EğitimYönetimiEd�tör: Prof. Dr. N�yaz� CAN

Kuram ve Uygulamada

3. Baskı

Editör: Prof. Dr. Niyazi CAN

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM YÖNETİMİ

ISBN 978-605-364-430-9DOI 10.14527/9786053644309

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Ocak 2013, Ankara3. Baskı: Mart 2018, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Özyurt MatbaacılıkBüyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah.

Süzgün Cad. No: 9İskitler/Altındağ/ANKARA

Tel: (0312) 384 15 36

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 13385

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

Bu kitap,

Eğitim hizmetine gönül vermiş, geleceğimizi kuracak nesillerimizi yetiştirme görev ve sorumluluğunun farkında, sürekli öğrenme ve

öğretme kutsal işine bir sevda gibi bağlanan lider öğretmen ve yöneticilerimize ithaf olunur.

GELİŞTİRİLEN YENİ BASKIYLA İLGİLİ ÖN SÖZ

Eğitim yönetimi, eğitim öğretim amaçlı örgütlerin, amaçlarına uygun plan-lamaların yapılması, plana uygun uygulamaların gerçekleştirilmesi, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi sürecidir. Okul, eğitim yönetimi sisteminin bir alt sistemini oluşturur. Okul denilen eğitim örgütünün işletilmesinde, amaçlarının gerçekleşti-rilmesinde ve geliştirilmesinde yöneticilerin önemli görev ve rolleri bulunmakta-dır. Okul yöneticilerinin, beklenen okul geliştirme etkinliklerini ortaya koymaları ve yapılanları da desteklemeleri için öncelikle bunları gerçekleştirecek yeterli ve gerekli bilgi ve becerilere sahip olmaları gerekir.

Amaçları arasında eğitim ve öğretim faaliyetleri bulunan kurumların eğitim yöneticilerinin, yöneticiliği bilimsel ve işlevsel bir zeminde gerçekleştirilmeleri beklenir. Bunu gerçekleştirmeye yönelik çabalar arasında yönetici adaylarının ve mevcut yöneticilerin, eğitim yöneticiliği dersini uygulamalı olarak almaları temel bir gereklilik olarak gözükmektedir. Bu amaca katkı sağlamak üzere hazırlanan Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi kitabı yeniden gözden geçirilmiş, bazı bölümler çıkarılarak bazı bölümler ilave edilerek yeniden hazırlanmıştır.

Kitabın bu baskısında emeği geçen değerli yazarlarımıza, kitapla ilgili her türlü eleştiri ve katkıları yapacak okurlarımıza ve Pegem Akademinin değerli yö-netici ve çalışanlarına ayrı ayrı teşekkür ederim.

Editör ve Yazar

Prof. Dr. Niyazi CAN

Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Eğitim Fakültesi

ÖN SÖZ

Eğitim yönetimi, toplumun eğitim gereksinimini karşılamak üzere kurulan eğitim örgütünü önceden belirlenen amaçlarına göre işletme, değerlendirme ve geliştirme sürecidir. Tüm süreçlerde insanların çabalarıyla, eğitim kurumlarının işletilmesi görevi gerçekleştirilmektedir. İnsan karmaşık bir sistemdir. İnsanlar-dan oluşan toplumsal sistemler ise daha karmaşıktır. Okul, hem kendini oluşturan eğitim çalışanlarından hem de üzerinde çalıştıkları öğrencileri yüzünden daha da çok karmaşık yapıdadır. Okul yapısını oluşturarak bunun etkili yönetilmesini sağ-lamak ancak bu amaçla hazırlanmış yönetim modelleriyle mümkün olmaktadır. Okul denilen eğitim örgütünün işletilmesinde ve amaçlarının gerçekleştirilmesin-de yöneticilerin önemli görev ve rolleri bulunmaktadır.

Eğitim yöneticilerinin öncelikle çalıştıkları kurumda, herkes tarafından payla-şılan ortak değerler ve inançlar oluşturmaları büyük önem taşır. Bir eğitim örgütü, tüm politika ve eylemlerini yönlendiren sağlam bir misyonla hayatiyetini sürdü-rebilir. Çünkü eğitim yöneticisinin artık, sadece koltuğunda oturarak bir mevzuat bekçisi gibi katı bürokrasi kurallarının arkasına sıkışıp kalma dönemi gerilerde kalmalıdır. Okul dinamik bir çevredir. Okul denilen bu dinamik çevrenin yöneti-cisinin de her gün yeni düşünceler ve projelerle okuluna gelmesi beklenmektedir. Gelişmeleri ve beklentileri eğitim yöneticilerinin dikkate almaları gerekir. Çünkü toplumun okul örgütlerinden beklentileri her geçen gün değişmektedir.

Türk Eğitim Sisteminde çağdaş gelişmelere uygun yenilikler gerçekleştirilme-si için hem yöneticinin hem de öğretmenin etkili davranışlar göstermesi gerekir. Okul müdürü, yazılı görev ve sorumluluklarını yerine getirerek, yönetimsel görev-leri zamanında ve gereğince yaparak, okul imkanlarını öğretmenlere sunarak, adil ve dengeli davranarak, hak eden öğretmenleri yazılı, sözlü ödüllendirerek yani formal görevlerini yerine getirerek formal etkilerini de gösterebilmektedir. Okul müdürü, işbirliği ve takım ruhunun gereğini ortaya koyarak, demokratik davra-nışlar sergileyerek, karşılıklı güven veren ortamı oluşturarak, içten, sağlıklı insan ilişkilerini göstererek; bir anlamda benimsetici, destekleyici ve informal ilişkileri geliştirerek öğretmenler ve diğer çalışanlar üzerindeki etkilerini hissettirebilecek-tir. Bu tür etkiler ve teşvikler öncelikle öğretmenlerin performansını olumlu yön-de destekleyecektir. Yöneticilerin bu tür davranışları, öğretmenlerin hem sınıfta hem de okulda daha güvenle ve cesaretle yeni etkinlik ve projelere katılmalarına; eğitim öğretimi geliştiren ve okulu ileri götüren yeni projeleri hazırlamalarına ze-min hazırlamış olacaktır.

Eğitim yöneticilerinin, beklenen okul geliştirme etkinliklerini ortaya koyma-ları ve yapılanları da desteklemeleri için öncelikle bunları gerçekleştirecek yeterli

vi Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

ve gerekli bilgi ve becerilere sahip olmaları gerekir. Bu bağlamda yöneticilerin li-sans üstü eğitim de dahil çağın beklentilerine uygun yöneticilik ve liderlik eğiti-miyle sürekli geliştirilmeleri yönünde önlemler alınmalıdır. Öğretmen ve yönetici yetiştirme programları ile ilk ve orta öğretim okullarının programlarında işlevsel değişim ve dönüşümler sağlayacak etkinlikler için yeterli düzenlemeler yapılma-lıdır. Halen çalışan eğitim yöneticilerine yöneticilik ve liderlik becerilerini gös-terebilmeleri yönünde gerekli imkan ve teşvikler sağlanmalı bunun gerektirdiği mevzuat, teknoloji ve insan gücü desteği sunulmalıdır.

Eğitim yöneticiliği, eğitim ve öğretim program ve faaliyetleri bulunan tüm örgütlerde gerçekleştirilmesi gereken bir yönetim mesleğidir. Üniversiteler ve eğitim kurumları/okullar eğitim yöneticiliğinin en başta gelen uygulama alanla-rını oluşturur. Amaçları arasında eğitim ve öğretim faaliyetleri bulunan bu tür örgütlerin eğitim yöneticiliğinin bilimsel ve işlevsel bir zeminde gerçekleştirilmesi gerekir. Bunu gerçekleştirmeye yönelik çabalar arasında yönetici adaylarının ve mevcut yöneticilerin, eğitim yöneticiliği dersini uygulamalı olarak almaları temel bir gereklilik olarak gözükmektedir. Bu amaca katkı sağlamak üzere Kuram ve Uy-gulamada Eğitim Yönetimi kitabı hazırlanmıştır.

Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi kitabının hem yöneticiliğe hazırla-nanlar ve yönetim görevini halen yürütenler için hem de eğitim fakültelerinde lisans ve lisans üstü düzeyde eğitim görenler için önemli bir kaynak olduğu de-ğerlendirilmektedir. Kitaptaki her bir bölüm, sınıfı ve okulu yönetmiş, öğretim uygulamalarının içerisinde bulunmuş akademisyenler tarafından hazırlanmıştır. Zengin bir deneyim ve araştırma ürünü olduğuna inandığımız bu kitabı öğrenci, öğretmen ve yöneticilerimiz ile halen eğitim yöneticiliğine hazırlanan meslektaş-larımıza tavsiye ediyor, istifadeye sunulan bu kaynakla ilgili daha da geliştirmek üzere okuyucularımızın yapıcı eleştirilerini bekliyoruz.

Kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere hassaten bölümlerin yazarları mes-lektaşlarıma ve Pegem Akademinin değerli yönetici ve çalışanlarına ayrı ayrı te-şekkür ederim.

Şubat 2018

Editör ve Yazar

Prof. Dr. Niyazi CAN

Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Bölümler ve Yazarları

Editör: Prof. Dr. Niyazi CAN

1. Bölüm: Örgüt ve Yönetim Kuramları Prof. Dr. İsmail AYDOĞAN Kırıkkale Üniversitesi

2. Bölüm: Türk Eğitim Sisteminin Örgütlenmesi Yrd. Doç. Dr. Durdağı AKAN Atatürk Üniversitesi

3. Bölüm: Eğitimde İnsan Kaynakları Yönetimi Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

4. Bölüm: Eğitim ve Okul Yönetiminde Teftiş Doç. Dr. Mahmut SAĞIR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

5. Bölüm: Okulda Yönetim Süreçleri Prof. Dr. Salih Paşa MEMİŞOĞLU Abant İzzet Baysal Üniversitesi

6. Bölüm: Okul Yönetiminde Rol Oynayan Öğeler Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

7. Bölüm: Okul Liderliği Doç. Dr. Mahmut SAĞIR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

viii Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

8. Bölüm: Etkili Okul ve Etkili Öğretmen Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

9. Bölüm: Eğitimde Değişim ve Değişimin Yönetimi Doç. Dr. Süleyman GÖKSOY Düzce Üniversitesi

10. Bölüm: Okul ve Çevre İlişkileri Doç. Dr. Süleyman GÖKSOY Düzce Üniversitesi

İÇİNDEKİLERGeliştirilen Yeni Baskıyla İlgili Ön Söz .............................................................................ivÖn Söz ....................................................................................................................................vBölümler ve Yazarları .........................................................................................................vii

1. BÖLÜM

ÖRGÜT VE YÖNETİM KURAMLARI

Giriş ........................................................................................................................................2Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı .......................................................................................2

Bilimsel Yönetim Yaklaşımı ..........................................................................................3Yönetim Süreci ................................................................................................................5Bürokrasi Yaklaşımı .......................................................................................................7Klasik Kuramın Genel Değerlendirilmesi ...................................................................8

Neoklasik Örgüt ve Yönetim Kuramı...............................................................................10Hawthorne Araştırmaları ............................................................................................11Douglas Mcgregor: X ve Y Teorisi .............................................................................12Rensis Likert’in Sistem 1- Sistem 4 Modeli ...............................................................12Neoklasik Kuramın Genel Değerlendirilmesi ..........................................................13

Modern Örgüt ve Yönetim Kuramı ..................................................................................13Sistem Yaklaşımı ...........................................................................................................14Durumsallık Yaklaşımı ................................................................................................16Modern Yaklaşımların Genel Değerlendirilmesi .....................................................17

Post-Modern Örgüt ve Yönetim Yaklaşımları ................................................................18Öğrenen Örgütler ........................................................................................................18Toplam Kalite Yönetimi ...............................................................................................19Stratejik Yönetim ..........................................................................................................21Örgütsel Vatandaşlık ....................................................................................................22Post-Modern Yaklaşımların Genel Değerlendirilmesi ............................................24

Özet ......................................................................................................................................25Örnek Olay ..........................................................................................................................26Değerlendirme Soruları .....................................................................................................28Kaynakça..............................................................................................................................31

x Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

2. BÖLÜM

TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN ÖRGÜT VE YÖNETİM YAPISI

Giriş ......................................................................................................................................37Türk Milli Eğitiminin Amaçları .......................................................................................38Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri ...............................................................................39Türk Milli Eğitim Sisteminin Genel Yapısı .....................................................................42

Örgün Eğitim ...............................................................................................................43Okul Öncesi Eğitimi ..............................................................................................43İlköğretim ...............................................................................................................44Orta Öğretim ..........................................................................................................45Yükseköğretim ........................................................................................................46Yaygın Eğitim .........................................................................................................47

Türk Eğitim Sisteminin Örgüt Yapısı ...............................................................................48Bakanlık Örgütü ...........................................................................................................50

Hizmet Birimleri ....................................................................................................51Taşra ve Yurtdışı Örgütü .............................................................................................63

Okul Sisteminin Yapısı ve İşleyişi .....................................................................................65Okul Yönetiminin Boyutları .......................................................................................66

Özet ......................................................................................................................................69Örnek Olay ..........................................................................................................................70Değerlendirme Soruları .....................................................................................................71Kaynaklar .............................................................................................................................74

3. BÖLÜM

EĞİTİMDE İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ

Giriş ......................................................................................................................................76Personel Yönetimi ve İnsan Kaynakları Yönetimi ..........................................................77

Personel Yönetiminden İnsan Kaynakları Yönetimine ...........................................77İnsan Kaynakları Yönetiminin İçeriği .......................................................................78İnsan Kaynakları Yöneticisinin Görevleri .................................................................79

İnsan Kaynakları Yönetimi İlkeleri ve Amaçları ............................................................80İnsan Kaynakları Yönetimi İlkeleri ............................................................................80

Yeterlik İlkesi ..........................................................................................................80Kariyer İlkesi ...........................................................................................................80Eşitlik İlkesi .............................................................................................................80

İçindekiler xi

Güvence İlkesi ........................................................................................................81Yansızlık İlkesi ........................................................................................................81

İnsan Kaynakları Yönetiminin Amaçları ..................................................................81Toplumsal Amaç ....................................................................................................81Örgütsel Amaç ........................................................................................................82İşlevsel Amaç ..........................................................................................................82Kişisel Amaç ...........................................................................................................82

İnsan Kaynakları Yönetiminin İşlevleri ...........................................................................82Politika Oluşturma ve Planlama İşlevi ......................................................................84

İnsan Kaynakları Planlaması ................................................................................84Türk Eğitim Sistemi Uygulamalarında Planlama ..............................................86

İnceleme – Belirleme İşlevi .........................................................................................87Bilgilendirme ve Danışmanlık İşlevi..........................................................................88

Örgüt Çevresine Yönelik Bilgilendirme ve Danışmanlık .................................88İnsan Kaynağının Sağlanması İşlevi ..........................................................................90

İnsan Kaynağını Bulma ve Seçme ........................................................................91Bütünleştirme-Sosyalleştirme İşlevi ..........................................................................92İnsan Kaynağının Eğitimi - Geliştirilmesi İşlevi ......................................................94Koruma Sağlık ve Güvenlik İşlevi ..............................................................................95Ödeme İşlevi .................................................................................................................96

Etkili Bir Ödeme Sisteminin Özellikleri .............................................................97Ayırma-Emeklilik İşlevi...............................................................................................98

İnsan Kaynakları Yönetimi Yaklaşımı ve Eğitim Örgütleri ...........................................99Eğitim Örgütlerine Personel Yönetimi ve İnsan Kaynakları Yönetimi Yaklaşım Farklılıkları ...................................................................................................99İnsan Kaynakları Yönetiminin Eğitim Örgütlerinde Uygulanabilirliği ..............101

Özet ....................................................................................................................................102Örnek Olay ........................................................................................................................104Değerlendirme Soruları ...................................................................................................106Kaynaklar ...........................................................................................................................109

xii Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

4. BÖLÜM

EĞİTİM VE OKUL YÖNETİMİNDE TEFTİŞ

Giriş ...................................................................................................................................113Teftişle İlgili Bazı Kavramlar ...........................................................................................113Teftişin Önemi, Amacı, Süreci ve İlkeleri ......................................................................115Teftiş veya Denetim Türleri .............................................................................................119

Yargısal Denetim ........................................................................................................119Politik/Siyasal Denetim ............................................................................................119Vesayet/Yönetsel Denetim .........................................................................................119Kamu Denetçiliği/Ombudsmanlık ..........................................................................120Kamuoyu Denetimi....................................................................................................120

Eğitim Teftişinin Yasal Dayanakları ve Örgüt Yapısı ...................................................120MEB Teftiş Kurulu Başkanlığı ..................................................................................121İl Maarif Müfettişleri Başkanlıkları ..........................................................................122MEB İç Denetim Birimi Başkanlığı .........................................................................122

Eğitim ve Okul Teftişi ......................................................................................................123Okul Teftişinin Öğeleri ....................................................................................................126Müfettişlerin Yeterlikleri, Rolleri ve Görev Alanları ....................................................128

Müfettişlerin Yeterlik Alanları ..................................................................................128Maarif Müfettişlerinin Görevleri .............................................................................130

Teftiş Etiği ..........................................................................................................................133Özet ....................................................................................................................................136Örnek Olay .......................................................................................................................137Değerlendirme Soruları ..................................................................................................140Kaynakça............................................................................................................................144

5. BÖLÜM

OKULDA YÖNETİM SÜREÇLERİ

Giriş ....................................................................................................................................148Karar Verme ......................................................................................................................148

Karar Vermenin Aşamaları .......................................................................................149Karar Verme Modelleri ..............................................................................................150İyi Bir Kararda Aranan Nitelikler .............................................................................151Karar Verme Davranışını Etkileyen Etmenler ........................................................151Karara Katılma ............................................................................................................152

İçindekiler xiii

Eğitim Yöneticisinin Karar Vermede İzlemesi Gereken İlkeler ...........................153Planlama ............................................................................................................................154

Planlamanın Yararları ................................................................................................155Eğitim Planlaması ......................................................................................................155Eğitim Planlarının Özellikleri ..................................................................................156

Örgütleme ..........................................................................................................................156Örgütleme Aşamaları.................................................................................................156Örgüt Modelleri ..........................................................................................................157

Eşgüdümleme (Koordinasyon) .......................................................................................158Etkileme .............................................................................................................................159İletişim ...............................................................................................................................160

İletişim Sürecinin Öğeleri .........................................................................................160İletişim Türleri ............................................................................................................161İletişimi Geliştirme Yolları ........................................................................................162

Denetim ve Değerlendirme .............................................................................................163Denetim İlkeleri .........................................................................................................164Denetim Modelleri .....................................................................................................165Denetimde Genel Kurallar ........................................................................................167Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ve Görevleri ......................................................168İl Eğitim Denetmenleri ..............................................................................................168

Özet ....................................................................................................................................169Örnek Olay ........................................................................................................................170Değerlendirme Soruları ...................................................................................................172Kaynaklar ...........................................................................................................................175

6. BÖLÜM

OKUL YÖNETİMİNDE ROL OYNAYAN ÖĞELER

Giriş ....................................................................................................................................179Okul Yönetiminde Rol Oynayan İç ve Dış Öğeler .......................................................179

Öğretmen ....................................................................................................................180Yönetici ........................................................................................................................182Öğrenci ........................................................................................................................184Eğitimci Olmayan Personel ......................................................................................186Eğitim Denetmeni ......................................................................................................188Veli................................................................................................................................190

xiv Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

Politik Yapı ..................................................................................................................192Yönetim Yapısı ............................................................................................................194Sivil Toplum Örgütleri ...............................................................................................195Diğer Çevresel Faktörler ...........................................................................................196

Özet ....................................................................................................................................198Örnek Olay ........................................................................................................................199Değerlendirme Soruları ...................................................................................................201Kaynaklar ...........................................................................................................................205

7. BÖLÜM

OKUL LİDERLİĞİ

Giriş ....................................................................................................................................209Liderlik ve Lider ...............................................................................................................209Liderlik Kuramları ............................................................................................................211

Liderlikte Özellik Kuramları .....................................................................................211Davranışsal Liderlik Kuramlar .................................................................................212

Ohio State Üniversitesi Araştırmaları ..............................................................213Michagan Üniversitesi Araştırmaları ...............................................................214Yönetim Gözeneği Kuramı ................................................................................214

Durumsal Liderlik Kuramları ..................................................................................215Yol Amaç Kuramı ................................................................................................216Wroom ve Yetton’un Normatif Liderlik Kuramı .............................................216Fiedler’in Durumsal Liderlik Kuramı ..............................................................217Reddin’in 3 D Durumsal Liderlik Kuramı .......................................................217Hersey ve Blanchard’ın Durumsal Liderlik Kuramı .......................................218

Yeni Liderlik Yaklaşımları .........................................................................................219Transaksiyonel Liderlik .......................................................................................219Etik Liderlik ..........................................................................................................219Vizyoner Liderlik .................................................................................................220Öğrenen Liderlik ..................................................................................................220Transformasyonel (Dönüşümcü) Liderlik ........................................................220Süper Liderlik .......................................................................................................221Kültürel Liderlik ...................................................................................................221Karizmatik Liderlik ..............................................................................................221

Liderlik Biçimleri .......................................................................................................222

İçindekiler xv

Otokratik Liderlik ................................................................................................222Demokratik Katılımcı Liderlik ...........................................................................223Liberal (Laissez Faire) Liderlik ...........................................................................223

Yönetici ve Lider .........................................................................................................224Okul Yönetiminde Liderlik .............................................................................................226Öğretimsel Liderlik ..........................................................................................................228Özet ....................................................................................................................................233Örnek Olay ........................................................................................................................234Değerlendirme Soruları ...................................................................................................235Kaynaklar ...........................................................................................................................239

8. BÖLÜM

ETKİLİ OKUL VE ETKİLİ ÖĞRETMEN

Giriş ....................................................................................................................................245Etkili Okulun Özellikleri .................................................................................................245Tarihi Gelişimiyle Etkili Okul .........................................................................................247Okul Yönetiminin ve Yöneticisinin Etkililiği ................................................................250

Yöneticinin Değişimde Etkililiği ..............................................................................251Etkili Yöneticiden Beklentiler ...................................................................................252

Etkili Yöneticilerin Özellikleri ...........................................................................252İdeal Öğretmen ve Etkili Öğretmen ...............................................................................253

İdeal Öğretmenin Kişisel Özelikleri ........................................................................253İdeal Öğretmenin Mesleksel Özellikleri ..................................................................254İdeal Öğretmenin Genel Özellikleri ........................................................................254Etkili Öğretmenin Temel Davranışları ....................................................................255Etkili Öğretmen Özellikleri.......................................................................................255

Okul Kültürü ve Etkili Okul ............................................................................................257Güçlü Okul Kültürü Ortamlarının Özellikleri .......................................................259

Özet ....................................................................................................................................259Örnek Olay ........................................................................................................................261Değerlendirme Soruları ...................................................................................................263Kaynaklar ...........................................................................................................................267

xvi Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

9. BÖLÜM

EĞİTİMDE DEĞİŞİM VE DEĞİŞİMİN YÖNETİMİ

Giriş ....................................................................................................................................271Değişim Olgusu ................................................................................................................273Örgütsel Değişimi Yönetmek ..........................................................................................274Değişime Direnç ve Nedenleri ........................................................................................276

Değişime Direncin Bireysel Nedenleri ....................................................................280Değişime Karşı Direncin Örgütsel Nedenleri ........................................................281Değişime Direnç Şekilleri .........................................................................................281

Değişime Karşı Direncin Yönetimi ................................................................................283Eğitim ...........................................................................................................................289Karara Katılımı Sağlama ............................................................................................291İletişim .........................................................................................................................296Kolaylaştırma ve Destek ............................................................................................297Vizyon ..........................................................................................................................300

Eğitimde Değişim ve Okular ...........................................................................................301Okulda Değişime Karşı Direnç ve Direnci Azaltmada Kullanılan Yöntemler ...302

Özet ....................................................................................................................................306Örnek Olay ........................................................................................................................306Değerlendirme Soruları ...................................................................................................308Kaynaklar ...........................................................................................................................311

10. BÖLÜM

OKUL - ÇEVRE İLİŞKİLERİ

Giriş ....................................................................................................................................320Okul Kültürünün Çevreye Tanıtılması ..........................................................................321Çevre Kalkınması .............................................................................................................322Çevrenin Eğitim Gereksinimlerinin Belirlenmesi .......................................................324Çevreye Öğretim Programlarının Yorumlanması .......................................................325Çevrenin Eğitimi Desteklemeye Özendirilmesi ...........................................................327Diğer Kuruluşların-Baskı Gruplarının Rolü .................................................................329Okul ile Çevre İletişimi ....................................................................................................330Özet ....................................................................................................................................332Örnek Olay ........................................................................................................................334Değerlendirme Soruları ...................................................................................................335Kaynaklar ...........................................................................................................................339

HAZIRLIK SORULARI

Bu bölümde örgüt ve yönetim kuramları incelenmiştir. Bölümde aşağıdaki sorulara yanıt verilebilir:

1. Kuram/teori kavramı sizde neleri çağrıştırır?2. Klasik kuram nedir?3. Klasik kuram yaklaşımları nelerdir?4. Neoklasik kuram nedir?5. Neoklasik kuram yaklaşımları nelerdir?6. Modern kuram yaklaşımları nelerdir?7. Kuramların eğitim yönetimindeki yansımaları nelerdir?8. Kuram-Uygulama ilişkisini tartışınız.

İÇERİK

Giriş

Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı

Neoklasik Örgüt ve Yönetim Kuramı

Modern Örgüt ve Yönetim Kuramı

Post-Modern Örgüt ve Yönetim Yaklaşımları

Özet

Örnek Olay

Değerlendirme Soruları

Kaynaklar

1. BÖLÜM

ÖRGÜT VE YÖNETİM KURAMLARI

Giriş

Endüstri devrimi öncesi toplumlar tarım toplumları olarak adlandırılabilir. Tarım toplumunda nüfusun büyük bölümü çiftçilerden oluşmaktaydı ve karmaşık olmayan bir sosyal yapıya sahipti. Teolojik bir yönetim ve hayat anlayışına sahip tarım toplumlarında, insan ilişkileri ve yönetim dini ilkelerle sürdürülmekteydi. Daha sonraları kurulan imparatorluk düzeniyle kurallar oluşmuş ve söz konusu kurallar üst yöneticiler tarafından uygulanmaktaydı. 1765 yılında buhar maki-nesinin icadı, ekonomi alanında Adam Smith’in 1776 yılında çıkardığı “ulusların zenginliği” eseri, 1789 Fransız devrimi gibi değişimler ve gelişmeler sosyal yapı-yı ve üretim ilişkilerini değiştirmiştir. 17. ve 18.yüzyılda ortaya çıkan teknolojik gelişmeler sonucunda, sanayi toplumları oluşmuştur. Sanayi devrimi sonucunda üretim ve ticaret artmış, emek yerine makine gücü önemli hale gelmiştir. Bu deği-şimlerle birlikte işlerin yapılmasında yeni yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu çalışma-da değişimlerle paralel geliştirilen yönetim kuramları ele alınmıştır.

Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı

Avrupa’da ortaya çıkan Fransız devrimi ve endüstrileşme, örgüte yeni bir ba-kış açısı gerektirmiştir. Genel anlamda hayatın kontrolünün sağlanması ve şehir yaşamının giderek artması, örgütlenmeyi gerektirmiş; ekonomik anlamda geliş-menin kontrol edilebilirliği açısından ise daha fazla verim için örgütlere yeni bir bakış açısı kazandırılmaya çalışılmıştır. Örgütsel kazancı ve verimliliği artırmak içinse işlerin nasıl tasarlanması ve yönetilmesi gerektiğine dair kuramlar gelişti-rilmiştir. Bu bağlamda geliştirilen kuramların başında klasik kuram gelmektedir.

Klasik yönetim yaklaşımları en eski ve en geniş yönetim tarzı olarak kabul edilmektedir. 1885 ile 1930 arasında görülen klasik örgüt ve yönetim kuramı, en-düstri devrimi ile başlamıştır. Örgütlerin yönetimine bilimsel ve rasyonel bir çaba sağlamayı hedefleyen klasik kuram, endüstrileşmeyle ortaya çıkan etkili planlama, örgütleme, bütün iş etkinliklerinin etkili kontrolü gibi ihtiyaçları gidermeyi amaç-lamıştır (Pindur ve diğerleri, 1995). Klasik kuramın özellikleri şöyle sıralanabilir (Dinçer ve Fidan, 1996):

a. İlgi, insan unsuru dışındaki örgütsel faktörlerdir.b. Rasyonellik esastır. Özellikle örgüt yapısı rasyonellik ilkesine göre şekil-

lenir.c. Rasyonelliğin sağlanabilmesi için bilimsel yöntemler kullanılır.d. Örgütler kapalı sistemlerdir. Dolayısıyla çevreden etkilenmezler.

2 Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

Bu özellikleri savunan klâsik yönetim kuramcıları, örgütteki insanın bek-lentilerini, gereksinimlerini, birey ve grup çatışmalarını, örgüt çevresini, kültürel değişimleri ve farklılıkları ihmal ettikleri için insansız örgüt kuramcıları olarak anılmaktadır (Kaya, 1996).

Klasik kuram üç yaklaşımı barındırır. Bunlar, Frederik Taylor’un öncülüğün-deki Bilimsel Yönetim, Henri Fayol’un öncülüğündeki Yönetim Süreci Yaklaşımı ve Max Weber’in öncülüğündeki Bürokrasi Yaklaşımlarıdır (Luthans, 1981). Bu yaklaşımların üçü de, örgütte insan unsuruna özel bir önem vermemiş, onu örgüt sisteminin bir parçası yapmamıştır. İnsan unsurları dışındaki unsurların belirle-nen ilkeler doğrultusunda bir araya getirilmesi ile yapı oluşturulmuş ve insanın bir makine gibi, öngörülen doğrultuda davranacağı, özel sorunların işyerine yansıma-yacağı, örgüt içinde geçirilen zaman ile örgüt dışındaki yaşamın birbirinden ayrı olduğu varsayılmıştır (Koçel, 2005). Klasik kuramın amacı, örgütsel verimliliğin artırılmasında uyulacak ilkeleri belirlemektir. Belirlenen ilkelere uyulduğu takdir-de örgütün başarısının (yani veriminin) artacağı ileri sürülmüştür. Öte yandan sözkonusu ilkelerin her türlü örgütte geçerli olacağı belirtilmiştir. Mekanik bir an-layışın hakim olduğu klasik kuramda rasyonellik birincil plandadır (Miles, 1980).

Bilimsel Yönetim Yaklaşımı

Bilimsel yönetim yaklaşımının fikir öncüsü Frederick Winslow Taylor’dur. Taylor, ABD’nin ekonomik olarak zarara uğramasının nedenini, insanların verim-siz bir yaşantısının olmasına bağlamıştır. Bu nedenle Taylor, örgüt yönetiminin bilimsel olması gerektiğini belirterek, sistemli bir çalışma yaşamının, belirlenmiş kuralların uygulanmasının başarıyı getireceğini belirtmiştir. Bir başka ifadeyle olağanüstü insanlar aramak yerine, işi sistemli yapmanın önemli olduğunu belirt-miştir. Taylor yönetimin esas hedefinin, hem örgütün hem de işgörenlerin maksi-mum gelirini artırmak olduğunu, bununda maksimum üretkenlikle olabileceğini belirtmiştir. Taylor’un bilimsel yönetimi dört ilkeden oluşur. Bunlar; 1- Bilimsel çalışmayı hedef alan metotların parmak hesabını ilke edinen iş metotlarıyla yer değiştirmesi. 2- Kendi işini seçmesi ve kendi kendisini eğitmesi şeklinde olan personelin seçilmesi, eğitilmesi ve gelişmesinin bilimsel ilkelere göre yapılması. 3- Her bir çalışanın farklı iş birimlerine göre detaylı olarak bilgilendirilmesi ve denetimi. 4- İşin, yöneticiler ve çalışanlar arasında eşit olarak bölünmesi. Böylece yöneticiler, bilimsel yönetim ilkelerini iş planlarına uygulayabilirler ve çalışanlar da işi en doğru şekliyle gerçekleştirirler. Taylor’a göre, işgören, bu ilkeler esas alı-narak teşvik edildiğinde ve buna yönetimin belirleyeceği yeni iş kolları eşlik etti-ğinde, bilimsel yönetim, eski planlara göre çok daha fazla verim sağlayacaktır.

Örgüt ve Yönetim Kuramları 3

Taylor’un geliştirdiği bilimsel yönetim kuramıyla iş, küçük parçalara ayrıla-rak parça başına primli ücret sistemi ile iş üzerinden standart bir ücret alınacak, isçinin dinlenme zamanları verimini arttıracak şekilde düzenlenecekti. Böylece belirlenen üretim standardına ulaşmak ve onu aşmak için çaba harcayan işgören, kendi ekonomik amaçlarına ulaşmakla doyum sağlarken, örgütlerde işgörenlerin daha çok çalışmasıyla verimini yükseltecekti. Ancak bu kuram çalışanların dav-ranışsal sorunlarını ortaya çıkarmıştır. İşbölümü ve uzmanlaşma sonucu, işin bü-tünlüğünü kaybetmesi ve küçük parçalara bölünmesi, işgörenler üzerinde olum-suz etki yapmış ve çalışma ortamına uyumu güçleştirmiştir (Aladağ, 2007).

Taylor, örgütler için geleneksel öğrenme biçimi olan usta-çırak yönteminin yetersiz olduğunu, işgörenlerin bilgi birikimlerinin sistematik olarak toplanıp ge-nel ilkeler haline getirilmesini ve bu ilkelerin işgörenlere aktarılması gerektiğini belirtmiştir. Çünkü Taylor, bilimi, bilginin sınıflandırılması ve örgütlenmesi ola-rak belirtmektedir. Taylor, bireysel veya yerel bilgilerin merkezileştirilmesini ve merkezi bir güce dönüştürülmesini amaçlar. Taylor’un geliştirdiği bu bilimsel yö-netim anlayışı, işgörenin seçilmesinde ve onların yetiştirilmesinde de önemlidir. Öte yandan işlerin parçalanarak her bir parçasının bir işgörene verilmesini amaç-lar. Hatta her işgörenin günlük yapması gereken işin miktarını bile belirlemiştir. Böylece işgören ile işveren arasında olası anlaşmazlıklar da çözülmüş olacaktır. Hatta Taylor, işlerin mümkün olduğunca küçük parçalara bölünmesini ve iş ba-şında işgörenin sürekli ölçülmesini, onun işinin sayısallaştırılmasını ve standart-laştırılmasını öne sürer. Böylece örgüt yöneticisinin işgören hakkında bilgi sahibi olması ve hakkında kararlar verebilmesi daha kolay olacaktır. Bugün çok yaygın olan işe almada, işte yükseltmede ve iş tanımlamasında ve çalışanların başarısına ilişkin sicil değerlendirmelerinde kullanılan ölçme uygulaması, bilimsel yönetim anlayışının yansımalarıdır. Yine, okullara girişte, derslerin sonucunun değerlendi-rilmesinde ve daha sonra da mesleğe girişte uygulanan testler, aynı anlayışın bir sonucu olarak yorumlanabilir (Yalçın, 2010).

Bilimsel yönetim yaklaşımının ana ilkeleri şunlardır (Koçel, 2005; Luthans, 1981;Aktan 1999):

• Gelişi güzel çalışma değil, bilimsel çalışma düzeni,

• Başıbozukluk değil, ahenk ve koordinasyon,

• Düşük verim değil, maksimum çıktı ve herkesin mümkün olan en yük-sek verimlilik düzeyine çıkartılması için eğitim,

• Bir işin bölümlere ayrıştırılması ve çalışanların o alanda uzmanlaşması,

• Belirli bir işten, bir işçinin sorumlu olması,

4 Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

• Bir işi düşünme, tasarlama, uygulama ve denetleme aşamalarının ayrı kişiler ya da üniteler tarafından yapılması,

• Örgütte tüm yetki ve sorumlulukların merkezde ve yöneticilerde top-lanması,

• Personelin bilimsel ilkeler doğrultusunda eğitiminin sağlanması,

• İşe uygun personelin bilimsel yöntemlerle seçilmesi.

Taylor, yöneticinin en önemli görevinin, ara yöneticileri seçmesi ve eğitme-si olduğunu belirtmiştir. Yöneticinin diğer görevlerini ise, örgütün ve personelin verimliliğini artırmak için gerekli şartların sağlanması olarak sıralamıştır. Bu şart-ların sağlanması ile örgütün gelirinin artacağını, bunun sonucunda da personelin gelirinin artacağını belirtir. Sonuç olarak Taylor, örgüt için iyi olan, personel için de iyi olur düşüncesini savunmaktadır (Kaya, 1996).

Yönetim Süreci

Klasik yönetim anlayışının şekillenmesinde etkili olan yaklaşımlardan biri de yönetim süreci yaklaşımıdır. Yönetim süreci yaklaşımının kurucusu Henri Fayol’dur. Fayol’un yönetim süreci yaklaşımı, üretim üzerine yoğunlaşıp, makro düzeyde örgüt sorunlarına eğilmeyen Taylor’un bilimsel yönetim anlayışının ek-siklerini gidermeye yaramıştır.

Fayol, yaşadığı dönemde yönetim ile ilgili herhangi bir dersin olmadığını, bunun sorun olduğunu, bu nedenle, ilköğretimden yükseköğretime kadar bütün öğretim kademelerinde yönetim dersinin konulması gerektiğini belirtmiştir. An-cak, ders olarak okutulacak bir yönetim doktrini olmamasını bir eksiklik olarak gören Fayol, öteden beri gelen yönetimin uygulamayla öğrenilebileceği düşünce-sinin yetersiz olduğunu belirterek, kendi deneyimlerinden bir yönetim doktrini oluşturmaya çalışmıştır. Buna göre Fayol, örgütün temel fonksiyonlarını teknik fonksiyonlar (üretim, imalat ve transformasyon), ticari fonksiyonlar (alım, satım, değişim), mali fonksiyonlar (sermaye üretimi ve yönetimi), güvenlik fonksiyonları (malların ve kişilerin korunması), muhasebe fonksiyonları (envanter, bilanço, is-tatistik) ve yönetim fonksiyonları (öngörü, organizasyon, kumanda, koordinasyon ve kontrol) olarak belirtmiştir. Örgütlerdeki bu altı temel fonksiyonun birbirinden kopuk olmadığını, tam aksine birbirine sıkıca bağlı olduğunu belirtmiştir. Fayol’a göre ilk beş fonksiyon, örgütün genel politikası içinde yer alan program yapmak, sosyal yapıyı oluşturmak ve yönetim sürecindeki çabaların koordinasyonunu sağ-lamakla yükümlü değildir. Bu faaliyetleri gerçekleştirmek geleneksel yönetim ola-rak isimlendirilen fonksiyonun içeriğini oluşturmaktadır (Şengül, 2007).

Örgüt ve Yönetim Kuramları 5