayat, bütün gerçekleriyle

insani ilişkiler ağı içerisinde canlı yaşanmakta ve bu sınırsız münasebetlerin

olumlularını tespit etmek ve nesillere benimsetmek gerekmektedir. Bu meselenin

çözümünün, en güzel ve doğruya rehberlik eden Yüce Kur’ân’a4 götürülmesi en emin

yol olmalıdır.

Nesillerin sosyalleşmesinde, onun genel geçer doğruları yaşanmış hayat

kalıpları halinde sunan kıssalarından faydalanmalıdır. Çalışma, bu alandaki boşluğa

küçük bir katkı sunmayı hedeflemektedir. Bu hedefe; Kur’ân kıssalarını arka

planlarıyla birlikte klasik kaynaklardan inceleyerek ve (üretilmiş bilgiyi Kur’ân’a

onaylatma endişesinden dolayı) pedagojik eserlere zaruret miktarınca müracaat ederek

1 Tîn, 95/4; Âl-i İmrân, 3/159; Bakara, 2/257; Mâide, 5/54; Hûd, 11/90; el-Huseyn b. Muhammed er-Râğıb el-

Isbehânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, (İstanbul: Dâru Kahramân, 1986), s. 811; Emine Yeniterzi,

‚Tasavvuf Edebiyatımızda Sevgi‛, Gençlik ve Din, (Ankara: TDVY, 1998), s. 177-178. 2 Nisâ, 4/1; Hucurât, 49/13; Seyyid Kutub, fi Zılâli’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 11. Baskı, 1985), I/234-

235. 3 H. Mahmut Çamdibi, Eğitim İlkeleri ve Rehberlik, (İstanbul: İleti Yayınları, 2000), s. 39. 4 İsrâ, 17/9.

492

İlhami GÜNAY

ulaşmak istemektedir. Çalışmada gençlerin sosyalleşme örnekleri; peygamberlerin

nübüvveti öncesindeki gençlik dönemleri, peygamber olmayan gençler ve kız/genç

kadınlar şeklinde takip edecektir. Kur’ân’da zikredilen gençlerin sosyal gelişiminin

tespiti, onların bu yönünü şekillendiren aile fertlerinin tutum ve davranışlarını bilmeyi

de zaruri kıldığından, yeri geldikçe onlara da temas etmek gerekmektedir.

a.Aile

İslam’ın toplum nizamı; insanın fıtratına, ihtiyaçlarına uygun ve onu

destekleyen ailenin tanzimiyle başlamakta5 ve bu düzen, evliliğin sağlam temeller

üzerinde bina edilmesiyle sağlanmaktadır. Çocuğun sosyal gelişimi ailede

başladığından, ailenin tesisinin Kur’ânî ölçülerini bilmek önem arz etmektedir.

Kur’ân’da ‚zevâc‛ ve ‚nikâh‛ kelimeleriyle anlatılan evlilik; karşı cinse fıtri

meylin tatminini, ruhî sükûneti, zihni/kalbi dinginliği, hayata sevgi ve merhametle

bağlanmayı6 ve tenasülü7 gerçekleştirme vasıtasıdır. Bu yüzden, şehvetin kısa vadeli

tatmininden ibaret olan mut’a, dost tutma ve zina şiddetle yasaklanmıştır.8 Evliliğin

evcilik oyunlarıyla başlaması, fıtratın buna yatkınlığını göstermektedir. Kur’ân’da

evliliğin vakti konusunda açık bir ifade bulunmamakta ancak, ergenliğin yanında

ailenin maddi-manevî yüküne/gücüne vakıf olmak ve psiko-sosyal olgunluğa ulaşmak

gerekmektedir. Peygamberlerin bu şartları taşıdıktan sonra gençliklerinde evlenmeleri

bunu göstermektedir.9

Evlilikte katı olmamak kaydıyla sosyal, kültürel, ahlâkî olgunluk, asalet vb

açılardan denklik aranırken, -cennet hayatı hariç-10 yaşta denklik belirgin değildir. Eş

edinirken hoşa gidenin tercih edilmesi prensibi; karşılıklı rızayı, tutum ve davranışı,

aklı, mizacı, bekâreti ve fiziki güzelliği de içermektedir.11 Kur’ân, eş seçiminde tevhidî

inanç birliği istemekte12 ve sadece ehl-i kitap kızı/kadını istisna etmektedir.13 İffeti

koruma vesilesi olan evlilik; kolaylaştırılmalı, ihtiyaçlılara maddî-manevî teşvikte

bulunmalı, geçim korkusuyla geciktirilmemeli14 ve taraflara cinsel eğitim verilmelidir.15

5 Yâsîn, 36/36; Zâriyât, 51/49. 6 Rûm, 30/21. 7 Nisâ, 4/1; Bkz. A’râf, 7/189. 8 Nisâ, 4/25; En’âm, 6/151; İsrâ, 17/32; Zuhruf, 43/12; Kutub, fî Zılâl, V/3180; Muhammed Abdü’l-Hâdî

Ebû’s-Seri’, Zevacü’l-Müt’a, (Kâhire: ed-Daru’z-Zehebiyye, 1994), s. 50 vd. 9 Geniş bilgi için bkz. İlhami Günay, Kur’ân’ı Kerim’de Gençlik Tipolojileri, (Yayınlanmamış doktora tezi,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003), s. 103 vd. 10 Vâkıa, 56/36-37. 11 Nûr, 24/3, 26; Nisâ, 4/3, 24, 25, 34-35; Bakara, 2/232, 235; Buhârî, Menakıbu'l-Ensar 20, Nikâh 10, 108,

Enbiya 45, Edeb 73, Tevhit 32; Müslim, Fezailu's-Sahabe 69, 71, 73, 74, Radâ' 54; Muhammed b. Cerîr et-

Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyil-Kur’ân, (Mısır: Daru’l-Mearif, 1958), VIII/204, XIII/306; Fahruddîn er-

Râzî, et-Tefsîru’l-Kebîr, (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Baskı, T. Y. ), VII/514-516; Celâlüddîn es-

Suyûtî, Lübâbü’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, (Mektebetü’l-İslâmiyye, T. Y. ), s. 64, 157; Ebû Hamid Gazzâlî,

Eyyühe’l-Veled, Mütc. Ahmed Serdaroğlu, (Merve Yayınevi, 5. Baskı), s. 166. 12 Bakara, 2/221. 13 Mâide, 5/5. 14 Nûr, 24/32-33.


Zikredilen nazari bilgilerin ışığında kurulan ailenin pratikteki misallerinin ilki,

Hz. Âdem’in çekirdek ailesidir. Cennetin rahatlığından sonra meşakkatli dünyanın zor

şartlarında kurulan bu aile hakkında, iki oğlu Kabil ve Hâbil’in cinayete varan

çekişmesi ve kurban adamaları bilgisi vardır.16 Adaklarından anlaşıldığı kadarıyla her

ikisi de Allah’a ve ebeveynlerine itaatkâr iken Kâbil, hevâsına uyarak ailenin huzurunu

bozmuştur. Nuh (a.s.)’ın mutsuz görünümlü hanesindeyse nebi babaya rağmen,

inkârcı anne17 ve kötü çevre18 bu evin bir çocuğunu olumsuz etkilemiştir. Hz. Nuh’un

son ana kadar oğlunu gemiye çağırmasına karşın olumlu cevap alamamasına hayret

ettiği sezilmekte19 ve bu da oğlunun münafık kimliğe bürünerek küfrünü gizlediğini

göstermektedir.

Küçük yaşta tevhit inancına ulaşan Hz. İbrâhîm’in20 putperest babasını İslâm’a

davetinde, sert tehditlerle karşılanmasına rağmen nezaketini sürdürmesi, 21 sosyal

gelişiminde ailesinin olumlu rolünü göstermektedir. O, aile içindeki bu maharetini,

kavmin mutaassıp önderlerini tevhide çağırmakla22 ve Şam’a hicreti öncesinde inanmış

bir grubu oluşturmakla23 içtimai alanda da başarıyla kullanmıştır.

Hz. İsmail ve babası Hz. İbrahim tatlı müşfik ifadeleriyle, istişareleriyle,

Ka’be’yi inşa, risâlet işleri ve ibadetleri birlikte eda etmeleriyle24 dar ve geniş manada

sosyal gelişimin güzel misalini vermişlerdir. Bu güzelliklerin, uyumlu aile ortamında

tesis edilebildiği şüphesizdir. Hz. Lût, ahlaksız toplumunun irşadıyla meşguliyetten

dolayı aile fertlerine vakit ayıramayan birini andırıyorsa da kızlarının ona itaatkâr

15 Geniş bilgi için bkz. Bakara, 2/187, 197, 221-223; Ahzâb, 33/53; Nisâ, 4/3; Nûr, 24/3, 31-34; Kasas, 28/27;

Rûm, 30/21; Buhârî, Savm, 10; Müslim, 1-3; Tirmizi, Fedâilu'l-Cihâd 20; Râzî, Tefsiru’l-Kebir, XVII/57-59;

Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Cessâs, Ahkâmul Kur’ân, (Beyrut: Dâr-u Ihyâi Turâsi’l-Arabî, 1405), V/178;

Muhammed Cemaluddin Kâsımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, (Beyrut: Daru’l-Fikr, 2. Baskı, 1398), XII/201; Ahmed

Mustafa el-Merâğî, Tefsîru’l-Merâğî, (Mısır: Matbaatu Mustafa, 5. Baskı, 1394), XXVII/139; Kutub, fî Zılâl,

I/240, IV/2515; Süleymân Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat), IX/223;

Abdülhalim Mahmud Ali, et-Terbiyyetü’l-İslamiyye fi Sürati’n-Nisâ, (Kâhire: Daru’t-Tevzi, T. Y), s. 178;

Yunus Vehbi Yavuz, Kur’ân’da Kadın Hak ve Özgürlüğü, (İstanbul: Bayrak Yayınları, 1999), s. 130-131. 16 Mâide, 5/27-31. 17

Tahrîm, 66/19. 18 Hûd, 11/42-46; Züheyr Hafız Imâd, Kasasu’l-Kur’ân-ı Kerîmî Beyne’l-Âbâi ve’l-Ebnâ, (Dimeşk: Daru’l-

Kalem, 1990), s. 40. 19 Hûd, 11/45. 20 Âl-i İmrân, 3/172-175. 21 Meryem, 19/47. 22 Meryem, 19/48. 23 Meryem, 19/41-48; Mümtehıne, 59/4; Muhammed Huseyn Fadlullah, el-Hıvâr fi’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’l-

Mellâh, 1996), s. 263; Muhammed Ali Sâbûnî, en-Nübüvve ve’l-Enbiya, (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Baskı,

1985), s. 164-165; Şaban Kuzgun, İslam Kaynaklarına Göre Haniflik ve Hz. İbrâhîm, (Ankara: Üçbilek Matbaası,

1988), s. 43-50. 24 Sâffât, 37/100-106; Meryem, 19/54; Talâk, 65/2-3; Bakara, 2/125; Buhârî, Enbiya/8; Imâd, Kasasu’l-Kur’ân, s.

105.

494

İlhami GÜNAY

davranması25 aile fertlerinin eğitimiyle de ilgilendiğini göstermektedir. Tıpkı Hz.

Nuh’un eşiyle olduğu gibi, inkârcı hanımıyla –inanç farkı26 hariç- aile içerisinde uyum

problemini yansıtan bir olayın görülmemesi oldukça dikkat çekicidir.

Yakûb (a.s.)’ın evi, oğulları arasında yaşanan çekişmelerden ibaret görünse de

onların sosyal gelişimine özen gösterildiği açıktır. Şöyle ki Hz. Yakub, kalabalık bir

ailenin, kabile reisliğinin ve dini tebliğin meşgalesine rağmen Hz. Yusuf’un rüyasını

dinlemiş ve kötülük yapmalarından korkarak onu kardeşlerine anlatmamasını

istemiştir.27 Bu tedbirli tavrı onun, evlatlarının mizaçlarına ve aile içi dengelere vakıf

bir baba olduğunu göstermektedir. Ancak, rüyasından sonra ikbal gördüğü Yûsuf’u

daha fazla himaye ettiği de sezilmekte ve bunun da evlatlarını, babalarının kalbini

kazanma rekabetine sevk ettiği anlaşılmaktadır.28 Lakin Yusuf’u onlarla birlikte

pikniğe göndermesi, 29 kardeşlik duygularına arız olan hasedi/nefreti giderme ve

böylece kaynaşmalarını sağlama amaçlı olmalıdır. Hz. Yakub, bu kaynaşmayı

sağlayamasa da aile içi iş bölümündeki uyumda başarılı görünmektedir.

Hz. Yûsuf’un Mısır’daki evi, ahlâkî zaaflar taşıyan, fakat nezaketin, görgünün,

bilginin verildiği medenî bir hanedir. Bunun izlerine, evin hanımının ahlaksızlık

girişiminde suçüstü yakalanmasından sonra aile fertlerinin birbiriyle seviyeli

konuşmalarında30 rastlanmaktadır. Hz. Yûsuf, bu skandaldan sonra yaşadığı zindanda

da beşeri ilişkilerini, çocuklukta aldığı sosyalleştirme eğitimiyle başarıyla

sürdürmüştür.31

Hz. Mûsâ, Firavunun sarayının aristokrat ortamında muvahhit anasının

himayesinde yetişmiştir. Allah’tan, kardeşi Harun’u yardımcı istemesi32 aile fertleriyle,

Kıpti ile kavga eden dindaşının ondan imdat istemesi, zayıf toplumuyla güçlü sosyal

bağı olduğunu göstermektedir.33 Hz. Mûsâ bu sosyal becerisini, mülteci olarak

Medyen’de kurduğu mütevazı yuvasında ve yeni sosyal çevresinde de devam

ettirmiştir.34

Kendisine ilim, hikmet ve hitabet verilen35 Hz. Dâvûd, güçlü bir toplum inşa

etmiştir. Onun bazı işlerini oğlu Süleyman’la istişare etmesinden ve orijinal fikirlerini

tatbikata koymasından, -her baba gibi- oğlunu kendisinden daha ileri seviyede

25 Bkz. Hûd, 11/78. 26 Tahrîm, 66/10. 27 Yûsuf, 12/3, 5. 28 Yûsuf, 12/9-14; Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn Beyhaki, es-Sünenü’l-Kübra, (Haydarabad: Daru’l-Mearifi’l-

Osmani, 1925), III/230; Râzî, Tefsîru’l-Kebîr, XIII/170; İbrâhîm Muhammed Ali, el-Ehadisü’s-Sahiha min

Ahbarin ve Kasasi’l-Enbiya, (Dimeşk: Daru’l-Kalem, 1995), s. 104; Mahmud Bakari, Yûsuf-u fi’l-Kur’ân,

(İskenderiyye: Müessesetü’l-Câmiyye, T. Y. ), s. 14-15. 29 Yûsuf, 12/13-15. 30 Yûsuf, 12/29; Ali Ebû Hamde, fi’t-Tezevvuki’l-Cemâlî li Sûrati Yûsuf, (Ürdün: Daru’l-Beşir, 1992), s. 34. 31 Bkz. Yûsuf, 12/42-46. 32 Tâ Hâ, 20/29-30. 33 Kasas, 28/10-13; İbn Kesir, Kasas, II/15; Merâğî, XVI/107. 34 Kasas, 28/25-28. 35 Sâd, 38/17-20.


sosyalleştirmek istediği anlaşılmaktadır. Zira eğitimin bütün unsurları, söylemden

ziyade eylemle ve güven vermekle gerçekleşmektedir. Nitekim genç Süleymân, hukuki

bir konuda babasından daha isabetli görüş bildirmekle36 onun beklentilerini karşılamış

görünmektedir.

İmrân, Hz. Meryem ve onun eğitiminden geçen oğlu Hz. İsa, seçkin bir ailenin

mensuplarıdır.37 Hz. Zekeriya takva ve iyilikte yarışan aileye sahiptir. Hz. Yahyâ’nın;

‘hikmet, kalp yumuşaklığı, temizlik, takva, ana-babasına çok iyi davranır; isyankâr bir

zorba değil’38 şeklinde sıralanan karakteri, bu ailenin ve yakın çevresinin olumlu

terbiyesinin etkileriyle oluşmuş görünmektedir.

Hz. Muhammed, fakir, kalabalık ancak müşfik amcasının evinde -yetimliğinden

dolayı- ihtimamla yetişmiştir. Yetişkinliğinde himayesine aldığı Hz. Ali’ye Hudeybiye

antlaşmasını yazacak kadar, Üsâme b Zeyd’e ordu komutanlığı yapacak kadar, 39

topluma mal olmuş kimlik kazandırmıştır. Bir yanı aksayan evin, çocuğun

sosyalleşmesine zararlı etkilerinin Kur’ân’daki misalleri, Hz. Nuh ve Yakub’un

hanesinde gösterilmiştir.40 Günümüzde yapılan birçok araştırma da aynı gerçeği dile

getirmektedir.41

Kur’ân’da çocukların; sosyal çevresinde karşılaşabilecekleri cinselliğe ölçü

getirilmesi, mahrem hayata saygı anlayışının42 ve sahipsiz konumdaki yetimlere sosyal

becerinin kazandırılması, 43 sosyalleştirilmelerinin genel ifadeleridir. Sahabe, Nisâ

suresinin onuncu ayeti indiğinde, zulüm korkusuyla himayelerindeki yetimlerin

mallarını ayırmışlar ve yalnız onlar için yemek pişirenler olmuştur. Sonradan bu

muamelenin yetimi rencide ettiğini ve malını azalttığını anlamışlar, Allah da onlarla

kaynaşmayı ve vakti gelince mallarını teslim etmeyi emrederek44 sosyalleştirilmelerinin

yolunu göstermiştir.

36 Enbiyâ, 21/78-79; Babasına: ‚Koyunları ekin sahiplerine veriniz, onların yün, süt ve yavrularıyla

yararlansınlar. Ekini de koyun sahiplerine ekini ıslah edip bozulduğu günkü haline getirinceye kadar

veriniz‛ demiştir. Saîd Havva, el-Esas fi’t-Tefsir, Terc. M. Beşir Eryarsoy, (Şamil Yayınevi. İstanbul, 1989-

1991), IX/219. 37 Âl-i İmrân, 3/42-45. 38 Sebe’, 34/10-11; Sâd, 38/17, 20; Enbiyâ, 21/78, 79, 89-91; Meryem, 19/12-15. 39 Buhârî, 3706, 4416 Müslim/2404, Tirmizi/3724, İbn Mace/115; Ali, Ehâdîsu’s-Sahîha, s. 166; Abdullah

Özbek, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, (Konya: Esra Yayınları, 5. Baskı, 1997), s. 23.

40 Tahrim, 66/10; Yûsufi12/8-20; Keza bkz. Nahl, 16/80; Tahrîm, 66/6; Osman Ahmed Mebrûk, Terbiyetu’l-

Evlad ve’l-Aba fi’l-İslam, (Beyrut: Daru Kuteybe, 1992), s. 29. 41 Bkz. Refia Şemin, Gençlerimizin Psiko-Pedagojik Problemleri, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları, 2. Baskı, 1973), s. 18. 42 Nûr, 24/58-59; Ahzâb, 33/59. 43 Nisâ, 4/2-6. 44 Bakara, 2/220; Merâğî, II/148-149; Kutub, fî Zılâl, I/576.

496

İlhami GÜNAY

Yetimlerin hayattan soyutlanmaması gerektiğinin başka bir örneği, Hz. Hızır’ın

iki yetime ait evi ücretsiz tamir etmesidir.45 Bu konuda yetim olarak yetişen Rasûlullah

(s.a.v.)’e yapılan: “..sakın yetimi ezme!” ikazı da46 zımnen, yetime şahsiyet

kazandırarak sosyalleştirmenin ümmeti güçlendireceği manası taşımaktadır.

b.Hak Bilincine ve İnanç Birliğine Dayalı Kardeşlik

İslam, din kardeşliğine yaptığı vurgularda müminleri, hücrelerden meydana

gelmiş bir tek canlı gibi47 yapmayı ve onlarla hak, adalet ve tevhit temelinde48 dünya

nizamı kurmayı hedeflemektedir. İslam, bu uyumu sağlamakta müminlerin inançlarını

Hak’ta tevhit etmekle başlamaktadır. Zira iman esaslarının kazandırdığı sorumluluk

bilinci, topluma mal olan salih amelin kaynağıdır. Salih amel ise hak talebinden önce

ödev borcunun ifasına işaret etmekte, ödevini yapan başkasının hakkını

gözetmektedir‛.49

Kur’ân-ı Kerim cemiyet oluşturmakta; biyolojik kardeşler arasında hak-adaletin

tesisini sağlamak ve ihtilaflarını çözmekle50 ilk adımı atmaktadır. İkinci merhalede,

aynı kavmin mensubu olmayı kardeşlik saymakta51 ve bununla toplum arasında bir

bağ kurmaktadır. Son aşamada din kardeşliğini tesis ederek farklı kültür ve toplumları

aynı inanç ve hedef birliğiyle52 birbirine kenetlemektedir. Bu şuuru; nazariyatın

yanında, ibadetlerin cemaatle/cemiyet ifasıyla doğan ortak duygu ve heyecanla imanı

derinleştiren pratiklerle kazandırmaktadır. En nihayet, sevinç-hüzün, genişlik-darlık

zamanlarında birbirlerine güvenip sahip çıkmayı telkinle bu bağ iyice

pekiştirilmektedir.

Aslında ilahi dinlerin vazettiği kanunların özünde, insanların dünya hayatını

birlikte ve huzurla yaşamaları gaye edinilmiştir. Yasaklarında sosyal bağları koparan,

emirlerindeyse insanları birbirine yaklaştıran ve sevdiren bir unsur bulunmaktadır.

Zaten İslam, mutlak hakikat olan Allah’ın ve diğer varlıkların haklarının tanziminden

ibarettir.

Yüce Allah, ilahi hakikatlerini hak elçileri vasıtasıyla hak üzere indirmiş53 ve bu

gerçeği, gençler üzerinden de örneklerle göstermiştir. Genç İbrâhîm, batıla

tutunanların çok olmasının onu hakka dönüştürmeyeceği fikriyle kavmin batıl ilâhları

45 Kehf, 18/77. 46 Duhâ, 93/9; İzzet Derveze, et-Tefsîrü’l-Hadîs, Terc. Mustafa Altınkaya, (İstanbul: Ekin Yaynl, 1997), I/164. 47 ‚Müminler canlı bedenin parçaları gibidir. Bir organ hastalansa diğerleri ateş ve uykusuzlukla ona

yardıma koşarlar‛ Buhari, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66. 48 Âl-i İmrân, 3/110; Hucurât, 49/9-10; Saff, 61/4; Buhâri, Mezâlim, 3. 49 Ahmet Yaman, ‚Kur’an’da Yasamanın Arka Planı Olarak Ahlak‛, Konya’da Kur’an Günleri, IX. Kur’an

Sempozyumu Kur’an’da Ahlâkî Değerler, (Konya: 2007), s. 175. 50 Yûsuf, 12/11-18, 89-93; Hûd, 11/50. 51 Ankebût, 29/36. 52 Enfâl, 8/11, 63; Âl-i İmrân, 3/103. 53 Muhammed Fuâd Abdulbâki, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ân, ‚Hakk‛, (İstanbul: Dâru’d-Da’ve,

1986), s. 208 vd.


hak görmesinin yanlışlığını, putlarını kırarak göstermiştir.54 Hz. İsmâîl de Hakk’a

teslimiyeti, imanındaki sadakatinin canıyla ölçüldüğü imtihanda ve Ka’be’nin

inşasından sonra yaptığı duadaki ihlâsla yansıtmıştır.55

Hz. Yûsuf, baba ocağında kazandığı hak şuurunu, başkasının hakkını çiğnemesi

halinde zalim olacağını bildiren sözüyle56 Mısır’da da göstermiştir. O’nun hakka rızası,

kötülükten korunmakla ödüllendirilmiştir. Köle Yûsuf, iffetsizlik iftirasını reddetmiş

ve hakkını aramıştır. Mazlum olarak yıllarca kaldığı zindanda Kralın davetini

aldığında, haklılığının kamuoyunda duyurulması şartıyla kabul etmiş, 57 fütüvvet

ruhunu Azîz’in evinde, zindanda ve vezirlik makamında daima korumuştur.

Hz. Mûsâ’nın, Firavunun zulmü altındaki kendi kavminden bir ferdi koruması,

sonradan fesatçı olduğunu anlayınca ona cephe alması ve kazayla işlediği cinayetin affı

için Allah’a yalvarması58 hakşinaslığın ifadesidir. O, Medyen’e vardığında haksızlığa

uğrayan iki kızın hakkını savunmakla fiilen, babalarına gerçeği anlatmakla kavlen

hakka sahip çıkmış ve evlendiği kızın mehir hakkını on yıllık hizmetiyle ödemiştir.59

Hz. Îsâ da hakikat bilgisine, daha çocukluğunda ulaştırılmıştır.60

Hâbil, kardeşinin öldürme tehdidi karşısında, nefsi müdafaa hakkını Allah’a

bırakarak aslında kendini savunmuştur.61 Zira kardeş katili olmakla yüz yüze gelebilir,

dünya ve ebedi hayatını perişan edebilirdi. Mûsâ (a.s.), kavmini kurtarmaya

geldiğinde, kavmin gençlerinden çok azı hakka uymuş, diğerleri için çölde kuşak

yenilenmesi62 gerekmiştir.

Hz. Lokmân oğlundan, hakkı söylemekten asla çekinmemesini istemiştir.63

Ashâbı Kehf ise her durumda hakkı azimle savunmuşlar ve bunun meyvesini üç asır

sonra halkın Hakk’a inanmasıyla64 almışlardır. Asr-ı saadet gençliği de hak davaya

aynı duyarlılıkla sarılmış ve hakka dayalı toplumu inşada yardımcı olmuşlardır.

54 En’âm, 6/74; Enbiyâ, 21/53-64. 55 Sâffât, 37/102-103; Bakara, 2/128-130; Buhârî, Enbiya, 8. 56 Yûsuf, 12/23. 57 Yûsuf, 12/25, 36, 50-52; Taberî, Câmiu’l-Beyân, XVI/98; Muhammed b. Cerir et-Taberî, Kasasu’l-Enbiya,

Tahk, Cemal Bedran, (Kâhire: ed-Daru’l-Mısrıyyetü’l-Lübnaniyye, 1. Baskı, 1414), s. 227. 58 Kasas, 28/15-18. 59 Kasas, 28/24-25, 29. 60 Meryem, 19/30; Mâide, 5/110; Taberî, Kasas, s. 276. 61 Mâide, 5/28-29. 62 Yûnus, 10/83; Buhârî, İman 36; Taberî, Câmiu’l-Beyân, XIII/306, XV/164-165; Râzî, Mefâtîh, XII/447. 63 Lokmân, 31/17. 64Kehf, 18/10-18, 20, 21; Ankebût, 29/8; Râzî, Mefâtîh, XV/135, Râzî, Tefsîru’l-Kebîr, XII/28; Ebu’l-Fida İsmâîl

İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 2. Baskı, T. Y. ), IV/398; İzzet Derveze, et-

Tefsîru’l-Hadîs, Mütc. Mustafa Altınkaya, (İstanbul: Ekin Yayınları, 1997), IV/322; Misal için bkz., Seyfullah

Kara, Peygamber Döneminde Gençlik, (İstanbul: Ağaç Yayınları, 2003), s. 63-8.

498

İlhami GÜNAY

Kur’ân’da kadınlar da hakka teslimiyette erkekler zımnında ve özelde

zikredilmişlerdir. Genç kız/kadın özelinde ilk akla gelen, Cenab-ı Hakk’ın emrine

uyarak birlikte hicret eden ve kundaktaki oğluyla çölde yaşamaya razı olan Hz.

İbrâhîm’in hanımları Sâre ve Hâcer’dir.65 Hz. Lût’un kızları, hak davasında babalarını

desteklemişler, 66 Hz. Mûsâ’nın annesi de Allah’ın, çocuğunu nehre bırakması emrine

hakkıyla uymuştur.67 Hz. Şuayb’in iki kızının sade ve dikkatli konuşması, 68 kendilerini

daima Hakk’ın gözetimi altında hissettikleri izlenimi vermektedir.

Hz. Meryem’in; imandaki sıdkı, ibadet ve ahlaktaki takva seviyesi69 ona, dünya

kadınlarının en seçkini olma hakkı kazandırmış olmalıdır. Bu kişiliğin dışa sızan en

belirgin vasfı, kendisine tenhada yakışıklı genç suretinde gelen meleğe, Allah’tan

korkmasını ve namuslu yaşam hakkına dokunmamasını istemesidir.70 Esma bn. Ebi

Bekr (r.ah.) [v.73/692] da müşriklerle alakayı kesmeyi emreden Hak emrine71 uyarak

henüz müşrike olan anasını ve onun hediyesini kabul etmemiş, sonra ayetin izin

vermesiyle anasının haklarına riayet etmiştir.72

Âdemoğlu fıtraten iyiye meyilliyse de bazen sosyal bağları koparan kötü arzu

ve eğilimlerin etkisinde kalabilmekte, vicdani safiyeti bozulabilmektedir. Kur’ân-ı

Kerim’de yer alan gençler arasında az da olsa bunun misalleri mevcuttur. Hz. Mûsâ,

dindaşını koruma gayretiyle Kıptî’nin hayat hakkını çiğnemiş, 73 Hz. Nûh’un oğlu,

babasının hak sözünü dinlememiştir.74 Lût (a.s.)’ın kavminin azgınları, fıtratı ve

Hakk’ın ahlaki kanunlarını çiğnemişlerdir.75 Ağabeylerinin Hz. Yûsuf'un kardeşlik

haklarına saygı göstermemeleri aileyi parçalamıştır.76 Kur’ân’da müphem bir gencin

batılda direnmesi ise77 ailesini huzursuzluğa itmiştir.

Özetle, Allah’a ve kanunlarına teslim olan bu müminlerin hak bilinci, inançları

doğrultusunda şekillenmiş, 78 Hak yolda canlarını ve sevdiklerini fedaya hazır halde

65 Bkz. Ahzâb, 33/35; İbrâhim, 14/37. 66 Zâriyât, 51/35-36. 67 Kasas, 28/7. 68 Kasas, 28/23-27; Geniş bilgi için bkz. Kutub, fi Zılâl, IV/2686; Ahmed Muhammed Şarkâvî, el-Mer’e fî

Kasasi’l-Kur’ân, (Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1421), I/221. 69 Âl-i İmrân, 3/42, 43; Mâide, 5/75. 70 Meryem, 19/18; Buhârî, Menakıbu'l-Ensar 20; Râzî, Tefsîru’l-Kebîr, VI/282; Muhammed b. Muhammed

lmadi Ebû’s-Suûd, İrşadü’l-Aklî’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kur’âni’l-Kerîm, (Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, T.

Y. ), V/260; Ebi’l-Fida İsmâîl b. İbn Kesir, Kasasu’l-Enbiyâ, Tahk., Abdulkadir Ahmet Ata, (Beyrut: el-

Mektebetü’l-İslamiyye, 2. Baskı 1982), II/370. 71 Mümtehıne, 60/1-2, 8. 72 Buhârî, Edeb 8; İbn Kesir, Tefsîru’l-Kur’ân, IV/373; Suyûtî, Lübâb, s. 210. 73 Kasas, 28/15; Oysa Allah’ın ölçüsü kavmiyet değil, adalettir Mâide, 5/8. 74 Hûd, 11/43, 44, 80. 75 Hûd, 11/80. 76 Yûsuf, 12/12-19; Kutub, fî Zılâl, IV/1878; Tekvin, 19/3-6; Zâhiye Râgıb Dücânî, Yûsufu fi’l-Kur’âni’l-Kerim

ve’t-Tevrât, (Beyrut: Dâru’t-Takrîb, 1415), s. 42. 77 Ahkâf, 46/17; Bu gencin kimliği hk bkz. Şeyh Halid Abdurrahman Akk, Teshilü’l-Vüsul ila Ma’rifeti

Esbabi’n-Nüzul, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1. Baskı, 1419), s. 310. 78 Furkân, 25/43; Câsiye, 45/23;.


yürümüşlerdir. Her konumda hakkı söylemekten çekinmemişler, ancak insan olmanın

getirdiği hatalar sebebiyle hak ihlalleri79 de olagelmiştir. Hak şuuruna eremediği için

iyilikte yardımlaşamayan fert ve topluluklar ise sosyal dengeyi bozarak aile ve

toplumlarına acı ve felaketler yaşatmışlardır.

c.Yardımlaşma ve Dayanışma

Müslüman, bir bakıma hayatını başkalarının iyiliğine adamış kimsedir. Sosyal

çevresinde yaşananlar, müspet veya menfi etki bırakması yönüyle onu ilgilendirmekte,

nefsini ıslahtan sonra başkalarına iyiliği emredip-kötülükten sakındırması dini bir

vazife halini almaktadır.80 İnsanın tabiatı telkinlere muhtaçtır. Müspet davranışların

takdir görmesi, faili için daha fazlasını yapmaya teşvikte; olumsuzluklardan

sakındırmak ise marufa yakınlaşmakta önemli unsurlardır. Zaten huzurlu bir çevre, bu

maddi-manevi yardımlaşmayla kurulmaktadır.

Yardımseverlik, layık olanlara yardım etmek ve imkânları onlarla paylaşmaktır.

İyilik ise gerekli olmadığı halde bazı şeyleri vermektir.81 Bu sosyal duygu, çocuklukta

özellikle sevilme isteğinin karşılanmasına mukabil verdiği gülücüklerinde görülmekte

gibidir. Sosyal duygu, çevrenin genişlemesine paralel olarak çeşitlenmekte,

derinleşmekte ve gençler, adaleti tesis için sosyal-siyasi dernek, parti vb. teşkilatları

kurmakta veya onlara katılmaktadırlar. Peygamberlerin, risâlet öncesi hayatlarında da

farklı mizaçtaki insanları birbirine kenetleyerek tevhit toplumunu inşa etmeye

çalıştıkları görülmektedir.

Hz. İbrâhîm’in babasını ve toplumunu İslam’a çağırmasının Kur’ân’da sık yer

alması, yardımlaşmaya inanç konusuyla ve aileden başlayarak topluma yaymak

gerektiğini hatırlatmaktadır. Hz. İbrâhîm, halkın huzurunda sorgulanmaya zemin

hazırlayıp, mantıki delilleriyle halkı ikna ederek82 manevî yardımda bulunmakla,

bazılarının iman etmesini sağlamıştır. Bu müminlerle Şam’a hicret ederken bile,

hicretinin sebebini düşündürtmekle hem terk ettiği halkına ve hem de gittiği topluma

manevi yardımda bulunmuştur. Hz. İbrâhîm ve İsmâîl Ka’be’yi, Allah’a muhabbet ve

itaatin gereği yanında, halkın tevhit inancında toplanmaları için inşa etmişlerdir.83

Özellikle ayetin Hz. İsmail hakkındaki “Babasıyla beraber yürüyerek gezmesi...” ve

79Âl-i İmrân, 3/152-153; Nisâ, 4/64-65; Ahzâb, 33/53; Hucurât, 49/2-3; Mümtehine, 60/1; Cum’a, 62/11. 80 Tevbe, 9/71; Âl-i İmrân, 3/110, 114; Enbiyâ, 21/41; Abdullah Nasıh Ulvan, eş-Şebabü’l-Müslim fi

Müvaceheti’t-Tehaddiyât, (Dimeşk: Daru’l-Kalem, 3. Baskı, 1994), s. 304. 81 İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, Terc., Abdulkadir Şener v. dğr, (Ankara: Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları, 1983), s. 28. 82 Enbiyâ, 21/52, 58-67. 83 Bkz. Sâffât, 37/85, 90-97, 101-102; En’âm, 6/68-70, 74; Tevbe, 9/114; Meryem, 19/42-48; Zuhruf, 43/26;

Mümtehine, 60/4; Şuarâ, 26/214;Ebû Davud, Sünnet 3, (4599); Taberî, Câmiu’l-Beyân, XVII/45, XVI/191;

Hâkim, el-Müstedrek, II/552; Ali, Ehâdîsu’s-Sahîha, s. 75; Hasan el-Bâş, el-Kur’ân ve’t-Tevrât Eyne Yettefikan ve

Eyne Yefterikan, (Daru Kuteybe, 2000), I/140-141.

500

İlhami GÜNAY

“Beytullâh’ı birlikte inşâ etmeleri…” cümleleri, sosyalleştirmenin pratiğinin, görerek,

yetişkinleri taklitle ve rehberlikle olduğunu bildirmektedir.

Hz. Yûsuf’un gayri ahlâkî teklifi reddetmesi, 84 sadece kendi iffetini değil,

Azîz’in şerefini korumaya yönelik yardımıdır. Zindandakilerin Hz. Yûsuf’a ‚Muhsin‛85

hitabında bulunmaları onun, mahkûmlara dini rehberlik, sağlık, teselli vermek vb. her

türlü maddi-manevî yardım yaptığını göstermektedir. O’nun cemiyetine en büyük

yardımı, kralın karmaşık rüyasını tabir ettikten sonraki tarım tavsiyesidir. Ayetlerin

akışından, 86 gençliğinin sonlarında yaşanan bu olayla ilgilenmiş ve kanaatimizce

hapishaneden kurtulunca hazinenin idaresini, kötü yönetimin halkı mağdur

edebileceği endişesinden dolayı istemiştir.

Hz. Mûsâ’nın, zulmüyle meşhur Firavunun sarayında delikanlıyken hakkı

söylemeye başlaması, 87 Medyen’e sığındıktan sonra yaşlı zatın kızlarının hayvanlarını

sulayıvermesi, 88 saray içinde ve dışında yardımseverliğini göstermektedir. Ayrıca

eksikleri gerekçesiyle kardeşi Harun’u risalet işlerinde yardımcı seçtirmesi, 89 kişisel ve

toplumsal alanda yardımlaşmaya yetişkinliğinde de önem verdiğini göstermektedir.

Önemli işlerde, umulmayacak kimselerle bile yardımlaşmanın gerekliliği, baba-oğul

Dâvûd-Süleymân (a.s.) örneğinde verilmiştir.90 Hz. Yahyâ hakkında beyan edilen ilim,

hikmet ve merhamet, 91 başkalarına yardım edenlerin sahip olması gereken vasıflarına

işaret etmekte gibidir.

Hz. Lokmân ise oğluna, Allah-kul ilişkilerini düzenledikten sonra aile içi ve

dışında hayatın gerçekleri karşısında alması gereken tavrı objektif olarak öğretmekle,

manevi yardımın ölçüsünü vermektedir. Oğluna, toplumda geçerli ahlâkî değerleri

başkasına tavsiye etmekle sorumlu olduğunu, bu faaliyeti yaparken bazı tepkilerle

karşılaşabileceğini; fakat sosyal dirlik için buna katlanması gerektiğini bildirmektedir.92

Hz. Muhammed’in çocukken kervanla Filistin’e gitmesi ve delikanlılık

döneminde amcasının dükkânında ona yardım etmesi;93 çevre ve insan karakterlerini

tanıma, onlarla kaynaşma ve dayanışmayı yaşaması açısından önemlidir. Yine O’nun,

mağdurları koruyan Hılfu’l-Fudûl Cemiyeti’ne katılması ve Haceru’l-Esved’i yerine

84 Yûsuf, 12/23-26, 33. 85 Yûsuf, 12/36; Muhammed Murteza el-Huseyni ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, Tahk. Ali Hilâlî, (Kuveyt: I. Baskı,

2001), XXXIV/421-422. 86 Yûsuf, 12/36-49, 55; Ahmed b. Mahmud en-Nesefî, Tefsîru’n-Nesefî, (İstanbul: Dâru Kahramân, 1984),

II/221; Isfehânî, Müfredât, s. 170-171; Tekvin, 39/23. 87 Taberî, Kasas, s. 270; Râzî, Tefsîru’l-Kebîr, XVII/489. 88 Kasas, 28/14-19, 23-29. 89 Tâ-Hâ, 20/27-29; Bkz. Şuarâ, 26/14. 90 Enbiyâ, 21/78, 79; Bkz. Sebe’, 34/10; Sâd, 38/19; Imâd, Kasasu’l-Kur’ân, s. 270; Zâhiye Dücani, Ahsenü’l-

Kasasi Beyne İ’câzi’l-Kur’ân ve Tahrifi’t-Tevrât, Beyrut:Daru’t-Takrib, 1. Baskı, 1993, s. 120. 91 Meryem, 19/12-14. 92 Lokman, 31/15-19. 93 İbn Sa’d, oniki yaşında olduğunu söylemektedir. Muhammed b. Munis İbn Sa’d, Kitabu’t-Tabakati’l-

Kübra, Tahk. , Ali Muhammed Ömer, (Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1421), I/99; Muhammed Hamidullah,

Rasûlullah Muhammed, Mütc. Salih Tuğ, (İstanbul: İrfan, 1973), s. 26.


koymaktan kaynaklanan toplumsal ihtilafı çözmesi94 yardımseverliğinin delilidir.

Mabede ilk girenin Hz. Muhammed olmasından, sık sık Ka’be’ye uğradığı ve

tamirinde bilfiil çalıştığı sonucuna da ulaşılmaktadır.

Babalarıyla birlikte veya münferit hayatlarına yer verilen bu gençler,

diğerkâmlık ve yardımlaşma gibi toplumsal olaylar konusunda staj görmekte

gibidirler. Çünkü onlar ileride, bu tecrübeleri ve vahyin yönlendirmesiyle ideal

toplumun mimarı olacaklardır. Sanki onlara, olumsuzlukların giderilmesinde; şikâyet

ve sızlanmanın yetmeyeceği, bilakis yakın ve uzak çevrenin desteğiyle şartları

düzeltmek için gayret etmek gerektiği yaşayarak öğretilmektedir. Ayrıca, emsalleriyle

ve büyükleriyle ilişkilerinde onlara yardımcı olmanın, 95 meşru çizgide kalmalarının en

emin yolu olduğu gösterilmektedir.

Kur’ân’da kadın ve erkeğin birbirine iyilik ve takvada yardım etmesi de

örneklendirilmiştir. Hz. İbrâhîm’in ilk eşi Hz Sâre, gençliğinde yaşadığı pek çok

sıkıntıya katlanarak, Hz. Hâcer ise çölün mahrumiyetine sabrederek kocasının işini

kolaylaştırmışlardır. Hz. Hâcer ayrıca, çöldeki Zemzem kuyusunu Cürhüm kabilesine

kullandırmak ve orayı yurt tutmalarına izin vermekle maddi, Müslüman olmalarına

zemin hazırlamakla da manevi yardımda bulunmuştur. Cürhüm kabilesinin Hz.

İsmail’e kız vermesi, bu iyiliklerine bir vefa olmalıdır.96 Hz. Lût’un kızları ise dinin

evlilik hükümlerini üzerlerinde uygulaması isteğini reddetmemekle babalarına

yardımcı olmuşlardır.97

Hz. Mûsâ’nın ablası canını tehlikeye atarak, anasına dönmesini sağlamakla hem

kardeşi ve anasına, hem de uzun vadede kavmine büyük yardımda bulunmuştur.98

Şuayb (a.s.)’ın iki kızı, koyun güderek ailesine ve iyiliğine mukabil evlerinde

ağırlayarak Hz. Mûsâ’ya yardım etmişlerdir. Ayrıca Hz. Mûsâ’yı kuyunun başından

çağıran kızın99 babasına, onu işçi tutması teklifinde rahatlıkla bulunabilmesi, aile

fertlerinin dayanışmasını ve güvenini de yansıtmaktadır.

Hz. Meryem; mabedin temizlenmesi ve ısıtılması gibi hizmetlerle müminlere

emeğiyle ve toplumun selameti için (mutekif gibi) duasıyla, 100 Zeyneb bn Cahş (r.ah.)

94 İbn Hişam, Sira, s. 201, 209-214; Imâd, Kasasu’l-Kur’ân, s. 310; M. Asım Köksal, İslam Tarihi, (Ankara:

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 1990), II/206. 95 Konuyla alakalı bir anketin sonucu için bkz. Mehmet Emin Ay, ‚İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin

Öğretim Elemanlarından Beklentileri‛, Gençlik Dönemi ve Eğitimi, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000), s. 91-92. 96 Mâide, 5/2; Hûd, 11/72; İbrâhim, 14/37; Hicr, 15/71; Buhârî, Enbiya, 8; Taberî, Kasas, 141, 190-191, 200,

269; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ân, III/328; Ömer Faruk Harman, ‚İbrahim‛, (DİA, 2000), XXI/266 vd. 97 Hûd, 11/78, 81. 98 Kasas, 28/7, 11, 12; Taberî, Kasas, s. 278. 99 Kasas, 28/23-24. 100 Taberî, Kasas, s. 391.

502

İlhami GÜNAY

da ifk101 soruşturmasında kuması Hz. Aişe’yi tezkiye ederek yardımda

bulunmuşlardır. Hülasa bu genç kız ve kadınlar; ailede eşleriyle, kardeşleriyle,

babalarıyla ve kumalarıyla iyilikte yardımlaştıkları gibi, cemiyetle alakalı konularda da

onlara destek olmuşlardır.

Gencin coşkusu da, sosyalleşmesinin en itici gücüdür. Nitekim İslam’ın ilk

yüzyıllarında Hz. İbrahim ve Ali (r.a.)’dan ilham alarak kurulan ‚fütüvvet-

fityân/gençlik birlikleri‛, 102 gençlerin grup/çete oluşturma ihtiyaçlarından kuvvet alıp

gelişen erdem kurumlarıdır. Bu kurumun en önemli prensibi, hayırda yardımlaşma ve

sosyal dayanışmadır. Sabır, samimiyet, cömertlik, yiğitlik, sözde durmaktır. Allah’tan

başkasına kul olmamaktır. Sürekli gelişme ve kendini yenileme, tevazu, geçimli olma,

hürmet, merhamet, dürüstlük ve iyi kalpliliktir.103

Ferdi sosyal çevreyle kaynaştırması ve ahlaken olgunlaştırması yönüyle, mali

ve bedenî ibadetler104 de yardımlaşma kapsamındadır. Zira ibadetler, imanı besleyen

salih amelin hayata yansımalarıdır. Bu da başkasına faydalı olmak veya en azından

zarar vermemek anlamında yardımlaşmaktır. Bu yüzden Hz. Lokmân oğluna asıl

hikmetin, Allah’a itaat ve salih amel olduğunu önem sırasıyla bildirmektedir.105 Hz.

Meryem, mabette ibadet için nezir edilmiş o da gereğini hakkıyla eda etmiştir.106

Ashâb-ı Kehf’in, iman-amel dengesini iyi kurarak kavmin çoğunun gelecekte iman

etmesine zemin hazırlamaları onlara yardımlarıdır.107

Kur’ân’da kötülükte yardımlaşan az sayıda grup ve fertler de yer almıştır. Hz.

Lût’un kavmi cinsel sapmayı yaygınlaştırmakta, 108 Hz. Yakûb’un insaflı oğlu da

kardeşlerinin hıyanetine ortak olmuşlardır.109 Yahudilerin, bazı peygamberleri

öldürmeleri olaylarından birisinde genç bir kız, annesiyle işbirliği yaparak, bir

peygamberin öldürülmesine yardımcı olmuştur.110 Hz. Peygamber, eşlerinin

101 Nûr, 24/11-21; 102 Fütüvvet ruhunun İslam medeniyetinde teşekküllünün dayanaklarından birisi: “Ey İman edenler! Benim

de düşmanım, sizin de düşmanınız olanları dost edinmeyin. Siz onlara sevgi gösteriyorsunuz. Hâlbuki onlar size

gelen hakkı inkâr ettiler…” (Mümtehıne, 60/1) ayetinin inmesine sebep olan casusluk olayıdır. Rasûlullah (s.

a. v.), akrabalık bağından dolayı Mekkeli müşrikler lehine casusluk yapan Hatib b. Beltea (r.a.)’ın aracısı

kadının yakalanması için gönderdiği devriyeyi Ali b. Ebi Talib, Zübeyr ve Mikdat (r.a.)’dan oluşan

gençlerden seçmiştir. Buhârî, Tefsir, Mümtahıne, 1.

103 Fatih dâhil ilk Osmanlı sultanları ve vezirlerinin birçoğu da ahî önderleriydi. Ahmed Tabakoğlu,

‚Tarihi ve Kültürel Açılardan Gençlik Meseleleri‛, İSAV Gençlerin Ruhî ve Manevî Problemleri, (İstanbul:

1987), s. 61. 104 Misal olarak bkz. Bakara, 2/183; A’râf, 7/59; Tâ-Hâ, 20/132. 105 Lokmân, 31/12, 14. 106 Âl-i İmrân, 3/35, 37. 107 Kehf, 18/13-14; Taberî, Kasas, s. 391; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ân, I/367; Kutub, fî Zılâl, IV/1991; Luka, II/22-

23; Levililer, 12; Ahmet Özel, ‚Adak‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1987, I/338; Mustafa

Sinanoğlu, ‚İbadet‛, (DİA, 1999), XIX/233; H. Mahmut Çamdibi, Din Eğitiminin Temel Meseleleri, (İstanbul:

İlahiyat Fakültesi Vakfı, İFAV 1994), s. 95-96. 108 Ankebût, 29/29, 34. 109 Yûsuf, 12/10. 110 Bakara, 2/87, 91; Âl-i İmrân, 3/112, 183.


olumsuzlukta dayanışmaları sebebiyle bazı helalleri kendisine haram kılarak111

Allah’ın itabına maruz kalmıştır.

Önemli konularda ortak akılla en doğruyu bulma çabası ve fikri yardımlaşma

olan şura, sosyal grupların birbirine kenetlenmesini ve isabetli kararlarla büyüyüp

güçlenmesini sağlayan unsurlardan birisidir. Zira danışmak; ihtilafı azaltmakta, ortak

akılla problem çözmekte, çözemediği takdirde doğacak zararı gidermekte grup

üyelerini ortak kılmaktadır. Bu sebeple Yüce Allah, Müslümanları Mekke döneminden

itibaren farklı konularda istişareye alıştırmış ve kıssalarda da bunun somut misalini112

vermiştir.

Hz. İbrahim, Allah’ın emrini oğlu İsmail’e istişare üslubuyla bildirmiştir.113

Dâvûd (a.s.) delikanlılık dönemindeki oğlu Süleymân’la idari işlerinde istişare etmiş,

çözümü karışık adli bir konuda oğlunun, sosyal olaylara vukufiyetini gösteren isabetli

fikriyle hükmetmiştir.114 Bu davranış; ailede, toplum içinde ve yetişkinler arasında

bulunmanın sosyalleşmeyi kolaylaştırdığını ve yetişkinlerin kendi yerlerine ehil nesil

hazırlamalarını ifade etmektedir. Olumsuz bir konuda bile olsa, Hz. Yusuf’u ortadan

kaldırmak isteyen kardeşleri, istişareleri sonucunda bunu başarmışlardır.115 Hz. Musa

ve Peygamberimizi öldürmek için yapılan istişarenin başarılı olamamasına Allah’ın

müdahalesi116 söz konusudur.

Aldıkları ciddi kararı ustalıkla uygulayan Ashâb-ı Kehf ve Hz. Yûsuf’un

suikastçı kardeşleri, 117 gençlerin sosyalleşmesini sağlayan, kendi cins ve akranları

arasında oluşturdukları ‚çete‛ gruplarını ve burada üstlendikleri rollerini akla

getirmektedir. Birinci grup hakkın temsilcisiyken, ikincisi şer çetesidir. Çete bağlantısı

net olmamakla birlikte olumsuz sosyalleşmenin başka bir örneği de Nûh (a.s.)’ın

inkârcı oğludur.118

d.Güzel Örneklik ve Çevreyle İyi İlişki Kurmak

Kur’ân-ı Kerim, fikir ve davranış kalıplarıyla emsal oluşturarak bazı grup ve

kişileri iyiliği yayma maksadıyla örnek olarak sunmaktadır. Gençler özelinde Hz.

İbrâhîm ve ona uyan müminler, sağlam inançları, tevekkülleri ve inkârcılarla

111 Tahrim, 66/1; Buhârî, Talâk 8; Müslim, Talâk 20; Ebû’l-A’la Mevdudi, Tefhimu’l-Kur’ân, (İstanbul: İnsan

yayınevi, 1996), V/393-394 Ulvan, Şebab, s. 85-100; Sâbûnî, Nübüvve, s. 334-335. 112 Şûra, 42/38; Âl-i İmrân, 3/159; Bakara, 2/233; Neml, 27/32-44. 113 Sâffât, 37/102. 114 Enbiyâ, 21/78-79; Saîd Havva, el-Esas fi’t-Tefsir, Mütc. M. Beşir Eryarsoy, (İstanbul: Şamil, 1991), IX/219;

Muhammed Seyyid Vekil, Nazâratun fi Ahseni’l-Kasas, (Dimeşk: Darü’l-Kalem, 1415/1994), II/221. 115 Yûsuf, 12/9-18. 116 Kasas, 28/14; Enfâl, 8/30; Mâide, 5/67. 117 Yûsuf, 12/8-18; Kehf, 18/13-16; Tahrîm, 66/10; Imâd, Kasasu’l-Kur’ân, s. 477. 118 Hûd, 11/42.

504

İlhami GÜNAY

aralarında mesafe koymaları sebebiyle örnek gösterilmişlerdir.119 Hz. Yûsuf; şehvet,

yönetim, beşeri duygu ve infiallerin sınavından başarıyla çıkmakla çağdaşı ve gelecek

nesillere örnek olmuştur.120 Hz. Mûsâ, mazlumu himayesi, zulme direnmesi ve

beklentisiz iyilik yapmasıyla121 örnektir.

Kur’ân’da örnek olarak sunulan İmran ailesinin hanımefendisi, mabede adadığı

Hz. Meryem’i, örnekliğine yaraşan terbiye ortamında toplumun siyasî lideri Zekeriyâ

(a.s.)’ın himayesine vermiştir. Hz. Meryem de oğlu Hz. Îsâ’yı aynı idealle hayata

hazırlamıştır. Değerlerini yitirmiş bir toplumda özenle yetiştirilen Hz. Yahyâ ve Îsâ,

taşıdıkları yüce ahlakla örnek gösterilmiştir.122 Hz. Yahya’nın isminin Allah tarafından

konulması, güven telkinine ve sosyalleştirme hedefine matuf görünmektedir. Bu amaç,

seyyid/önder, hasûr/iffetli ve sâlih vasıflarıyla123 daha da belirginleşmektedir.

Hz. Lokmân oğluna nasihatinde, örnek kişiliğin ölçülerinin zillete ve kibre

düşmemek, takvalı yaşantısıyla toplumun ıslahı için daima çalışmak olduğunu

bildirmektedir.124 Ashab-ı Kehf, inanan insanların toplumda nasıl davranması

gerektiğini; hakka dayalı maddi-manevi dayanışma, yardımlaşma, nezaket ve dikkatli

davranma125 örneklikleriyle göstermişlerdir.

Hz. Muhammed’in gençliğinde erdemliler cemiyetine üye olması ve ‚Emîn‛

unvanını kazanması numune şahsiyetinin delilleridir.126 Rasûlullah (s.a.v.); kendisiyle

konuşmadan önce sadaka verilmesi emrinde sadakanın miktarını tespitte yeğeni Hz.

Ali *v.40/661+ ile istişare etmiştir. Ümmeti ilgilendiren bu meselede, teklifine uygun

çıkan ilahi emri ilk uygulayan yine Hz. Ali olmuştur.127 Bu olay göstermektedir ki;

yetişkinlerin iyi davranışlarıyla örnek olmaları, gençlere yüksek duygular aşılamakta

ve onlara severek itaat etmeyi zevk haline getirmektedir. Bu melekenin kazanılması,

kuşaklar arası çatışmayı önlendiği gibi, delikanlıyı emsalleri için numune de

yapmaktadır.

119 Mümtehine, 60/4, 6. 120 Yûsuf, 12/23, 30-32, 37, 40, 46. 121 Kasas, 28/15, 18-19, 23-24; Meryem, 19/7, 12-15, 30-33; Nesai, Menakib 8169; Tirmizî, Menakıb 3793;

Râzî, Mefâtîh, XIII/221; İbn Kesir, Kasas, II/341; Fadlullah, Hıvar, s. 38; Ahmed Nevfel, Surat-ü Yûsuf,

(Daru’l-Kur’ân li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2. Baskı, Ürdün 1999), s. 35. 122 Âl-i İmrân, 3/33, 36, 39; Meryem, 19/5, 7; Tahrîm, 66/12; Dahhâk b Müzahim, Tefsiru’d-Dahhâk, (Kâhire:

Daru’s-Selam, 1999), I/244; Ernest Renan, Îsâ’nın Hayatı, Terc, Ziya İshan, (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı,

II. Basım, 1964), s. 23-28; Şarkâvî, el-Mer’e, II/610; Salih Akdemir, Hıristiyan Kaynaklara ve Kur’ân-ı Kerîm-ı

Kerim’e Göre Hz. Îsâ, (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992), s. 83. 123 Âl-i İmrân, 3/39. 124 Lokman, 31/16-17. 125 Bkz. Kehf, 18/10-21. 126 Bkz. Kalem, 68/4; Yûnus, 10/16; Yûsuf, 12/3; Şûrâ, 42/65; Necm, 53/2; İnşirâh, 94/7; Râzî, Tefsîru’l-Kebîr,

XXIII/216; Ali Mütteki b. Hüsamüddin Alaüddin el-Hindi, Kenzü’l-Ummal fi Süneni’l-Akval ve’l-Efal,

(Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405), XI/454-32135; Gençlerin güzel örneğe duydukları ilgi ve ihtiyaç hk.

bkz. Mehmet Emin Ay, ‚İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Öğretim Elemanlarından Beklentileri‛, Gençlik

Dönemi ve Eğitimi, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000), s. 76-79. 127 Mücâdele, 58/12.


İyi insanların iyilerle, kötülerin de benzerleriyle çevre oluşturacaklarını, Hz.

Âişe’yi iftiradan aklayan ayet128 anlatmaktadır. Ayetin koyduğu kurala göre, genç Âişe,

‚Tâhir‛ (s.a.v.) ile birlikte yaşamaktaysa elbette o da ‚Tâhire ve Müberrâ‛dır. İnsanın

yaşadığı çevrenin inanç, fikir ve davranışlarına etkisi yüzünden Allah, Rasûlüne

zalimlerle oturmamasını, müminlerin de kâfirlerle hemhal olmamalarını tembih

etmektedir.129

Hülasa insanın iyi örneklere meftun fıtratı, çocuğun ebeveynini hayranlıkla

örnek alarak taklit etmesinde tezahür etmektedir. Çocuklar ve gençler, yetişkinlerin

nasihatinden ziyade yaşayarak örnek olmalarını beklemekte, emsal münasebetler

yaygınlaştığı ölçüde sosyal çevreleri de güzelleşmektedir. Kur’ân bunu, insanların en

seçkini peygamberlerin ve salihlerin muhabbetli ve samimi tutum ve davranışlarını

emsal olarak sunmakla gerçekleştirmek istemektedir:

Allâh’a ve eşi Hz. İbrâhîm’e sevgi-saygısı hasebiyle dayanılmaz

mahrumiyetlere katlanan Hz. Hâcer, muhabbet ve vefanın aşılmaz misalini

vermektedir. Hz. İsmâîl yiğitlik ve gençlik çağına girdiğinde, sevimliliği ve komşuları

Cürhümîlerle kaynaşması cihetiyle kendilerinden bir kızla130 evlendirilmiştir.

Mekke’nin harem seçilmesinde, İbrâhîm (a.s.)’ın ‚Rahman’ın dostu‛ oluşu kadar,

muhtemelen Hz. Hâcer’in ona olan sadakati, sevgisi ve ailesine muhabbetinin tesiri

vardır ve bunun akisleri, hac menasikinde görülmektedir.

Hz. Yûsuf’un gençlik devresinde Azîz’in yüksek bürokratların gelip gittiği

evinde uzun süre kalabilmesi bile, iyi münasebetler kurabildiğini göstermektedir. Aksi

olsaydı, Azîz, ucuz-pahalı demez onu evinden uzaklaştırırdı. İyilik timsali Hz. Yûsuf,

zindan arkadaşlarını tevhide, sevgisini ve örnekliğini kullanarak çağırmıştır. Zira

değiştirilmesi en zor olan inanç konularında muhatabın ikna edilmesi bu iki hususla

mümkündür. O’nun; Kral’ın lisanıyla tercümansız ve seviyeli konuşması, şahsına

sempati duyulmasını sağlayan kültürel bir köprü olmuştur. Hülasa Hz. Yûsuf bu

müspet yönleriyle, evlatlık/köle alan aileye, mahkûmlara, devlet erkânına ve halka

kendisini sevdirmiş131 ve kölelikten vezirliğe yükselmiştir. Toplumun batıl inanç

taassubunu tamamen yıkamamışsa bile, sevgi ve ihtiramına nail olmuştur.

128 Nûr, 24/26. 129 Bkz. Lokmân, 31/18, 19; Kehf, 18/19-20; En’âm, 6/68; Nisâ, 4/140; Suyûtî, Lübâb, s. 157; Merâğî, XV/132;

İyi ve kötü arkadaş ve çevrenin etkileşimi için bkz. Buhârî, Büyü 38; Zebaih 31; Sadi, Gülistan’dan naklen,

Aydın, Kur’ân’da İnsan Psikolojisi, s. 220; Yahyâ Kemal Beyatlı, ‚Ezansız Semtler‛, Azîz İstanbul, (İstanbul:

Fetih Cemiyeti, 3. Baskı, 1974), s. 121. 130 Buhârî, Enbiya, 8; Tevrât’ta Mısır’lı bir kadınla evlendirdiği zikredilir. Tekvin, Ishah, 21/21. 131 Yûsuf, 12/36-41, 54-55; Mümin, 40/34; Tirmizi/3115; Buhârî, Edebü’l-Müfred, 605; Ali, Ehâdîsu’s-Sahîha,

65, 89, 91; Taberî, Kasas, s. 232; İbn Kesir, Tefsîru’l-Kur’ân, IV/86; Merâğî, XIII/5.

506

İlhami GÜNAY

Mısır’ın uç mahallesinde doğduğu anlaşılan Hz. Mûsâ saraylı gibi Kıptî

kültürüyle, fakat öz-üvey anasının himayesinde muvahhit olarak büyütülmüştür.132

Hz. Mûsâ’nın kendisine bağlı bir grup oluşturması ve gençliğinde işlediği cinayetten

sonra verilen tutuklama kararını bir dostunun bildirmesi, sosyal çevresiyle iyi ilişki

kurduğunu göstermektedir. Sevimliliğin, iletişimin vesilelerinden olduğu, bebek

Mûsâ’nın, sıbyan katili Firavundan kurtulmasında133 görülmektedir. Bebeklikteki gayri

irâdî sevecenliğin ergenlikte devamı için, iradenin devreye sokulması gerektiği, bir

ahbabının134 ölümü göze alarak onu kurtarmasından anlaşılmaktadır.

Hz. Mûsâ’nın sosyalliğinin diğer göstergeleri; kavga edenleri ayırması,

Mısır’dan Medyen’e kaçabilmesi, yabancısı olduğu Medyen’de, iki kızla subaşında

kurduğu diyalog ve ardından eve davet edilmesi ve nihayet evin kızlarından birisiyle

evlenmesidir.135 Nutku daha güzel olan kardeşi Harun’u yardımcı istemesi; tebliğin

mükemmel icrası yanında, samimi ilişki kurma hedefine matuf görünmektedir. Hz.

Musa gençliğinde, Firavunun sarayında ve Medyen’de bilge kişiye çobanlık yaparken,

en üst sosyal tabakadan en alt tabakaya kadar toplumun fertlerini ve şartlarını

tanımıştır. Bu tecrübeyle kurduğu iyi ilişkilerin faydasını, geçmişte ve Mısır’a

döndükten sonra devletin zirvesinde korunmakla136 görmüştür.

Zekeriyya, Yahyâ ve İsâ (a.s.); iç ve dış tehdit altındaki tevhit inancını tebliğde

azami tedbir ve temkinle137 sürdürmüşlerdir. Davetlerinde; iman, ibadet ve ahlâk

odaklı davranmışlar ve kurdukları müspet münasebetler sayesinde pagan idarenin

zulmünü göğüsleyebilmişlerdir. Bilhassa Hz. Yahyâ’nın, geleceğinden endişe edilen

bir toplumun irşadı için gerekli meziyetler sadedinde; beşerî ilişkilerin seviyesini

artıran hikmeti, kalp yumuşaklığı, temizliği, takvası, ebeveyne saygısı, merhameti ve

sabrı gibi özellikleri138 sayılmaktadır. Bu vasıflar, aynı seviyeye ulaşamamış kimselerin

ruhlarını kendisine hayran kılan cazibe noktalarıdır, sosyal tutkaldır.

Hz. Muhammed’in son çocukluğunda çoban arkadaşları ve mal sahipleriyle

başlayan, amcasının dükkânında çalışırken esnafla, gençlik döneminde başkaları ve

kendi adına çıktığı ticaret kervanlarındaki139 arkadaşlarıyla devam eden müspet

ilişkileri onu, büyük sermayenin teslim edilebildiği ‚Emîn‛ yapmıştır.

Kur’ân’da, beşerî ilişkileri incelenmeye çalışılan gençlerin risaleti öncesinde;

aile ve toplumsal ilişkilerinde saygı, sevgi ve nezaket vasıflarında müşterek oldukları

gözlenmektedir. Sadece Hz. İbrâhîm’in işin başında güzel ilişki kurduğu ailesinin ve

132 Şuarâ, 26/18; Kasas, 28/12. 133 Bakara, 2/49; Tâ-Hâ, 20/39; Kasas, 28/9. 134 Kasas, 28/20-21; Mümin, 40/28; Taberî, Câmiu'l-Beyân, XXI/43. 135 Kasas, 28/16-29. 136 Tâ-Hâ, 20/25-31; Mümin, 40/28; Râzî, Tefsiru’l-Kebir, XIX/285-286. 137 Âl-i İmrân, 3/49; Renan, Îsâ, s. 113-114; Mahmut Topuz, İlahi Dinlerde Hicret, (İzmir: Çağlayan Yayınları,

1996), s. 88-89. 138 Meryem, 19/5, 12-14; İbn Kesir, Kasas, II/338-339. 139 Duhâ, 93/5; Merâğî, XXX/186; Cemal Tosun, ‚Öğretmen Olarak Hz. Muhammed‛, Hz. Muhammed ve

Gençlik, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995), s. 80.


devlet ricalinin, batıl inançta kalma ısrarları ve onu kendi saflarına çekme çabaları onu

saldırgan yaptığı görülmektedir. Yine bu kıssalar; dar ve geniş manada dostluk

kurmanın, fertleri inanç, iş, çile birliğiyle kaynaşmış bir toplum oluşturmakta şart

olduğunu göstermektedir.

e.Kötü Ahlâktan Korunmak

Kur’ân, indiği toplumun kabilelerden oluşan birliğini, tevhit inancına dayalı

toplum haline getirerek aynı asıldan çoğalan insanlığı, erdemlerle birbirine bağlamayı

hedeflemiş ve sosyal çözülmeye sebep olan fiilleri haram140 kılmıştır. Bu yüzden

çocukların; bencillik, haset, zulüm kibir vb yalnızlaştıran kötü ahlaktan korunması da

sosyalleşmeleri açısından önemlidir. Zira adalet, müsamaha, dayanışma ve infak gibi

erdemler fertleri birbirine samimiyetle bağlarken, zulüm, taassup, cimrilik, yalan gibi

kötü ahlak, kalbî bağlarını koparmaktadır. Zaten toplumun ömrünü tayin eden de;

fertlerinin itikadî, ahlaki, siyasi ve sosyal konularda141 güzel ahlakı veya ahlaksızlığı

tercih etmeleridir.

Hak ve görevini bilen kâmil ahlak sahipleri, taşıdığı erdemleri toplumuna

kazandırdığında, onu da aşarak bütün insanlığa ulaşmakta ve beşeriyetin vicdanı

haline gelerek değerini yüceltmektedir. Aksi durumlarda fert, önce yakın sosyal

çevresiyle ve bunun tabii neticesi olarak insanlık ailesinden kopuş ve ahlaki körelme

yaşayacaktır. Kur’ân’da bunun örneklerine az sayıdaki gençler özelinde de

rastlanmaktadır.

Kabil’in Hâbil’le cinayete varan hasedi ve hevasına uyarak kardeşini öldürmesi

ailenin huzurunu bozmuştur.142 Hz. Nûh’un büyük çabasına rağmen, inkârcı oğlunu

kurtuluş gemisine binmeye ikna edememesi onu derinden sarsmıştır.143 Hz. Sâre’nin

Hacer’i kıskanması, onun çölde sıkıntıyla yaşamasına zemin hazırlamıştır.144 Hz.

Lût’un kavminin cinsel yozlaşması, sonlarını hazırlamıştır.145 Oğullarının Hz.

Yakub’un kalbini kazanma rekabeti aileyi parçalamış ve yıllarca elem çektirmiştir.

Aziz’in hanımının ölçüsüz tutumlarıysa, ailenin şerefini lekelemiştir. 146 Hz. Musa’nın

gençliğinde kaza yoluyla işlediği cinayet, onu ailesi ve ülkesinden koparmıştır.147

140 Âl-i İmrân, 3/110, 114; Bkz. Sadık Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, (Konya: Hibaş Yayınları, 1984), s. 410-

411; Özcan Güngör, ‚Kur’an’da Sosyal Bütünleşme‛, Diyanet İlmi Dergi, cilt: XL, sayı: 3, (2004), s. 40 vd 141 Ra’d, 13/11; A’râf, 7/34; Câsiye, 45/28; İsrâ, 17/71; Geniş bilgi için bkz. Ejder Okumuş, Kur’ân’da

Toplumsal Çöküş, (İstanbul: İnsan Yayınları, 1995), s. 112 vd. ‚Kur'an'da Kolektif Sorumluluk‛, Diyanet İlmi

Dergi, cilt: XLII, sayı: 2, (2006), s. 8, 13; Muhsin Demirci, Kur’ân’da Toplumsal Düzen, (İstanbul: Ensar

Neşriyat, 2005), s. 415; Mustafa Özel, Kur’ân’da Sekine Kavramı, (İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2005), s. 241. 142 Mâide, 5/27-31. 143 Hûd, 11/42-46. 144 Bkz. İbrâhim, 14/37. 145 Hûd, 11/82. 146 Yûsuf, 12/3, 5, 9-14, 23-33. 147 Kasas, 28/15-23.

508

İlhami GÜNAY

Rasûlullah s.a.v.’in bazı eşlerinin sırrı ifşada ve hasette dayanışmaları, O’nu önce

huzursuzluğa, sonra da Allah’ın itabına148 maruz bırakmıştır.

Sonuç

Fıtraten medeni olan insanın medeniyet kurma vazifesi ailede başlamaktadır.

Kur’ân’da nazari planda çerçevesi mükemmel çizilen evliliklerle kurulan ailenin,

uygulamada aynı seviyede olmaması, daima ideale ulaşma çabasında olmak

gerektiğini düşündürtmektedir. Hz. İbrahim’in baba ocağında ön plana çıktığı üzere,

hangi inançta olursa olsun her ailenin, neslinin sosyal yönünü güçlendirme görevinin

farkında olduğu gözlemlenmektedir.

Aile fertlerinin uyumunun, gençlerin her konuda yakın-uzak çevresiyle sosyal

gelişimini başarılı kıldığı anlaşılmaktadır. Çocukla/gençle yakın ilgi ve birlikteliğin ve

amelî-fikri konularda istişarenin, onu sosyalleştirmekte en pratik yol olduğu

görülmektedir. Bu bağlamda kıssalardaki cevval gençlerin, yüksek tabakaya mensup

aile çocukları olmaları ve entelektüel ortamda yetişmeleri oldukça anlamlı

bulunmuştur.

Kur’ânî kıssalarda ortaya çıkan sosyal gelişim; fertlerin birbiriyle inanç, ibadet,

söz, fikir ve davranışlarında sağlıklı ve hakka dayalı iletişim kurabilmeleri şeklindedir.

Aile fertlerinin müşfik ve nezaketle davranmalarının ve kalbi bağlarını güçlendiren

inanç ve ahlak temelinde hakça yardımlaşmalarının, aile saadetinin kaynağı olduğu

kadar, sosyalleşmenin de dayanağı olduğu görülmektedir. Aile ve küçük gruplar

içerisinde gösterilen bu gerçek, sağlam yapıdaki millet ve ümmetin doğuşunun da

dayanağıdır.

İman-salih amel ilişkisinin hak-ödev bilincini geliştirmesi, gençleri yalnız

başına bile olsa hakkın tesisinde öncü olmaya götürmektedir. Her iki cinste gelişen bu

bilinç sahibini; şahsının ve çevresinin sahih inancını korumaktan, iffet ve şerefini

muhafazaya kadar hayatın her alanında hakça yaşamaya sevk etmektedir. Hak

şuurundan mahrum kalan nesiller ise aile ve toplumlarına felaketler yaşatmaktadır.

Gençlerin, çevrelerindeki insanları etkileyen olaylarda iyiden yana tavır almaları, aile

ve toplularına her seviyede maddi-manevi yardımlarını ifade etmektedir. Bilhassa Hz.

Yahya’nın şahsında sayılan ‚hikmet, merhamet, ihsan vb‛ vasıflar, yardımda

bulunacak gençlerin taşıması gereken terbevi özelliklerini bildirmektedir.

Hz. Muhammed’in çocukluğundan itibaren aileye katkı mahiyetindeki

yardımları, sosyalleşmeyi erken yaşlarda başlatmak gerektiğine işaret etmektedir.

Kur’ân’da hayatlarına yer verilen gençler, diğerkâmlık ve yardımlaşma gibi toplumsal

konularda ideal toplumun mimarlığının stajını yapmakta gibidirler. Sanki onlara,

olumsuzlukların giderilmesinde; şikâyet ve sızlanmanın yetmeyeceği, bilakis yakın-

uzak sosyal çevrenin desteğiyle şartları düzeltmek için gayret etmek gerektiği

yaşayarak öğretilmektedir.

148 Tahrim, 66/1; Buhârî, Talâk 8; Ali, Ehâdîsu’s-Sahîha, s. 104.


Gencin coşkusu, toplu ibadeti ve hayra yönlendirilen çete grubu,

sosyalleşmenin itici gücünü oluşturmakta ve fütüvvet kurumlarının doğmasını

sağlamaktadır. İnsan fıtratı güzel örneklere meftun ve çocuklar büyüklerini taklitte pek

mahir olduğundan Kur’ân-ı Kerim; söz, fikir ve davranışlarıyla güzel emsal oluşturan

aile büyüklerine ve gençlere yer vermektedir. Kötü ahlakın kişiyi sosyal hayattan

kopartarak yalnızlaştırdığı da az sayıdaki örneklerle gösterilmiştir.

KAYNAKÇA

Abdulbâki, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ân, ‚Hakk‛,

(İstanbul: Dâru’d-Da’ve, 1986).

Akdemir, Salih, Hıristiyan Kaynaklara ve Kur’ân-ı Kerîm-ı Kerim’e Göre Hz. Îsâ, (Doktora

Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.

Ali, Abdülhalim Mahmud, et-Terbiyyetü’l-İslamiyye fi Sürati’n-Nisâ, (Kâhire: Daru’t-

Tevzi, Tarihsiz).

Ali, İbrâhîm Muhammed, el-Ehadisü’s-Sahiha min Ahbarin ve Kasasi’l-Enbiya, (Dimeşk:

Daru’l-Kalem, 1995).

Ateş, Süleymân, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat).

Ay, Mehmet Emin, ‚İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Öğretim Elemanlarından

Beklentileri‛, Gençlik Dönemi ve Eğitimi, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000).

Aydın, Hayati, Kur’ân’da İnsan Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul, 1999.

Bakari, Mahmud, Yûsuf-u fi’l-Kur’ân, (İskenderiyye: Müessesetü’l-Câmiyye, Tarihsiz).

Beyatlı, Yahyâ Kemal, ‚Ezansız Semtler‛, Azîz İstanbul, (İstanbul: Fetih Cemiyeti,

3.Baskı, 1974).

Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn, es-Sünenü’l-Kübra, (Haydarabad: Daru’l-

Mearifi’l-Osmani, 1925).

Çamdibi, H. Mahmut, Din Eğitiminin Temel Meseleleri, (İstanbul: İlahiyat Fakültesi

Vakfı, İFAV 1994).

Çamdibi, H.Mahmut, Eğitim İlkeleri ve Rehberlik, (İstanbul: İleti Yayınları).

Demirci, Muhsin, Kur’ân’da Toplumsal Düzen, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005).

Derveze, İzzet, et-Tefsîrü’l-Hadîs, Terc. Mustafa Altınkaya, (İstanbul: Ekin Yayınları,

1997).

Dücânî, Zâhiye Râgıb, Yûsufu fi’l-Kur’âni’l-Kerim ve’t-Tevrât, (Beyrut: Dâru’t-Takrîb,

1415).

510

İlhami GÜNAY

Dücani, Zâhiye Râgıb, Ahsenü’l-Kasasi Beyne İ’câzi’l-Kur’ân ve Tahrifi’t-Tevrât, (Beyrut:

Daru’t-Takrib, 1.Baskı, 1993).

Ebû Hamde, Ali, fi’t-Tezevvuki’l-Cemâlî li Sûrati Yûsuf, (Ürdün: Daru’l-Beşir, 1992).

Ebû’s-Seri’, Muhammed Abdü’l-Hâdî, Zevacü’l-Müt’a, (Kâhire: ed-Daru’z-Zehebiyye).

Ebû’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed lmadi, İrşadü’l-Aklî’s-Selîm ilâ Mezâya’l-

Kur’âni’l-Kerîm, (Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Tarihsiz).

el-Bâş, Hasan, el-Kur’ân ve’t-Tevrât Eyne Yettefikan ve Eyne Yefterikan, (Daru Kuteybe,

2000).

el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali, Ahkâmul Kur’ân, (Beyrut: Dâr-u Ihyâi Turâsi’l-

Arabî, 1405).

el-Hindi, Ali Mütteki b.Hüsamüddin, Kenzü’l-Ummal fi Süneni’l-Akval ve’l-Efal, (Beyrut:

Müessesetü’r-Risale, 1405).

el-Isbehânî, el-Huseyn b. Muhammed er-Râğıb el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, (İstanbul:

Dâru Kahramân, 1986).

el-Merâğî, Ahmed Mustafa, Tefsîru’l-Merâğî, (Mısır: Matbaatu Mustafa, 5.Baskı, 1394).

en-Nesefî, Ahmed b. Mahmud, Tefsîru’n-Nesefî, (İstanbul: Dâru Kahramân, 1984).

er-Râzî, Fahruddîn, et-Tefsîru’l-Kebîr, (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3.Baskı,

Tarihsiz).

er-Râzî, Fahruddin, Mefâtîhu’l-Gayb, Mütcl. Suat Yıldırım v.dğr, (Ankara: Akçağ, 1988).

es-Sâbûnî Muhammed Ali, en-Nübüvve ve’l-Enbiya, (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1.Baskı,

1985).

es-Suyûtî, Celâlüddîn, Lübâbü’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, (Mektebetü’l-İslâmiyye,

Tarihsiz).

eş-Şarkâvî, Ahmed Muhammed, el-Mer’e fî Kasasi’l-Kur’ân, (Kâhire: Dâru’s-Selâm,

1421).

et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân Te’vili Âyyil-Kur’ân, (Mısır: Daru’l-

Mearif, 1958).

et-Taberî, Muhammed b. Cerir, Kasasu’l-Enbiya, Tahk, Cemal Bedran, (Kâhire: ed-

Daru’l-Mısrıyyetü’l-Lübnaniyye, 1.Baskı, 1414).

ez-Zebîdî, Muhammed Murteza el-Huseyni, Tâcu’l-Arûs, Tahk. Ali Hilâlî, (Kuveyt:

I.Baskı, 2001).

Fadlullah, Muhammed Huseyn, el-Hıvâr fi’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’l-Mellâh, 1996).

Gazzâlî, Ebû Hamid, Eyyühe’l-Veled, Mütc.Ahmed Serdaroğlu, (Merve Yayınevi,

5.Baskı).


Günay, İlhami, Kur’ân’ı Kerim’de Gençlik Tipolojileri, (YÖK’te yayınlanmış doktora tezi)

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (2003).

Güngör, Özcan, ‚Kur’an’da Sosyal Bütünleşme‛, Diyanet İlmi Dergi, cilt: XL, sayı: 3,

(2004).

Hamidullah, Muhammed, Rasûlullah Muhammed, Mütc.Salih Tuğ, (İstanbul: İrfan,

1973).

Harman, Ömer Faruk, ‚İbrahim‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA).

Havva, Saîd, el-Esas fi’t-Tefsir, Mütc. M. Beşir Eryarsoy, (İstanbul: Şamil, 1991).

Ikk, Şeyh Halid Abdurrahman, Teshilü’l-Vüsul ila Ma’rifeti Esbabi’n-Nüzul, (Beyrut:

Daru’l-Ma’rife, 1.Baskı, 1419).

Imâd, Züheyr Hafız, Kasasu’l-Kur’ân-ı Kerîmî Beyne’l-Âbâi ve’l-Ebnâ, (Dimeşk: Daru’l-

Kalem, 1990).

İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîratü’n-Nebeviyye, Daru’l-Fikr, Mısır, 1357

İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmâîl, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 2.Baskı,

Tarihsiz).

İbn Kesir, Ebi’l-Fida İsmâîl b., Kasasu’l-Enbiyâ, Tahk., Abdulkadir Ahmet Ata, (Beyrut:

el-Mektebetü’l-İslamiyye, 2.Baskı 1982).

İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, Müt., Abdulkadir Şener v.dğr, (Ankara: Kültür ve

Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983).

İbn Müzahim, Dahhâk, Tefsiru’d-Dahhâk, (Kâhire: Daru’s-Selam, 1999).

İbn Sa’d, Muhammed b. Munis, Kitabu’t-Tabakati’l-Kübra, Tahk., Ali Muhammed Ömer,

(Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1421).

Kara, Seyfullah, Peygamber Döneminde Gençlik, (İstanbul: Ağaç Yayınları, 2003).

Kâsımî, Muhammed Cemaluddin, Mehâsinu’t-Te’vîl, (Beyrut: Daru’l-Fikr, 2.Baskı,

1398).

Kılıç, Sadık, Kur’ân’da Günah Kavramı, (Konya: Hibaş Yayınları, 1984).

Köksal, M. Asım, İslam Tarihi, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 1990).

Kutub, Seyyid, fi Zılâli’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 11.Baskı, 1985).

Kuzgun, Şaban, İslam Kaynaklarına Göre Haniflik ve Hz. İbrâhîm, (Ankara: Üçbilek

Matbaası, 1988).

Küçükcan, Talip, ‚Continuity and Change Young Turks in London‛, Steven Vertovec,

Muslim European Youth, (England: Ashgate Publishing Ltd. 1998).

512

İlhami GÜNAY

Mebrûk, Osman Ahmed, Terbiyetu’l-Evlad ve’l-Aba fi’l-İslam, (Beyrut: Daru Kuteybe,

1992).

Mevdudi, Ebû’l-A’la, Tefhimu’l-Kur’ân, (İstanbul: İnsan yayınevi, 1996).

Nevfel, Ahmed, Surat-ü Yûsuf, Daru’l-Kur’ân li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2.Baskı, Ürdün

1999.

Okumuş, Ejder, ‚Kur'an'da Kolektif Sorumluluk‛, Diyanet İlmi Dergi, cilt: XLII, sayı: 2,

(2006).

Okumuş, Ejder, Kur’ân’da Toplumsal Çöküş, (İstanbul: İnsan Yayınları, 1995).

Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, (Konya: Esra Yayınları, 5.Baskı,

1997).

Özel, Ahmet, ‚Adak‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1987.

Özel, Mustafa, Kur’ân’da Sekine Kavramı, (İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2005).

Renan, Ernest, Îsâ’nın Hayatı, Mütc, Ziya İshan, (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı,

II.Basım, 1964).

Sinanoğlu. Mustafa, ‚İbadet‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1999.

Şemin, Refia, Gençlerimizin Psiko-Pedagojik Problemleri, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2.Baskı, 1973).

Tabakoğlu, Ahmed, ‚Tarihi ve Kültürel Açılardan Gençlik Meseleleri‛, İSAV Gençlerin

Ruhî ve Manevî Problemleri, (İstanbul: 1987).

Topuz, Mahmut, İlahi Dinlerde Hicret, (İzmir: Çağlayan Yayınları, 1996).

Tosun, Cemal, ‚Öğretmen Olarak Hz. Muhammed‛, Hz. Muhammed ve Gençlik,

(Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995).

Ulvan, Abdullah Nasıh, eş-Şebabü’l-Müslim fi Müvaceheti’t-Tehaddiyât, (Dimeşk: Daru’l-

Kalem, 3.Baskı, 1994).

Vekil, Muhammed Seyyid, Nazâratun fi Ahseni’l-Kasas, (Dimeşk: Darü’l-Kalem,

1415/1994).

Yaman, Ahmet, ‚Kur’an’da Yasamanın Arka Planı Olarak Ahlak‛, Konya’da Kur’an

Günleri, IX. Kur’an Sempozyumu Kur’an’da Ahlâkî Değerler, (Konya: 2007).

Yavuz, Yunus Vehbi, Kur’ân’da Kadın Hak ve Özgürlüğü, (İstanbul: Bayrak Yayınları,

1999).

Yeniterzi, Emine, ‚Tasavvuf Edebiyatımızda Sevgi‛, Gençlik ve Din, (Ankara: TDVY,

1998).

kur’Ân-i kerİm’de genÇlerİn sosyal gelİŞİmİ ve...

Documents