kultura popularna, studia kulturowe

132

Upload: amurski

Post on 16-Nov-2015

30 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

"Kultura Popularna", numer poświęcony brytyjskim studiom kulturowym.

TRANSCRIPT

  • Teoria zaangaowana wobec materializmu iposthumanizmu

    Spr okrzy wkontekcie teorii hegemonii

    Omoliwym nowym zwrocie politycznym wpolskim kulturoznawstwie inspirowanym tradycj CCCS

    Dziedzictwo brytyjskich studiw kulturowych, realizm spekulatywny igry wideo

    Czarny feminizm bell hooks wkontekcie studiw kulturowych

    Co nam zostao po studiach kulturowych?

    Wierni jako zasb kontrhegemoniczny

    Paradygmat emancypacyjny?

    Brytyjskie studia kulturowe a polski strach przed polityk

    Tradycja bada popkulturowych w perspektywie anglocentrycznej

    Przyjemnoupodmiotowionych przedmiotw

    Fenomen muzyki disco polo w kontekcie kultury popularnej lat 90.

    recenzja: Od centrum do marginesw szkoy z Birmingham

    Abstrakty

    Micha Gulik, Samuel Nowak

    Micha Wrblewski

    Jacek Drozda

    Arkadiusz Nyzio

    Aldona Kobus

    Mateusz Felczak

    Witold Filar

    Ewa Drygalska

    4

    14

    36

    54

    68

    82

    102

    120

    128

  • Engaged Theory Towards Materialism and Posthumanities

    The Cross Dispute and the Theory of Cultural Hegemony

    On the Possibility of a New Political Turn in the Polish Cultural Studies Inspired by the CCCS

    The Heritage of British Cultural Studies, Speculative Realism and Video Games

    bell hooks Black Feminism and Cultural Studies

    Whats Left of Cultural Studies?

    Churchgoers as the Counter Hegemonic Resources

    Emancipatory Paradigm?

    British Cultural Studies and Polish Politicophobia

    The Study of Popular Culture in Anglocentric Perspective

    The Objects Pleasure of Subjectivity

    Disco Polo Phenomenon and Polish Popular Music

    review: From Centre to Margins of the Birmingham School

    Abstracts

    Micha Gulik, Samuel Nowak

    Micha Wrblewski

    Jacek Drozda

    Arkadiusz Nyzio

    Aldona Kobus

    Mateusz Felczak

    Witold Filar

    Ewa Drygalska

    4

    14

    36

    54

    68

    82

    102

    120

    128

  • 4 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    Co nam zostao

    po studiach kulturowych? Teoria zaangaowana wobec materializmu i posthumanizmu

    Micha Gulik, Samuel Nowak

    DOI: 10.5604/16448340.1123034

  • 5M i c h a G u l i k , S a m u e l N o wa k C o n a m z o s t a o p o s t u d i a c h k u l t u r o w y c h ?

    Studia kulturowe to wspczenie bardzo nieostrytermin, ktrym zwyko si okrela szeroki wachlarz perspektyw i teorii, sytuujcych si na pograniczach bardziej ugruntowanych dyscyplin: literaturoznawstwa, socjologii krytycznej, medioznawstwa, niektrych nurtw filozofii (ktrych jednak tradycyjna filozofia nie traktuje zbyt powanie) oraz historii idei. Ten stan rzeczy jest w duej mierze konsekwencj fuzji teoretycznej, do ktrej doszo w obrbie amerykaskiej humanistyki w latach 80. ubiegego wieku. Mamy tu na myli wyonienie si poststrukturalizmu, bdcego amerykaskim rozwiniciem i przepracowaniem europejskiego strukturalizmu oraz dekonstrukcji. W tym samym czasie do USA dotary take prace oraz badacze rozwijajcy macierzysty projekt studiw kulturowych zwizanych ze szko z Birmingham. Opracowania i koncepcje te funkcjonuj obecnie pod zwizym szyldem teorii (theory), tyle porcznym, co mocno uoglniajcym. W naszym artykule, bdcym wprowadzeniem do specjalnego wydania Kultury Popularnej, chcielibymy przyjrze si wanie brytyjskiej tradycji teorii kultury zainicjowanej w Birmingham. Szkoa ta, rozwijana w ramach Centre for Contemporary Cultural Studies, swj najwikszy rozkwit przeywaa w latach 70. i 80., a jej dorobek uleg nastpnie dyseminacji w obrbie brytyjskich, australijskich i wreszcie amerykaskich uniwersytetw.

    Nie zamierzamy tutaj jednak rekonstruowahistorii British cultural studies. Chcielibymy raczej zastanowi si nad tym, czy nurt ten stanowi istotny rezerwuar badawczy w kontekcie przemian wspczesnej humanistyki czy te moe przynaley ju do historii nauk o kulturze. Warto pamita, e to wanie studia kulturowe wygeneroway fundamenty dla akademickiego postmodernizmu i poststrukturalizmu; ich konsekwentny konstruktywizm spoeczny poczony ze spoecznwraliwoci (Joanna Zyliska pisze przy tej okazji o etyce troski) okaza si wygodn platform dla rozkwitu kolejnych wariacji tekstualizmu, analizy dyskursywnej i dekonstrukcji. Czy zatem w dobie wyczerpania si humanistyki postmodernistycznej studia kulturowe, genetycznie obcione tekstualizmem, s w staniewykona jeszcze jakkolwiek interesujc teoretycznie robot? I jak naley rozumie to pogmatwanie teorii, skoro cultural studies to coraz czciej haso rozpoznawcze stanowisk pozbawionych intelektualnej dyscypliny oraz rygoru waciwego osiadym i ustabilizowanym dziedzinom bada? Czy kady moe by kulturoznawc?

    Nie zamierzamy tutaj atakowa poststrukturalizmu, zdajemy sobie jednak spraw zarwno z jego ogranicze, jak i wielu niespenionych obietnic. Proponujemy raczej, aby przyjrze si studiom kulturowym z perspektywy trzech wybranych zagadnie, ktre uznajemy za szczeglnie interesujce w biecych debatach teoretycznych. Nastpnie postaramy si wskaza na istniejce w kulturoznawstwie zasoby badawcze, ktrych wykorzystanie, naszym zdaniem, moe si okazaintelektualnie produktywne. Nie chcemy tutaj wskrzesza niejednokrotnie wymiewanej triady rasa klasa pe ani przeszczepia poszczeglnych ustale, rozumowa i metod do nowych sytuacji. Trzy interesujce nas kategorie to posthumanizm, materializm i spoeczne zaangaowanie. Traktujemy je jako relewantne parametry najnowszych debat humanistycznych i staramy siwydoby ich ekwiwalenty z dorobku brytyjskiego kulturoznawstwa.

    Musimy ponadto podkreli, e nasza sabo do studiw kulturowych ma nieco wybirczy charakter: ksztaceni bylimy nie tyle na klasycznych opracowaniach powstaych w CCCS w gorczkowych latach 70. XX wieku, ale gwnie na przewrotnych analizach kultury popularnej, bdcych akademick specjalnoci m.in. Johna Fiskea, Henryego Jenkinsa oraz Joke Hermes

    Micha Gulik doktorant w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagielloskiego. Przygotowuje rozpraw doktorsk dotyczc zagadnie nowego materializmu. Email: michal.gulik@ gmail.com.

    Samuel Nowak kulturoznawca i medioznawca. Pracownik naukowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego. Niedawno ukazaa si jego ksika Seksualny kapita (Universitas 2013). Email: [email protected].

  • 6 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    i powstajcych od poowy lat 80. ubiegego wieku. Std wyrana obecno kategorii przyjemnoci, naszym zdaniem, wspczenie niedocenianej i zbyt atwo utosamianej z ideologicznmanipulacj konsumpcjonizmu. W tym sensie studia kulturowe sdla nas raczej pewn postaw badawcz majc jednak wasn intelektualn biografi ni korpusem akademickiej literatury. Ten szczeglny rodowd (za ilustracj ktrego moe posuy dorobek i ycie Stuarta Halla) okazuje siwic point du caption skupiajcym rozlege nieraz gosy i ustalenia w obrbie jednej ramy teoretycznej. Wpisana w projekt studiw kulturowych teoretyczna inkluzywno niesie ze sobryzyko rozmycia si w gszczu teorii; std potrzeba umiejscowienia ich na szerszej mapie nowoczesnej humanistyki.

    PosthumanizmPosthumanizm to pojcie rwnie problematyczne, jak studia kulturowe. Obejmuje ono wiele zjawisk, nurtw badawczych, a take praktyk artystycznych, ktre kwestionuj antropocentryczny charakter kultury i poznania. Zalki posthumanizmu mona odnale ju w strukturalnej krytyce humanizmu (Foucault); projekcie etyki wczajcej w swoj domenzwierzta (Singer) czy pracach z zakresu systemw spoecznych inspirowanych odkryciami najnowszej biologii ewolucyjnej (Luhmann). O ile jednak krytykhumanizmu uprawianpod auspicjami French theory mona uzna za humanizm awanturniczy (Wrbel 2013), o tyle nowsze prdy filozoficzne, jak np.object oriented philosophy (OOP), cakowicie uniewaniaj relacj podmiot wiat jako podstaw formuowania jakichkolwiek sdw epistemologicznych. Mona te przyj, jak dowodzi np.Cary Wolfe (2013), e kulturoznawstwo programowo bdzie ciy ku temu, co nie ludzkie, poniewa jako dyscyplina nastawione jest na grupy wykluczone i marginalizowane. Tak pomylany komponent posthumanistyczny okazaby sinaturalnkonsekwencj metod i protokow wiedzy, ktre konstytuujstudia kulturowe jako odrbn dyscyplin badawcz. Mwic prociej: nacisk na heterogeniczno i zrnicowanie pozwala powoa do ycia kolejne grupy (np.zwierzta), ktre uzyskuj wasn autonomi jako podmiot badawczego zainteresowania. Tak pomylane kulturoznawstwo to w gruncie rzeczy posthumanistyczny humanizm, nieprzekraczajcy antropocentrycznego horyzontu. Osobn kwesti, podnoszon m.in.przez Tilottam Rajan (2001), pozostaje pytanie, na ile procedura upodmiotawiania grup / obiektw / nie ludzi nie wpisuje si przypadkiem w porzdek tak przecie krytykowanej przez studia kulturowe deliberatywnej demokracji. Dla Wolfea kulturoznawca musi zosta posthumanist, bo tylko wtedy bdzie zdolny do podjcia krytycznego transdyscyplinarnego dociekania. Swj wywd prowadzi on w kontekcie animal studies, ktrych proces wyaniania si okazuje si dla autora pretekstem do rozwaa nad dyscyplinarnoci humanistyki.

    Neil Badmington (2006), ktry podj si prby odnalezienia wsprzdnych tradycji z Birmigham w duchu posthumanizmu, do razu deklaruje, e prefiks post nie oznacza czego po humanizmie, lecz jego krytyczne przepracowanie (podobnie jak postmodernizm by krytyczn narracj o nowoczesnoci). Dla autora Cultural Studies and the Posthumanities, nurt badawczy wywodzcy si z prac Williamsa i Hoggarta od pocztku cechowa si antyhumanizmem ostrze kulturoznawczej krytyki wymierzone zostao w elitarno klasow koncepcjkultury i historii. Badmington usiuje powtrzy ten gest; skoro studia kulturowe wyrastaj ze sprzeciwu wobec niesprawiedliwoci (ktry

  • 7M i c h a G u l i k , S a m u e l N o wa k C o n a m z o s t a o p o s t u d i a c h k u l t u r o w y c h ?

    zostaje steoretyzowany), musimy zda sobie spraw ze lepej plamki, jak by ich antropocentryzm. Podejcie takie wydaje si jednak naiwne: na gruncie tradycyjnej epistemologii (podmiot wiat) trudno wyobrazi sobie oddanie gosu temu, co nie ludzkie inaczej ni przez wspczucie artykuowane dziki ludzkiej empatii. W efekcie zmiana pozostaje wycznie retoryczna: dialog zastpuje monolog, polilog zastpuje dialog, a to, co nie ludzkie staje si jedynie ekranem, na ktry racjonalne (cho nauczone empatii i szacunku) podmioty rzutuj swoje projekcje (Bryant 2011).

    Z pomoc przychodzi w tym miejscu realizm spekulatywny, ktrego przedstawiciele proponuj obecnie najbardziej przekonujcy projekt bada posthumanistycznych. W kontekcie dyskusji nad moliwtransformacjstudiw kulturowych projekt OOP wydaje si interesujcy z co najmniej dwch powodw. Po pierwsze, wielu realistw spekulatywnych wywodzi siz tradycyjnie rozumianej teorii krytycznej, ktr zarzucili na rzecz forsowanej przez siebie filozofii zorientowanej na przedmiot. Po drugie, skupienie sina obiektach pozwala umiejscowi ich w dugiej tradycji materializmu, na ktrym ufundowano studia kulturowe.

    MaterializmMaterialistyczne intuicje od zawsze towarzyszyy projektowi brytyjskich studiw kulturowych, cho poszczeglne artykulacje tej perspektywy znaczco rni si od siebie, a ich wsplna marksistowska prowieniencja rodzi pewne problemy. Cho Raymond Williams konsekwentnie rozwija projekt Marksowski, uzupeniajc go o propozycje Lukcsa i Gramsciego, dla Stuarta Halla marksizm pozostawa kopotliwym dziedzictwem, ktre naleao przekroczy. Zwizek studiw kulturowych z marskizmem ju zawsze naley rozumie jako zaangaowanie w problem, nie w tematyk ani nawet problematyk pisze (Hall 1996: 265). Marksizm wci jednak oferuje studiom kulturowym pole dla przemylenia relacji pomidzy materializmem, podmiotowoci i sprawczoci, ujawniajc rda problemw, ktre do dzi zajmuj centralne miejsce w debatach humanistw.

    Dla samego Marksa materializm stanowi pewien szczeglny model polemiki z idealizmem, nie za konsekwentn kontynuacj dotychczasowych wariantw filozoficznego materializmu. Jak przekonuje Balibar, Marks traktowa wszelkie wczeniejsze materializmy jako zakamuflowane projekty idealistyczne, ustanawiajce materi podstawow zasad interpretacji, co wicej, wpisujce si w elitarystyczny model dydaktyki nieowieconych mas. Tak rozumiany dawny materializm nie by praktyczn filozofi dziaania, ale bezpiecznikiem systemu buruazyjnego, a jednoczenie jako de facto idealistyczny ustanawia podmiot gwarantem przedstawienia (Balibar 2007: 34 37). Nowy materializm Marksa by wic przede wszystkim prb wydobycia podmiotu z idealistycznej konstelacji i ustanowienia samej praktyki (w jej cigym, teraniejszym stawaniu si) podmiotem zmiany spoecznej. Utosamienie podmiotu z praktyk, cho umoliwio egalitarystyczny zwrot w studiach kulturowych, nioso jednak ze sob pewne niepokojce konsekwencje, ktre do dzi wybrzmiewaj w humanistycznych konfiguracjach kategorii oporu.

    Mona powiedzie, e Marks, utosamiajc istot podmiotowoci z praktyk, a rzeczywisto praktyki z rewolucyjn dziaalnoci proletariatu (nieodczn

  • 8 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    od samego jego istnienia), przenis kategori podmiotu z idealizmu do materializmu. Mona jednak rwnie powiedzie, e tym samym przygotowa sta moliwo wyobraania sobie proletariatu jako podmiotu w idealistycznym znaczeniu tego sowa (Balibar 2007: 39).

    Niebezpieczestwo, ktre diagnozuje tu Balibar, polegaoby na wyabstrahowa niu konkretnej klasy lub grupy spoecznej jako szczeglnie uprzywilejowanego podmiotu, ktry retroaktywnie uzasadniaby idealistyczny projekt sensu historii lub porzdku dziejw. Brytyjskie studia kulturowe od zawsze wiadome byy tego niebezpieczestwa, a nieufno Halla wobec Marksa bierze si w duej mierze z zapoznania tego kluczowego problemu przez kontynuatorw myli autora Kapitau.

    W pracach dotyczcych subkultur teoretycy zwizani ze szko z Birmingham kad szczeglny nacisk na praktyczne i procesualne rozumienie oporu, ktry nigdy nie stablizuje si w ramach jednej, idealistycznej kategorii. Przeomowa ksika Subculture: The Meaning of Style Hebdigea (1979) nie bya strategiczn idealizacj kultury klas zdominowanych, ale raczej konsekwencj mylenia o kulturze w niedeterministycznych kategoriach, gdzie opr aktualizowa si w konkretnych konfiguracjach zmiennych. Kultura rozumiana jako zwyczajna inwestycja w codzienno (Williams 2002) to bezporednia konsekwencja materialistycznej teorii podmiotu, nawet jeli relacje midzy baz a nadbudow stanowiy czsto punkt zapalny sporw midzy studiami kulturowymi a marksizmem. Tak pomylana teoria moe okaza si szczeglnie interesujca dla wspczesnego kulturoznawstwa, kiedy wyczerpay si modele mylenia o sprawczoci wyprowadzane z pnego Foucaulta. Zarwno teoria ujarzmienia, jak i techniki siebie zbudowane s na indywidualistycznych przesankach, podejrzanie blisko korespondujcych z logik kapitalizmu afektywnego, w ktrym projekty tosamociowe wpisane s w modele inwestycji biznesowych (por. Bednarek 2012). Brytyjskie studia kulturowe zawsze rozumiay opr w kategoriach kolektywnych i negocjacyjnych, oferujc lepsze ramy dla mylenia o projektach wsplnotowych.

    Jeeli jednak wczesne projekty studiw kulturowych bliskie byy postmarksistowskim intuicjom materialistycznym, wszystkie te przedsiwzicia organizowao mylenie antropocentryczne. Wspczesna dyskusja o humanistyce w dobie antropocenu, ktr zdominoway pytania o sprawczo aktorw poza ludzkich i analiza zjawisk kulturowych w perspektywie dugiego trwania, wymaga ponownego przemylenia roli materializmu w projekcie studiw kulturowych. Jeli bowiem wczesne projekty klasycznych autorw szkoy z Birmingham wierne byy optyce Marksowskiej, pniejsi autorzy chtniej czerpali z French theory, kierujc cae przedsiwzicie na tory analizy dyskursywnej. Teoria popularnych tekstw wytwarzalnych Johna Fiskea jest by moe szczytowym momentem tej orientacji. Fiske wyzyskuje tu wszelkie atrybuty poststrukturalnej teorii jzyka, przenoszc tezy o nieprzechodnioci, autotelicznoci i intertekstualnoci na obszar tekstw niejzykowych (Fiske 2010). Taki radykalny tekstualizm jest tyle konsekwencj rozproszenia si dorobku brytyjskich studiw kulturowych na zachodnie orodki naukowe, co znakiem czasu ostatnich dekad XX wieku, kiedy dochodzi do znaczcej homogenizacji teorii. Kryzys ekologiczny, napicia w obrbie systemu kapitalistycznego i wyczerpanie si energii poststrukturalizmu wyprowadziy materi z tekstualnej banicji, a skompromitowany poza tekst zacz domaga si uznania swojego istnienia. Co istotne z perspektywy brytyjskich studiw

  • 9M i c h a G u l i k , S a m u e l N o wa k C o n a m z o s t a o p o s t u d i a c h k u l t u r o w y c h ?

    kulturowych, powrt do materializmu motywowany jest czsto polityczn nieproduktywnoci poststrukturalnych modeli krytycznych. Stephen B. Crofts Wiley w tekcie powiconym filozofii Lawrencea Grossberga pisze: W ramach postmodernizmu i poststruturalizmu dekonstrukcyjna orientacja teoretyka umoliwia (a nawet wymusza) opnienie etycznego i politycznego zaangaowania czy raczej praktykowanie niejawnej tekstualnej polityki negacji i odraczania (Crofts Wiley 2005: 77). Przykadem praktycznej realizacji takiej poststrukturalnej polityki moe by synny wywiad Jacquesa Derridy dotyczcy narkotykw (Derrida 1995). Francuski filozof, w jake rozpoznawalnym dla niego gecie, doprowadza do aporii spr pomidzy zwolennikami i przeciwnikami liberalizacji prawa antynarkotykowego, aby w kocu niemiao zgodzi si z tymi ostatnimi. Rzecz jasna, miar politycznej pracy teorii nie powinna by jej przystawalno do konkretnych rozwiza prawnych, jednak tekstualizacja narkotyku, jak Derrida odgrywa za pomoc pojcia pharmakonu, to szczytowy przykad zapoznania materialnoci, ktra zostaje odroczona w nieskoczonej grze rnicy. Jeeli wic studia kulturowe wci powinny by rozumiane jako projekt przede wszystkim polityczny, ktrego teoretyczne umocowanie jest jedynie przygodn realizacj celw emancypacyjnych, konieczne okae si przekroczenie polityk tekstualnych, wraz z ca filozoficzn argumentacj, ktra je wspiera. To wanie Lawrence Grossberg, z jego monistyczn filozofi immanencji, oferuje najciekawszy pomost pomidzy tradycj szkoy z Birmingham a nowym materializmem. Grossberg trafnie definiuje puapki, w ktre wpady studia kulturowe. pozostajc wierne postrukturalistycznej formacji dyskursywnej. Te puapki to: tekstualizm, dualizm ontologiczny, polityki tosamoci czy fetyszyzacja lokalnoci. Propozycja Grossberga (signicia po ontologie immanencji) umoliwia zbudowanie innego gruntu teoretycznego, w ramach ktrego materialistyczne analizy kultury popularnej znalazyby lepsze umocowanie. Jak pisze Joanna Bednarek, ontologie immanencji nie tylko umoliwiaj wyjcie poza mylenie antropocentryczne z jego dominant metafory jzykowej jako instancji strukturyzujcej rzeczywisto, ale projektuj mylenie o sprawczoci poza horyzontem podmiotu i polityk tosamoci. Dla ontologii immanencji[ ] polityka, zwizana istotowo z produkcj w szerokim, ontologicznym sensie, istnieje jako stosunek si lub zesp heterogenicznych praktyk (Bendarek 2012: 42).

    Nowa materializacja studiw kulturowych powinna by rozumiana wanie jako konsekwencja utosamienia podmiotu z praktyk, sama za praktyka musi by rozszerzona tak, aby uwzgldniaa polityczn potencjalno aktorw poza ludzkich. Jak pisze Levi Bryant, [ ] dua cz teorii kulturowych odnosi si do obiektw wycznie jako wehikuw znakw lub reprezentacji, ignorujc wszelkie nie semiotyczne lub nie reprezentacjonistyczne czynniki, jakie nie ludzkie obiekty mog wnie do zbiorowoci (Bryant 2011, 23). Object oriented philosophy, ktr reprezentuje Bryant, jest niewtpliwie najbardziej donios propozycj, ktra w ruchu metateoretycznym uzasadnia wspczesne zainteresowania materializmem.

    Rol studiw kulturowych byoby tu wic zagospodarowanie politycznego potencjau nie ludzkiej sprawczoci, a niekoniecznie radykalne wyjcie poza antropocentryzm. Zgodnie z sugesti Jussiego Parikki, [ ] piszc teori w dobie[ nowego materializmu ], musimy zaproponowa zoone sposoby rozumienia tego, w jakim stopniu percepcja, dziaanie, polityka, znaczenia (jak rwnie nie znaczenia) s osadzone nie tylko w ludzkich i zwierzcych ciaach, ale rwnie w bardziej efemerycznych obiektach (Parikka 2012: 96). Media nie s ju pomylane wok paradygmatu audiowizualnego, ale w szerokim

  • 10 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    rozumieniu, ktre uwzgldnia rozmaite formy zaporednicze i mediacji. Tak zaprojektowana materialistyczna analiza mediw popularnych zorientowana byaby wok kilku podstawowych ruchw: 1) porzucenia socjologicznej tezy o perswazyjnym charakterze mediw, ktre stanowi zaporedniczenie dominujcego dyskursu / ideologii, a wic rezygnacji z analizy mediw w paradygmacie reprezentacji; 2) uznania mediw za aktorw obdarzonych sprawczoci, ktra nie wyczerpuje si w kategoriach dyskursywnych; 3) skupienia si na materialnej podstawie mediw, wraz z ich technologicznymi uwarunkowaniami, ale te czysto materiaowymi specyfikacjami; 4) badania politycznych protokow, ktre warunkuj dan sytuacj medialn (np.prawa dotyczcego modyfikacji genetycznych w projektach biomedialnych lub praw prywatnoci i regulacji dotyczcych big data); 5) zwrcenia szczeglnej uwagi na tzw. brudn materi, efekty uboczne procesw informatyzacji i technologizacji (np.e waste).

    ZaangaowanieProjekt studiw kulturowych zasuguje wci na obron i kontynuacj nie poprzez literaln lektur klasykw szkoy z Birmingham, ale ze wzgldu na mediacyjn rol, jak spenia na scenie wspczesnej humanistyki. Od samego zarania nurtu brytyjscy teoretycy starali si zbudowa wasny wariant materialistycznej teorii kultury, ktry wierny byby nie tyle metodologicznej spjnoci, co politycznej skutecznoci. To zaangaowanie, niepodporzdkowane adnemu jasno zdefiniowanemu politycznemu programowi, byo ju zawsze si napdow caego przedsiwzicia. Mona rozumie je w dwjnasb: jako zaangaowanie polityczne, skupione wok analizy wykluczenia i projektowania zmiany spoecznej, oraz jako zerwanie elitarystycznego dystansu wobec popularnego dowiadczenia codziennoci. Egalitarystyczne nastawienie badaczy zwizanych z brytyjskimi studiami kulturowymi zawsze stanowio remedium na buczuczn teori krytyczn, ktra w charakterystycznym dla ontologii transcendentalnych ruchu projektowaa wyrnion przestrze (najczciej sztuki), gdzie mogo si dokona radykalne przekroczenie. Szkoa z Birmingham, blisza przyjemnociowemu zaangaowaniu w kultur popularn, nieco inaczej rozumiaa swoj polityczn misj i pozostaa krytyczna, cho nie radykalna.

    Posthumanistyczne i materialistyczne intuicje, ktre w niniejszym tekcie staralimy si wyzyska dla projektu studiw kulturowych, mog si okaza wehikuem dla krytycznego mylenia o wspczesnej ekologii mediw. Dominujca retoryka technokratyczna stara si przemilcza materialne aspekty technologii cyfrowych interfejsy popularnych gadetw technologicznych staj si coraz bardziej przezroczyste, technologia zdaje si znika i wplata w codzienno, podczas gdy niewidoczne agregaty danych wykonuj nieustann prac gromadzenia i katalogowania wszelkich informacji, a odpady technologiczne wyrzucane s poza obszar zachodniej demokracji. W dobie hegemonii pracy afektywnej i technologii postcyfrowych materialistyczna teoria kultury zakorzeniona zarwno w Marksie, jak i w nowych materializmach niesie ze sob spory potencja krytyczny. Nie jest to ju krytyka semiotyczna, ktra (podporzdkowana metaforze jzykowej) tropi kolejne puapki dyskursywne. Za Levim Bryantem mona okreli j mianem polityki termodynamicznej. Jak pisze autor Democracy of Objects,

    [ ] jeli przyjmiemy zaoenie, e[ wszelkie ] instytucje to obce umysy[ alien minds ], niezalene od tych, ktrzy

  • 11M i c h a G u l i k , S a m u e l N o wa k C o n a m z o s t a o p o s t u d i a c h k u l t u r o w y c h ?

    dla nich pracuj, e posiadaj wasne strukturalne otwarcie i operacyjne zamknicie oraz mwi swoim jzykiem, musimy by tego strategicznie wiadomi, gdy projektujemy nasze polityczne zaangaowanie (Bryant 2014: 71 72).

    Radykalna alternatywa nie jest wic ulokowana na zewntrz systemu, ale staje si praktyczn i strategiczn negocjacj, uwzgldniajc funkcjonowanie instytucji, ktre chce przeksztaci.

    Zasadniczy problem, przed jakim staje wspczesna humanistyka, wydaje si wic konsekwencj moralnego szantau, ktremu podlega uprawianie teorii. Przy okazji musimy jasno podkreli, e nie zakadamy tutaj podziau pomidzy naukami humanistycznymi / spoecznymi (jakoby bardziej teoretycznymi) a np.naukami przyrodniczymi i technicznymi. W szale paramatryzacji i stosowalnoci wszystkie dziedziny bada trac na samodzielnoci 1, a w kocu sprowadza si je do procedury rozszerzania uytecznoci. Naszym zdaniem nie ma znaczenia, skd pynie ten przymus: ze rodowiska biznesowego, z instytucji zarzdzajcych i finansujcych nauk na poziomie narodowym i midzynarodowym czy od dziaaczy spoecznych domagajcych si teorii praktycznej, sucej realizacji spoecznej zmiany.

    Nie jest jednak naszintencj forsowanie idealistycznej wizji uniwersytetu jako wiey z koci soniowej. Uwaamy jedynie, e pewne oderwanie bada od namysu, co wynika z tego dla sprawy x, to jedyna gwarancja, e nauka bdzie prawdziwie krytyczna. Przejcie od realistw spekulatywnych koncepcji obserwowanego wiata jako zaledwie powierzchni nieskoczenie gbokich przedmiotw wymusza odejcie od wszystkowiedzcej teorii krytycznej. Rolteorii bdzie teraz mediacja pomidzy rnymi konfiguracjami materii, ktrej teoria dostarcza take materialnego podoa dla wasnej artykulacji. Teoria musi wic by gboko spekulatywna: jej myny pracuj na najwyszych obrotach wtedy, gdy nie ogranicza ich horyzont stosowalnoci. Co wicej, przepastna otcha przedmiotw uniemoliwia nam sformuowanie kompletnej ramy teoretycznej, po naoeniu ktrej rzeczywisto okazuje siuporzdkowana i dziaa podug konkretnego schematu. Nieskoczona zoono wiata, radzcego sobie bez obaskawiajcego ludzkiego spojrzenia, wymaga od nas rozwijania teorii, ktra zaprzestanie redukcji otaczajcej nas materii jako pozostaoci po czym wobec niej nadrzdnym. Materializm studiw kulturowych wraz z caym zapleczem theory, ktra z niego wykiekowaa, wydaje si zatem wietnym pomostem dla projektu podejmujcego si prby pogodzenia krytycznoci szkoy z Birmingham z filozofi nakierowan na przedmiot. Nie jest to zadanie proste, ale wyjtkowo kuszce, przywraca przecie humanistyce jej pierwotn funkcj: prawo do zdziwienia wiatem, nieobcione balastem ycze i da, ktre spywaj od rozmaitych praktykw.

    Kiedy wic od uczelni wymaga si zwikszenia nacisku na praktyczny wymiar przekazywanej wiedzy, w czasach gdy terroryzowani jestemy przez niezbyt wyksztaconych przedsibiorcw daniami nauki stosowalnej, wreszcie w momencie, gdy humanici przecigaj siw licytacji na krytyczno praktyczne zaangaowanie teorii w zmian spoeczn, powinnimy uciec w jeszcze gbsz teori. Na kryzys teorii jest tylko jedna rada jeszcze wicej teorii.

    1 O problemach, jakie wynikaj z nacisku na stosowalno w naukach technicznych pisze Janusz Mucha (2009).

  • 12 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    BibliografiaBadmington, Neil. 2006. Cultural Studies and the Posthumanities. W: Bir

    chall, Claire. Hall, Gary (ed.). New Cultural Studies. Adventures in Theory. Edinburgh: Edinburgh University Press, s.260273.

    Balibar, Etienne. 2007. Filozofia Marksa. Przeoyli: Andrzej Staro, Adam Ostolski, Zbigniew Marcin Kowalewski. Warszawa: Instytut Wydawniczy Ksika.

    Bednarek, Joanna. 2012. Polityka poza form. Ontologiczne uwarunkowania poststrukturalnej filozofii polityki. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie.

    Bryant, Levi R. 2011. The Democracy of Objects. Ann Arbor: Open Humanities Press.

    Bryant, Levi R. 2014. Onto Cartography: An Ontology of Machines and Media. New York: Edinburgh University Press.

    Crofts Wiley, Stephen B. 2005. Spatial Materialism. Grossbergs Deleuzean cultural studies, Cultural Studies 1 / 19.

    Derrida, Jacques. 1995. The Rhetoric of Drugs. W:Weber, Elisabeth (red.). Points: Interviews, 1974 1994. Stanford: Stanford University Press.

    Fiske, John. 2010. Zrozumie kultur popularn. Przekad Katarzyna Sawicka. Krakw: WUJ.

    Hall, Stuart. 1994. Cultural Studies and Its Theoretical Legacies. W:Hall, Stuart, Critical Dialogues in Cultural Studies. Morley, David. Chen, KuanHsing (red.). London and New York: Routledge.

    Mucha, Janusz. 2009. Uspoeczniona racjonalno technologiczna. Naukowcy z AGH wobec cywilizacyjnych wyzwa i zagroe wspczesnoci. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

    Parikka, Jussi. 2012. New Materialism as Media Theory: Medianatures and Dirty Matter. Communication and Critical / Cultural Studies 1 / 9.

    Rajan, Tilottama. 2001. In the Wake of Cultural Studies: Globalization, Theory, and the University. Diacritics, no. 3.

    Wolfe, Cary. 2013. Animal studies, dyscyplinarno i post(humanizm). Tum. Karolina Krasuska. Teksty Drugie 1 2.

    Williams, Raymond. Culture is Ordinary. W:Highmore, Ben (red.). The Everyday Life Reader. London and New York: Routledge.

    Wrbel, Szymon. 2013. Otcha przedmiotu. O filozofii, ktra nie jest ju straniczk bytu. W:Harman, Graham. 2013. Traktat o przedmiotach. Tum. Rychter, Marcin. Warszawa: PWN.

  • 14 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    Wierni jako

    zasb kontrhegemoniczny Spr o krzy w kontekcie teorii hegemonii

    Micha Wrblewski

    DOI: 10.5604/16448340.1123035

  • 15M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    Chocia od tragedii smoleskiej mino ju kilka lat, to pami o tych wydarzeniach jest do dzi wiea. Po katastrofie prezydenckiego samolotu 10kwietnia 2010 roku jednym z najwaniejszych wydarze byy kontrowersje zwizane z ustawieniem krzya pod Paacem Prezydenckim w Warszawie. W opinii zwolennikw tego pomysu miao to upamitni tragicznie zmarych uczestnikw feralnego lotu. Pojawienie si krzya spotkao si jednake z silnym sprzeciwem wadz. Spowodowao to wielotygodniowe okupowanie Krakowskiego Przedmiecia przez grup, ktr z czasem nazwano obrocami krzya. Elektryzujcy w 2010 roku opini publiczn spr o krzy sta si rdem gbokiego, aksjologiczno kulturowego podziau spoeczestwa. Zwolennicy i przeciwnicy ustawienia krzya przed Paacem Prezydenckim wyraaj bowiem dwie skrajnie rne wizje wsplnoty. Jedna z nich skupiona jest wok wartoci liberalnych, druga konserwatywnych. W kontekcie niniejszych rozwaa zdarzenia na Krakowskim Przedmieciu oznaczaj jednake co jeszcze chodzi o strategie ksztatowania relacji wadzy polegajcych na graniu wartociami, interpretacjami czy symbolami, ktre maj swoje miejsce w kulturze oraz w wiedzy potocznej. Owe strategie skadaj si na hegemoniczny model praktykowania polityki.

    Wanie przez pryzmat teorii hegemonii sprbuj zinterpretowa zdarzenie okrelane mianem awantury o krzy. Bd si przy tym posikowa filozofi Antonia Gramsciego oraz jej kulturoznawczym rozwiniciem w pracach szkoy z Birmingham. Wrd komentarzy publicystycznych rzadko pojawiay si analizy umieszczajce wydarzenie z 2010 roku w szerszym kontekcie praktyk hegemonicznych, jakie miay miejsce w cigu ostatnich 20 lat. Przyjcie teorii hegemonii pozwala jednak spojrze na zjawiska kulturowo spoeczne w szerszym kontekcie, tzn. dostrzec w nich ekspresje okrelonych strategii politycznych. Zgodnie bowiem z logik przyjt w niniejszym tekcie awantura o krzy jest czym o wiele bardziej znaczcym i dotyka o wiele gbszych procesw spoecznych, politycznych i kulturowych, ni si wydaje.

    Teoria hegemonii i studia kulturoweAntonio Gramsci jest we Woszech znany nie tyle ze swoich filozoficznych refleksji, co z politycznego zaangaowania. W 1921 roku wsplnie z Palmirem Togliattim zaoy Wosk Parti Komunistyczn. W 1926 roku zosta aresztowany przez reim Benita Mussoliniego i osadzony w wizieniu, w ktrym spdzi waciwie reszt swojego ycia. To w niewoli powstao jego gwne dzieo Zeszyty wizienne. Zakres podejmowanych w nich tematw jest ogromny: historia Woch, teoria polityki, jzykoznawstwo, dzieje Kocioa, zagadnienia folkloru, zdrowego rozsdku, rola intelektualistw, kultura popularna, kwestie zwizane z fordyzmem i psychoanaliz.

    Kluczowym tematem Zeszytw pozostaje jednak polityka. To pojcie hegemonii odnoszce si do politycznej strategii typowej dla pastw demokratycznych rozwinitego kapitalizmu jest w dziele Gramsciego centralne. Najoglniej rzecz ujmujc, hegemonia to sytuacja, w ktrej okrelone grupy spoeczne roztaczaj swj autorytet moralny i intelektualny nad innymi grupami spoecznymi, narzucajc im pewne ramy interpretacyjne jako oficjalne sposoby rozumienia rzeczywistoci, czy wreszcie konstruuj swego rodzaju metawiatopogld integrujcy rne, powstajce w toku spoecznej praktyki,

    Micha Wrblewski dr, absolwent filozofii (2009) i socjologii (2010) w ramach Midzywydziaowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych UMK. Asystent w Zakadzie Filozofii Wspczesnej IF UMK oraz doktorant w Zakadzie Bada Kultury IS UMK. W swoich badaniach zajmuje si teori hegemonii, studiami nad nauk i technologi oraz zjawiskiem biomedykalizacji. Publikowa m.in. w Studiach Socjologicznych oraz Przegldzie Filozoficznym. Email: [email protected].

  • 16 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    wizje tego, jak powinna wyglda wsplnota. Mwic jeszcze prociej hegemonia jest stanem przyzwolenia wikszej czci spoeczestwa na wartoci, przekonania, ideologi, symbole oraz interesy grup dominujcych. W sytuacji hegemonii zatem wadza uprawomocniona jest subiektywn (cho niekoniecznie aktywn bd wiadom) zgod podmiotw poddanych, co umoliwia sprawne i gadkie praktykowanie okrelonej polityki przez podmioty wadzy.

    Aby osign przyzwolenie spoeczne, podmioty wadzy kryjce si za okrelon hegemoni musz podejmowa wiele czynnoci. Jedn z nich jest tzw. wojna pozycyjna. Gramsci uwaa, e spoeczestwa nowoczesne rni si od spoeczestw przednowoczesnych istnieniem licznych instytucji, ktre powstaj dziki spoecznej dynamice. Skadaj si one na tzw. spoeczestwo obywatelskie 1. Wojna pozycyjna jest metafor odnoszc si do spoeczestwa obywatelskiego. Tak, jak wojsko zajmuje kolejne pozycje na froncie, zawaszczajc krok po kroku teren nieprzyjaciela, tak te podmioty wadzy staraj si wpywa na dziaanie spoeczestwa obywatelskiego, stopniowo zawaszczajc kolejne jego instytucje. Do spoeczestwa obywatelskiego Gramsci zalicza: zwizki zawodowe, organizmy prywatne, partie polityczne, biurokracj, organizacje policyjne, szkoy, organa opinii publicznej (Gramsci 1991: 134, 440; Gramsci 1961: 574, 630; Gramsci 1971: 56). Pomocnym tropem w wyliczaniu elementw skadowych spoeczestwa obywatelskiego mog by rwnie Gramsciego analizy roli Kocioa. Woski filozof wspomina w Zeszytach, e w czasach renesansu [ ] Koci by spoeczestwem obywatelskim. Co to waciwie oznacza? Wedug Arata i Cohen Gramsci opisywa w ten sposb ideologiczn rol Kocioa katolickiego we Woszech, ktry egzekwowa swoj hegemoni za pomoc [ ] takich instytucji, jak uroczystoci kocielne, edukacja, wita ssiedzkie, prasa kocielna (Cohen, Arato 1994: 144). One rwnie wczaj si w obrb spoeczestwa obywatelskiego, a s wrd nich te, ktre okrelaj codzienne ycie oraz zajmuj si, w najoglniejszym sensie, organizowaniem ycia kulturalnego.

    Drugim rodzajem czynnoci jest wpywanie przez podmioty hegemoniczne na zdroworozsdkow wizj wiata grup podporzdkowanych. Gramsci w swoich Zeszytach podkrela polityczn rol dowiadczenia potocznego. Jest ono jednym z kluczowych elementw hegemonii, poniewa opiera si gwnie na stereotypach i utartych wyobraeniach, co czyni z niego idealny reproduktor konformizmu i utrwalania status quo. Zdrowy rozsdek by przez autora Zeszytw ujmowany jako chaotyczny i heterogeniczny. Gramsci uwaa, e kategorie, jakimi ujmuj rzeczywisto tzw. zwykli ludzie, nie s wcale ani proste, ani jednowymiarowe. Zabiegi podmiotw wadzy maj z tej perspektywy za zadanie ksztatowa wasn opowie ideologiczn przy uyciu kategorii, ktre ju s skadnikami masowej wyobrani. Tylko zgodno pomidzy ideologi wadzy a potoczn wiedz mas spoecznych moe legitymizowa przyzwolenie tych ostatnich.

    Pojcie hegemonii zrobio zawrotn karier pod koniec lat 60. i w latach70., gwnie w studiach kulturowych, naukach politycznych i socjologii. Z oczywistych wzgldw interesowa mnie bdzie ten pierwszy obszar. Chocia wspczesne studia kulturowe rzadziej odwouj si do teorii hegemonii, to nie sposb zaprzeczy, e dla szkoy z Birmingham to wanie filozofia Antonia Gramsciego stanowia podstawowe rdo inspiracji.

    1 Chocia Gramsci posugiwa si tym pojciem, bdc pod wpywem Hegla, to uwaa si woskiego filozofa za pierwszego, ktry sformuowa nowoczesne (podkrelajce niekoniecznie ekonomiczny wymiar) rozumienie tego zjawiska (por. Cohen, Arato 1994: 143).

  • 17M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    Teoria hegemonii przywdrowaa do studiw kulturowych za spraw wydanego w 1971 roku obszernego tumaczenia Zeszytw wiziennych na jzyk angielski. Z perspektywy teoretycznej filozofia Gramsciego unika bdw dwch paradygmatw, ktre ukonstytuoway badania Centre for Contemporary Cultural Studies. Chodzi o kulturalizm (Raymonda Williamsa, Richarda Hoggarta, Edwarda P. Thompsona) i strukturalizm (Louisa Althussera, Rolanda Barthesa):

    Gramsci oferuje mniej mechanistyczne pojcie determinacji i dominacji klasy rzdzcej. Podczas gdy z podejcia Althussera wynika, e zmiana kulturowa jest waciwie niemoliwa, a walka ideologiczna daremna, Gramsci wyjania, jak zmiana wbudowana jest w sam system. Podkrela on si indywidualnego podmiotu ludzkiego w kulturze, ale rwnie zakres moliwoci wykreowanych dla jednostki. Myl Gramsciego ma charakter historyczny, umiejscawia konstrukcj wadzy kulturowej w specyficznie historycznym momencie (Turner 2005: 24; por. rwnie Hall 1980).

    Z jednej strony teoria hegemonii Gramsciego akcentuje rol dowiadczenia potocznego i zdroworozsdkowego obrazu wiata, a zatem skupia si na wymiarze szeroko rozumianej codziennoci (jak kulturalizm), z drugiej natomiast czy poziom mikro z procesami ustanawiania relacji wadzy, ktre odbywaj si na poziomie pastwa czy spoeczestwa obywatelskiego, a take podkrela funkcj kultury w reprodukowaniu status quo. Gramsci, mwic innymi sowy, czy, w optyce szkoy z Birmingham, poziom mikrospoeczny z poziomem makrostrukturalnym. Analizujc reprodukcj wadzy, nie traci z oczu praktyk oporu; podkrela dialektyczny, a nie deterministyczny wymiar rzeczywistoci spoeczno kulturowej.

    Przyswojenie teorii hegemonii przez badaczy z Birmingham otworzyo nie tylko zupenie nowe drogi w sensie teoretycznym. Celem CCCS byy przecie badania wspczesnej kultury. Rwnie na tym polu Gramsciaskie koncepcje zyskay popularno. O ile wikszo poj woskiego filozofa wykorzystywano w badaniach akcydentalnie i do wybirczo (wyjtkiem jest praca Policing the Crisis; por. Hall i in. 1978), to gdy spojrzymy na prace szkoy z Birmingham bardziej pod ktem analitycznym, dostrzeemy, e brytyjscy kulturoznawcy nie tylko podchwycili takie terminy, jak zdrowy rozsdek, spoeczestwo obywatelskie czy hegemonia, ale rwnie rozwinli w znacznym stopniu Gramsciask refleksj nad kultur. Ponowne odkrycie pism woskiego filozofa w latach 70. ubiegego wieku oraz maria jego teorii z ideami Williamsa, Hoggarta i Thompsona zaowocoway oryginalnymi rozwiniciami teorii hegemonii. Efektem tego byy analizy wspczesnej kultury, ktre umieszczay jej praktyki w szerszym kontekcie strukturalnym oraz akcentoway jej rol w podtrzymywaniu i kontestowaniu relacji wadzy.

    Dla celu niniejszego artykuu wane jest jednake przywoanie metody analizy, ktr przedstawiciele szkoy z Birmingham czerpi z filozofii Gramsciego. W jednym z fragmentw Zeszytw wiziennych znajdziemy uwagi dotyczce sposobw interpretowania zmian gospodarczych. Gramsci dokonuje w nim podziau na zjawiska o charakterze organicznym oraz koniunkturalnym. Podczas gdy te pierwsze charakteryzuj si staoci i regularnoci, te drugie s tymczasowe i przypadkowe. Dla analiz ukadu si dziaajcych

  • 18 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    w spoeczestwie, twierdzi Gramsci, najwaniejsze s te pierwsze, poniewa to one wyznaczaj gwne trendy rozwoju spoecznego, okrelaj dziaanie spoeczestwa obywatelskiego, ksztatuj bieg historii. Analiza wadzy powizana z analiz aktualnej sytuacji ekonomicznej powinna skutecznie oddzieli zjawiska organiczne od koniunkturalnych. W przeciwnym wypadku analizie grozi redukcjonizm:

    Bd, ktry czsto si popenia przy analizie historycznopolitycznej, polega na nieumiejtnoci znalezienia waciwego stosunku midzy tym, co organiczne a tym, co przypadkowe: w ten sposb albo przedstawia si jako dziaajce bezporednio przyczyny, ktre w rzeczywistoci dziaaj porednio, albo twierdzi si, e przyczyny bezporednie s jedynymi, ktre oddziauj skutecznie. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z przerostem ekonomizmu lub z pedantycznym doktrynerstwem; w drugim z przerostem ideologizmu. W pierwszym przecenia si przyczyny mechaniczne, w drugim element woluntarystyczny i indywidualny (Gramsci 1961: 549; por. piewak 1977: 60).

    Z Gramsciaskiego rozrnienia przedstawiciele szkoy z Birmingham uczynili punkt wyjcia dla swoich analiz kultury. Tak jak zjawiska spoeczne okrelane s przez czynniki organiczne, tak te praktyki kulturowe wyrastaj z kontekstu strukturalnego (Clarke i in. 2003: 10). Kontekst ten brytyjscy kulturoznawcy rozumieli bardzo szeroko, wymieniajc nie tylko elementy o charakterze ekonomicznym, ale rwnie okrelone wydarzenia historyczne 2 czy rozwj technologiczny 3. Umieszczanie praktyk kulturowych w szerokim kontekcie w taki sposb, aby czyta kultur nie tylko przez pryzmat manifestowanych przez ni znacze, ale rwnie jako wyraz przeksztace strukturalnych byo w zasadzie gwn metod badawcz szkoy z Birmingham.

    Badacze i badaczki ze szkoy z Birmingham uwaali, e na kultur skadaj si rnice si od siebie reakcje symboliczne na obiektywnie istniejce zmiany strukturalne. Wyrazem tego paradygmatu czytania kultury, ktry, dziki intuicjom Gramsciego, czy w sobie idee strukturalistyczne z kulturalistycznymi, jest podzia na struktury, kultury i biografie, ktry funkcjonowa w kilku tekstach CCCS:

    Struktury to dla nas wszystkie elementy systemu pro dukcyjnego, konieczne formy relacji spoecznych, a take instytucje bdce wynikiem danego systemu produkcyjnego i stanowice jego niezbdn obiektywizacj. Przez kultury rozumiemy prby oswojenia si ze strukturami prby nadania znaczenia. Jako takie s one zinternalizowanymi mapami znaczenia, prbami zrozumienia systemu produkcyjnego ideologiami. [ ] Biografie reprezentuj dla nas indywidualne osobiste dowiadczanie zarwno struktur, jak i kultur stanowi

    2 Por. studium na temat subkultury hipisw jako odpowied na amerykask polityk lat 60. (Hall 1968).

    3 Por. analiz muzyki popularnej w kontekcie pojawienia si gitary elektrycznej, nowych nonikw dwiku oraz nowych sposb jego zapisu (Willis 2012: 194 196).

  • 19M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    wyjtkow ciek, z ktrej skadaj si historie ycie kadej jednostki (Clarke, Jefferson 2012: 124) 4.

    Koci jako element wizania hegemonicznego (zdrowy rozsdek i wadza)W jaki sposb zinterpretowa mona wydarzenia, jakie miay miejsce na Krakowskim Przedmieciu z punktu widzenia teorii hegemonii, ktra postuluje, by fenomeny spoecznokulturowe umieszcza w szerszym kontekcie. Poniej przedstawi argumentacj na rzecz tezy, e spr o krzy naley wpisa w istniejc w spoeczestwie polskim struktur zdrowego rozsdku. Taki a nie inny ksztat tej ostatniej sprawia, e to Koci katolicki jest jednym z podstawowych rozgrywajcych w hegemonicznie prowadzonej polityce, dcej do wygrania spoecznego przyzwolenia na wadz. Zajm si w zwizku z tym rwnie rol Kocioa w praktyce hegemonicznej.

    W koncepcji Gramsciego zdrowy rozsdek 5 jest sposobem mylenia charakterystycznym dla grup podporzdkowanych, ktry charakteryzuje si heterogenicznoci, prostot, brakiem krytycyzmu, odwoywaniem si do bezporedniego dowiadczenia, gwatownoci, naiwnym realizmem, historycznym usytuowaniem. W szerszym sensie mona jednake zdrowym rozsdkiem nazwa zbir wyobrae na temat wiata, ktre uwaane s za oczywist prawd, a ktre stanowi owoc spoecznej racjonalnoci. Zdrowy rozsdek mona wytumaczy za pomoc kategorii fenomenologii spoecznej (Berger, Luckmann 1983), wedle ktrej uczestnicy ycia spoecznego tworz w toku dynamiki otaczajcego ich Lebensweltu okrelony wizerunek wiata, w ktrym proste i atwo uchwytne kategorie maj za zadanie stworzy map znaczeniow otaczajcej ich rzeczywistoci. Elementy tak rozumianego zdrowego rozsdku tworz interpretacj dla podmiotw spoecznych i tym samym wyznaczaj spektrum rzeczywistoci ycia codziennego, czyli podstawow baz odniesienia dla poruszania si w wiecie spoecznym. Rzeczywisto ycia codziennego, cho tworzy si spontanicznie w toku dziaa jednostek (a zatem jest usytuowana historycznie i zalena od kontekstu), jawi si jako niezmienna:

    Rzeczywisto ycia codziennego jest przyjmowana bez zastrzee jako rzeczywisto. Nie wymaga dodat

    4 Podobny podzia mona znale w: Cohen 1972; Clarke i in. 2003.5 W Zeszytach wiziennych pojcie zdrowego rozsdku jest do niejasne. W niektrych

    miejscach Gramsci odrnia zdrowy rozsdek od potocznego rozsdku. Ten drugi miaby by ludow umysowoci grup podporzdkowanych, pozbawionych krytycyzmu. Ten pierwszy za stanowiby efekt wiedzy praktycznej (co zbliaoby go do angielskiego common sense). W niektrych miejscach autor Nowoczesnego ksicia miesza jednake te pojcia. Postanowiem, e w swoich rozwaaniach bd uywa jedynie terminu zdrowy rozsdek i rozumiem go tak, jak zwyko si go uywa w potocznym (zdroworozsdkowym) jzyku. Wydaje si, e zawiera ono w sobie zarwno bezkrytyczn postaw wobec wiata, jak i wiedz praktyczn powsta wskutek partycypacji w danej spoecznoci. Oddzielanie tych dwch poziomw wydaje mi si bezzasadne, poniewa obydwa (i potoczny, i zdrowy rozsdek) mog si sta przedmiotem politycznej manipulacji. Ponadto oddzielenie tych dwch poziomw uwikaoby mnie w spr o stopie samokrytycyzmu i samorefleksyjnoci kadego z nich, czego pragn unikn.

  • 20 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    kowych weryfikacji wykraczajcych ponad czy poza swoj obecno. Po prostu tam jest jako oczywista i nieodparta sfera faktw. Wiem, e jest ona rzeczywista. Jakkolwiek jestem zdolny zwtpi w jej realno, musz pozby si tych wtpliwoci, poniewa ta realno jest zrutynizowanym yciem codziennym, w ktrym istniej (Berger, Luckmann 1983: 55).

    W koncepcji Gramsciego zdrowy rozsdek jest ponadto zbiorem heterogenicznych elementw, ktre nie ukadaj si w adn spjn cao, stanowi raczej twr sprzecznych ze sob wyobrae, wartoci, interpretacji. Potoczne wyobraenia wiata nie s logicznym systemem, lecz jego skadniki mog si wzajemnie wyklucza, a mimo to wspegzystowa. Heterogeniczno zdrowego rozsdku sprawia, e stanowi on wypadkow rnych systemw znaczeniowych i aksjologicznych, ktre spotykaj si w wiadomoci czonkw danego spoeczestwa. Potoczne wyobraenie wiata moe by poczeniem norm charakterystycznych dla danej wsplnoty, toposw kultury narodowej czy zalece wyznawanej religii. Na bazie tego melanu tworzy si oczywicie moralno z konkretnymi nakazami i zakazami oraz aksjologia z ukadem okrelonych wartoci.

    W hegemonicznej strategii politycznej zdrowy rozsdek peni kluczow funkcj z kilku powodw. Po pierwsze, z uwagi na fakt, e hegemonia jest wygrywaniem przyzwolenia, to musi liczy si z kategoriami zdrowego rozsdku, poniewa stanowi one gwny skadnik wiadomoci mas spoecznych. Grupy stanowice front hegemoniczny musz mwi jzykiem, ktry trafi do potocznego wyobraenia wiata. Po drugie, zdrowy rozsdek nie tylko wpywa na wizania hegemoniczne; waniejsza jest bowiem relacja odwrotna, polegajca na ksztatowaniu podanego ukadu elementw zdrowego rozsdku. Hegemonia manipuluje potocznymi wyobraeniami wiata, akcentuje jedne wartoci, toposy lub zakazy, a inne pomija. Po trzecie, dziki zdrowemu rozsdkowi (ktry jawi si jako prawda objawiona) moliwa staje si naturalizacja i uniwersalizacja okrelonej ideologii. Praktyka hegemoniczna tworzy na bazie potocznego wyobraenia wiata ramy odniesienia, ktre maj prezentowa si jako naturalne i tym samym podlega atwej internalizacji 6. Akt wykroczenia poza to, co uwaane jest za zdroworozsdkowe ma by postrzegane jako zakcenie porzdku spoecznego, co niemoralnego, irracjonalnego i zagraajcego bezpieczestwu publicznemu.

    Twardym rdzeniem zdroworozsdkowego wyobraenia wiata jest potoczna filozofia spoeczna (por. Hall i in. 1978: 140 156). Ksztatuje ona wizerunek spoeczestwa na najbardziej bazowym poziomie dowiadczenia. Jako przykad owego twardego rdzenia moe posuy szeroko rozumiany konserwatyzm, ktrego ekspresj jest wizerunek surowego pastwa prawa, stojcego na stray nie tylko przestrzegania podstawowych zasad, ale rwnie okrelonej moralnoci. Konserwatywne struktury zdrowego rozsdku

    6 Efektem praktyki hegemonicznej ksztatujcej kategorie zdrowego rozsdku jest naturalizacja ideologii i wygrywanie aktywnego przyzwolenia. Przykad takiego dziaania podaje David Harvey, ktry opisuje w swojej ksice zwycistwo doktryny neoliberalnej. Jak stwierdza, manipulowanie umiowan przez zwykych Amerykanw kategori wolnoci przesdzio o sukcesie tej ideologii: Projekt jawnie nastawiony na restauracj ekonomicznej wadzy wskiej elity zapewne nie uzyskaby wielkiego poparcia wrd ludnoci. Ale program goszcy walk o wolno jednostki mg przemawia do masowej bazy spoecznej, a tym samym skutecznie maskowa denie do restauracji wadzy klasowej (Harvey 2008: 56).

  • 21M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    przywoywane s np., gdy dochodzi do artykulacji gniewu przez okrelone grupy interesu (np.grnikw). Jawi si one wwczas jako zagroenie dla wsplnoty spoecznej, poniewa ze zdroworozsdkowego punktu widzenia stanowi zamach na prawo, porzdek, sprawiedliwo spoeczn. Wszystkie te elementy w normatywnym sensie okrelaj podany wizerunek spoeczestwa, ktry w kryzysowym momencie zostaje zagroony owym pozasystemowym elementem, zagraajcym spjnoci i podwaajcym ogln definicj wsplnoty.

    Nakrelenie pojcia zdrowego rozsdku w kontekcie praktyki hegemonicznej jest kluczowe dla zrozumienia politycznej roli Kocioa katolickiego, ktrej chciabym teraz powici troch miejsca. Koci, chocia jest instytucj specyficzn, rwnie podlega tej samej logice hegemonii, co wszelka wadza. Celem Kocioa jest bowiem urzeczywistnianie wasnej ideologii na drodze wytworzenia aktywnego przyzwolenia poprzez roztoczenie nad swoimi wiernymi autorytetu moralnego, ideologicznego i intelektualnego. Owo urzeczywistnienie ideologii to nic innego, jak prby majce na celu ksztatowanie relacji wadzy, czyli zmierzajce do utrwalenia okrelonego ksztatu zbiorowoci spoecznej, ktry byby zgodny z wartociami oraz interesami Kocioa. Tym samym Koci take dokonuje wiza hegemonicznych, poniewa rwnie musi gromadzi heterogeniczne zasoby: pozyskuje odpowiedni personel, zaplecze materialne, ksztatuje okrelone reguy instytucjonalne, tworzy organy kontrolne, formuuje zbir wartoci i kreuje okrelon moralno, tworzy toposy kulturowe, wykorzystuje narzdzia reprodukujce znaczenia, manipuluje elementami zdrowego rozsdku. Tworzy przy tym okrelone wizje podmiotowoci, takie jak Polak, katolik, dobry czowiek, grzeszny czowiek, a take relacje midzy nimi. Jednoczenie jako jedna z wielu si hegemonicznych musi negocjowa swoje interesy z grupami politycznymi znajdujcymi si u wadzy, ktre, przynajmniej z zaoenia, kieruj si inn logik (wieck, a nie kocieln).

    Z drugiej jednake strony Koci jest nie tyle podmiotem praktyki hegemonicznej, co rwnie jej przedmiotem. Okrelone grupy stanowice gwn si hegemoniczn staraj si pozyska Koci do reprodukcji i ekspansji swojej hegemonii. Dzieje si tak dlatego, e Koci, zgodnie z teori hegemonii Gramsciego, stanowi moe kluczowy element tak zwanego spoeczestwa obywatelskiego 7. Stawk w hegemonicznej grze jest takie zorkiestrowanie sektorw spoeczestwa obywatelskiego, aby w kluczowych dla hegemonii momentach reprodukoway jej ideologi i przyczyniay si do skutecznego roztaczania autorytetu moralnego, intelektualnego i kulturowego. Nigdy nie moemy mwi oczywicie o penej reprodukcji (chyba e analizujemy pastwo totalitarne), lecz raczej o cigym negocjowaniu, pozyskiwaniu, czeniu. W tej logice Koci moe stanowi kluczowe narzdzie hegemoniczne 8.

    Wrmy teraz do kwestii zdrowego rozsdku. Ot, z uwagi na specyfik kontekstu polskiego, ksztatowanie i mobilizowanie potocznych wyobrae wiata, jakimi posuguje si cz mas spoecznych, ley w duej mierze w rkach hierarchw kocielnych. Wyobrania spoeczna czci naszych rodakw uksztatowana jest przez system znaczeniowy, ktry wywodzi si z upowszechnienia si w Polsce Kocioa ludu (por. Piwowarski 1996:

    7 Moe, ale nie musi. Istnieje wiele przykadw pastw europejskich, w ktrych Koci od grywa marginaln rol w ksztatowaniu polityki wewntrznej kraju (np.Czechy).

    8 Logika hegemoniczna moe dotyczy rwnie walki o wadz wewntrz Kocioa. Przykad takiego zjawiska podaje Gramsci, analizujc spr pomidzy integrystami a modernistami w Kociele woskim (por. Gramsci 1961: 648 684).

  • 22 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    11 12). Jego gwne skadniki to: tosamo narodu, pastwa i Kocioa, zaangaowanie Kocioa w wiele spraw codziennego ycia spoecznego, podkrelanie autorytetu hierarchii kocielnej. Na bazie tych elementw wyksztacia si zdroworozsdkowa struktura wiata przeywanego, ktra porzdkuje codzienne zachowanie jednostek w wiecie spoecznym, okrela zasady etyczne i system aksjologiczny, ma charakter znaturalizowany oraz dy do uniwersalizacji. Zwizek pomidzy ludowo narodowo katolickim zdrowym rozsdkiem a Kocioem jako instytucj ma przy tym charakter wzajemnego wpywu. Spoecznie istniejce wyobraenia wiata wpywaj na konserwatywn postaw hierarchw, ktra z kolei konserwuje i podtrzymuje owe wyobraenia. Nie moemy twierdzi, e Koci wyprodukowa dyskurs ludowo narodowy katolicki z niczego, poniewa ustawiaoby go to w roli misternego ideologa. w dyskurs zosta raczej stworzony na bazie istniejcych ju w kulturze elementw, ktre zostay odpowiednio zmobilizowane i poczone charakterystycznymi relacjami, tworzc w miar spjn cao. Mwic innymi sowy, zdroworozsdkowa narracja Kocioa ludu jest czym historycznie przygodnym i stanowi efekt okrelonych praktyk, jednak ani nie przynaley naturze ludzkiej, ani nie towarzyszya narodowi polskiemu od zarania dziejw.

    Zgodnie z logik przedstawion wyej okrelone grupy polityczne mog wykorzysta zdroworozsdkowe kategoryzacje wiata do swoich celw (np.w konstruowaniu wasnej ideologii). Tego typu dziaanie polega na odpowiednim wyartykuowaniu dominujcych interesw politycznych, ktre wspgraoby z legitymizowanymi przez Koci katolicki strukturami zdrowego rozsdku opartymi na kategoriach ludowych, narodowych, religijnych. Podobnie jak z Kocioem katolickim, rwnie zdrowy rozsdek moe sta si zasobem w hegemonicznej grze.

    Na zakoczenie warto podkreli jeszcze jedn kwesti. Ot naszkicowana powyej struktura wiatopogldu Kocioa ludu jest w istocie jedn z wielu struktur istniejcych w spoeczestwie. Zdrowych rozsdkw jest bardzo duo. Swoje wyobraenia wiata (z caym wachlarzem niepodwaalnych prawd) tworz rne grupy spoeczne. Na wiedz spoeczn skada si wiele zdrowych rozsdkw, z ktrych niektre s wobec siebie antagonistyczne, a inne si dopeniaj. Moemy zapewne mwi o znacznych rnicach pomidzy nimi, niemniej jednak podlegaj one tym samym procesom politycznym, tzn. mog by ksztatowane i przywoywane jako zasb w wizaniu hegemonicznym.

    Obrocy krzya jako zasb kontrhegemoniiW kontekcie polskim moglibymy okreli trzech gwnych aktorw, ktrzy maj najwicej do powiedzenia w hegemonicznej grze i ktrzy najskuteczniej ksztatuj przyzwolenie spoeczne. S to: biznesowe grupy interesu, elita polityczna, hierarchowie kocielni (por. Czapnik 2010: 62 78). Oczywicie, ich zrwnywanie ma charakter jedynie strukturalny wszystkie te podmioty maj duy stopie sprawstwa politycznego (tzn. mog wpywa na ksztat biecej polityki bardziej ni inne grupy) z uwagi na wyrnione miejsce w ukadzie politycznym, jaki wytworzy si w naszym kraju po 1989 roku.

    W rzeczywistoci, na gbszym poziomie, sprawa jest bardziej skomplikowana. W pierwszej kolejnoci dlatego, e kady z tych aktorw jest w istocie

  • 23M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    rzeczy heterogeniczn grup, skadajc si z pomniejszych jednostek 9. Rne s rwnie ich oglne cele: wiat biznesu dy do reprodukcji takiej ideologii, ktra podtrzymuje warunki sprzyjajce akumulacji kapitau; elita polityczna dy do zdobycia wadzy nad pastwem lub do jej utrzymania; Koci dy do uksztatowania relacji wadzy w oparciu o zasady religii katolickiej.

    Chciabym przyjrze si teraz grupie, ktr okrelam mianem obrocw krzya. Postaram si odpowiedzie na pytanie, kim s obrocy krzya. Jaka jest historia ksztatowania si ich zdrowego rozsdku rozumianego jako spontaniczna racjonalno spoeczna? Czemu akurat ta grupa stanowi kluczowy zasb w kontrhegemonicznej grze? Jakimi metodami i strategiami jej czonkowie s mobilizowani oraz rozgrywani? Jakie miejsce zajmuj w relacjach pomidzy trzema gwnymi aktorami gier hegemonicznych?

    Jak sdz, szkicowa odpowied na powysze pytania pozwoli na sformuowanie bardziej oglnych tez dotyczcych polskiej polityki i jej relacji z Kocioem, a take umoliwi zdiagnozowanie stanu wspczesnego spoeczestwa polskiego.

    Obrocy krzya, czyli awangarda wykluczonychGrupa okupujca Krakowskie Przedmiecie nie staa si niestety przedmiotem adnej gbszej socjologicznej bd etnograficznej analizy. Tym trudniej przychodzi mi zidentyfikowa najwaniejsze cechy tych ludzi. Z uwagi na brak stosownych rde zmuszony jestem przedstawi w tym miejscu szcztkowe informacje na temat gwnych postaci, ktre znalazem w mediach papierowych i w Internecie (Gietka 2010; Jedlecki 2010; Super Express 2010; wierczyska, Mistrzak 2010 10).

    a. Joanna Burzyska w trakcie obrony krzya miaa 52 lata, z zawodu monterka mechanizmw precyzyjnych i zegarowych, poetka amatorka 11, wychowywana przez despotycznego opiekuna (nie wiadomo, czy by to jej ojciec), jej babka bya gospodyni u ksidza. Nie wiadomo nic na temat jej statusu materialnego, moemy si jedynie domyla, e nie bya zbyt zamon osob, a sdzc po czasie spdzonym na Krakowskim Przedmieciu, prawdopodobnie nie miaa staego zatrudnienia (w jednym z artykuw przyznaje: Ostatnim razem wracaam stopem, bo nie miaam pienidzy na pocig). W 1984 roku na tamie we Wocawku ukadaa krzy ze zniczy, oddajc hod zamordowanemu Jerzemu Popieuszce. W czasie kampanii prezydenckiej Jarosawa Kaczyskiego bya wolontariuszk, pojawia si nawet na wieczorze wyborczym w sztabie kandydata PiS. Oczywicie, gboko wierzca, przewiadczona o istnieniu wrogiej siy zagraajcej narodowej tosamoci. Gwni przeciwnicy: prowokatorzy: PO, satanici, sekty, masoni, homoseksualici.

    9 Dla przykadu w zakres biznesowych grup interesw wchodz rwnie te grupy, ktre s charakterystyczne dla kontekstu polskiego, czyli chociaby podmioty powizane ze subami specjalnymi PRL (por. Zybertowicz 2008: 187 266).

    10 Por. rwnie: http://wobroniekrzyza.wordpress.com / [ dostp 7.01.2012 ].11 W Internecie znale mona jej wiersz o Lechu Kaczyskim, ktry sta si synny z powodu

    uytej w nim frazy Polsko, obud si; http://mietek.salon24.pl / 252178,joanna burzynskawiersz[ dostp: 30.12.2011 ].

  • 24 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    b. Norbert Kubicki mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej, onaty, ojciec maego dziecka, pracowa w brany budowlanej, podczas obrony krzya przebywa na rencie. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych uczestnikw wydarze filmy z jego udziaem zrobiy furor w Internecie (w wikszoci miay one charakter przemiewczy). Podczas manifestacji zatrzymany przez policj i, podobno z powodu groenia samospaleniem, skierowany do szpitala psychiatrycznego, z ktrego po jakim czasie zosta zwolniony.

    c. Wodzimierz Kaczanow w 2010 roku mia 65 lat, emeryt, dziennikarzom mwi, e jest doktorem filozofii i historii (dyplomy mia uzyska na jednej z moskiewskich uczelni). Internowany w stanie wojennym. W latach 90. dziaa jako przedsibiorca (handlowa m.in. na Biaorusi), wspiera finansowo hokejow sekcj Zagbia Sosnowiec. Podczas awantury o krzy polskie media donosiy o jego crce, ktr okazaa si gwiazda porno, znana z bicia seksualnego rekordu wiata. Jeden z najwytrwalszych obrocw, czuwajcy w dzie i w nocy.

    d. Hanna Korecka artystka plastyczka, przebywajca na zasiku chorobowym, dwoje dzieci, m pracujcy w Wielkiej Brytanii, zamieszkaa na warszawskim Ursynowie. Przysza pod Paac, aby broni pamici ofiar katastrofy. Do 2009 roku pracowaa w Kancelarii Prezydenta, zajmowaa si wystrojem pomieszcze, dbaa o bukiety podczas oficjalnych spotka gowy pastwa. Gdy uczestniczya w obronie (do jej zada naleao tworzenie wlepek, grafik i kserokopii z wizerunkiem krzya) miaa problemy finansowe zwizane z niezapaconymi rachunkami za mieszkanie.

    e. Edward Mizikowski 58 lat, mechanik pracujcy w stoecznym metrze, ubrany przewanie jak wojskowy. Jak twierdzi, przyjani si z kilkoma osobami, ktre leciay feralnym samolotem (m.in. z Aleksandrem Szczyg, Ann Walentynowicz czy samym Lechem Kaczyskim). W czasach PRL pracowa w Hucie Warszawa. Podczas stanu wojennego wsptworzy Midzyzakadowy Robotniczy Komitet Solidarnoci, zajmowa si wydawaniem prasy podziemnej, trafi na rok do wizienia na Rakowieckiej. Podczas obrony krzya dba o to, aby co kilka dni zmienia miejsce pobytu.

    f. Mirosawa Zieliska z wyksztacenia teoloka, 33 letni sta jako nauczycielka religii, emerytka. Staa si jedn z najwaniejszych obroczy krzya, poniewa urodzia si w Obornikach lskich, tak jak Aleksandra Natalii wiat (jedna z ofiar katastrofy).

    Nie sposb wysnu z tych danych bardziej szczegowych wnioskw, moliwe s jedynie do ostrone uoglnienia. Po pierwsze, chocia kryterium ekonomiczne nie jest tutaj przesdzajce, to wydaje si, e wielu obrocw krzya nie naley do zamonych osb. W powyszych notkach dominuj informacje o bezrobociu, rencie, zasiku, jedna osoba borykaa si z wizytami komornika. Po drugie, wrd obrocw krzya znale mona ludzi, ktrzy nie odnaleli si w gwatownych przemianach kulturowych, jakie miay miejsce po 1989 roku. Ich postawa idzie na przekr dominujcym trendom konsumpcyjnym, seksualnym czy estetycznym (Hanna Korecka skarya si na le ubranych dziennikarzy, ktrzy przychodzili na konferencje do Paacu Prezydenckiego). Po trzecie, dostrzec mona wrd nich poczucie, e znajduj si w twierdzy otoczonej przez wrogw Polski i polskiego katolicyzmu, w zwizku z czym to na ich barkach spoczywa obowizek jej obrony.

  • 25M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    O wiele atwiej scharakteryzowa grup, o ktrej tutaj mowa, jeeli przyjmiemy zaoenie, e s oni w gruncie rzeczy przedstawicielami caego szeregu innych grup, ktre w taki czy inny sposb zostay wykluczone przez przemiany gospodarcze i kulturowe ostatnich lat. Obrocy krzya s reprezentantami wszystkich tych ludzi w naszym kraju, ktrych za Zygmuntem Baumanem moglibymy nazwa ludmi odpadami:

    Ludzie wykluczeni, pozbawieni niezbdnej do spoecznego przetrwania wiary w siebie i poczucia wasnej wartoci, stajc przed dramatycznym zadaniem zdobycia rodkw potrzebnych do przetrwania biologicznego, nie maj powodu, aby kontemplowa i rozwaa subtelne rnice midzy cierpieniem z rozdzielnika i niedol mimo woli. Mona atwo zrozumie, e czuj si odrzuceni, sfrustrowani i gniewni, e dysz dz odwetu i marz o zemcie, cho poznawszy daremno oporu, pogodzeni z opini o swojej niszoci, z trudem znajduj sposb, aby przeku swoje odczucie w efektywne dziaanie. Moc oficjalnego wyroku lub milczcej zmowy stali si zbyteczni, niechciani i niepotrzebni, a ich reakcje lub te brak reakcji ciga na nich niezmiennie potpienie, bdce w tym przypadku rodzajem samospeniajcej si przepowiedni (Bauman 2007: 67 68).

    Wykluczenie wie si z jednej strony z frustracj i gniewem, z drugiej za z bezsilnoci i biernoci. Sytuacja si zmienia, gdy pojawia si grupa zdolna reprezentowa wykluczonych w sferze publicznej, artykuujc w odpowiednim jzyku poczucie spoecznego niezadowolenia. Milczca cz oburzonych i niezadowolonych zaczyna kibicowa haaliwej awangardzie. Wydaje si, e z takim zjawiskiem mielimy do czynienia przed Paacem Prezydenckim. Obrocy krzya stanowili reprezentacj caej rzeszy ludzi, ktrych moglibymy nazwa potransformacyjnymi odpadami. Warto w tym miejscu przypomnie, e wsparcia ludziom zgromadzonym wok krzya udzielali przechodnie, mieszkacy Warszawy, a nawet przyjezdni z rnych rejonw Polski. Wydarzenia na Krakowskim Przedmieciu byy ponadto transmitowane przez Radio Maryja, co mobilizowao dodatkowo ca rzesz suchaczy tej popularnej wrd niektrych grup rozgoni. Obrocy krzya stali si zatem cznikiem z pewn czci mas spoecznych, co uczynio z nich atrakcyjny zasb w konstruowaniu kontr hegemonii przez grupy polityczne zainteresowane uzyskaniem spoecznego przyzwolenia na ideologi tych grup.

    Jak religia staje si wyrazem oporu?W tym miejscu naleaoby zapyta, dlaczego to wanie jzyk religijny sta si narzdziem artykulacji spoecznej niezgody? Dlaczego polityczna linia podziau biegnie wzdu kategorii symbolicznych? Dlaczego interesy wykluczonych maj charakter kulturowy, a nie ekonomiczny? Jak ksztatuje si historia mobilizowania przez praktyki hegemoniczne kategorii zdrowego rozsdku? Dlaczego to wanie te jego elementy stworzyy polityczn narracj?

  • 26 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    Pierwsze wyjanienie przynosz nam studia kulturowe, w paradygmacie ktrych grupy podporzdkowane wykorzystuj systemy symboliczne do artykuowania wasnego poddastwa. Owe systemy maj przewanie charakter masowy bd ludowy. Z powodu braku rozwinitych kompetencji kulturowych do okrelenia swoich roszcze za pomoc bardziej subtelnych znacze grupy podporzdkowane posikuj si takimi systemami symbolicznymi, ktre znajduj si niejako pod rk, poniewa nale do repertuaru znaczeniowego ukonstytuowanego ju na bazie potocznego dowiadczenia. Grupy podporzdkowane tworz za pomoc kategorii charakterystycznych dla swojego zdrowego rozsdku okrelone reakcje kulturowe, dziki ktrym uwiadamiaj sobie podporzdkowanie, a take artykuuj sprzeciw i niezgod na status quo. Katolicyzm ludowy nadaje si do tego idealnie, bo z jednej strony zawiera w sobie gotow narracj uwypuklajc rol ofiary, mczestwa, cierpienia, z drugiej za stanowi map znaczeniow konstytuujc wiat ycia codziennego, a zatem rwnie moralno i obyczajowo. Jest z jednej strony jzykiem artykuujcym wykluczenie, z drugiej za pozostaje zrozumiay dla duej czci mas spoecznych.

    Inn odpowiedzi na zadane powyej pytania jest teza Davida Osta go szca, e [ ] polityka w wiecie kapitalistycznym dotyczy gwnie organizowania gniewu (Ost 2007: 58). W spoeczestwie, ktre rzdzi si reguami liberalnej demokracji i wspiera gospodark wolnorynkow, odpowiedzialno za wadz ulega niejako rozproszeniu. Inaczej ni w pastwie komunistycznym (gdzie ostatecznym rdem wadzy bya partia), masy spoeczne nie potrafi jednoznacznie okreli, kto jest sprawc okrelonego stanu rzeczy. Ost twierdzi, e dopiero partie polityczne czy ruchy spoeczne wskazuj swoim zwolennikom, gdzie maj si zwraca z roszczeniami i frustracjami. Mwic innymi sowy, gniew spoeczny podlega w pastwie demokratycznym administrowaniu i kanalizowaniu, std rozgrywanie jego przepywem przesdza o skutecznoci wadzy:

    [ ] zanim partie dokonaj agregacji interesw, musz zorganizowa gniew. Gniew i poczucie sprawiedliwoci mog si we mnie zrodzi na podstawie moich dowiadcze, ale nie mwi mi one, kto za ten gniew odpowiada. Partie przedstawiaj narracj, ktra okrela przyczyn niezadowolenia, i obiecuj podj dziaania wymierzone przeciw tej przyczynie (Ost 2007: 58).

    Wedug Osta kapitalistyczna gospodarka powoduje narastanie gniewu spoecznego gwnie wrd grup podporzdkowanych, ktre nie s zdolne do stworzenia kategorii artykuujcych niezadowolenie w taki sposb, aby mc zdiagnozowa strukturalne okolicznoci powstania rda frustracji. Z powodu niewystarczajcej wiedzy na temat gospodarki i przemian systemowych masy spoeczne w pewnym sensie czekaj na to, a kto zorganizuje i skanalizuje ich gniew, pokazujc, kto jest wrogiem, kto zawini i co naley z tym zrobi. Do gosu dochodzi tutaj praktyka hegemoniczna. Zarzdzanie gniewem nie jest niczym innym, jak zarzdzaniem przyzwoleniem spoecznym, w zwizku z czym stanowi przedmiot mobilizacji i politycznego rozgrywania.

    Nie ulega wtpliwoci, e w kontekcie terapii szokowej polskiej transformacji mielimy do czynienia z gniewem i frustracj. Szerzca si korupcja, uwaszczenie nomenklatury, demoralizujcy akt wybaczenia przedstawicielom starego

  • 27M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    systemu 12, rosnca bieda, bezrobocie, rozwarstwienie spoeczne wszystkie te zjawiska sprawiy, e poziom gniewu niepokojco wzrasta po 1989 roku. Naleao go zatem w odpowiedni sposb skanalizowa oraz spacyfikowa. Narracja kulturowa ludowego katolicyzmu jest do tego skutecznym narzdziem, poniewa szybko podsuwa gotowe odpowiedzi i interpretacje. Z uwagi na do prosty przekaz spenia oczekiwania spoeczestwa, ktre z uwagi na gwatowne przemiany gospodarcze domaga si mao skomplikowanej narracji, przywracajcej symboliczn cigo, potrzebn do uoenia sobie dopiero co rozbitego wiata przeywanego. W tym sensie ludowy katolicyzm odegra funkcj ideologii rozumianej jako system kulturowy:

    [ ] ideologia jest reakcj na napicie. Tym razem[ ] bierzemy jednak pod uwag take napicie kulturowe. Jest to utrata orientacji, ktra prowadzi bezporednio do powstania dziaalnoci ideologicznej; wynikajca z braku uytecznych modeli niemono zrozumienia uniwersum obywatelskich praw i odpowiedzialnoci. Rozwj odrbnego, wyrniajcego si na tle poprzednich systemu politycznego[ ] moe za sob pociga powan destabilizacj spoeczestwa i powstawanie psychologicznych napi[ ]. Przynosi te jednak ze sob pojciowe pomieszanie, bowiem uznane dotd obrazy politycznego adu trac sw adekwatno lub okrywaj si z saw (Geertz 2005: 249 250).

    Teza o organizowaniu gniewu za pomoc ideologicznego systemu kulturowego religii ludowej rwnie wpisuje si w to, co pisaem wyej na temat praktyki hegemonicznej. Z uwagi na kompleksowo formacji spoecznej czym naturalnym jest pojawianie si antagonizmw. S one w gruncie rzeczy prbami zorganizowania jakie czci przyzwolenia spoecznego po to, aby wymierzy je w dominujce akurat stosunki hegemoniczne. Nie powinien dziwi rwnie fakt, e w miar rozwoju danej formacji spoecznej tych antagonizmw jest coraz wicej, poniewa coraz liczniejsze grupy zaczynaj artykuowa swoje poddastwo (Mouffe, Laclau 2007). Ludowy katolicyzm znw stanowi tutaj poyteczne narzdzie. Z uwagi na swoj uniwersaln retoryk oraz proste i zdecydowane nakazy moralne jest w stanie zagospodarowa wiele sektorw spoecznych, ktre w taki czy inny sposb zostay pokrzywdzone przez gwatowne zmiany ekonomiczne, i tym samym wyartykuowa antagonizm.

    Katolicyzm ludowy wypenia w ten sposb luk po zanikajcej wskutek przemian liberalnych wsplnocie typu organicznego. Jak wskazuje David Harvey (2008), wszdzie tam, gdzie mielimy do czynienia z gwatownym wprowadzeniem zasad wolnego rynku, zachodzia erozja wizi bezporednich, a w efekcie rozpad spoecznoci lokalnych. Wywoywao to okrelon reakcj spoeczn ci, ktrzy z tak gwatownymi zmianami nie mogli sobie poradzi, zwracali si w stron narracji i struktur, ktre oferoway im utracon wsplnotowo: [ ] gangi i kartele przestpcze, sieci dilerw narkotykw, minimafie i krlowie slumsw, jak i rozmaite organizacje spoeczne, oddolne

    12 Andrzej Szahaj w jednym ze swoich artykuw stawia tez, e synna gruba kreska miaa negatywny wpyw na spoeczestwo, poniewa komunikowaa do cyniczn postaw: Zamano[ ] zasady elementarnej sprawiedliwoci, a to si mci. Spoeczestwo otrzymao demoralizujcy sygna: niewane, co si robi w yciu jeli trzyma si z silniejszymi, zapewniajcymi ochron i wsparcie, mona liczy na sukces (Szahaj 2004: 37).

  • 28 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    i pozarzdowe czy wreszcie kulty i sekty, religijne i parareligijne (Harvey 2008: 231).

    Ostatnim wyjanieniem zjawiska wyraania oporu i spoecznego niezadowolenia za pomoc religii katolickiej jest teza (wywodzca si z tradycji brytyjskich studiw kulturowych) goszca, e wskutek gwatownych przemian kulturowych rosn nastroje konserwatywne (Hall 1988). Po 1989 roku mielimy do czynienia ze wzrostem znaczenia konsumpcji w codziennym yciu, liberalizacj zachowa seksualnych, wiksz permisywnoci w stosunku do modziey (zarwno w szkole, jak i czasie wolnym) oraz pojawieniem si caej gamy wzorcw zwizanych z nowymi stylami ycia. Reakcj na ten wykwit nowoci jest z jednej strony upajanie si obfitoci (np.konsumpcjonizm na pokaz), z drugiej za radykalne zwrcenie si w odwrotn stron, czyli wycofanie si na pozycje konserwatywne. Obrocy krzya zdaj si wyraa t drug postaw. Idealnym tego wyrazem jest Wodzimierz Kaczanow, ojciec polskiej gwiazdy porno. Wida tutaj dwa przeciwstawne bieguny reakcji kulturowych z jednej strony rozbuchany konsumpcjonizm, upajanie si wolnoci i liberalizacj zachowa, z drugiej za okopanie si w konserwatywnej twierdzy ludowego katolicyzmu oraz walka o odnow moraln, czego symbolem mia by krzy.

    Polskie wojny kulturowe i gry hegemoniczne W przypadku ludzi skupionych na Krakowskim Przedmieciu mielimy do czynienia z jednej strony z grup wyraajc oburzenie pewnych sektorw spoeczestwa, ktrych czonkowie nie stali si beneficjantami zmian systemowych, z drugiej za z okrelon narracj, ktra nawizuje do struktur zdrowego rozsdku przynalenych owym sektorom. Te dwie cechy przesdzaj o tym, e posugujcy si jzykiem radykalnego katolicyzmu obrocy krzya ze swej natury niejako stanowi idealny zasb praktyki kontrhegemonicznej, ktrej stawk jest przecie przyzwolenie spoeczne.

    W tym miejscu chciabym zwrci uwag, e awantura o krzy nie bya pierwszym wydarzeniem w Polsce po 1989 roku, ktre rzdzio si logik mobilizowania narracji narodowo ludowo katolickiej. W rzeczywistoci polscy politycy upodobali sobie rozgrywanie hegemonii za pomoc struktur zdrowego rozsdku. Wykorzystywanie jzyka Kocioa ludu ma swoj histori, cignc si od pierwszych lat III RP. Jego polityczny potencja wykorzystywany by gwnie do odwracania uwagi od zasadniczych kwestii ekonomicznych (wzrastajca bieda, zwikszajce si rozwarstwienie spoeczne) na rzecz mao konkluzywnych antagonizmw, ktrych stawk byy kwestie moralne i symboliczne. Ten zabieg, ktry moglibymy nazwa polityczn instrumentalizacj wojen kulturowych 13, jest cile zwizany z praktyk hegemoniczn.

    13 Termin ten wprowadzi do nauk spoecznych James Davison Hunter. Wojna kulturowa to spr pomidzy dwiema stronami, ktry odbywa si na poziomie moralnym, wiatopogldowym lub symbolicznym. Zdaniem Huntera Ameryka lat 90. podzielia si w wczesnych wojnach kulturowych na dwie czci: progresywn i ortodoksyjn. Ulubionymi tematami wojen kulturowych s: aborcja, legalizacja broni, oddzielenie Kocioa od pastwa, homoseksualizm. Podzia co do tych kwestii nie musi by zwizany z konkretnymi sympatiami wyborczymi czy pochodzeniem etnicznym. rdem podziau s jedynie kwestie czysto ideologiczne (por. Hunter 1992).

  • 29M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    Po pierwsze, celem hegemonii jest przyzwolenie spoeczne, jego osignicie atwiej jest za zdoby na drodze rozpalenia opinii publicznej jak kontrowersyjn kwesti. Po drugie, hegemonia dy do ustanowienia definicji spoeczestwa, ktra miaaby jawi si jako zdroworozsdkowo prawdziwa i najlepsza z moliwych. Kwestie moralne, wiatopogldowe czy symboliczne poddaj si atwiejszej uniwersalizacji i obiektywizacji, dziki czemu definicja spoeczestwa na nich oparta sprawia wraenie lepiej ufundowanej. Po trzecie, hegemonia operuje w duej mierze na poziomie kulturowym, potrzebuje wic okrelonych symboli, narracji czy moralnoci do tego, aby skutecznie uprawomocni swj autorytet nad grupami podporzdkowanymi. Aborcja, eutanazja, homoseksualizm, pornografia s idealnymi nimi przewodnimi dla szerszych narracji kulturowych, ktre mog posuy jako narzdzie hegemoniczne grupom politycznym pragncym uzyska dominujc pozycj w spoeczestwie.

    Hegemoniczne gry, ktrych zasobem bya narracja charakterystyczna dla Kocioa ludu, zaczy si ju na pocztku lat 90. XX wieku. W 1994 roku, gdy rzd uformowany przez Sojusz Lewicy Demokratycznej przystpi do prac nad now konstytucj, opozycyjna Solidarno, sprzymierzona z Kocioem katolickim i posugujca si retoryk narodowo religijn, krytykowaa na kadym etapie poczynania politykw koalicji sejmowej. Przedmiotem sporu okazaa si preambua z odwoaniem do Boga. Wok tej sprawy urosa caa narracja, ktrej gwne elementy to narodowa tosamo, wartoci chrzecijaskie, prawo naturalne czy rola Kocioa katolickiego w strukturach pastwa. Prawicowa opozycja nie skupiaa si w swoim dyskursie na kwestiach zasadniczo zwizanych z poszczeglnymi zapisami konstytucji, lecz ostrzegaa przed ateizacj kraju i relatywizacj wartoci (por. Ost 2008: 179). Strategia instrumentalizacji wojny kulturowej przyniosa zamierzony efekt w 1997 roku Akcja Wyborcza Solidarno wygraa wybory parlamentarne, doszo do przetasowania stosunkw hegemonicznych w kraju, zmieni si wektor przyzwolenia.

    Innym przedmiotem wojen kulturowych bya kwestia aborcji. Spory wok niej pojawiy si m.in. w 1996 roku, kiedy rzd SLD zliberalizowa zapisy ustawowe o przerywaniu ciy (zakwestionowane nastpnie przez Trybuna Konstytucyjny). Pniej pojawiay si postulaty wpisania do konstytucji prawnej ochrony ycia pocztego. W VI kadencji Sejmu (2007 2011) postulat zaostrzenia ustawy aborcyjnej (co miaoby polega na cakowitym zakazie przerywania ciy) wysuno Prawo i Sprawiedliwo.

    Warto tutaj zwrci uwag, e istniay w Polsce partie polityczne, ktrych byt uzaleniony by od kwestii odpowiedniego rozgrywania wojen kulturowych. Takim ugrupowaniem bya Liga Polskich Rodzin. Jej retoryka posugiwaa si zdroworozsdkowymi elementami narracji narodowo ludowo katolickiej, bya zatem narzdziem do administrowania gniewem w celu uzyskania przyzwolenia spoecznego. Gdy okazao si, e partia Romana Giertycha nie jest ju w stanie dobrze gra moralnymi, wiatopogldowymi czy symbolicznymi kwestiami (owo rozgrywanie wojen kulturowych przeja partia Jarosawa Kaczyskiego), to znikna ona z ycia politycznego.

    Przedmiotem wojen kulturowych w polskiej polityce jest rwnie sprawa krzya, ktra artykuuje si w zasadzie wok podobnych kwestii, co spory o konstytucj czy aborcj. Oprcz awantury o krzy, jaka miaa miejsce na Krakowskim Przedmieciu, moemy tu wymieni debat na temat obecnoci symboli religijnych w miejscach publicznych typu szkoa czy sejm.

    Warto tutaj doda, e elementy charakterystyczne dla zdroworozsdkowego postrzegania wiata nie bior si znikd. Prawd jest, e nabieraj one

  • 30 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    okrelonego ksztatu pod wpywem praktyki hegemonicznej, ktra tworzy sobie podan opini publiczn. Niemniej jednak musi istnie jaki zasb w postaci toposw, ktre ju funkcjonuj w kulturze. Nie byoby zatem politycznych batalii o aborcj, eutanazj i krzy bez stale obecnych i podtrzymywanych w kulturze masowej motyww: ofiary, martyrologii, patriotyzmu, ludowoci itp. Produkcja kulturowa o charakterze masowym musi dba o to, aby jej produkty przemawiay jzykiem mas, ktre maj je konsumowa. Oznacza to mniejsz lub wiksz reprodukcj gwnych elementw zdrowego rozsdku 14. Filmy typu Katy czy Karol czowiek, ktry zosta papieem nie posuguj si radykalnym jzykiem obrocw krzya ani nie artykuuj swoich treci zgodnie z ludow religijnoci. Niemniej jednak podtrzymuj one, na bardzo podstawowym poziomie, istnienie kategorii symbolicznych, ktre mog potencjalnie sta si narzdziem politycznym i zosta zmobilizowane w bardziej radykalnej formie.

    Mwic innymi sowy, dyskurs obrocw krzya by ju obecny w polskim yciu publicznym. Po pierwsze dlatego, e ten typ narracji suy praktyce hegemonicznej rnych grup politycznych w przeszoci. Po drugie, dyskurs w ukada na swj sposb klocki, ktre ju istniay w kulturze polskiej. Mona w tym miejscu wysnu nastpujcy wniosek: kada kolejna wojna kulturowa, wykorzystywana do politycznych celw, suy reprodukcji pewnego rodzaju dyskursu skupionego wok zdroworozsdkowych kategorii, a take utrwala kategorie istniejce od duszego czasu w kulturze.

    Powyszy wniosek wydaje si trafny, jednak nie o sam reprodukcj dyskursu tutaj chodzi. Naleaoby bowiem zapyta: komu su wojny kulturowe i gry hegemoniczne? Paradoksalna odpowied brzmi: wszystkim gwnym aktorom praktyki hegemonicznej, czyli biznesowym grupom interesu, elicie wadzy i Kocioowi katolickiemu.

    Dla wiata biznesu walka kulturowa odwraca uwag mas spoecznych od bardziej zasadniczych kwestii zwizanych z ekonomi. Jeeli przyjmiemy, e biznesowa elita dy przede wszystkim do wytworzenia rodowiska prawnoinstytucjonalnego, ktre bdzie sprzyja nieograniczonej akumulacji kapitau, to prowadzenie wojen kulturowych jest takiej elicie na rk. Wspomniani ju David Ost oraz David Harvey zgodnie przyznaj, e skupianie si w walce politycznej jedynie na kwestiach wiatopogldowych sprawia, i masy spoeczne coraz gorzej rozumiej swoje pooenie w kategoriach ekonomicznych i coraz trudniej im zrozumie realne mechanizmy ycia spoecznego. Tym atwiej zatem pozbawi je gosu i politycznego sprawstwa. Niepopularne reformy sprzyjajce klasie biznesowej (np.deregulacja rynku, prywatyzacja czy ograniczanie praw pracowniczych) mona wprowadzi w ycie, gdy masy spoeczne zajte s aborcj, eutanazj, lustracj czy krzyem w Sejmie 15.

    Wojny kulturowe sprzyjaj rwnie elitom politycznym, zarwno tym, ktre s obecnie u wadzy, jak i tym, ktre znajduj si w opozycji. Podobnie jak w przypadku elity biznesowej, rwnie elita polityczna moe prbowa wprowadza spoecznie niepopularne reformy, gdy spoeczestwo zajte jest

    14 Nie przesdzam o tym, e jest to jedyna funkcja kultury masowej. Moe ona rwnie dobrze tworzy now jako, jednake zawsze powstaje na bazie tego, co ju w kulturze istnieje (por. na ten temat: Szahaj 2004a).

    15 Warto zwrci tutaj uwag na fakt, e podczas aoby po katastrofie smoleskiej i awantury o krzy Sejm RP przyj kilka kontrowersyjnych ustaw, o czym w tamtym czasie waciwie w ogle si nie mwio. Chodzi przede wszystkim o pierwsze projekty ustawy o szkolnictwie wyszym oraz przyznanie zagranicznym podmiotom licencji na wydobycie gazu upkowego (por. Sala 2010).

  • 31M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    kwestiami wiatopogldowymi 16. Dziki logice gier hegemonicznych mona ponadto ukrywa swoj wasn niekompetencj i brak jasno zarysowanych programw politycznych, ktre dotykaj fundamentalnych dla spoeczestwa problemw 17. Mwic wprost dziki rozgrywaniu wojen kulturowych rzdzenie jest dla klasy politycznej o wiele atwiejsze. atwiej bowiem rzdzi, mobilizujc swj elektorat za pomoc elementw kulturowych, ni wprost artykuujc okrelone interesy ekonomiczne. atwiej rwnie uzyska masowe przyzwolenie, gdy skupi si swj elektorat wok jakich uniwersalnych symboli czy toposw kultury narodowej. Jak zreszt pokazaa polityka polska ostatnich lat, hegemoniczne rozgrywanie gniewu skutkowao wielokrotnie utrzymywaniem si przyzwolenia dla partii, a nawet pozwalao zdoby wadz.

    Dla Kocioa katolickiego rozgrywanie wojen kulturowych ma ogromne znaczenie z dwch powodw. Po pierwsze, gwne jego cele opieraj si na wartociach, normach czy elementach typowo kulturowych. Zgodnie z logik hegemonii Koci pragnie roztoczy taki autorytet nad swoimi wiernymi, ktry pozwoliby skutecznie szerzy wrd nich wiatopogld religijny 18. Kada wojna kulturowa skupiona wok wartoci wanych dla religii chrzecijaskiej wprowadza je w sfer publiczn. Mona powiedzie, e spory o aborcj, eutanazj, krzy stanowi darmow reklam aksjologii chrzecijaskiej. Po drugie, Koci w takich spornych momentach staje si kluczowym zasobem w hegemonicznej grze, dziki czemu ronie jego atrakcyjno dla innych aktorw praktyki hegemonicznej. Dziki temu, e hierarchowie udzielaj swojego poparcia inicjatywom politycznym zmierzajcym do utrzymania bd zdobycia wadzy, staj si przedmiotem wizania hegemonicznego, co samo w sobie umiejscawia ich w lepszej pozycji w ukadzie politycznym. To z kolei sprawia, e w innych momentach moe ow przewag wykorzysta, tym razem nie jako przedmiot hegemonii, lecz jako jej podmiot.

    W przypadku awantury o krzy twierdzenie o korzyci, jakie Koci wyciga z wojen kulturowych, jest nieco bardziej skomplikowane. Faktem bowiem jest, e hierarchowie kocielni waciwie potpili wydarzenia na Krakowskim Przedmieciu, obrocy krzya czsto w swoich wypowiedziach lekcewayli sowa arcybiskupw, a z bada opinii publicznej wynika, e wizerunek Kocioa zosta nadszarpnity (Gazeta Wyborcza 2010). Wszystko to moe wiadczy o tym, e nie wszystkie wojny kulturowe s katolicyzmowi na rk. Niemniej jednak moemy doszuka si kilku korzyci z awantury o krzy. Po pierwsze, po protestach przed Paacem Prezydenckim umocnia si ta cz Kocioa, ktr nazwaem Kocioem ludu. Doszo bowiem do czego, co naleaoby okreli okopaniem si oblonej twierdzy. Ta batalistyczna metafora, jak si wydaje, zawadna ju wyobrani wielu wiernych, ktrzy tak wanie postrzegaj siebie i swj Koci. Po drugie, awantura o krzy,

    16 Dobrym przykadem takiej strategii jest polityczne wykorzystanie przez Margaret Thatcher wojny o Falklandy. Premier Wielkiej Brytanii krtko przed konfliktem bya jednym z najbardziej znienawidzonych politykw w historii Anglii. Konflikt zbrojny o Falklandy odbudowa jednak przyzwolenie spoeczne dla jej twardych rzdw, poniewa by w stanie zmobilizowa patriotyzm oraz angielskie resentymenty kolonialne. Efektem tej hegemonicznej gry bya kolejna kadencja dla Partii Konserwatywnej, dziki czemu Thatcher moga wprowadzi wicej niepopularnych reform (Hall 1988).

    17 Pisze o tym m.in. Chantal Mouffe w kontekcie prawicowego populizmu i przemieniania sporw politycznych w nierozwizywalne konflikty moralne (por. Mouffe 2008: 80106).

    18 Oczywicie celami polityki kocielnej s rwnie kwestie zwizane z gromadzeniem kapitau. Przykadami mog by: komisja majtkowa, Rydzyk Holding (jak czsto nazywa si przedsiwzicia biznesowe redemptorysty z Torunia) czy afera Stella Maris (por. Czapnik 2010; Czuchnowski, Daszczyski 2009).

  • 32 k u l t u r a p o p u l a r n a 2 0 1 4 n r 1 ( 3 9 )

    mimo e dla wielu hierarchw zbyt radykalna, umocnia wiernych wok jednej z kluczowych dla katolicyzmu kwestii obecnoci symboli religijnych w miejscach publicznych. Mona zaryzykowa tez, e wydarzenia, ktre miay miejsce po aobie smoleskiej, day Kocioowi si do prowadzenia dalszych wojen kulturowych w przyszoci. Dobrym przykadem jest spr o obecno krzya w sejmie, ktry sprowokowa Janusz Palikot.

    Na najbardziej oglnym poziomie wojny kulturowe sprawiaj, e struktura hegemonii skupiona wok trzech gwnych aktorw politycznych (biznesmeni, politycy, duchowni) moe by podtrzymywana i reprodukowana. Dla biznesowych grup interesu zawsze lepiej jest, gdy ich dziaania s niewidoczne, zwaszcza gdy dotycz lobbingu na rzecz korzystnych zmian instytucjonalnoprawnych. Aby takie zakulisowe wymiary ycia spoecznego mogy sprawnie funkcjonowa, potrzebna jest odpowiednia fasada 19. Tak fasad mog by wojny kulturowe, ktre cho nie s prowadzone przez sam wiat biznesu, odwracaj uwag opinii publicznej np.od kwestii ekonomicznych. wiat polityki z kolei reprodukuje si zarwno na poziomie wadzy, jak i opozycji, poniewa przedmioty symbolicznych sporw rozpalaj elektoraty i dziki temu stanowi one atwy zasb do pozyskania w celu wygrania przyzwolenia. Wojny kulturowe w polskim kontekcie toczone byy gwnie wok kwestii zwizanych z aksjologi katolick, dlatego Koci dziki nim moe bezustannie karmi opini publiczn swoj ideologi.

    PodsumowanieProwadzenie wojen kulturowych jest jednym ze sposobw dziaania zgodnie z logik praktyki hegemonicznej. Wojny kulturowe s narzdziem kanalizujcym interesy i emocje w taki sposb, aby umieci je w istniejcych ju ramach interpretacyjnych. Dziki temu struktura hegemonii moe si reprodukowa. O jej zmianie przesdzaj nie tyle kwestie symboliczne, ile raczej zdolno do odpowiedniego artykuowania wasnej sytuacji w okrelonym kontekcie. Mwic wprost tylko te grupy, ktre zdolne s skutecznie artykuowa wasne interesy, mog wpyn na ksztat hegemonii po to, aby uzyska okrelone korzyci. Mwic skutecznie, mam na myli formuowanie wasnego stanowiska nie tylko za pomoc kategorii symbolicznych, ale rwnie ekonomicznych. Skupianie si w wojnach kulturowych wycznie na aborcji, eutanazji czy krzyu nie sprawi, e rozwizane zostan takie problemy strukturalne, jak bieda, rozwarstwienie spoeczne, bezrobocie, amanie prawa pracowniczego.

    Hegemonia, ktra dy jedynie do reprodukowania samej siebie za pomoc rozgrywania kwestii kulturowych, nie tylko nie wyraa w odpowiedni sposb pojawiajcych si w spoeczestwie antagonizmw, ale take umieszcza je w obszarze, gdzie taka artykulacja staje si niemoliwa. Wykluczone z transformacyjnych przemian grupy spoeczne nie potrafi sformuowa swoich interesw za pomoc odpowiedniego jzyka, poniewa jedyn dostpn im narracj jest jzyk narodowo ludowo katolicki. Fakt braku artykulacji nie sprawia, e antagonizm znika. Jednake jego ukrycie pod paszczykiem bitew o kwestie symboliczne sprawia, e sia konfliktu narasta a do momentu, gdy przyjmie on posta o wiele bardziej radykaln ni w przypadku sporw o aborcj, eutanazj i krzy.

    19 Por. metafor fasadowoci i kulis w kontekcie polityki: Zybertowicz 2002.

  • 33M i c h a W r b l e w s k i W i e r n i a k o z a s b k o n t r h e g e m o n i c z n y

    Prowadzenie wojen kulturowych za pomoc retoryki moralnej sprawia rwnie, e z po