kult-serapisa-na-tlu-srbije.pdf

Teodora Radi{i}

Kult Serapisa u rimskimprovincijama Gornjoj Mezijii Donjoj Panoniji nateritoriji dana{nje Srbije

Za vreme rimske vladavine, oblast dana{nje Srbijezahvatale su provincije Gornja Mezija, Donja Pa-nonija i isto~na Dalmacija. U tom periodu ovde subile sme{tane legije i legijski veterani, i sa njima jedo{lo do {irenja isto~nih kultova, me|u kojima jebio kult Serapisa, nastao u Egiptu, sintezom dvaegipatska boànstva. Cilj ovog rada je odreditikada i kako je kult Serapisa prene{en, i u kojojmeri je bio prihva}en u ovim provincijama. Istra-ìvanjem je obra|eno 25 nalaza, klasifikovanih pogrupama: ì{ci, nakit, aplika, skulptura, nadgrobnispomenici i novac, kojima je trabalo odrediti name-nu i na osnovu konteksta utvrditi aspekt boànstvakoji je po{tovan. Moè se zaklju~iti da se na terito-riji Gornje Mezije, Donje Panonije i isto~ne Dalma-cije, u okviru granica dana{nje Srbije pojava kultaSerapisa vezuje za velike gradove i vojne logore, aline postoji dovoljan broj nalaza u jednom mestu,koji bi eventualno mogli ukazati na postojanjecentra po{tovanja ovog kulta.

Uvod

Kult Serapisa je nastao u helenisti~kom Egiptuza vreme vladavine Ptolomeja I Sotera (323-285.g. p. n. e.), objedinjavanjem dva egipatska boànstva– Ozirisa i Apisa, kako bi zbliìo gr~ko i egipatskostanovni{tvo (Cermanovi} i Srejovi} 1996: 492).Tokom II v. p. n. e. ovaj kult se probio u Italiju, apo{tovali su ga robovi i slobodni rimski gra|ani(Guirand i Pierre 1996: 220). Car Hadrijan je u IIveku dao Serapisu ulogu slu`benog boga rimskog

carstva, dok je car Karakala u III veku isticao uloguovog boga u rimskom slu`benom Panteonu (Petrovi}2000: 263). [irenje orijentalnih kultova u vremerimskog carstva na na{im prostorima odvijalo se uvi{e etapa. Prva etapa po~inje od prvih dana romani-zacije podru~ja Balkana, kada je posredstvom Rimado{lo do prodora orijentalnih kultova (Zotovi} 1969:59). Druga etapa predstavlja doba kada, uz podr{kupojedinih imperatora, orijentalni kultovi doìvljavajuprocvat, dok u tre}oj fazi dolazi do krize rimskogcarstva i te`nje za diviniziranjem ìvih imperatora.êtvrta etapa obeleèna je pobedom hri{}anstva, {tose poklapa sa propadanjem rimskog carstva (1969:59). Kako kult Serapisa pripada orijentalnim kulto-vima, on je po~eo da se {iri u I veku (kada i ostali),a svoj vrhunac je doìveo u II veku. U III vekudolazi do sukoba sve{tenstva koje je èlelo da o~uvasvoju religiju, i careva koji su nastojali da orijental-na boànstva, koja su bila prihva}ena od vojske,priklju~e svom dràvnom Panteonu (1969: 60). Odsredine III veka dolazi do diviniziranja ìvih impera-tora, i politika se sve vi{e oslanjala na orijentalnetradicije, {to je dovelo do favorizovanja solarnihboànstava i propadanja pojedinih kultova, izme|uostalog i Serapisovog i Izidinog (1969: 60). Kona~napropast ovog kulta i pobeda hri{}anstva ozna~ena jeru{enjem Serapisovog hrama u Aleksandriji 391.godine. Serapis se ~esto predstavlja sa svojomènom Izidom, {to svedo~i o njima kao boànskomparu (Ruì} 2006: 235). Kultovi Serapisa i Izideuneti su u Rim vi{e iz politi~kih, nego verskih ra-zloga. U rimskim provincijama na teritoriji dana{njeSrbije ovi kultovi su potisnuti forsiranjem bogovakoje je tada prihvatila vojska, i samo su ponegdeostali usamljeni zaveti (Zotovi} 1969: 65).

Kult Serapisa, nastao sintezom dva egipatskaboànstva, imao je mnoge funkcije. Njegov htonski

362 ” PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

Teodora Radi{i} (1990), Mom~ila Tapavice 12,u~enica 3. razreda gimnazije ,,Jovan Jovanovi}Zmaj“, Novi Sad

MENTORI:Marko Jankovi}, diplomirani arheolog

Tamara Mladenovi}, student arheologije naFilozofskom fakultetu u Beogradu

karakter izjedna~ava ga sa Hadom, ali istovremenoje bio i bog sunca i svemira, neprolaznosti kao {to suHronos i Zevs (Gavela 1969: 46). Kao iscelitelj, bioje blizak Apolonu i Asklepiju (1969: 46). Iako jebio izrazito mu{ko boànstvo, bez izuzetka jepredstavljan sa kalatosom na glavi, {to je obele`jeènskih boànstava i smatra se simbolom obilja iplodnosti (1969: 47). U njegovoj ikonografijipreovla|uju helenski elementi, gr~ka ode}a, brada,brkovi i frizura karakteristi~na za helenske predstave(Ruì} 2006: 235). Prikazivan je sa skiptrom u ruci,a uz njega Kerber ili ponekad zmija (2006: 235).

Cilj ovog istraìvanja bio je da se na osnovu na-laza sa predstavama Serapisa prona|enih na prostoruSrbije utvrdi kada se njegov kult pojavljuje na pod-ru~ju Gornje Mezije, Donje Panonije, isto~ne Dal-macije u granicama dana{nje Srbije i da li je pojavaovog kulta vezana za vojsku {to je ina~e bio slu~ajsa velikim brojem orijentalnih boànstava. Na osno-vu predmeta na kojima se javlja predstava Serapisaodre|en je aspekt boànstva koji je po{tovan, pri~emu je namena predmeta odre|ena na osnovu kon-teksta u kome je prona|en.

Problem u radu je bio to {to neki predmeti nisuu potpunosti o~uvani, pa ne mogu da nam dajuinformacije koje bi bile zna~ajne za odre|ivanje odstrane koga i na koji na~in je kult po{tovan. Zave}inu nalaza nije bio poznat kontekst, {to oteàvaodre|ivanje funkcije tog predmeta.

Materijal i metode

Podaci o predmetima koji svedo~e o postojanjukulta Serapisa na prostoru dana{nje Srbije, dobijenisu iz literature. Ovi nalazi su na osnovu svoje fun-kcije razvrastani po grupama, a potom povezivani sapostojanjem vojske na tom prostoru. Ukoliko name-na predmeta nije bila jasna, njihova funkcija, kao iaspekt boànstva koje je po{tovano kroz kult Serapi-sa, odre|ivani su na osnovu konteksta u kojem suovi predmeti na|eni.

Prikaz analiziranog materijala

Tokom istraìvanja prikupljeni su podaci o 25nalaza na kojima se nalaze predstave Serapisa (slika1). Nalazi su klasifikovani po slede}im grupama:

ì{ci, nakit, aplika, skulptura, nadgrobni spomenici inovac.

@i{ci

Me|u ì{cima (pet nalaza sa tri lokaliteta) razli-kujemo dva tipa. Poti~u iz I–II veka, osim nalaza izNi{a koji najverovatnije poti~e iz III veka.

1. @iàk u obliku stopala sa sandalama, na|en ugrobu u obliku bunara na Top~ideru, datuje se u krajI i po~etak II veka (Kruni} 2005: 150). O~uvan je uveli~ini od 0.97´0.34´0.42. Ima delimi~no o~uvandisk, na ~ijem se dnu nalazi o{te}en natpis majstoraili radionice VETII ili ULPII, kao i deo recipijentasa otvorom za sipanje ulja (2005: 150). Na mestupete nalazila se dr{ka, a o~uvane su i plasti~ne trakekoje predstavljaju kaj{i}e na sandalama, za koje jekarakteristi~no to {to imaju debeli |on. Ova svetiljkaizra|ena je od svetlo-crvene gline, a premazana jeoran` bojom (2005: 150) (T 1/1).

ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA • 363

Slika 1. Karta lokaliteta sa nalazima koji sadrèpredstave Serapisa (priredio: M. Jankovi})

Figure 1. Map of localitates with founds of object withthe representation of Serapis (arrangement: M.Jankovi}).

2. Drugi ìàk je u obliku dvojnog stopala sasandalama i tako|e je fragmentovan (Kruni} 2005:150). Otkriven je u okviru stambenog prostora ur-bane zone Singidunuma, u jami koja je datovana usredinu II veka (2005: 150). Na disku lampe nalazese dva otvora za sipanje ulja, a ispod njih je trakastapuna dr{ka, u ~iji su koren utisnuti kruì} i dve hori-zontalne linije. Stopala su precizno izvajana sanagla{enim prstima, noktima i drugim detaljima,ispod koji se nalazi fitilj. Tako|e su vidni i kai{i}ikoji prolaze izme|u dva prsta, i kao kod prethodnogì{ka, |on sandale je debeo. Izra|ena je od dobropre~i{}ene, crveno pe~ene gline, ~ija je povr{ina bo-jena sli~nim ciglastim tonovima crvene boje. Dimen-zije su 0.95́ 0.55́ 0.30 m (2005: 150) (T I/2).

3. @iàk u obliku sandale iz Singidunuma (Crno-brnja 2006: 121). Ovaj nalaz nije publikovan tako danema ta~nih podataka o njegovom izgled.

4. @iàk u obliku sandale iz Viminaciuma dato-van u I-II vek (Crnobrnja 2006: 121). Za ovaj ìàktako|e nema podataka sa ta~nim opisom.

5. @iàk iz Ni{a druga~ijeg je tipa, odnosno, nadisku se nalazi boànski par Serapis i Izida, ~ije suglave okrenute ka centru diska, dok se na njegovomdnu nalaze slabo vidljiva gr~ka slova. On je na|en ugrobu od opeka, severno od Ni{ke tvr|ave, a vremekada je pohranjen nije sigurno. Postoji pretpostavkada je to vreme I – II veka, ili pak prva polovina IIIveka (Ajdi} 1975: 37) (T I/3).

Nakit

Drugu grupu nalaza ~ini nakit, odnosno ukrasina nakitu. Za ove predmete nije poznato datovanje,kao ni mesto gde su na|eni. Predstave Serapisa senalaze urezane na gemi ili kameji, kamenu konkav-nog i konveksnog oblika.

1. Prsten od zlata u kasetu ima umetnutu gemusvetlo i tamno-palve boje. Na gemi je u svetlom slo-ju urezana bista Serapis-Sola, koji na glavi ima zra-kastu kruni i modius (Popovi} 1992: 28).

2. Kameja je izra|ena od svetlo plavog kamenau obliku ovala. U plavom sloju je predstavljen Sera-pis sa modiusom na glavi. Ima dugu kosu, nisko~elo i kratak nos, a obu~en je u tunku sa krupnimnaborima (Popovi} 1989: 17).

Aplika

Bronzana aplika koja je je na|ena u Kli~evcukod Kostolca, izra|ena je u obliku poprsja Serapisa,

koji je obu~en u hiton. Na glavi koju mu uokvirujegusta kosa i brada, nalazi se kalatos. Ova aplika da-tuje se u II-III vek (Popovi} 1969: 35 ) (T I/4).

Skulptura

U mestu Ravna kod Knjaèvca na|ena je skul-ptura u natprirodnoj veli~ini sa dugom kosom i bra-dom, a kalatos na njenoj glavi ima piramidalnuformu (Petrovi} 1993: 20). Ova skulptura je jedininalaz ovog tipa prona|en na teritoriji Srbije. Ona jena|ena u grupi sa ostalim spomenicima, ali nije po-znato vreme kada je nastala (T I/5).

Nadgrobni spomenici

Nadgrobne spomenike na kojima se nalazi Sera-pis, moèmo podeliti u dve grupe: stele i are.

Sa prostora provincije Donje Panonije poti~u 4stele, sve su o~uvane samo u gornjem delu i datujuse u II vek.

364 • PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

Ilustracije na naspramnoj strani:

T I/1 @iàk u obliku stopala sa sandalom(Kruni} 2005: 150)T I/2 @iàk u obliku dvojnog stopala(Kruni} 2005: 150)T I/3 @iàk s predstavom Serapisa i Izide(Ajdi} 1975: 37)T I/4 Bronzana aplika (Popovi} 1969: 35)T I/5 Glava Serapisa (Petrovi} 1993: 20)T I/6 Stele (Dautova-Ru{evljan 1982: 19)T I/7 Bronzani nov~i} cara Gete s predstavom Serapisa(Crnobrnja 1997: 366)T I/8 Aureus cara Maksimina Daje s predstavomSerapis-Sola (Gaj-Popovi} 1979: 23)

Ilustrations on the opposite page:

T I/1 Ceramic lamp in the shape of feet with sandal(Kruni} 2005: 150)T I/2 Ceramic lamp in the shape of double feet (Kruni}2005: 150)T I/3 Ceramic lamp with the representation of Serapisand Isis (Ajdi} 1975: 37)T I/4 Bronze decoration (Popovi} 1969: 35)T I/5 Head of Serapis (Petrovi} 1993: 20)T I/6 The stele (Dautova-Ru{evljan 1982: 19)T I/7 Bronze coin of emperor Geta with therepresentation of Serapis (Crnobrnja 1997: 366)T I/8 Aureus of emperor Maximus Daja with therepresentation Serapis-Sol (Gaj-Popovi} 1979: 23)


TABLA T I

1. Stela dimenzija 1.56́ 0.5́ 0.55 na|ena je u ju-`nom delu pravoslavnog groblja u Sremskoj Mitro-vici, u zapadnoj rimskoj nekropoli. Napravljena jeod kre~njaka, a predstava koja je o~uvana su dva la-va koji ispod {apa drè ovnujske glave, a izme|unjih je predstava bradatog starca sa kalatosom naglavi, odnosno predstava Serapisa (Dautova-Ru{ev-ljan 1983: 14) (T I/6)).

2. Stela dimenzija 0.91´0.5´0.35 na|ena je napotezu Palanka kod Sirmiuma. Ona je napravljenaod kre~njaka, a o~uvana je predstava dva lava kojiispod {apa drè ovnujske glave. Isto kao i kodprethodne stele i ove se izmedju lavova nalazi pred-stava bradatog starca sa kalatosom na glavi (Dauto-va-Ru{evljan 1983: 14) (T I/6).

3. Stela dimenzija 1.2´0.7´0.42 na|ena je kodpravoslavnog groblja u Sremskoj Mitrovici, kodzapadne rimske nekropole. Stela je ura|ena u belommermeru, a predstavljena su dva lava sa ovnujskimglavama ispod {apa, a ize|u lavova nalazi se pred-stava bradatog starca sa kalatosom-Serapisa (Dauto-va-Ru{evljan 1983: 14) (T I/6).

4. Stela dimenzija 0.67´1.4´0.37 prona|ena jena groblju u Donjim Petrovcima kod Rume, ura|enaje u belom mermeru, i predstavlja boga Serapisaizma|u lavova koji ispod {apa drè ovnujske glave(Dautova-Ru{evljan 1983: 19) (T I/6).

Votivne are sa predstavom Serapisa se pojavlju-ju u provinciji Gornjoj Meziji i sve se datuju u IIvek, a za njih se koristi jo{ i naziv oltar ili `rtvenik.

1. Ara iz Suvog Lukavca kod Pe}i (Gavela1969: 44).

2. Ara iz Drenika kod Pe}i (ibid.: 44).3. Ara iz â~ka na|ena je u dvori{tu ku}e, na-

pravljena je od kre~njaka, a o~uvan je samo gornjideo u dimenzijama 0.53´0.29´0.24. U natpisnompolju stoji posveta Serapi et Isidi, Cn(aeus) Pomp(e-ius), Polittanus, trib(unus) choh(ortis) II, odnosno“Serapisu i Izidi, Gnej Pompej Politijan, tribun ko-horte druge”. Ovaj spomenik ostavio je zapovednikkohorte II Dalmatorum (Petrovi} 1993: 19).

Novac

Novac je najbrojnija grupa nalaza koja pred-stavlja materijal za prou~avanje razvoja ikonografijei njene simbolike. Iako novac ne daje podatke otome u kojoj meri je po{tovan kult, on nam omogu-}ava da odredimo vreme kada je neko boànstvoprihva}eno od imperatora i imperatorov odnos pre-ma njemu.

Nalaze novca koji se datuju u vreme III vekakarakteri{e predstava samog Serapisa na reversu,dok se na aversu nalaze carevi koji su kovali ovajnovac: Karakala i Geta.

Novac cara Karakale:1. Denar kovan u Rimu, na|en u Beogradu. Na

aversu je careva bista. Na reversu ima predstavuSerapisa sa polosom na glavi, u levoj ruci drìskiptar, a desna mu je ispruèna (Kondi} 1969: 82)

2. Denar kovan u Rimu, na|en je u Beogradu.Na aversu je careva bista sa zrakastom krunom,oklopom i poludamentom. Na reversu ima Serapisasa polosom na glavi, koji stoji spreda, glavomokrenutom na levo, desna ruka mu je podignuta, a ulevoj drì skiptar (Kondi} 1969: 82).

3. Denar tako|e kovan u Rimu i na|en u Beo-gradu. Na aversu je careva bista sa zrakastom kru-nom, oklopom i poludamentom. Na reversu imaSerapisa sa polosom na glavi, koji stoji spreda,glavom na levo. U desnoj ruci drì venac, a u levojskiptar (Kondi} 1969: 82).

4. Denar kovan u Rimu, na|en u Ravni kodKnjaèvca, u sudu od pe~ene zemlje, ispod poda ugra|evinskom kompleksu. Na reversu se nalazi Sera-pis sa polosom na glavi, koji stoji pravo sa podi-gnutom desnom rukom, dok mu je u levoj skiptar(Kondi} 1983: 64).

5. Denar kovan u Rimu, na|en u Ravni, u gra-|evinskom kompleksu, u sudu od pe~ene zemlje,ispod poda. Na aversu je glava cara sa lovorovimvencem. Serapis je na reversu predstavljen kako sto-ji, desnu ruku je podigao, a u levoj drì skiptar (Ko-ndi} 1983: 64).

Novac cara Gete:U Beogradu je na|en jedan bronzani nov~i}

kovan u Stobiju. Na aversu je bista cara sa lovo-rovim vencem, a na reversu je Serapis sa kalatosomna glavi, on stoji, desnu ruku drì ispruènu, a ulevoj mu je zmija (Crnobrnja 1997: 366) (T I/7).

Po~etkom IV veka predstave sa Serapisom nareversu se menjaju. On se vi{e ne javlja sam na no-vcu, ve} sa Solom, na {ta su uticale istorijske prilike,koje }e biti obja{njene u daljem tekstu.

Novac cara Licinija I:Nalaz folisa iz Beograda kovan u Nikomediji, na

aversu se nalazi oven~ana glava cara, a na reversupredstava Sola koji drì glavu Serapisa (Crnobrnja1997: 376).

Novac cara Maksimina Daje:


1. Aureus kovan u Aleksandriji, na aversu senalazi predstava tog cara, dok se na reversu nalazipredstava Sola koji stoji i u ruci drì glavu Serapisa(Gaj-Popovi} 1979: 23) (T I/8).

2. Solid kovan u Antiohiji, napoznato je mestonalaza. Na aversu se nalazi oven~ana glava cara, ana reversu Sol okrenut na levo, desna ruka mu jepodignuta, a u levoj drì glavu Serapisa (Crnobrnja2002-2003: 46).

Diskusija

Nalazi predstavljeni u prethodnom segmentuovog rada opredeljuju se u period od I do IV veka,{to ide u prilog pretpostavci da je u tom periodu po-~elo {irenje orijentalnih kultova u isto~nim provinci-jama rimskog carstva. [irenje orijentalnih kultovavezuje se za period I-II veka, kada je Rim, zbog{irenja svojih granica, bio prinu|en da prihvatarazne na~ine zbliàvanja sa pokorenim stanovni{t-vom, kako bi u~vrstio svoju vlast (Zotovi} 1969:62). Tako je kult Serapisa me|u prvim stranimkultovima koji je stekao popularnost u Rimu prenetpreko Akvileje u Gornju Panoniju i uski pomorskipojas (1969: 62).

Na teritoriji Gornje Mezije najraniji zabeleèninalazi koji svedo~e o postojanju kulta Serapisa naovom prostoru su ì{ci iz Singidunuma i Vimina-ciuma, koji se datuju u I i II vek. U to vreme po~eloje razme{tanje rimskih legija na ove prostore, ~iji jesastav bio heterogen. Legije su ~inili ljudi razli~itihreligijskih shvatanja koji su zadràvali svoja verova-nja, i za sobom su ostavili zavete svojim izvornimbogovima. U Singidunumu je od vremena dolaskana Dunav bila stacionirana IV Scytica ili V Macedo-nica, a u periodu 86-89. godine ovde je boravila IIAudiutrix (Ferjan~i} 2002: 154). Legija ~ije jeprisustvo sa sigurno{}u u Singidunumu potvr|eno jeIV Flavia, koja je do 86. godine bila sme{tena uDalmaciji, a potom preba~ena na Dunav, verovatnou Akvinkum (2002: 154). Ona je u~estvovala u Tra-janovim ratovima protiv Da~ana i posle osvajanjadeo legionara je ostao u Dakiji i bio sme{ten uSarmizegetuzi, a 107. godine, nakon osnivanja noveprovincije, legija je vra}ena u Meziju (2002: 154).Njen dolazak u Singidunum ne moè se ta~no odre-diti, ali je izvesno da se to nije desilo pre po~etkaHadrijanove vladavine (117-138). Njenim dolaskompo~elo je i naseljavanje legijskih veterana u okolinilogora koji su spomenike posve}ivali svojim bogo-

vima. Me|u spomenicima postoje oni koji suposve}eni orijentalnim boànstvima i vezuju se zaregrute sa istoka, koji su pristupili legiji tokom rato-vanja na istoku tokom II i III veka (2002: 156).Me|u ovim spomenicima nije potvr|en nijedan pos-ve}en Serapisu, iako on pripada bogovima koji supreuzeti sa orijenta.

[to se ti~e Viminaciuma, on je kao vojni logorosnovan za vreme Tiberijeve vladavine i u njemu jeoko 15. godine bila sme{tena legija IV Scythica ili VMacedonica, 86. godine je ovde dovedena legija IVFlavia (2002: 159). Nakon toga ovde je stacioniranaVII Claudia, ~iji su sastav ~inili regruti iz GornjeMezije, Donje Mezije, Makedonije, Dalmacije,Dakije i iz isto~nih provincija carstva (2002: 161).Dok je VII Claudia tokom II- III veka ratovala naistoku, nju je u Vimainaciumu zamenjevala legija IVFlavia (2002: 159).

Prona|eni ì{ci u Singidunumu i Viminaciumunajverovatnije su vezani se za pripadnike legije IVFlavie ili VII Claudie, jer se oni datuju u I, odnosnoII vek, i pripadaju tipu figuralnih svetiljki u oblikustopala sa sandalom. Prona|ene svetiljke mogu sevezati za Serapisov kult jer je on smatran bogomsvetlosti dok se njihova pojava vezuje za pogrebnaverovanja (Kruni} 2005: 153). Razli~ite funkcijeboànstava isti~u se varijacijama oblika predmeta ikonteksta u kojem su na|eni. Na ovim nalazimaìàka nema tragova gorenja, {to svedo~i o tome dasu oni bili kori{}eni u svakodnevnom ìvotu, ili dasu bili kupljeni kao grobni prilog od rodbine iliprijatelja. Zbog toga, na osnovu ìàka ne saznajemodirektno ni{ta o verovanju pokojnika, ve} onih kojisu mu bili bliski (Kruni} 2005: 155).

Stele se, kao tip nadgrobnog spomenika javljajuu Sirmiumu i Donjim Petrovcima kod Rume, i pred-stavljaju osnovnu formu nadgrobnog spomenika nateritoriji rimske provincije Panonije (Dautova-Ru{e-vljan 1983: 36). Na nalazima sa predstavom Sera-pisa i lavova nije o~uvan nijedan od elemenata(natpisno polje, ni{a sa reljefima, i dekorativni ele-menti) kojim bi se utvrdilo ko je zavetnik spomeni-ka, ali njihovo datovanje u II vek odgovara periodunaseljavanja legeijskih veterana na teritoriju Sirmi-uma (Mirkovi} 2006: 41). U vreme kada je Sirmiumprogla{en za koloniju, 89. godine (Ferjan~i} 2002:53), u njemu se nalazila legija XIII Gemina, koja jepodigla bedeme grada (2006: 34). Kasnije su II i IIIveku u Sirmiumu su zabeleèni vojnici ili veteranilegija: I Adiutrix, II Adiutrix, IV Flavia, III Gallica,


VIII Augusta , XIII Gemina , I Minervia i VIIClaudia. Nijedna od njih nije bila za stalno sme{tenaovde a prona|eni zaveti pripadali su benificijarijimaregrutima ili pak slu~ajnim prolaznicima,.

Serapis se javlja na nadgrobnim spomenicima,jer je bio bog podzemlja, a na predstavama sa lavo-vima izjedna~ava se sa suncem dok su lavovi shva-tani kao pratioci sun~evog boànstva (Petrovi} 1993:19). Na predstavama, Serapis se uvek javlja sakalatosom na glavi, {to je obi~no ènski simbol, astavlja ga u red htonskih boànstava od kojih poti~eplodnost zemlje (1969: 47).

Posvete u Gornjoj Meziji, odnosno isto~noj Dal-maciji, kojoj je pripadalo podru~je dana{njeg â~kagde je na|ena ara, javljaju kao pojedina~ni nalaziara. One ~ine poseban tip kamenog spomenikapravougaonog oblika i manjih dimenzija, a za njih se~esto koriste termini oltar ili `rtvenik (Dautova-Ru-{evljan 1983: 72). Aru iz â~ka Serapisu i Izidi pos-vetio je Gnej Pompej Politijan, tribun kohorte IIDelmatarum, ali ni ona nije u potpunosti o~uvana(Petrovi} 1993: 19). Ova kohorta formirana je oko169. godine u vreme Markomanskih ratova, kada jebilo potrebno obezbediti granicu zbog pritiskagermanskih plemena sa severa (1993: 22). Osniva~ovih kohorti, Marko Aurelije (161-180), je po{tovaoSerapisa, pa se {irenje njegovog kulta moè dovestiu vezu sa ovim carem (Petrovi} 1993: 22).

U Ravni je na|ena glava Serapisa u natprirodnojveli~ini, u grupi zajedno sa drugim spomenicima, pase pretpostavlja da su one stajale u hramu nekog odorijentalnih boànstava, verovatno posve}enom Jupi-teru Dolihenu, a kako je ovde bila sme{tena kohortaII Dardanorum, mogu}e je da su njeni pripadnicipo{tovali Serapisa (Petrovi} 1993: 20).

Aplike su sluìle kao ukrasi na kolima, name{ta-ju, posu|u, kozmeti~kom priboru, a predstavljajuraznovrsna boànstva, ìvotinje ili fantasti~na bi}a(Popovi} 1969: 35). U rimskim provincijama na Bal-kanu vrlo rano se javljaju statue sa predstavama ori-jentalnih boànstava, ~ije su kultove preneli vojniciregrutovani u Siriji i Egiptu, a zatim ih tokom II i IIIveka prima i stanovni{tvo (1969: 35). Me|u kultovi-ma koji su prene{eni nalazi se i kult Serapisa, {topotvr|uje i bronzana aplika koja predstavlja ovoboànstvo.

Novac nam ne daje podatke o tome u kojoj jemeri bio prihva}en neki kult, ve} da li ga je car prih-vatio. Na teritoriji Gornje Mezije na|eno je devetnov~i}a sa predstavom Serapisa na reversu, od kojih

nijedan nije kovan na tom podru~ju, niti u blizini.Svi na|eni nov~i}i iz doba Karakale kovani su uRimu. Ovaj rimski car je u III veku isticao uloguboga Serapisa u rimskom dràvnom Panteonu, injegov novac je prvi sa predstavom Serapisa koji jezabeleèn u Gornjoj Meziji. Kovanja cara Hadrijanasa predstavama Serapisa nisu na|ena u Gornjoj Me-ziji niti u Donjoj Panoniji iako je ovom boànstvudao ulogu slu`benog boga rimskog carstva.

Kasnije, 274. godine, de{ava se prekretnica koja}e promeniti predstave Serapisa na novcu. On sevi{e ne javlja sam, ve} sa Solom, bogom kojeg jecar Aurelian proglasio za najvi{e boànstvo i vrho-vnog za{titnika carstva (Petrovi} 2000: 263). Odtada se javlja predstava Sola koji drì glavu Serapi-sa, {to zna~i da je Sol preuzeo neke karakteristike,odnosno funkcije, a na{i nalazi nov~i}a Licinija iMaksimina Daje vi{e nisu kovani u Rimu, ve} uisto~nim kovnicama Nikomedije, Antiohije i Aleksa-ndrije.

Analizirana su samo dva nalaza nakita, za kojenema podataka o tome u kom kontekstu, kao ni ukom mestu su na|eni, niti se moè odrediti kome supripadali, ali na osnovu izgleda moèmo jedan odnjih da datujemo. Zlatan prsten koji ima kasetu zakamen i nagla{ena ramena, predstavlja tip koji sejavlja krajem II veka, a njegov razvoj taje do260/270. godine (Popovi} 1992: 10). Na gemi kojaje umetnuta u kasetu nalazi se predstava Sera-pis-Sola, koji je u periodu kada se ovaj tip prstenarazvijao, progla{en za vrhovnog za{titnika carstva,tako da ovaj nalaz moèmo datovati u kraj III veka.Kameju sa predstavom Serapisa svrstavamo u proi-zvod lokalnih radionica, provincijski nakit koji je biorasprostranjen u gradskim centrima i vojnim logori-ma. One se nalaze kao ukrasi umetnuti u prstenje,min|u{e ili medaljone (Popovi} 1989: 9).

Zaklju~ak

Ovim istraàvinjem prikupljeni su podaci o 25nalaza koje moèmo svrstati u {est grupa: ì{ci, na-kit, aplika, skulptura, nadgrobni spomenik i novac.Na osnovu dobijenih podataka moè se re}i kada sekult Serapisa prvi put javlja, kao i da se njegovapojava vezuje za legionare i legijske veterane. Dola-zak legija se poklapa sa najstarije datovanim ì{cimaiz I-II u obliku stopala iz Singidunuma i Viminaciju-ma, i pretpostavlja se njihova pojava vezuje za legijuIV Flavia koja je bila sme{tena u Viminacijumu, a


ne{to kasnije u Singidunumu, ali to moè biti VIIClaudia u kojoj je potvr|eno prisustvo regruta izisto~nih provincija (Ferjan~i} 2002: 154). Ovajzaklju~ak treba uzeti sa rezervom jer su legije ~estomenjale prebivali{te kao i zbog nedostatka kontekstausled ~ega nalazi nisu precizno datovani. Ali naosnovu konteksta ovih ìàka moè se odrediti nji-hova namena i aspekt Serapisa kao boga svetlosti,onog koji spaja svet ìvih i mrtvih i ~ije desno sto-palo le~i, a da je sagorevanje ulja u ì{cima imalosimboli~nu ulogu u pro~i{}enju (Kruni} 2005: 153).

U II veku nalazi sa predstavom Serapisa sunajbrojniji {to dovodi do zaklju~ka da je to periodkada je po{tovanje njegovog kulta bilo na vrhuncu,~emu je verovatno doprineo i imperator MarkoAurelije koji je bio njegov po{tovalac. On je osno-vao kohortu II Delmatarum ~iji je tribun ostaviozavet Serapisu i Izidi (Petrovi} 1993: 19). Iz togperioda poti~u nadgrobni spomenici iz Sirmiuma iBassiane, ali ne moè se tvrditi za pripadnike kojelegije se oni vezuju, jer Sirmium nije bio sedi{te nijedne legije, iako je u njemu zabeleèno prisustvomnogih. Nedostatak natpisnog polja na stelama,onemogu}io je odre|ivanje ko su bili zavetnici spo-menika na kojima se Serapis javlja u trijadi salavovima, a {to ukazuje na po{tovanje htonskogkaraktera ovog boànstva.

Nalazi iz III veka vezani za Serapisa su retki,zapravo postoje samo jedna bronzana aplika, koja jebila deo nekog predmeta i ìàk iz Ni{a, sa pred-stavom Serapisa i Izide.

Na osnovu novca moè se zaklju~iti da su careviKarakala i Geta po{tovali Serapisa jer su kovalinovac sa njegovim likom, dok se posle 274. godinekada je Sol Invictus progla{en za vrhovnog boga,javlja predstava na novcu Licinija i Maksimina DajeSerapisova glava u Solovoj ruci, {to zna~i da je Solpreuzeo neke njegove karakteristike. Ni Serapis niIzida nisu stekli takav respekt u rimskoj vojsci, kaoneka druga isto~na boànstva Mitra, Jupiter Dolihen,Kibela, ~ije su osobine vi{e odgovarale ratnicima iosvaja~ima. Iako se nakit naj~e{}e vezuje za ène(mada moè i za mu{karce), ne moè se tvrditi da suone bile naru~ioci nakita sa predstavom Serapisa injegovi po{tovaoci, jer se ne zna gde je na|en nakit,da li u grobu mu{karca ili ène, ili u nekom drugomkontekstu.

Moè se zaklju~iti da se na teritoriji Gornje Me-zije, Donje Panonije i Isto~ne Dalmacije, u okvirugranica dana{nje Srbije, pojava kulta Serapisa

vezana za velike gradove i vojne logore. Me|utim,nigde ne postoji dovoljno veliki broj nalaza u jed-nom mestu, koji bi eventualno mogli ukaziti napostojanje centra po{tovanja ovog kulta.

Literatura

Ajdi} R. 1975. Anti~ke nekropole u Ni{u. Ni{kizbornik, 1: 33.

Cermanovi} A., Srejovi} D. 1996. Serapis. ULeksikon religija i mitova drevne Evrope (ur.Vojislav Busar~evi}). Beograd: Savremenaadministracija, str. 492.

Crnobrnja A. 2006. Kultna namena rimskihìàka u Gornjoj Meziji. Beograd: Muzej gradaBeograda.

Crnobranja N. 1997. Anti~ki novac od I do VIveka. U Anti~ka bronza Singidunuma (ur. S.Kruni}). Muzej grada Beograda, str. 366-376.

Crnobrnja N. 2002-2003. Zbirka zlatnog novca umuzeju grada Beograda. Godi{njak gradaBeograda, XLIX-L: 35.

Dautova-Ru{evljan V. 1983. Rimska kamenaplastika u jugoslovenskom delu provincije DonjePanonije. Novi Sad: Vojvo|anski muzej.

Ferjan~i} S., Jeremi} G., Gojgi} A. 2008.Epigrafski spomenici iz â~ka i okoline. â~ak:Narodni muzej.

Ferjan~i} S. 2002. Naseljavanje legijskih veteranau balkanskim provincijama. Beograd: Balkanolo{kiinstitut SANU

Gaj-Popovi} D. 1979. Sjaj kovanja: novac izzbirke Narodnog muzeja. Beograd: Narodni muzej

Gavela B. 1956. Anti~ki spomenici gr~ko-egipatskog sinkretizma u na{oj zemlji. Starinar,V-VI: 43.

Guirand F., Pierre V. 1996. Roman mythology. UThe Larouse encyiclopedia of mithology.Chancellor press, str. 220.

Kondi} V. 1969. Beogradski nalaz denara iantoninijana. Beograd: Muzej grada

Kondi} V. 1983. Nalaz denara iz utvr|enja Ravna.Numizmati~ar, 6: 64.

Kruni} S. 2005. Svetiljke u obliku stopala –simbol Serapisa. Glasnik srpskog arheolo{kogdru{tva, 25: 149.


Mirkovi} M. 2006. Surmium: Istorija rimskoggrada od I do kraja IV veka. Beograd: Filozofskifakultet

Petrovi} R. 2000. Apoteoza – istorija obo`enja.Beograd: IP NNK-Internacional.

Popovi} I. 1992. Rimski nakit u narodnom muzejuu Beogradu 1. Beograd: Narodni muzej.

Popovi} I. 1989. Rimske kameje u narodnommuzeju u Beogradu. Beograd: Narodni muzej.

Popovi} Lj. 1969. Anti~ka bronza u Jugoslaviji.Beograd: Narodni muzej.

Ru`i} M. 2006. Kultna bronzana plastika urimskim provincijama severnog Balkana- doktorskadisertacija. Beograd: Univerzitet u Beogradu-Filozofski fakiltet

Zotovi} Lj. 1969. Istorijski uslovi razvojaorijentalnih kultova u rimskim provincijama nateritoriji Jugoslavije. Starinar, XIX: 61.

Teodora Radi{i}

Cult of Serapis in Roman ProvincesMoesia Superior and Panonia Inferioron the Territory of Current Serbia

The cult of Serapis was created in HellenisticEgypt during the regency of Ptolemy I Soter(323-285. BC), by synthesis of two Egypt gods -Oziris and Apis, in order to line-up the Greek andEgyptian population (Cermanovi} and Srejovi},1996: 492). Because of that synthesis Serapis hadmany functions. He was the god of underworld,curer, the god of Sun and the god of the universe.He was represented wearing a basket on his head,which was the symbol of productivity, and accompa-nied with Izis, his wife (Gavela 1969: 47). In Italythis cult was transported in II century BC, and it waslater transported by legions on other territories of theRoman Empire. The renaissance this cult experi-enced was during the Hadrian authority in II centuryAC, which made him the official god of Roman Em-pire (Petrovi} 2000: 263). With legions which werelocated on the territory near Danubius in I centuryAC, it came to the expansion of oriental cults, interallia and the cult of Serapis (Zotovi} 1969: 60).They were repressed by gods which were accepted

by legions (1969: 65). Final destruction of the cultof Serapis, and victory of Christianity are repre-sented by the ruined temple of Serapis in Alexan-dria in 391 AC.

The purpose of this study was to establish whenand by whom the cult of Serapis was transportedinto Roman provinces: Moesia Superior, Panonia In-ferior, and east Dalmatia on the territory of currentSerbia. Another aim of the study was to determineon which types of artifacts Serapis appears, andwhich aspects of the god were respected, and also -to suppose the purpose of those objects.

The problem in this study was to determine inwhich extent the cult of Serapis was respected, andif his appearance on this territory could be con-nected with the Roman army.

Data of 25 objects, which attest the distance ofthe cult of Serapis on this territory, were attainedfrom literature (Figure 1). The classifications werebased on their function, after which they were con-nected with legions, settled on the mentioned terri-tory. With some of the finds only aspects of Serapiswere defined.

Finds were classified in groups: ceramic lamps,jewelry, decorations, sculptures, tombstones andmoney.

There are two types of ceramic lamps: in theshape of the feet, dated in I-II century AC, and withrepresentations of Serapis and Izis, dated in III cen-tury AC. Ceramic lamps in the shape of the feetwere found in Singidunum and Viminacium, andthey are dated in the period when the legions IVFlavia and VII Claudia were located on this terri-tory, so his appearance could be linked with the sol-diers of these legions, in which the presence ofrecruits from east was affirmed (T I/1, T I/2). Theceramic lamp with Serapis and Izis from Naissus isimportant, because of the representation of thosetwo, as a couple of gods, who symbolize regenera-tion (Petrovi} 2000: 263) (T I/3). Ceramic lampshad a role in lighting up the way of the deceased inafterlife, and because of that Serapis could be con-nected with ceramic lamps as the god of light. Jew-elry is represented with small groups of objects,among which are two finds of a cameo and goldenring with the representation of Serapis-Sol, and itcan be dated at the end of II or III century AC.Bronze decoration represents Serapis like an oldman with beard, and it was probably the part ofsome other object (T I/4). The head of Serapis was


found in a group with other objects, which arethought to have been placed in the temple of JupiterDolihen, and because of the fact that the Chohort IIDardanorum was located there, it can be assumedthat its members respected Serapis as a god(Petrovi} 1993: 20) (T I/5). Tombstones are dividedin two groups: the stele and altars. Stele appear inSirmium and Bassiane (T I/6). They are preservedonly in the upper parts, which is not enough forgaining information about the person who this me-morial was dedicated to, and we cannot connect itwith any legions. Further complications are con-nected with the fact that none of the legions were lo-cated in Sirmium permanently, but a lot of themwere registered. Decorations on the stele attest to thesepulchral and solar character of this god, becausehe appears in a triad with lions, which were accom-panists of the solar deity. The second type are altarswhich appear in Moesia Superior and easternDalmatia. The altar from ^a~ak is important, be-cause it is known to whom it was dedicated. It is atribute of Chohorta II Dalmatorum, which was lo-

cated in ^a~ak, and formed in 167 AC by MarkoAurelius. Money with representations of Serapis orSerapis-Sol, which was found on the territory ofSerbia, belongs to coinages of Characala, Geta,Licinius and Maksimus Daja. On Licininius andMaksimus Daja's coins are representations of Sol,holding the head of Serapis, which means that Soltook some of Serapise's characteristics. That turn-ing-point occurred in 274 AC, when Aurelian de-clared Sol as the main deity of the Empire, and fromthat period of time, Serapis no longer appears aloneon the objects (T I/7, T I/8).

This study showed that the appearance of thecult of Serapis could be connected with legionswhich were located on the territory of Roman prov-inces Moesia Superior, Panonia Inferior and part ofeast Dalmatia in I-II century AC. This cult culmi-nated in II century AC, which can be seen in the factthat most of the findings are dated in that period,and starting with the year of 274 AC, Serapis is nolonger represented alone, but with Sol.


kult-serapisa-na-tlu-srbije.pdf

Documents