kronik obstrüktif akciğerhastalığı ve astım yorgunluk...

48 Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2013 -1

ÖzetAmaç: Bu çalışmanın amacı Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı(KOAH) ve Astım Yorgunluk Ölçeği’nin (COPD and Asthma FatigueScale) KOAH ve astımlı bireylerde geçerlilik ve güvenirliğini değer-lendirmektir.

Yöntem: Metodolojik bir çalışmadır. Kronik obstrüktif akciğer hasta-lığı ve astım tanısı alan, hastalık açısından stabil dönemde olan, 18yaşından büyük, rastgele örneklem yöntemiyle seçilen 200 hastaya öl-çek uygulanmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde bağımlı gruplarda ttesti, Pearson korelasyon ve faktör analizleri kullanılmıştır. Çalışma-da etik kurul onayı ile bireylerden yazılı bilgilendirilmiş izin formualınmıştır.

Bulgular: Ölçeğin dil geçerliliğinde çeviri-geri çeviri yapıldı ve uz-man görüşlerinin uyumlu olduğu saptandı. Kronik Obstrüktif AkciğerHastalığı ve Astım Yorgunluk Ölçeği’nin Türkçe sürümünün iç tutarlı-lık güvenirlik katsayısı 0.926’dır. Açıklayıcı faktör analizine göre top-lam varyansın %71.3’ü açıklanmaktadır. Doğrulayıcı faktör analizisonucunda, ölçeğin model uyum indeksleri olması gereken sınır aralı-ğında bulundu. Ölçeğin test-tekrar test güvenirliğinde birinci ve ikin-ci ölçüm arasında fark olmadığı belirlendi (p>0.05).

Sonuç: Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı ve Astım Yorgunluk Ölçe-ği’nin KOAH ve astımı olan bireylerin yorgunluk durumunu değerlen-dirmede Türkçe için güvenilir olduğu belirlendi. Kronik obstrüktif ak-ciğer hastalığı ve astımı olan bireylerin yorgunluk durumunu belirle-mek ve hemşirelik girişimlerini buna göre planlamak için bu ölçeğinkullanılması önerilmektedir.

Anahtar Sözcükler: Astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, geçer-lilik, güvenirlik, yorgunluk.

* Öğr. Grv. Dr., Selçuk ÜniversitesiSağlık Bilimleri Fakültesi, Konyae-mail: [email protected]† Doç. Dr., Çukurova ÜniversitesiSağlık Yüksekokulu, Adana

Geliş Tarihi:10/03/2013Kabul Tarihi: 17/04/2013

HEMAR-GKronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı ve Astım YorgunlukÖlçeği’nin Geçerlilik ve Güvenirliği

HEMŞİRELİKTE ARAŞTIRMAGELİŞTİRME DERGİSİ

Selda ARSLAN*Gürsel ÖZTUNÇ†

Özgün Araştırma

Validity and Reliability of Chronic Obs-tructive Pulmonary Disease and AsthmaFatigue Scale

AbstractObjective: The aim of the study was to evaluatevalidity and reliability of Chronic ObstructivePulmonary Disease (COPD) and Asthma Fatigu-e Scale for the Turkish patients with COPD andasthma.

Method: It is a methodological study. The scalewas administered to 200 patients with COPD andasthma in a stable period for disease who wereolder than 18 years and selected by randomsampling procedure. The data were analyzedusing depended t test, Pearson’s correlation andfactor analyses. Written informed consent formswere obtained from the patients after approval ofthe ethics committee.

Results: Forward-backward translation methodwas used for the linguistic validity of the scaleand it was found that the expert opinions wereconsistent with each other. The internal consis-tency coefficient for the Turkish version of COPDand Asthma Fatigue Scale was 0.926. Accordingto the explanatory factor analysis, 71.3% of totalvariance was explained. In the confirmatory fac-tor analysis, fit indices of the scale were found tobe in acceptable range. In test-retest reliability ofthe scale, it was determined that there was no dif-ference between the first and second evaluations(p>0.05).

Conclusion: Chronic Obstructive Pulmonary Di-sease and Asthma Fatigue Scale in Turkish wasdetermined to be reliable to assess fatigue statusof patients with COPD and asthma. It is sugges-ted to use COPD and Asthma Fatigue Scale todetermine fatigue status of patients with COPDand asthma and plan nursing interventions ac-cordingly.

Keywords: Asthma, chronic obstructive pulmo-nary disease, reliability, validity, fatigue.

GirişYorgunluğun evrensel olarak kabul edilmiş bir

tanımı olmamasına karşın, birçok kronik hastalık-la ilişkili olan kontrol altına alınmadığında bireyinyaşam kalitesini olumsuz etkileyen, bireysel fark-lılıklar gösteren, çok boyutlu karmaşık bir durumolarak tanımlanmaktadır. Wong4 yorgunluğu gün-lük aktivitelerde sınırlama getiren kontrol kaybınaneden olan bir durum olarak, Aaronson5 azalmışmotivasyon, uzun süreli zihinsel aktivite veya sı-kılma sonucu ortaya çıkan öznel bir bezginlik du-rumu olarak tanımlamıştır.

Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH)ve Astım’lı bireylerde yorgunluk dispne kadar sık-lıkla rapor edilmektedir.1,2,6-9 Yorgunluk sosyalaktivite kaybına, ev işleri gibi günlük aktivitekaybı, motivasyon, konsantrasyonda azalma,kontrol kaybı, depresyon, anksiyete, hayal kırıklı-ğı yaşamaya neden olmaktadır.1,4,6,10-13 Yorgun-luk ilerledikçe “enerji eksikliği” olarak tanımlan-makta ve yaşam kalitesi olumsuz etkilenmekte-dir.8 Yapılan bir dizi çalışmada yorgunluğun has-taların yaşamları üzerinde önemli bir etkiye sahipolduğu bulunmuştur. Kinsman ve diğ.8 KOAH’lıbireylerde görüşme yoluyla yaptıkları çalışmadaen önemli sorun olarak yorgunluğu tespit etmiş-tir. KOAH’lı bireylerin farklı düzeylerde yorgun-luk yaşadığı, fiziksel, ruhsal ve sosyal fonksiyon-ların yorgunluktan etkilendiği saptanmıştır.14

Wong ve diğ. 4 yaptığı çalışmada KOAH’lı birey-lerin %95’inin fiziksel yorgunluk yaşadığını sap-tamıştır. KOAH’lı altı hasta ile yapılan fenomolo-jik bir çalışmada, tükenme noktasına gelen bazıvakalarda enerjilerini azaltan ve fiziksel güçsüz-lüğe neden olan duygunun yorgunluk olduğu ifa-de edilmiştir. 12

Hastaların yorgunluk ile etkili bir şekilde başedebilmeleri için öncelikle yorgunluk düzeyininbelirlenmesi önemlidir.

Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı ve Astım Yorgunluk Ölçeği’nin Geçerlilik ve Güvenirliği

Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2013 -1 49

Yorgunluk için objektif değerlendirmeler ya-pılabilse de yorgunluk subjektiftir, bu nedenleyorgunluğun hasta tarafından nasıl algılandığı bü-yük önem taşımaktadır. Bu nedenle yorgunluğudeğerlendirmede anketlerden faydalanılabilir.

Yorgunluğun değerlendirmesi amacıyla kulla-nılan KOAH ve Astım Ölçeği’nin-KAYÖ (COPDand Asthma Fatigue Scale-CAFS15,16 ) başka dil-lerde uygulanmasına karşın Türkçe geçerlilik vegüvenirliğini araştıran çalışmalar bulunmamakta-dır. KOAH ve Astım’da yorgunluğu değerlendir-mek amacıyla kullanılan Türkçe bir ölçek bulun-madığından, KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeği-nin Türkçe güvenilirliğinin yapılmasının, litera-türdeki bu eksikler açısından önemli olacağınıbundan sonraki çalışmalara referans oluşturacağıkanısındayız.

Gereç ve Yöntem Araştırmanın tipi

Bu çalışma, KOAH ve astımlı bireylerin yor-gunluk düzeylerini değerlendirmek amacı ile ge-liştirilen “KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeği”ninTürkiye’de geçerlilik ve güvenirliğini test etmekamacıyla gerçekleştirilmiş metodolojik bir araş-tırmadır.

Araştırma Soruları

Ölçeğin Türkçe formu geçerli bir ölçüm aracımıdır?

Ölçeğin Türkçe formu güvenilir bir ölçümaracı mıdır?

Araştırmanın Yapıldığı Yer

Araştırma Selçuk Üniversitesi Selçuk Tıp Fa-kültesi Hastanesi Göğüs Hastalıkları Ana BilimDalı Göğüs Hastalıkları Polikliniğinde 1 Mayıs2011-1 Ağustos 2011 tarihleri arasında yapılmıştır.

Araştırmanın Evren ve Örneklemi

Araştırmanın evrenini, Selçuk ÜniversitesiSelçuk Tıp Fakültesi Hastanesi Göğüs Hastalıkla-rı Polikliniğine başvuran KOAH ve Astım tanısıalan hastalar oluşturmuştur.

Ölçek çalışmalarında örneklem hacminin herbir ölçek maddesinin 5-10 katı önerilmektedir. 17

Ölçeğin madde sayısı 12’dir. Bu nedenle 60 has-tanın alınması uygun görülmüş ancak doğrulayıcıfaktör analizinin güvenilir bir şekilde yapılabil-mesi için örneklem sayısı uzman önerisi ile 200’eçıkarılmıştır.18

Çalışmaya dahil edilme kriterleri

1) Astım ya da KOAH tanısı alması,

2) Hastalık açısından stabil dönemde olması,

3) En az ilkokul mezunu olması,

4) 18 yaş yada daha büyük olması

5) Çalışmaya gönüllü olması alınma kriterleriarasında yer almıştır.

Veri Toplama Aracı ve Verilerin Toplanması

Çalışmanın verileri, hastaların sosyo-demog-rafik özellikleri (yaş, cinsiyet, öğrenim durumu,medeni durum, sosyal güvence varlığı, meslek,yaşadığı yer, gelir durumu) ve sağlık öyküsüneilişkin özelliklerini (hastalık tanısı, kaç yıldır has-ta olduğu, önceki ve şimdi sigara kullanma duru-mu) belirleyen sorular ve “KOAH ve Astım Yor-gunluk Ölçeği” kullanılarak toplanmıştır.

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeği

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeği (CAFS)Revicki ve diğ.15 tarafından geliştirilmiştir. Ölçe-ğin; iç tutarlılık değeri iki grup içinde 0.95, testtekrar test sonucu KOAH’ lı hastalar için 0.82, as-tımlı hastalar için 0.84 olarak bulunmuştur. Orji-nal ölçek 12 maddeden oluşmakta yanıtları için li-kert tipi bir skala (1=asla, 2=nadiren, 3=bazen,

Selda Arslan & Gürsel Öztunç


4=sıklıkla, 5=çok sık) kullanılmaktadır. Ölçek ikifaktör yapısına sahip olup değerlendirmeler tekpuan üzerinden yapılmaktadır.

Ölçeğin puanlaması beşli likert tipte olup top-lamda 12 ile 60 puan arasında bir değer elde edil-mektedir. Elde edilen puanda 0 ile 100 arasındadeğer alacak şekilde aşağıda yer alan formül yar-dımıyla dönüştürülmektedir. Ölçekten yorgunlukdurumuna ilişkin tek puan elde edilmekte, alt bo-yutlara ilişkin bir değerlendirme bulunmamakta-dır. Bu puanın artması kişinin yorgunluk düzeyi-nin yüksek olduğunu göstermektedir.

Formül; (100* (toplam skor-minumum el-de edilebilecek değer) / değişim aralığı)

Ölçeği geliştiren araştırmacılardan Denis Re-vicki ile e-posta yoluyla iletişim kurularak Türk-çe’ye uyarlama çalışması için onay alınmıştır. An-ket için orjinal dilden diğer dile olan çevirisininyapılması için orjinal dilin yapısını iyi tanıyan, budillere hakim ve deneyimli kişilerden yardımalınmıştır. Ölçek için test-tekrar test güvenirliğitespit etmek için önerilen en az 10-15 gün ara ilegüvenirlik yapılmıştır.

Ölçeğin Türkçeye Çevrilmesi

Ölçek uyarlamasında çeviri yapılırken hedefdildeki en uygun cümle yapısının, deyimlerin kul-lanılması, kültüre tamamen yabancı maddelerindeğiştirilmesi gerekmektedir. 19 Bu amaçla:

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeğinin Türk-çe’ye uyarlanması ve kullanılması için Denis Re-vicki ile e-posta ile yazılı izin alınmıştır.

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeğinin çevirisiakademisyen hemşireler ve dil bilimcilerden olu-şan uzman kişiler tarafından İngilizce’den Türk-çe’ye çevrilmiştir.

Ardından, en uygun ifadeler seçildikten sonraölçeğin yeniden İngilizce’ye çevirisi uzman birkişiye yaptırılmıştır.

Ön uygulama

Uyum analizi ve uzman değerlendirmelerisonrasında ölçeğin birkaç maddesinde anlatım de-ğişikliği yapıldıktan sonra kullanımının uygunolacağı düşünülen ölçek, 10 hastaya uygulanmışve bu 10 hasta örnekte yer almamıştır. Olumsuzgeri bildirimler olmadığından geçerlilik ve güve-nirlik çalışmaları için yeterli büyüklükteki örnek-leme uygulanmasına karar verilmiştir.

Verilerin Değerlendirilmesi

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeği’nin geçer-lilik ve güvenirlik çalışmasında AMOS (Analysisof Moment Structures) programı kullanılmıştır.Ölçeğin test-tekrar test güvenirliğini tespit etmekiçin önerilen en az 10-15 gün ara ile 50 hasta üze-rinde ölçek iki kez uygulanmıştır.

Uzman görüşlerinin uyumluluk analizi içinKendal W analizinden yararlanılmıştır. Özgünformla çeviri yapılan formdaki maddelerin eşde-ğer olduğunun saptanması için en az üç uzmangörüşüne başvurulması önerilmektedir. 19 Bu ça-lışmada, elde edilen ölçeğin Türkçe formu, kap-sam geçerliği için öğretim üyelerinden oluşan 8kişilik uzman grubunun görüşüne sunulmuştur.Bu amaçla altı İç Hastalıkları Hemşireliği, bir Pe-diatri Hemşireliği, bir Halk Sağlığı Hemşireliğialanında uzman görüşüne sunulduktan sonraonaylanmıştır. Uzmanlardan maddelerin uygunlu-ğuna göre; “1 puan= madde uygun değil, 2 pu-an= maddenin uygun şekilde değiştirilmesi gere-kiyor, 3 puan= madde uygun, ancak ufak değişik-lik gerekiyor, 4 puan= madde çok uygun” olarakdeğerlendirme yapmaları istenmiştir.

Açıklayıcı Faktör analizinden elde edilen so-nuçların geçerliliği için örneklem büyüklüğü ye-terliliğinin araştırılmasında Kaiser–Meyer-Olkin(KMO) ve Bartlett Testi (Bartlett Test of Spheri-city) kullanılmıştır. Yapı geçerliliğini değerlendir-



mek için Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) kulla-nılmış ve farklı uyum indeksleri ile değerlendiril-meler yapılmıştır. Ölçek için madde-toplam puananalizi - Pearson korelasyon analizi ile hesaplan-mış, madde seçiminde kabul edilebilir katsayının0.20-0.25 değerinden büyük olması dikkate alın-mıştır. İç tutarlılığı test etmek üzere Cronbach al-fa analizi kullanılmış likert tipi bir ölçekte yeterliolabilecek alfa katsayısının 1’e yakın olması de-ğerlendirilmiştir. Ölçeğin zamana göre değişmez-liği bağımlı gruplarda t testi ve Pearson Moment-ler Çarpımı Korelasyon katsayısı ile değerlendiril-miş ve katsayının en az 0.70 olması göz önündebulundurulmuştur. İstatistiksel önemlilik düzey-lerin belirlenmesinde p=0.05 kabul edilmiştir.

Araştırmanın Etik Yönü

KOAH ve Astım Yorgunluk Ölçeğinin Türk-çe’ye uyarlanması ve kullanılması için Denis Re-vicki ile e-posta ile yazılı izin alınmıştır. Araştır-manın uygulanabilmesi için Selçuk ÜniversitesiSelçuklu Tıp Fakültesi Hastanesi Girişimsel Ol-mayan Klinik Araştırmalar Değerlendirme EtikKurulu’na başvurulmuş ve 04.01.2011 tarihB.30.2.SEL.0.28.00/270-024 sayı ile Etik Kurulonayı alınmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü ku-rumdan yazılı izin belgesi alınmıştır.

Araştırmanın Sınırlılıkları

Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi Selçuklu TıpFakültesi Hastanesi Göğüs Hastalıkları Poliklini-ği’nde yapıldığı için tüm hastalara genelleneme-mesi, araştırmanın sınırlılığıdır.

BulgularGeçerlilik güvenirlik grubunda yer alan hasta-

ların demografik özellikleri incelendiğinde; yaşgrubu ortalamasının 63.37±11.83 olduğu, katılım-cıların %62’si erkek, %51.5’i ilkokul mezunu,%88.5’i evli, %67’si herhangi bir işite çalışmadı-

ğı, %41.5’i SSK güvencesine sahip ve %50.5’i ilmerkezinde yaşamaktadır. Çalışmaya alınan has-taların 84’ünü (%42.0) astım, 116’sını (%58.0)KOAH hastası oluşturmuştur.

Ölçek Geçerliliği

Dil geçerliğini sağlamak için akademisyenhemşireler ve dil bilimcilerden oluşan uzman ki-şiler tarafından İngilizce’den Türkçe’ye çevril-miştir. En uygun ifadeler seçildikten sonra ölçe-ğin yeniden İngilizce’ye çevirisi uzman bir kişiyeyaptırılmıştır. Geri çevirisi yapılan ölçeğin ifade-lerinde anlam değişikliği olmadığı belirlenmiş veölçeğin kapsam geçerliliği öncesi son hali veril-miştir.

Faktör analizi öncesi örneklem yeterliliğinisaptamak için Kaise-Meyer-Olkin Measure ofSampling Adequacy (KMO) ve örneklem büyük-lüğünün yeterliliği için Barlett’s test of Sphericityanalizi yapılmıştır. Kaiser–Meyer-Olkin (KMO)test sonucu 0.892 ve Bartlett Testi (Bartlett Test ofSphericity) 1.834 ve p=0.000 olarak bulunmuştur.Bu sonuçlara göre verilerin çoklu normal dağılım-dan gelmiş olduğu ve örneklem büyüklüğününyeterli olduğu kabul edilmiş ve faktör modelininkullanılmasının uygun olduğu görülmüştür.

Ölçeğin faktör yapısı incelendiğinde özdeğeri1’i aşan iki faktör elde edilmiştir. Bu iki faktörtoplam varyansın %71.3’ünü açıklamaktadır. Bi-rinci faktörün özdeğeri 6.874 ve açıkladığı var-yans yüzdesi 53.183, ikinci faktörün özdeğeri1.683 ve açıkladığı varyans yüzdesi 14.021 olarakbulunmuştur. İki faktörlü yapısı olmasına rağmenölçeğin yorgunluk düzeyini değerlendirmesindetoplam puanın hesaplanması gerekmektedir. Fak-tör grupları ayrı ayrı yorgunluk durumunu değer-lendirmemektedir.

Ölçeğin Türkçeye uyarlanmasında yapı geçer-liliği için faktörlerin uyumunu doğrulamak ama-



cıyla doğrulayıcı faktör analizinden yararlanılmış-tır. Doğrulayıcı faktör analizi (DFA) kapsamındailk olarak özgün ölçeğin geçerlilik çalışmasındakullanılan yapı Yapısal Eşitlik Modeli (YEM) ilesınanmıştır. Buna göre ikinci düzey uyum DFAyapılarak uyum istatistikleri hesaplanmıştır. Ana-liz sonucunda ki-kare (χ2: 225.157, χ2/sd: 4.248GFI: 0.845, CFI: 0.905, RMSEA: 0.128) başta ol-mak üzere uyum indeksleri modelin iyi uyumgöstermediğini ortaya koymuştur. Bu sonuçlar-dan yola çıkılarak özgün ölçek çalışmasında “Mo-del 2” adıyla incelenmesine karar verilmiştir.

Bir modelin kabul edilebilir olması için ki-ka-re değerinin anlamlı çıkmaması beklenir, ancakuygulamada genelde anlamlı çıktığı görülür, çün-kü bu değer örneklem büyüklüğüne çok duyarlı-dır. Bunun yerine ki-kare değeri serbestlik dere-cesine bölünür ve çıkan değerin iki ya da altındaolması modelin iyi bir model olduğunu, beş ya dadaha altında olması modelin kabul edilebilir biruyum iyiliğine sahip olduğunu gösterir. Bu çalış-mada doğrulayıcı faktör analizi sonuçlarına görebu değer; 2,50 olarak bulunmuştur. Bu değer mo-delin kabul edilebilir bir model olduğunu göster-miştir. Ayrıca doğrulayıcı faktör analizine göre



Tablo 1. KAYÖ Faktör Yapısı

Faktör 1 Faktör 2

1. Kendinizi yorgun hissettiniz mi? 0.794

2. Kendinizi tükenmiş hissettiniz mi? 0.796

3. Günlük faaliyetlerinizi ya da ev işlerinizi yapamayacak kadar ken-dinizi yorgun hissettiniz mi? 0.821

4. İşlerinizi düzene koymak zorunda kaldınız mı? 0.777

5. Gününüzü yorgunluk durumunuza göre planladınız mı? 0.769

6. Kendinizi yorgun hissettiğiniz için yapmadığınız yada yapamadığı-nız günlük işleriniz oldu mu? 0.840

7. Doğru dürüst düşünemeyecek kadar kendinizi yorgun hissettinizmi? 0.798

8. Kendinizi evden çıkamayacak kadar tükenmiş hissettiniz mi? 0.862

9. Çok yorgun olduğunuz için başladığınız bir işi bitiremediğiniz oldumu? 0.834

10. Gün içinde dinlenmeye ihtiyaç duydunuz mu? 0.788

11. Kendinizi tamamen iyi hissettiniz mi? 0.865

12. Günlük işlerinizi tamamlayacak gücü kendinizde buldunuz mu? 0.842

Özdeğeri 6.874 1.683

Açıkladığı varyans yüzdesi (Toplam varyans=71.305) 53.183 14.021

Astım ve KOAH yorgunluk ölçeğinin faktör 1için faktör yükleri 0.74-0.84 arasında değişmek-te, faktör 2 için faktör yükleri 0.86-0.97 arasındabulunmuştur.

Ölçek Güvenirliği

Ölçme aracının verileri doğru toplandığını veyinelenebilir olduğunu bu özelliği belirler. 20-21

Ölçeğin iç tutarlılığını saptamak için maddetoplam puan korelasyonuna ve Cronbach alfa gü-venirlik katsayısına bakılmıştır. Ölçeğin güvenir-lik katsayı için Cronbach alfa değeri değeri 0.926olarak saptanmıştır (Tablo 2). Güvenirlik çalışma-sı için 12 maddelik ölçeğin madde-toplam puankorelasyonlarına bakıldığında, 0.376-0.828 arasın-da değiştiği görülmektedir.



Şekil 1. KAYÖ’nün Doğrulayıcı Faktör Analizi

Cronbach alfa değeri : 0.926

Ölçek on beş gün arayla iki kez uygulandıktansonra ölçeğin maddelerinin test-tekrar test güve-nirlik katsayısı Pearson Momentler Çarpımı Kore-lasyonu ile değerlendirilmiştir. KAYÖ’nün mad-delerinin test-tekrar test analizi sonucunda 0.624ile 0.931 arasında değiştiği toplam puan korelas-yonun ise 0.965 olduğu görülmektedir. Ölçeğinmaddeleri arasında test-tekrar test puan ortalama-ları arasında istatistiksel olarak pozitif yönde an-lamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır. 11. ve 12. mad-de de ilişki orta derecedeyken diğer maddeler içinoldukça kuvvetli bir ilişki bulunmuştur (p=0.000).

İki hafta ara ile uygulanan iki ölçüm sonucuelde edilen puan ortalaması arasında fark olup ol-madığını saptamak için bağımlı gruplarda t testiyapılmış, puan ortalamaları arasında istatistikselolarak anlamlı fark bulunmamıştır (p>0.05). As-tım ve KOAH hastaları için ayrı ayrı değerlendi-rildiğinde de ölçümler arası farkın anlamlı olma-dığı görülmektedir.

TartışmaYorgunluk sık görülen bir semptom olmasına

rağmen varlığını belirlemede yetersizlik vardır.



Geçen hafta boyunca

DüzeltilmişMadde-Toplam

Korelasyonu(n=200)

Alfa değeriMaddenin silinmesi

durumunda

1. Kendinizi yorgun hissettiniz mi? 0.737 0.919

2. Kendinizi tükenmiş hissettiniz mi? 0.727 0.918

3. Günlük faaliyetlerinizi ya da ev işlerinizi yapamayacak kadar ken-dinizi yorgun hissettiniz mi? 0.759 0.917

4. İşlerinizi düzene koymak zorunda kaldınız mı? 0.702 0.919

5. Gününüzü yorgunluk durumunuza göre planladınız mı? 0.704 0.919

6. Kendinizi yorgun hissettiğiniz için yapmadığınız yada yapamadığı-nız günlük işleriniz oldu mu? 0.784 0.916

7. Doğru dürüst düşünemeyecek kadar kendinizi yorgun hissettinizmi? 0.754 0.917

8. Kendinizi evden çıkamayacak kadar tükenmiş hissettiniz mi? 0.828 0.914

9. Çok yorgun olduğunuz için başladığınız bir işi bitiremediğiniz oldumu? 0.770 0.917

10. Gün içinde dinlenmeye ihtiyaç duydunuz mu? 0.726 0.919

11. Kendinizi tamamen iyi hissettiniz mi? 0.420 0.930

12. Günlük işlerinizi tamamlayacak gücü kendinizde buldunuz mu? 0.376 0.932

Tablo 2. KAYÖ’nün Madde Toplam Korelasyon Analizi

Geçen hafta boyunca: Maddelerin test-tekrartest puan korelasyonu (n=50)



R p

1. Kendinizi yorgun hissettiniz mi? 0.871 0.000

2. Kendinizi tükenmiş hissettiniz mi? 0.902 0.000

3. Günlük faaliyetlerinizi ya da ev işlerinizi yapamayacak kadar ken-dinizi yorgun hissettiniz mi? 0.841 0.000

4. İşlerinizi düzene koymak zorunda kaldınız mı? 0.879 0.000

5. Gününüzü yorgunluk durumunuza göre planladınız mı? 0.865 0.000

6. Kendinizi yorgun hissettiğiniz için yapmadığınız yada yapamadığı-nız günlük işleriniz oldu mu? 0.931 0.000

7. Doğru dürüst düşünemeyecek kadar kendinizi yorgun hissettinizmi? 0.881 0.000

8. Kendinizi evden çıkamayacak kadar tükenmiş hissettiniz mi? 0.912 0.000

9. Çok yorgun olduğunuz için başladığınız bir işi bitiremediğiniz oldumu? 0.859 0.000

10. Gün içinde dinlenmeye ihtiyaç duydunuz mu? 0.833 0.000

11. Kendinizi tamamen iyi hissettiniz mi? 0.624 0.000

12. Günlük işlerinizi tamamlayacak gücü kendinizde buldunuz mu? 0.675 0.000

Toplam Puan 0.965 0.000

Tablo 3. KAYÖ’nün Maddelerinin Test-tekrar Test Analizi

Tablo 4. KAYÖ’nün Test Tekrar Test Tonuçları

İlk uygulama İkinci uygulama t test ve p değeri

Toplam Puann = 50 68.29±21.4 67.04±21.5 t = 1.561

p = 0.125

KOAH hastaları için toplam puann = 20 72.3±18.7 70.8±18.7 t = 1.040

p = 0.312

Astım hastaları için toplam puann = 30 65.55±22.9 64.51±23.1 t = 1.153

p = 0.258

Yorgunluk için hemşire ve diğer sağlık profesyo-nellerinin sunduğu bakım hizmetlerinin değerlen-dirilmesinde kullanılacak basit, kullanımı kolayhastalığa ait özelleşmiş ölçme araçlarına ihtiyaçduyulmaktadır. Bu anlamda, araştırmanın temelamacından biri yorgunluğu çok sık deneyimleyenKOAH ve astımlı bireylerin değerlendirilmesineolanak sağlayan bir aracın geçerlilik güvenilirliği-ni yaparak Türk literatürüne kazandırmaktır. KO-AH ve Astım Yorgunluk Ölçeği hastaların yor-gunluk durumunu değerlendiren uygulaması ko-lay ve kısa bir ölçektir. Elde edilen verilerin KO-AH ve astımı olan hastalara sunulan bakım hiz-metlerinin kalitesinin artmasına katkı sağlamasıhedeflenmektedir.

Bu bölümde KOAH ve Astım Yorgunluk Öl-çeği’nin geçerlilik ve güvenirliğine ilişkin bulgu-ların tartışılmasına yer verilecektir.

KAYÖ’nün Geçerliliğine İlişkin Tartışma

İçerik geçerliliğini sağlamak için hazırlananölçek uzman kişilere incelettirilir ve eleştirilerdoğrultusunda gözden geçirilerek yeniden hazır-lanır. Uzmanların çoğunluğunun aynı fikirde ol-ması içerik geçerliği için bir gösterge kabul edilir.21 Bu çalışmada, Türkçeye çevrilen ölçeğin dil vekültüre uyguluğunu değerlendirmek üzere sekizuzmandan görüş alınmıştır. Uzmanların önerilerideğerlendirilmiş ve bazı maddelerin anlatımlarıdeğiştirilmiştir. Uzmanlarının puanları Kendall Wanalizi ile değerlendirilmiş, aralarında istatistik-sel olarak farkın olmadığı saptanarak, uzman pu-anlarının uyumlu olduğu görülmüştür. Bu sonuç-lar doğrultusunda Türkçeye çevrilen CAFS’ın an-latımlarının Türk kültürüne uygun olduğu, ölçül-mek istenilen alanı temsil ettiği ve kapsam geçer-liliğinin sağlandığı söylenebilir.

Faktör analizi, birçok değişkenin birkaç başlıkaltında toplanması tekniğidir.19-22 KAYÖ’nün

orijinal formunda 12 madde iki faktör altında top-lanmıştır. Kaiser–Meyer-Olkin (KMO) test sonu-cu 0.892 ve Bartlett Testi (Bartlett Test of Spheri-city) 1.834 ve p<0.001 olarak bulunmuştur. KMOtesti örneklem yeterliliğini ölçer, bu testin değeriküçük çıkarsa faktör analizine devam etmek uy-gun olmaz. KMO, testinde bulunan değer0.50’nin altındaysa kabul edilemez. Barlett testiise verilerin çoklu normal dağılımdan gelmiş ol-masını gerektirir. 23 Bu sonuçlara göre verilerinçoklu normal dağılımdan gelmiş olduğu, örnek-lem büyüklüğünün yeterli olduğu bulunmuş vefaktör analizi yapılmasına uygun olduğu görül-müştür.

Ölçeğin Türkçeye uyarlanmasında yapı geçer-liği için faktörlerin uyumunu doğrulamak ama-cıyla doğrulayıcı faktör analizinden yararlanılmış-tır. Doğrulayıcı faktör analizi, bir faktörü oluştu-ran maddelerin faktörle ilişkisinin yeterli olup ol-madığını değerlendirmek amacı ile kullanılmakta-dır. 19 Bu analiz sonucunu değerlendirebilmekiçin bağımsız değerlendirme ölçütlerine başvur-mak gerekmektedir. Uyum iyiliği istatistikleri(Goodness of Fit Indices) olarak adlandırılan budeğerler, her bir modelin bir bütün olarak veri ta-rafından kabul edilebilir bir düzeyde desteklenipdesteklenmediğine ilişkin yargıya ulaşılmasınaolanak sağlamaktadır. İlk değerlendirilen uyumistatistiği Ki-kare uyum istatistiğidir. Bir modelinkabul edilebilir olması için ki-kare değerinin an-lamlı çıkmaması beklenir, ancak uygulamada ge-nelde anlamlı çıktığı görülür, çünkü bu değer ör-neklem büyüklüğüne çok duyarlıdır. Bunun yeri-ne ki-kare değeri serbestlik derecesine bölünür veçıkan değerin iki ya da altında olması modelin iyibir model olduğunu, beş ya da daha altında olma-sı modelin kabul edilebilir bir uyum iyiliğine sa-hip olduğunu gösterir. 23 Bu çalışmada doğrulayı-cı faktör analizi sonuçlarına göre bu değer; 2.50



olarak bulunmuştur. Bu değer modelin kabul edi-lebilir bir model olduğunu göstermiştir.

Sık kullanılan diğer uyum iyiliği testlerinde iseRMSEA’nın 0.080’e eşit ya da küçük olması uyu-mun iyi olduğunu göstermektedir. Bu çalışmadaRMSEA değerinin 0.080’den küçük bulunmasıuyumun iyi olduğunu göstermiştir. SRMR’nin0.10’dan küçük olması, CFI, NNFI değerlerinin0.90’a eşit ya da üstünde olması, AGFI’nin 0.80’eeşit ya da üstünde olması uyumun olduğunu gös-terir. GFI değerinin 0.85’e eşit ya da üstünde ol-ması uyumun olduğunu gösterir. 23-26 Bu çalış-mada elde edilen SRMR, CFI, NNFI, GFI ve AG-FI değerlerine göre uyumun olduğu görülmüştür.

Bu sonuçlar KAYÖ’nün yapı geçerliliğini des-tekleyerek, Türk örnekleminde kullanılabilecekgeçerli bir araç olduğunu ortaya koymaktadır.

KAYÖ’nün Güvenirliğine İlişkin Tartışma

Güvenirlik, bir ölçme aracının duyarlı, birbiriile tutarlı ve kararlı ölçme sonuçları verebilme gü-cüdür.25 Ölçme aracının ölçmek istediği özelliği nederece doğru ölçtüğü ile ilişkilidir. Güvenirlik, herölçme aracının taşıması gereken temel özelliktir. 20

Ölçeğin iç tutarlılığını saptamak için kullanılanCronbach alfa güvenirlik katsayısı, maddelerinaynı özelliği ölçüp ölçmediğini, maddelerin ölçül-mek istenilen konuyla ilgili olup olmadığını de-ğerlendirir. 17-19 Likert tipi bir ölçekte yeterli ola-bilecek alfa katsayısı, 1’e yakın olmalıdır. Çalış-mada ölçeğin güvenirlik katsayı için Cronbach al-fa değeri 0.92 olarak saptanmıştır. Revicki’nin ça-lışmasında 0.95 olarak bulunmuştur. 15 Bu sonuç-lar, çalışmada kullanılan ölçeğin iç tutarlılık katsa-yısının oldukça yüksek düzeyde ve güvenilir oldu-ğunu göstermektedir. Ayrıca, Cronbach alfa katsa-yısına göre, maddelerin birbiri ile iyi ilişki göster-diği, birbiri ile tutarlı olduğu ve aynı özelliği sor-gulayan maddelerden oluştuğu belirlenmiştir.

Madde-toplam puan korelasyon katsayıları,test maddelerinden alınan puanlar ile testin top-lam puanı arasındaki ilişkiyi açıklar. Madde-top-lam puan korelasyonun pozitif ve yüksek olması,maddelerin benzer davranışları örneklediğini vetestin iç tutarlılığının yüksek olduğunu gösterir.Her madde için elde edilen korelasyonun yüksekolması, o maddenin ölçülen teorik yapıyla bağlan-tısının da yüksek olduğunu, başka bir deyişlemaddenin amaçlanan davranışı ölçmede etkin veyeterli olduğunu gösterir. Madde seçiminde kabuledilebilir katsayının 0.20-0.25 değerinden büyükolması önerilmektedir. 17-18 Ölçeğin madde-puankorelasyonu 0.376-0.828 arasında olduğu ve herbir madde ile toplam puan arasındaki korelasyo-nun istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmış-tır (p<0.001). Ölçek maddelerin silinmesi duru-munda ölçeğin Cronbach alfa katsayısında önem-li artışa neden olmadı görülmüştür.

Test tekrar test ölçümleri, ölçüm aracının de-ğişmezlik özelliğini değerlendiren ve en sık kul-lanılan güvenirlik analizlerindendir. GenelliklePearson Momentler Çarpımı Korelasyonu ile de-ğerlendirilir. Elde edilen katsayı, ölçeğin değiş-mezlik göstergesi olarak kabul edilmekte ve bupuanın en az 0.70 olması gerekmektedir. 17-19 Buçalışmada test tekrar test uygulaması 15 gün aray-la yapılmış ve iki uygulamada katılımcıların öl-çekten aldıkları puan ortalamaları 0.965 olarakbulunmuş, sonuçların Revicki ve diğ.15 çalışmasonuçları ile uyumlu olduğu bulunmuştur. KOAHve Astım hastaları için ayrı ayrı değerlendirildi-ğinde de ölçümler arası farkın anlamlı olmadığıgörülmüştür. Tekrarlanan ölçümlerde fark olma-ması ölçeğin güvenilir olduğuna işaret etmekte,KAYÖ’nün Türkçe sürümünün güvenirliğininyüksek olduğunu göstermektedir.

Geçerlik güvenirliğe yönelik yapılan istatistik-sel değerlendirmeler sonucunda KOAH ve Astım-



lı hastalarda yorgunluk durumunu ölçen KA-YÖ’nün ülkemizde geçerli ve güvenilir bir ölçekolduğu bulunmuştur.

SonuçGeçerlilik güvenilirliğe yönelik yapılan ista-

tistiksel değerlendirmeler sonucunda KOAH veAstım’lı hastalarda yorgunluk durumunu ölçenKAYÖ’nün ülkemizde geçerli ve güvenilir bir öl-çek olduğu bulunmuştur. Yorgunluğa ilişkinhemşirelik girişimlerini arttırabilmeleri için, ge-çerlilik ve güvenirliği kanıtlanmış KAYÖ’nünkullanılması önerilmektedir.

Teşekkür

Çalışmaya desteğinden dolayı Doç. Dr. SultanTAŞÇI’ya ve araştırmanın istatistiğinde desteğiniesirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Deniz KOÇOĞLU’nateşekkür ederim.

Yazarların Katkıları

Çalışma Tasarımı: S A, G ÖVeri Toplama ve /veya Analizi: S AMakalenin Hazırlaması: S A, G Ö

Kaynaklar1. Small SP, Lamb M. Measurement of fatigue in

chronic obstructive pulmonary disease and inasthma. Int J Nurs Stud 2000; 37(2): 127-133.

2. Kinsman RA, Fernandez E, Schocket M, DirksJF, Covino NA. Multidimensional analysis ofthe symptoms of chronic bronchitis and emph-ysema. J Behav Med 1983; 6(4): 339-357.

3. Yurtsever S. Kronik hastalıklarda yorgunluk vehemşirelik bakımı, Cumhuriyet Üniversitesi Hem-sirelik Yüksekokulu Dergisi 2000; 4(1): 16-20.

4. Wong CJ, Goodridge D, Marciniuk DD, RennieD. Fatigue in patients with COPD participatingin a pulmonary rehabilitation program. Int JChron Obstruct Pulmon Dis 2010; 5: 319-326.

5. Aaronson LS, Teel CS, Cassmeyer V, NeubergerGB, Palikkathayil L, Pierce J, Press AN, Willi-ams PD, Wingate A. Defining and managing fa-tigue. Image J Nurs Sch 1999; 31(1): 45-50.

6. Peters JB, Heijdra YF, Daudey L, Boer LM,Molema J, Dekhuijzen PN, Schermer TR, Ver-coulen JH. Course of normal and abnormal fati-gue in patients with chronic obstructive pulmo-nary disease and its relationship with domainsof health status. Patient Educ and Couns 2011;85(2): 281-285.

7. Donesky D, Janson SL, Nguyen HQ, NeuhausJ, Neilands TB, Carrieri-Kohlman V. Determi-nants of frequency, duration, and continuity ofhome walking in patients with COPD. GeriatrNurs 2011; 32(3): 178-187.

8. Baltzan MA, Scott AS, Wolkove N, Bailes S,Bernard S, Bourbeau J, Maltais F. Fatigue inCOPD: Prevalence and effect on outcomes inpulmonary rehabilitation, Chron Respir Dis2011; 8(2): 119-128.

9. Ritz T, Bobb C, Edwards M, Steptoe A. Thestructure of symptom report in asthma a reeva-luation. J Psychosom Res 2001; 51 (5): 639-645.

10. Theander K, Unosson M. Fatigue in patientswith chronic obstructive pulmonary disease. JAdv Nurs 2004; 45 (2): 172-177.

11. Baghai-Ravary R, Quint JK, Goldring JJP,Hurst JR, Donaldson GC, Wedzicha JA. Deter-minants and impact of fatigue in patients withchronic obstructive pulmonary disease. RespirMed 2009; 103(2): 216-223.

12. Ream E, Richardson A. Fatigue in patients withcancer and chronic obstructive pulmonary di-sease: a phenomenological inquiry. Int J NursStud 1997; 34 (1): 44-53.

13. Kapella MC, Larson JL, Patel MK, Covey MK,Berry JK. Subjective fatigue, ınfluencing variab-les, and consequences in chronic obstructive,pulmonary disease. Nurs Res 2006; 55(1): 10-17.



14. Çınar S, Olgun N. Determining of fatigue andsleep disturbance in patients with chronic obs-tructive pulmonary disease. Turkiye Klinikleri JNurs Sci 2010; 2(1): 24-31.

15. Revicki DA, Meads DM, McKenna SP, Gale R,Glendenning GA, Pokrzywinski MHA. COPDand asthma fatigue scale (CAFS): developmentand psychometric assessment. Health Outco-mes Res Med 2010; 1(1): 5-16.

16. Galera J, Lahoz R, Lleonart M, Miravitlles M.Validation of the Spanish versıon of the “copdand asthma fatıgue scale (cafs)” questionnaire.PR 42, October 2009 ISPOR 12 th Annual Eu-ropen Congress, Paris, France.

17. Şencan H. Sosyal ve davranışsal ölçümlerdegüvenilirlik ve geçerlilik. 1. Baskı, Ankara, Seç-kin Yayıncılık, 2005; 105-363.

18. Bayram N. Yapısal eşitlik modellemesine girişamos uygulamaları. Ankara: Ezgi Kitabevi Ya-yınları, 2010; 118-125.

19. Gözüm S, Aksayan S. Kültürlerarası ölçek uyar-laması için rehber II: Psikometrik özellikler vekültürlerarası karşılaştırma. Hemşirelikte Araş-tırma Geliştirme Dergisi 2003; 5: 1-25.

20. Erefe İ. Veri toplama araçlarının niteliği, Erefe İ,Hemşirelikte araştırma ilke süreç ve yöntemle-ri. 3. Baskı. İstanbul: Odak ofset, 2004; 169-188.

21. Aksayan S, Gözüm S. Kültürlerarası ölçekuyarlaması için rehber I: Ölçek uyarlama aşa-maları ve dil uyarlaması. Hemşirelikte Araştır-ma Geliştirme Dergisi 2002; 4: 1-20.

22. Akgül A. Tıbbi araştırmalarda istatistiksel ana-liz teknikleri-SPSS Uygulamaları. 3. Baskı. An-kara: Emek Ofset, 2005; 382- 395.

23. Karagöz Y, Kösterelioğlu İ. İletişim becerilerideğerlendirme ölçeğinin faktör analizi metoduile geliştirilmesi. Dumlupınar Üniversitesi Sos-yal Bilimler Dergisi 2008; 21: 82-97.

24. Harrington D. Confirmatory factor analysis.New York: Oxford University Press, 2009; 21-99.

25. Şimsek ÖF. Yapısal eşitlik modellemesine giriştemel ilkeler ve lisrel uygulamaları. Ankara:Cem Web Ofset, 2007; 45-114.

26. Karasar N. Bilimsel araştırma yöntemi. 7. Bas-kı, Ankara: 3A Araştırma Eğitim Danışmanlık,1995; 116-129.



kronik obstrüktif akciğerhastalığı ve astım yorgunluk...

Documents