SARMATSKA KULTURA NA TLU BANATAiz zbirke Narodnog muzeja Zrewanin

Na prelazu iz stare u novu eru dana{wa Vojvodinabila je naseqena ilirskim, da~kim i keltskim ple-menima. Propast da~ke dr`ave na jugoistoku i rimskaosvajawa vremenski se poklapaju sa dolaskom sar-matskih plemena na teritoriju severno od Dunava i uPotisje. Sarmati su iranska plemena, nomadska, koja su od III

veka pre na{e ere do IV veka `ivela u oblastima Dona,Dunava i Crnoga mora. @ive}i u stepskim oblastima,razvili su sna`nu kowicu. U daqem {irewu premajugoistoku Sarmati su u II veku pre na{e ere ovaladaliSkitijom i na wenoj teritoriji osnovali svojudr`avu. Po~etkom I veka neka sarmatska plemenapo~iwu sa pqa~ka{kim pohodima. Rokselani nadowem Dunavu i Jazigi (izme|u Dunava i Tise) upadajuu rimsku provinciju Meziju i nekoliko vekova pred-stavqaju sna`nog protivnika Rimske imperije. U timprodorima neka plemena, uz dozvolu Rimqana, nase-qavaju grani~ne oblasti Carstva i slu`e kao najamni-ci i koloni. U III i IV veku postepeno ih potiskujuGoti i Huni. Tokom osvaja~kih pohoda prema zapadu,posle 375. godine, Huni primoravaju Sarmate da, kaopomo}na vojska, u~estvuju s wima u tim pohodima. Utoku seobe naroda od IV do VII veka, Sarmate su asim-ilirala razna plemena.1

Naseqavawe Vojvodine trajalo u periodu od II do IVveka. Prvi migracioni pokret po~eo u prvoj polovi-ni I v. n. e sa prelaskom Karpata i trajao je do kraja II

veka. Tokom drugog migracionog talasa Sarmati nase-qavaju Panonsku niziju u drugoj polovini III veka.Tre}i talas doseqavawa odvijao se tokom celog IVveka. Brojne istra`ene nekropole, naseqa kao i pojedi-

na~ni nalazi svedo~e o wihovom prisustvu na pros-toru Banata. Najpoznatiji lokaliteti na podru~jusredweg Banata su:@ivani}eva doqa – Boto{(lokalitet se nalazi pored isu{enog korita re~ice[ozov), Ciglana – Banatski Despotovac (otkriveno17 sarmatskih grobova), Nema~ko grobqe – E~ka, obalaBegeja – Zrewanin, Vinogradi – Orlovat, Jamure –Aradac, Kameniti vinogradi – Aradac, Pa{wak – BeloBlato, Kru{ka – Toma{evac, Leje – Aradac. Naseqa su podizana uglavnom pored reka.

Sahrawivawe se vr{ilo u zemqanim rakama, bez grob-ne konstrukcije, sa orjentacijom sever – jug. Grobniiventar u sarmatskim grobovima su, osim keramike,rasko{ni ukrasni predmeti i ogledala. Kerami~ke posude su razli~itog oblika i funkci-

je. Ra|ene su od pre~i{}ene gline, fine fakture, navitlu i uglavnom su sivoplave. Ukra{avane su utisnu-tim ornamentom, kombinacijom kosih, horizontalnihi talasatih linija ({oqe, bokali, zdele, amfore,pehari), Posebno se isti~e karakteristi~an mawibokal sa jednom dr{kom kao redovni grobni iventar,Uticaji rimske kulture upravo je prepoznatqiv nasarmatskoj finoj keramici. Na nekim lokalitetima uVojvodini otkrivene su kerami~ke ostave i lon~arskeradionice (Crvenka kod Vr{ca itd.).Kerami~koj grn~ariji pripadaju i posude grube

fakture u mawem broju na kojima su prisutni uticajiautohtonog stanovni{tva – da~kog. U `enskim sar-matskim grobovima ~esto su nala`eni glinenipr{qenici. U uporebi je bio i metal – gvo`|e i bronza. Od

gvo`|a je izra|ivano oru`je:ma~, kopqe i no`evi, a odbronze nakit. Dolaskom na na{u teritoriju Sarmati donose nove

elemente u kulturi, pri ~emu gr~ko – helenisti~ka iiranska komponenta imaju odlu~uju}i uticaj, novistil u umetnosti, koji je vidqiv na nakitu.Karakteristike novog stila u izradi nakita ogleda sei u upotrebi polihromije, pseudogranulacije, pseudo-filigrana, dok su motivi geometrijski i floralni. Uformirawu materijalne kulture Sarmata odlu~uju}iuticaj imali su i autohtoni keltsko – da~ki elementikao i rimska provincijska kultura. Ti uticaji, u vidurazli~itih stilskih elemenata, uo~avaju se na fibula-ma, narukvicama, nau{nicama, privescima iaplikacijama, ogrlicama. Na sarmatskimnalazi{tima, nekropolama, naseqima otkriven jevelik broj bogatog i rasko{nog nakita. Osim dekora-tivne uloge, on je kod Sarmata odre|ivao visinudru{tvenog polo`aja nosioca, a neki predmeti suimali funkciju amajlije i no{eni su u apotropejskesvrhe.2

Najraznovrsniju i raznoliku grupu ukrasnih pred-meta ~ine fibule : plo~aste, pelta, kupaste, T –fibule, Predstavqale su istovremeno i nakit i deono{we. Na nalazi{tima sredweg Banata uglavnom se javqa-

ju plo~aste fibule. Plo~aste fibule su helenisti~ko– orijentalnog porekla. Najve}i broj ovih fibulaotkriven je na lokalitetima:@ivani}eva doqa –Boto{, Ciglana – Banatski Despotovac, Nema~kogrobqe – E~ka. Oblik ovih fibula je razli~it: rom-boi~an, trougaon, srcolik, elipsoidan ili u oblikulava, kowa. Ornament je izveden u vidu geometrijskihmotiva, a floralni u vidu stilizovanog cveta.Izra|ivane su od bronze i srebra,a ukra{avane ema-jlom u raznim bojama. Odlikuje ih rafiniranostizrade. Posebno su interesantne T – fibule sa oprugom od

navoja,ra|ene od srebra i bronze. Ovakav tip fibulabio je rasprostrawen u svim rimskim provincijamadu` limesa, a koristile su se tokom II i po~etkom IIIveka. Upravo T – fibule sarmatske su i proizi{le odrimskih.3

U zbirci sarmatskog nakita izdvaja se kolenastafibula sa spiralnim navojima i stopom ukra{enomtehnikom emajla, sa lokaliteta @ivani}eva Doqa –Boto{. Kolenaste fibule datiraju iz rimskog periodabile su ra{irene u Gorwoj i Dowoj Meziji. Wihovaproizvodwa i upotreba bila je intezivna u II i III veku.Od kolenastih rimskih fibula razvile su se i sar-matske, s tim {to je novina ukra{avawe emajlom.4

Neobi~nom tipu fibula pripada kupasta. Izra|enaje od lo{ijeg srebra, sa oprugom od navoja i belimkamenom u sredini. Na|ena je na nalazi{tu Ciglana –Banatski Despotovac. Privesci kao deo nakita imali su vi{estruku

funkciju:kori{}eni su uz no{wu, no{eni su kao ama-

jlija, ukras, centralni deo ogrlice, o lan~i}u ili opojasu. Kari~ice tako|e pripadaju grupi privezaka; ra|ene

su od bronze i srebra, no{eni su kao posebni privesciili u sastavu sa drugim privescima. Funkciju amajlijei priveska predstavqali su kauri (pu`evi) i {koqke,sa lokaliteta Ciglana – Banatski Despotovac. Sli~nenalazimo na lokalitetima – Vr{ac, BanatskiKarlovac.5

Mu{ka no{wa kod Sarmata bila je dopuwena poja-som sa kop~ama, pre|icama i ukrasnim okovima, dok je`enska ode}a bila ukra{ena izvezenim perlama odstaklene paste, }ilibara, karneola, opala. @enskigrobovi obiluju nalazima nakita:prstewem, nau{nica-ma, narukvicama i aplikacijama. Prstewe, narukvice inau{nice izra|ivane su od bronze, srebra i zlata.Nau{nice su okruglog oblika, sa kukom i petqom zazakop~avawe, dok je bronzana – uvijena `ica, imalafunkciju min|u{e ili prstena.U ukrasne predmete spadaju perle (|in|uhe), po koji-

ma su Sarmati i najprepoznatqiviji. Izra|ivane su od staklene paste, almadina, jaspisa,

}ilibara. opala, kalcedona, sedefa i kre~waka.Prisustvo kre~waka i nakita od kre~waka mo`e sepratiti od neolita. U sarmatskoj kulturi perle odkre~waka vezuju se za sarmatsko – jazi{ku kulturu,cilindri~nog su oblika a ~esto su kombinovane sastaklenom pastom i {koqkama. Omiqeni materijalkod Sarmata od koga su ra|ene perle bila je staklenapasta. Upadqiva je lepota bogatstva boja i oblika perliod staklene paste:po obliku su – cevaste, pqosnate,

okrugle, loptaste, elipsoidne, pravougaone, trou-glaste, boje – plave, `ute, crvene, zelene, bele,qubi~aste, crne, sive, zlatno – plave.6 Posebnu vred-nost iz zbirke sarmatske predstavqaju ogrlice od}ilibara i dve od opala sa nalazi{ta Leje – Aradac i@ivani}eva doqa – Boto{. U pojedinim `enskim sarmatskim grobovima

nala`ene su rasko{ne ogrlice od staklene paste –@ivani}eva doqa – Boto{7 , u nizovima sa po 228perli, Ciglana – Banatski Despotovac – sa po 159zrna. Nanizane perle od staklene paste, }ilibara i kar-

neola bile su i narukvice. Dimenzije ovih narukvicasu rali~ite, ali je upadqivo da se javqaju i de~ijemawih dimenzija. Za sarmatsku kulturu karakteristi~an je, pre svega,

nakit, ~ija je estetska namena izra`ena u bogatim for-mama, tehnici obrade, kvalitetu obrade, materijalu odkoga je izra|en, lepoti i rasko{i dekorativnih ele-menata, te takav dobija umetni~ku vrednost i umet-ni~ki karakter. Materijalna kultura sarmatskog doba poznata je pre

svega zahvaquju}i izuzetno bogatim grobnim prilozi-ma, sa nekropola. Ti prilozi sa nekropala ili naseqa,svedo~e o stvarala~koj snazi izra`enoj u bogatstvumaterijalne kulture i umetni~kog stvarawa,bilo da seradi o nakitu ili kerami~kim prilozima. Sude}i pomaterijalnoj kulturi,sredwi s Banat od II do IV vekabio je intenzivno naseqen sarmatskim plemenima.Takvo bogatsvo i brojnost arheolo{kog materijalakonstatovana je na nalazi{tima {irom Vojvodine

(Bavani{te, Banatski Brestovac, Banatska Palanka, Banatski Karlovac, Baranda, Banatsko Aran|elovo, Ba{aid, BelaCrkva, Vatin, Vr{ac, Vlajkovac, Glogow, Deloblato, Dupqaja, Jabuka, Ilanxa, Kova~ica, Kovin, Krstur, Mokrin,Novi Kne`evac, Novo Milo{evo,Omoqica Pavli{, Pan~evo, Rusko Selo, Sakule, Sanad, Star~evo, Stara Palanka,Sefkerin, itd,) Upravo takvo bogatstvo i brojnost otkrivenih nalazi{ta i arheolo{kog materijala, govori o razvi-jenoj sarmatskoj kulturi kako u Vojvodini tako i na podru~ju sredweg Banata.

1 Sne`ana Marinkovi}, Nakit iz zbirke Narodnog muzeja Zrewanin, katalog, Zrewanin, 1993. str. 132 S. Bara~ki, Nakit Sarmata u Banatu, katalog, Vr{ac, 1975, str 93 D. Bojovi}, Rimske fibule Singidunuma, Beograd 1983, str 21, 244 Isto 3 str 54, 825 S. Bara~ki, Nalazi Sarmata u ju`nom Banatu, katalog, Vr{ac.6 Velika Dautova – Ru{evqan, Kulturno blago Vojvodine, Sarmatska kultura, Novi Sad 1980, str. 517 U~iteq Lazar Nikoli} iz Boto{a, sakupio je sa lokaliteta @ivani}eva doqa – Boto{, arheolo{ki materijal kao i zbirku sarmatskih nalaza. Narodni muzej Zrewanin otku-pio je sarmatski arheolo{ki materijal 1932 god. od Lazara Nikoli}a.

SARMATIAN CULTURE IN BANATFrom collection National museum in Zrenjanin

Sarmatians are Iranian nomadic tribes which since the3rd century BC lived in the areas of the Don, the Danubeand the Black Sea. Living in steppe areas, they developedpowerful cavalry. Early in the 1st century some Sarmatiantribes started their plundering campaigns. Rhoxolani (onthe lower Danube) and Iazyges (between the Danube andthe Tisza) invade the Roman province of Moesia and forseveral centuries they were strong opponents to the RomanEmpire.

The settling of the Sarmatians to Vojvodina took place inthe period from the 2nd to the 4th century. In the 3rd to 4thcenturies they were gradually pushed away by the Gothsand the Huns.

They built settlements near the rivers. They buried theirdead in earth graves without sepulchral structure. In addi-tion to pottery, the most frequent finds in the Sarmatiantombs include numerous luxurious ornamental items.Coming to our territory the Sarmatians broght new ele-ments in the culture in which the Greek-Hellenistic andIranian components have a crucial influence reflected pri-marily on the jewelry. The characteristics of the new styleinclude the use of polychromy, pseudo-granulation, pseu-do-filigree, while the ornamental motives are geometricand floral.

The majority of the Sarmatian material in the collectionof the National Museum of Zrenjanin was gathered by exca-vations, through gifts and acquisitions.

The basic pottery forms are: jugs, goblets, cups, and

bowls. They were made of clay on the pottery wheel, theircolour being grey-blue...

The jewelry is a part of sepulchral inventory both inmale tombs and female ones. The male costume is adornedby belts and buckles, while the female costume is adornedby embroidered beads.

The ornamental items include fibulas, bracelets,appliqués, earrings, pendants and rings. They were made ofbronze, silver, while fibulas were decorated in enamel tech-nique.

The most interesting group of artefacts refers to pearls,by which the Sarmatians are recognisable.

They were used as necklaces, bracelets, and pendants.The pearls are made of glass paste, almadin, jasper, amber,opal, chalcedony, mother of pearl and limestone. The neck-laces contain combinations of various types of material.

The majority of Sarmatian relics were found in the sitesin the Middle Banat; Živančeva dolja – Botos, Ciglana –Banatski Despotovac, the German Cemetery – Ecka,Kruska - Tomasevac, Leje-Aradac, Ciglana-Novi Bečej,Mužlja.