Kost

anjic

a

Izdavači: EXPEDITIO

Arhitektonski fakultet u Podgorici

Kao osnova za ovu publikaciju korišćena je „Studija zaštite

graditeljskog nasljeđa Kostanjice“ čiji je obrađivač Arhitektonski

fakultet u Podgorici, a koja je rađena za potrebe Izmjena i

dopuna Detaljnog urbanističkog projekta Kostanjice.

Autori/ke: dr Ilija Lalošević

Aleksandra Kapetanović

Biljana Gligorić

Jelena Franović

Fotografije i crteži:EXPEDITIO, Radni tim

Dizajn:EXPEDITIO

Donatori:Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine

Rockefeller Brothers Fund

Štampa:Studio Mouse, Podgorica

Tiraž:500 primjeraka

© 2009 EXPEDITIO www.expeditio.org

Sadržaj

Polazište 3

Kostanjica - uvod 4

Prirodni uslovi i pejzažne karakteristike 5Formiranje i razvoj naselja 7

Kulturni pejzaž 13

Šuma kestena i lovora 14

Terasasti vrtovi 14

Mreža starih pješačkih staza 15

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture 15

Obala 16

Elementi parternog uređenja 17

Zelenilo 17

Voda 19

Vizure, sagledavanja 20

Graditeljsko nasljeđe 21

Grupacije tradicionalne arhitekture 22

Karakteristike stambene arhitekture 24

Materijali i konstrukcije 25

Enterijeri i eksterijeri 28

Upotreba tradicionalnih materijala 29

Pojedinačni objekti i grupacije 31

Sakralna arhitektura 32

Crkva Sv. Ivana 32

Crkva Sv. Gospođe 33

Stambena arhitektura 34

Stambene cjeline Todorovića, Banovina 34

Grupacija Brković, Banovina 35

Grupacija Vulović 36

Stambena cjelina Dabovića, Knez Bogdan 37

Stambena cjelina Dabovića, Na Pristan 38

Kuća kap. Bogdana Dabovića 38

Grupacija Dabovića 39

„Turska kuća” 40

Kuće Dabovića, Matovina 41

Kuća Todorović 42

„Ćuzova kuća” 43

Kuća Đučića 43

Čelina 44

Gornja Kostanjica - Selo 45

Arheološki lokalitet 46

Izvori, bibliografija 47

Mapa Kostanjice 48

�

�

Kost

anjic

a

Kao osnova za publikaciju korišćena je „Studija zaštite

graditeljskog nasljeđa Kostanjice“. Studija, čiji je naručilac

bila Opština Kotor, rađena je za potrebe Izmjena i dopuna

Detaljnog urbanističkog plana Kostanjice.

Nosilac izrade studije je Arhitektonski fakultet u

Podgorici. Rukovodilac radnog tima bio je Doc. dr Ilija

Lalošević, dipl. inž. arh, konzervator-savjetnik, a saradnice

Aleksandra Kapetanović, dipl. inž. arh, konzervatorka i

Biljana Gligorić, dipl. inž. arh. iz NVO EXPEDITIO i Jelena

Franović, dipl. inž. pejzaž. arh.

Tokom rada na pripremi „Studije zaštite graditeljskog

nasljeđa Kostanjice“ prikupljen je i obrađen veoma

zanimljiv materijal o ovom do sada malo proučavanom

naselju Boke Kotorske. Smatrajući da sadržaj ove

zanimljive studije ne treba da ostane dostupan samo

malom broju stručnjaka koji realizuju urbanistički

projekat Kostanjice, željeli smo da putem publikacije

promovišemo vrijednosti i kulturni pejzaž Kostanjice široj

javnosti.

Projektom „Kostanjica - Promovisanje pejzaža (prirodnog

i kulturnog nasljeđa) Boke Kotorske“ EXPEDITIO je

aplicirao na konkursu Ministarstva turizma i zaštite

životne sredine za raspodjelu sredstava nevladinim

organizacijama za 2008. godinu, na kome je odobren dio

sredstava. Ostatak sredstava obezbijedio je Rockefeller

Brothers Fond u okviru trogodišnjeg projekta za jačanje

institucionalnog kapaciteta EXPEDITIO i dalji aktivan

doprinost sprovođenju Strategije održivog razvoja Crne

Gore.

PolazišteU izuzetnim prirodnim uslovima Bokokotorskog

zaliva, zahvaljujući njegovom geografskom položaju

i pod uticajem istorijskih tokova, ljudska ruka je u

kontinuitetu stvarala svojevrsna kulturna dobra,

uklapajući ih sa izuzetnim senzibilitetom u prirodu

rubom Zaliva. Na taj način stvorena je harmonična simbioza prirode i graditeljskog nasljeđa – jedinstveni kulturni pejzaž. Upravo zbog izuzetne

univerzalne vrijednosti tog kulturnog pejzaža

područje Kotora je upisano na Listu svjetskog nasljeđa.

Kao polazište za Studiju graditeljskog nasljeđa

Kostanjice korišteni su savremeni međunarodni

principi i smjernice na polju zaštite kulturnog

nasljeđa, gdje se pod proširenim pojmom kulturnog

i graditeljskog nasljeđa ne podrazumijevaju samo

pojedinačni objekti, već i urbane i ruralne cjeline i

kompletan predio - kulturni pejzaž koji odražava

međusobno dejstvo ljudi i prirode u sprezi sa

nematerijalnim nasljeđem.

Polazeći od tog proširenog poimanja koncepta

nasljeđa proizilazi da i „zaštita i obnova naselja

podrazumijeva ispitivanje prirodnih resursa i načina

života koji oni nude. U fizičkom smislu ona mora da

vodi računa o građevinskom fondu koji predstavlja

dio kulturnog nasljeđa, ali svoj glavni oslonac mora

da nađe u istraživanju i obnovi kulturnog predjela koji

podrazumijeva skup antropogenih promjena okoline i,

u odnosu na naselje i kuću, je tvorevina višeg reda. Tek

dovođenjem kulturnog predjela u vezu sa prirodnom

podlogom i analizom njegovih transformacija kroz

istoriju moguće je na pravi način ocijeniti značaj

svekolikog nasljeđa i uključiti ga u savremeni život.”

Osnovna jedinica posmatranja u analizi prostora

nije samo graditeljsko nasljeđe i naselje nego je

to i njegova neposredna okolina, kao i cjelokupna

teritorija koja naselju pripada i koja je pod njegovim

uticajem. Polazi se od prirodnih predispozicija terena

i karakteristika ekosistema i graditeljsko nasljeđe se

posmatra kao cjelovit sistem i dio ukupnog kulturnog

pejzaža u kome pojedinačne građevine pripadaju

cjelini višeg reda.

Nekontrolisan i neadekvatan razvoj može dovesti

do trajnog gubitka vrijednosti, ne samo Kostanjice,

već i cijelog UNESCO-vog područja. Iz tog razloga

neophodno je integrisati principe zaštite kulturnog

pejzaža u politike razvoja i proces planiranja.

�

�

Kost

anjic

a

i lovora, kaskadni terasasti vrtovi sa obradivim

površinama i voćnjacima (na kojima su se još u 15.

vijeku nalazili vinogradi opatije Sv. Đorđa i peraških

porodica) i grupacije tradicionalne arhitekture

utkane u ovaj pejzaž. Ovakav karakterističan kulturni

pejzaž predstavlja identitet Kostanjice, i doprinosi

raznolikosti i bogatstvu područja Boke.

Prirodni uslovi i pejzažne karakteristike

spuštaju prema obali, širina primorja varira. Najveća

je na njegovim krajnjim dijelovima, u područjima

Boke Kotorske i Ulcinja, gdje dostiže oko 10 km, dok

u središnjem dijelu, na potezu od Budve do Barskog

polja, ne prelazi 2 km.

Boka Kotorska se sastoji od više suženja i proširenja.

Od ulaznih vrata, između poluostrva Luštice i Rta

Oštro, širine 1500 do 2950 m, pa do Kotora, ređaju

se Hercegnovski zaliv, Kumborski tjesnac, Tivatski

zaliv, tjesnac Verige (širok 340 m), Morinjsko-risanski

i Kotorski zaliv. Dva uporedna brdska niza, koja se

pružaju između mora i visokog planinskog zaleđa,

čine poluostrvo Luštica (585 m) i njen nastavak, preko

ulaza u Boku - Oštro (65 m) i Kobila (454 m). Izgrađeni

su pretežno od krečnjaka i dolomita gornje krede, kao

i Vrmac (712 m).

Naselje Kostanjica smješteno je na padinama

koje predstavljaju nastavak Vrmca, sa druge strane

tjesnaca Verige – u području Devesilja (775 m). One

su izgrađene od mezozojskih krečnjaka, rožnaca,

breča i dolomita. Obale Zaliva izgrađene od krečnjaka

su strme, a one izgrađene od fliša, blago nagnute,

postepeno tonu pod more. Dno Zaliva, pretežno na

dubini 30-40 m, nagnuto je prema izlazu na otvoreno

more. Složeni oblik zaliva Boke Kotorske formiran je

vjerovatno u miocenu i pliocenu, kada je ovdje bilo

kopno, denudacijom i fluvijalnom erozijom na flišu,

a intenzivnim korozionim procesima na dodiru fliša

i krečnjaka, jer je tek poslije pleistocena morski nivo

porastao oko 100 m.

Naselje Kostanjica nalazi se u Bokokotorskom zalivu i

ime je dobilo po šumama kestena tj. „kostanja“, kako

se na lokalnom dijalektu kesten naziva.

Kostanjica Kostanjica se nalazi u okviru Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, koje je od 1979. godine

upisano na UNESCO-vu Listu svjetskog nasljeđa.

Najveća vrijednost Kostanjice jeste njen sačuvani kulturni pejzaž koji čine jedinstvena šuma kestena

Crnogorsko primorje se prostire podnožjem visokih

planinskih masiva Orjena (1895 m), Lovćena (1749 m),

Sutormana (1175 m) i Rumije (1595 m), od Sutorine,

zapadno od Herceg Novog, do rijeke Bojane. Zbog

blizine planinskog vijenca, čije se strane strmo

�

�

Kost

anjic

a

Pejzaž Bokokotorskog zaliva je, s obzirom na

reprezentativnost i impresivnost pejzaža u cjelini,

izdvojen kao jedinstvni pejzažni tip. Tu se cjelokupni

prostor, sa neposrednim zaleđem, odlikuje izrazitim,

jasno uočljivim strukturnim elementima koji mu daju

poseban pejzažni identitet. Specifične i raznolike

prirodne vrijednosti (orografske karakteristike,

karakteristike autohtone vegetacije) i vrijedno

graditeljsko naslijeđe međusobno se prožimaju, uz

obilje detalja (alohtona flora), čineći jedinstvenu -

harmoničnu cjelinu.

Područje Kostanjice pripada eumediteranskom tipu

pejzaža. Kostanjica je pretežno prekrivena kestenovim

šumama. One se pružaju od obale, pa do oko 200

m nadmorske visine. S obzirom na specifične crte

kestenovih šuma Boke Kotorske, a koje se odnose

na njihov mezofilniji i skiofilniji karakter i izrazito

učešće zimzelenih elemenata, one su označene kao

asocijacija Lauro–Castanetum sativae (asocijacija

lovora i kestena). Ove šume, kao i cijela Kostanjica

se nalaze na padinama eksponiranim sjeveru. Nagib

terena se kreće od 10° do 45°, što utiče na smanjenje

insolacije i ublažavanje ljetne suše. Prvi, najviši sprat

asocijacije Lauro–Castanetum sativae, izgrađen je od

vrste Castanea sativa (kesten), koja je prema tome i

edifikator zajednice. U prvom spratu je vidno učešće i

Hedere helix (bršljan). Drugi sprat pripada žbunovima

sa preko 20 vrsta. Najvažnije biljke u njemu su Fraxinus

ornus (jasen), Laurus nobilis (lovor), Juniperus oxicedrus

(kleka) itd. Sprat zeljastih biljaka je izgrađen od niza

zimzelenih, listopadnih, zeljastih i drvenastih biljaka.

Značajnije su Ruscus aculeatus (veprovina), Hedera

helix (bršljan), Dactylis glomerata (trava ježevica), Rosa

sempervirens (ruža), Asparagus acutifolius (šparoga).

U donjoj zoni Kostanjice, uz morsku obalu, teren koji

se kultivisao oformljen je u obliku terasastih vrtova sa

podzidima. U ovoj zoni nalaze se bogati zasadi agruma,

masline, kamelije, mimoze, bogumile, hortenzije,

protkani elementima tradicionalnog uređenja terena i

arhitekture. Naselje Kostanjica čine odvojene grupacije

kuća utkane u ovaj pejzaž. One prate konfiguraciju

terena i nalaze se u gornjoj i obalnoj zoni.

Formiranje i razvoj naseljaNa osnovu slojeva graditeljskog nasljeđa može se sagledati, kao i dalje istraživati, kontinuitet razvoja ovog područja od antičkog perioda, kada je u jednom dijelu Kostanjice postojala stambena cjelina ili čak moguće i naselje; preko perioda u kome su se na području Kostanjice nalazili značajni vinogradi i posjedi opatije Sv. Đorđa i peraških porodica; turskog perioda, u kome nastaju utvrđene turske kuće na obali i kula u gornjem selu; mletačkog perioda, kada dolazi do najvećeg razvoja naselja i izgradnje stambenih grupacija uz obalu; austrougarskog perioda, u kome nastaju veliki infrastrukturni zahvati kao što je probijanje obalnog puta i gradnja velike bistijerne, i na kraju savremenog doba koje karakteriše ubrzani razvoj.

Najstariji rekognoscirani tragovi naselja Kostanjice

mogu se vezati za nedavno pronađene arheološke

nalaze u blizini ušća Morinjske rijeke. Radi se o

arheološkim ostacima mozaičkog poda građevine iz

antičkog perioda u blizini magistralnog puta Risan-

Herceg Novi, na lokalitetu Naluka, koji svjedoče

o kontinuitetu naselja na ovom prostoru, počev

od antike do danas. Nažalost, dio ovog nalaza

nesumnjivo je svojevremeno narušen prolaskom

saobraćajnice.

Nedavno otkriveni mozaik ukazuje na mogućnost

većeg antičkog naselja na ovom području o čemu

je i ranije bilo izvjesnih pretpostavki koje bi trebalo

arheološki provjeriti, pogotovo kada se ima na

umu blizina antičkog grada Risna. Dio obale gdje je

pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa

stambenim zgradama na veoma pogodnoj lokaciji,

s obzirom na izvore slatke vode u Morinjskoj rijeci i

obradivo polje na njenom ušću.

Kostanjica je u srednjem vijeku, po svemu sudeći,

predstavljala više privredno nego stambeno

područje. Benediktinski manastir iz 9. vijeka na ostrvu Sv. Đorđe, između Perasta i Kostanjice, imao

je brojne posjede u okolini, te je gotovo izvjesno da

su se i na području Kostanjice od najstarijih vremena nalazila manastirska imanja.

Na osnovu sačuvanih izvora sa sigurnošću se

može utvrditi da se u Kostanjici u 15. vijeku nalaze

vinogradi, koji su u posjedu peraških porodica i opatije Sv. Đorđa. Novak Dobriković iz Perasta daje

�

�

Kost

anjic

a

još 1440. godine opatiji Sv. Đorđa cijelo svoje imanje:

uz kuću s vrtovima u Perastu i zemljište s kestenjikom i

vinograd u Stolivu, daje i vinograd u Kostanjici .

U 15. vijeku Peraštani grade crkvu Gospe od

Škrpjela na vještačkom ostrvu, koja postaje jedno

od navažnijih svetilišta u Boki. Peraštani su ovu

crkvu ne samo sagradili, već je i održavali novcem

i opskrbljavali svojim vlastitim dobrima. Tako se

svetilištu daruju i zemlje i kuće, koje su Peraštani imali

u mnogim djelovima Boke, pa i u Kostanjici. Početkom

17. vijeka svetilište Gospe od Škrpjela imalo je posjede u Kostanjici na mjestu Oštri Kami . I danas se sačuvao

naziv lokaliteta „Gospino“ koji se nalazi u istočnom

dijelu Kostanjice, u blizini „Turskih Veriga“, a koji je kao

takav i naznačen na katastarskim planovima iz 30-ih

godina 19. vijeka i sa početka 20. vijeka.

Stanovanje kmetovskih i zemljoradničkih porodica bilo je zastupljeno u gornjim dijelovima naselja, u

brdu, dok su se na obali, zbog nesigurnih vremena, uglavnom nalazili ekonomski i pomoćni objekti vezani za obradu zemlje i ribarstvo. Ova situacija

se zadržala praktično sve do konačnog oslobođenja

ovih dijelova od Turaka u periodu od 1684. do 1687.

godine. O postojanju i razvoju ovog gornjeg dijela

Kostanjice govore kako ostaci graditeljskog nasljeđa

u toj zoni tako i podaci sa starih katastarskih

planova. Centralna grupacija u gornjem dijelu Kostanjice bila je „Selo“, u kojoj su se po predanju

mještana u kasnijem periodu nalazile škola i pekara.

Uz Selo, na otprilike istoj nadmorskoj visini od oko

100 m, nalazile su se i grupacije Čelina, Kralješnica,

Todorović, kao i grupacija Brković koja se nalazi još

visočije .

Nijesu nam poznati sakralni objekti ovog područja

iz starijeg perioda. Stanovništvo Kostanjice je u

to vrijeme svoje vjerske potrebe zadovoljavalo u

dvijema crkvama u Morinju, crkvi sv. Tripuna na obali

i crkvi sv. Jovana na Svrčku, koje su, po svemu sudeći,

imale srednjovjekovno porijeklo. Starija crkva sv.

Jovana na Svrčku je vjerovatno podignuta u 14. vijeku

a porušena u zemljotresu 1667. godine. Današnja

crkva Sv. Jovana odignuta je početkom 18. vijeka i čini

se da je znatno manjih gabarita od starije, što ide u

prilog činjenici da je starija crkva bila saborna i služila

vjernicima šireg područja, pa i Kostanjice, o čemu

ima indicija u literaturi. Crkva sv. Tripuna je izvorno

bila veoma mala građevina i ona je svojevremeno

ustupljena katoličkom življu Kostanjice.

Uslovi za zadovoljavanje vjerskih potreba u samoj

Kostanjici stekli su se relativno kasno. Crkva sv.

Ivana Krstitelja u Kostanjici sagrađena je u 19.

vijeku. Nakićenović za godinu izgradnje navodi

1851, a Milinović gradnju vezuje za drugu polovinu

19. vijeka i graditelje braću Đuriće iz Mokrina.

Pravoslavna crkva izgrađena je još kasnije. Po

navodima Milinovića, kompleks crkve Sv. Gospođe

sagrađen je 1925. godine, a groblje prethodne 1924.

godine. Oba sakralna kompleksa posjeduju značajne

ambijentalne, ali relativno skromne spomeničke

vrijednosti.

Vrijeme pretežno turske vlasti u Kostanjici traje dva

vijeka, od pada Herceg Novog i Risna 1483. godine, do oslobođenja Risna od Turaka 1684. godine,

kada počinje mletački period. Arhitektura turskog

perioda nije do sada bila predmet posebne pažnje,

iako postoji jaka lokalna tradicija o turskim kućama i

čardacima (kule).

Kompleks zemljišta kakvo je polje na ušču Morinjske

rijeke moralo je biti korišćeno u turskom feudalnom

sistemu. Osnovni preduslov za formiranje i

funkcionisanje naselja otomanskog perioda bilo

je prisustvo tekuće vode, koji je u slučaju Morinja i

Kostanjice (makar njenog dijela uz Morinjsku rijeku)

svakako bio kvalitetno zadovoljen.

Sačuvalo se lokalno predanje da su na prostoru

Kostanjice postojale „četiri velike i utvrđene turske

kuće, a peta utvrđena kula bila je u vrh kostanjičkog

sela“. Pretpostavlja se da su ove utvrđene turske

kuće koje su se nalazile u obalnom dijelu i kula

u gornjem kostanjičkom selu bile povezane sa

turskim utvrđenjem na Verigama, formirajući tako

odbrambeni sistem. Turski vojnici i glavari su dobijali

bolja imanja i kuće, ili gradili nove na strateški, ali i za

stanovanje, pogodnim lokacijama na morskoj obali.

Kao turske kuće u Kostanjici prepoznate su „Ćuzova

kula“ u Naluci, kuća Todorovića, „turska kuća“ i kuća

na Banovini. Po predanju, prostrana „Ćuzova kula“u

Naluci pripadala je turskom čobaninu iz okoline

Trebinja, koji ju je sagradio zahvaljujući nađenom

blagu. U blizini kuće Todorovića su dva lokaliteta

„Raka“ i „Begov kamen“ za koje se vezuju legende o

sukobu lokalnog stanovništva sa Turcima. U blizini

ove kuće, po predanju, pronanađen je i tunel koji je

10

11

Kost

anjic

a

imao odbrambenu funkciju, a koji se vezuje za turski

period. Kuća koja je danas u Kostanjici poznata kao

„turska kuća“ ima sačuvan opus, karakterističan

za lokalno tursko graditeljstvo, koji se odlikuje

priklesanim nepravilnim kamenim blokovima,

lošim slogom i drugim nepravilnostima zidanja. Na

Banovini se, po predanju, nalazila četvrta turska

kuća, koja je pripadala Turčinu Šarku Baliji, koji

je poginuo u blizini kuće u sukobu sa peraškim

hajducima.

Moguće je i da u okviru drugih kompleksa na obali

i u zaleđu postoje arhitektonski oblici iz turskog

vremena, naročito karakteristične turske kule

(čardaci), jednoćelijske građevine pravougaone

osnove, sa rezervoarom za vodu (bistijernom) u

prizemlju ili neposrednoj blizini kule.

Vrijeme mletačke vlasti u Kostanjici obuhvata

period od 1684. do 1797. godine, iako je

vjerovatno da su neki njeni djelovi, posebno

strateški značajno područje Veriga, a možda i posjedi

opatije sv. Đorđa, i u toku turskog perioda u kraćim

ili dužim periodima pripadali Veneciji. Poznato je da

je to vrijeme intenzivnog naseljavanja ovih krajeva,

porodicama iz Crne Gore i Hercegovine.

Za njihove zasluge prilikom oslobađanja sjevernog

dijela Boke (od Risna do Herceg Novog) Mletačka

republika dodjeljuje Peraštanima posjede u tom

području, uključujući i Kostanjicu. Peraštani su imali

imanja u priobalnom dijelu Kostanjice, kao i na brdu,

koja su uglavnom pripadali peraškoj crkvi Sv. Krsta.

Mletački period karakteriše opšti privredni uspon,

zasnovan na razvoju pomorstva i trgovine, i

zahvaljujući kojem se i Kostanjica ubrzano razvija.

Pored gradnje po zatečenoj matrici u višim zonama,

za ovaj period je karakterističan značajniji razvoj dijela naselja na obali. Razvijaju se grupacije kuća

u centralnoj zoni Kostanjice, kao što su Vulović i

Todorović, bliže obali u odnosu na već postojeće u

gornjoj zoni. Uz samu obalu razvijaju se grupacije

Dabovića, Banovina i „Knez Bogdan“ .

Pogodnosti Kostanjice za razvoj poljoprivrede su se

koristile za gajenje maslina, vinove loze, agruma i

drugog raznovrsnog voća. Naročito intenzivno bilo je

gajenje kestena (lokalno „kostanj“) čiji su se plodovi

skupljali i prodavali, a izuzetno kvalitetno drvo

koristilo u graditeljstvu.

Za vrijeme francuske i austrougarske vladavine Bokom, Kostanjica se nalazi u okviru Peraške opštine.

Katastarski plan iz 1837. godine prikazuje većinu

1�

1�

Kost

anjic

a

Kostanjica predstavlja ambijentalno naselje

u autentičnom pejzažu. Grupacije kuća prate

konfiguraciju terena i nalaze se na prostoru koji je

oformljen u obliku terasastih vrtova sa podzidima.

Na ovom prostoru su očuvani detalji tradicionalnog

uređenja terena i arhitekture (stepenice, podzidi,

međe, bunari, bistijerne), sa bogatim zasadima

agruma, masline, kamelije, mimoze, bogumile,

hortenzije.

Značajan kvalitet Kostanjice jeste njen pejzaž u kojem

se prožimaju oblici iskonske samonikle prirode i

„kulturni pejzaž“ kao rezultat viševjekovnih ljudskih

aktivnosti.

Klimatski uslovi i sjeverna ekspozicija utiču na

plodnost zemljišta, što doprinosi da u Kostanjici

postoji veliki asortiman biljaka. Još od srednjeg

vijeka na području Kostanjice nalazili su se vinogradi,

maslinjaci i dr. opatije Sv. Đorđa i kasnije posjedi

peraških porodica, što govori, prije svega, o

prirodnim vrijednostima i potencijalima prostora

Kostanjice.

Prirodne vrijednosti Kostanjice predstavljaju i njen

najveći potencijal. One su i bile razlog specifičnog

korišćenja terena (vinogradi, voćnjaci, ...) i razvoja

naselja, koji su uticali da se oformi specifičan kulturni pejzaž. Specifično korišćenje zemljišta tokom vijekova

oblikovalo je kulturni pejzaž čiji su najvrijedniji slojevi:

• Šuma kestena i lovora, kroz koju prolazi mreža

starih pješačkih staza i nalaze se pomoćni objekti u

suvozidu

• Terasasti vrtovi sa obradivim površinama i

voćnjacima, sa podzidima od lokalnog kamena

• Mreža starih pješačkih staza

• Obala sa pristaništima i mandraćima

• Grupacije kuća tradicionalne arhitekture u obalnoj i

gornjoj zoni

• Elementi uređenja terena (popločanje, podzidi,

stepeništa, pergola sa lozom - „odrina”, kamena

klupa - „pižuo”)

• Tradicionalno zelenilo u vrtovima i dvorištima

(agrumi, maslina, loza, cvijeće, ...)

• Elementi tradicionalnog načina snabdijevanja

vodom (rezervoar za kišnicu -„bistijerna”, bunar -

„počuo”)

Ovakav karakterističan kulturni pejzaž predstavlja

identitet Kostanjice, i doprinosi raznolikosti i

bogatstvu područja Boke.

Kulturni pejzažkuća koje i sada postoje. Kako period od pada

Mletačke republike (1797) do tridesetih godina 19.

vijeka nije bio društveno i ekonomski povoljan,

teško da je tokom njega moglo doći do značajnije

graditeljske djelatnosti. Tako posredno zaključujemo

da su pomenute građevine uglavnom nastale

u mletačkom periodu, što treba ispitati putem

detaljnijih istraživanja, snimanja i analiza, mada su ove

analize otežane odsustvom istorijske dokumentacije i

stilskih elemenata na fasadama.

Važan izvor za proučavanje razvoja Kostanjice

predstavljaju indikacione skice (rađene kao osnove

za katastarske planove) iz prve polovine 19. vijeka.

Te indikacione skice, koje su rađene najvjerovatnije

1837. godine, prikazuju stanje koje je naslijeđeno iz

mletačkog, pa i turskog i srednjovjekovnog vremena

i obuhvata prve decenije austrijske vlasti, koje nisu

donijele bitnije graditeljske intervencije. Sljedeći

važan dokument je katastarski plan rađen 1901. godine, u kome su unijete promjene nastale od 1837.

godine, kao i relevantne planirane intervencije, u

prvom redu trasa priobalnog austrougarskog puta.

Upoređivanjem podataka sa indikacionih skica iz prve

polovine 19. vijeka i katastarskih planova sa početka

20. vijeka sa postojećom situacijom na terenu može

se zaključiti kako se odvijao razvoj Kostanjice tokom

posljednja dva vijeka. Značajno je napomenuti da

su, neodvojivo od same arhitekture i urbanističke

matrice u strukturi naselja, veoma važni prikazi

slobodnih prostora: dvorišta, vrtovi, obradiva imanja,

terasaste parcele i dr, što predstavlja komponente

novoustanovljenog termina „kulturni pejzaž“.

Kao i kod drugih priobalnih naselja Boke Kotorske,

velike promjene u strukturi Kostanjice dešavaju se

početkom 20. vijeka kada se na obali trasira nova

kolska saobraćajnica. Njome je poremećen autentični

odnos naselja prema moru, koje je do tada bilo glavna

saobraćajnica.

Tokom 20. vijeka došlo je do raseljavanja stanovnika

i to u nekoliko navrata. Nakon propasti bokeškog

pomorstva velika ekonomska kriza uzrokovala je

masovno iseljavanje u Ameriku početkom vijeka.

Izvjesno poboljšanje ekonomske situacije između

dva rata nastupilo je intenzivnijim zapošljavanjem

u Tivatskom arsenalu. U pogledu migracija Drugi

svjetski rat predstavlja svojevrsnu prekretnicu,

jer izaziva promjene koje stanovnike Kostanjice

usmjeravaju ka većim centrima, kako u okviru Boke

Kotorske (Tivat, Kotor, Herceg Novi), tako i šire.

1�

1�

Kost

anjic

a

Šuma kestena i lovora

U gornjoj zoni Kostanjice pruža se šuma kestena

i lovora. Iako je ovo zona posebnih prirodnih

vrijednosti, ona ne predstavlja primjer netaknute

prirode. Šuma je takođe bila izložena uticajima

čovjekovih aktivnosti, prije svega jer se intenzivno koristila – plodovi kestena su se sakupljali, lovorovo

lišće se bralo, a kestenovo drvo se koristilo za izradu

međuspratnih konstrukcija, okvira vrata i prozora,

stolarije. Takođe, kroz zonu šume su protkani i

konkretni graditeljski slojevi: mreža starih pješačkih staza, pojedinačni pomoćni objekti kao i pojedine grupacije kuća. Šuma se u određenim zonama

prožima sa terasastim obradivim parcelama.

Terasasti vrtovi

Dio Kostanjice između šume i obale čini plodni teren

u nagibu koji je formiran u obliku karakterističnih kaskadnih terasastih vrtova sa kamenim podzidima.

To je obradivo zemljište na kojem se nalaze voćnjaci

i bašte.

Podzidi terasastih vrtova i ograde parcela (međe) su

rađeni od lokalnog kamena. Podzidi i međe su uvijek

rađeni u suvozidu, od grubo priklesanog kamena.

Za Kostanjicu je karakterističan pločasti kamen,

koji se pojavljuje još na samo par mjesta u Boki.

Mnogi podzidi i međe u Kostanjici su građeni od tog

pločastog kamena.

Mreža starih pješačkih staza

Na cijeloj teritoriji naselja Kostanjice, a posebno u

gornjoj zoni, kroz prodručje na kojem se nalaze šuma

kestena i lovora, kao i terasasti vrtovi sa obradivim

zemljištem i voćnjacima, prolazi mreža pješačkih staza. Ova mreža povezuje razdvojene grupacije

naselja, ili grupacije sa obradivim zemljištem i

šumom. Podužne staze prate izohipse terena, dok su

poprečne riješene u obliku stepeništa, koje je rađeno

od lokalnog kamena. Dio mreže je bila i staza koja se

pružala uz samu obalu, cijelom dužinom naselja. Na

trasi ove staze je početkom 20. vijeka izgrađen obalini

put, a kasnije i magistralni.

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture

U pejzaž Kostanjice utkane su grupacije kuća

tradicionalne arhitekture.

Najstarije grupacije kuća nastale su u gornjoj zoni.

To su grupacije „Selo“, Čelina, Kralješnica i Todorović.

Grupacija Brković nalazi se još visočije od ovih

grupacija.

Kasnije su kuće počele da se grade bliže obali, tako da

u neposrednoj blizini obale postoje grupacije Vulović

i Todorović, a uz samu obalu grupacije Dabovića,

Banovina i „Knez Bogdan“.

1�

1�

Kost

anjic

a

Obala

Obalu Kostanjice karakterišu međusobno razdvojene

tradicionalne stambene cjeline između kojih se

nalaze širi neizgrađeni prostori. Kao neodvojivi dio

ovih tradicionalnih grupacija isped kuća su se gradila

pristaništa – „ponte“, koja su istovremeno služila i

kao zaklon za barke – „mandraći“. Uz ponte su često

i površine za izvlačenje barki – „tiraduri“. Prolaskom

obalnog puta početkom 20. vijeka, a kasnije i

magistralnog, mnoge ponte i mandraći su odsječeni

od grupacija kojima su pripadali. Uz ove manje ponte

i mandraće, koji su pripadali pojedinim porodicama

ili bratstvima, u Kostanjici se nalazi i veliko pristanište na lokalitetu „Na Pristan“ koje je vjerovatno bilo

glavno pristanište za Kostanjicu. Takođe, u blizini

ovog pristaništa, ispod crkve Sv. Ivana, je i veliko javno pristanište – „mulo“ koje je rađeno 50-ih

godina 20. vijeka.

Danas se u obalnom dijelu Kostanjice može

identifikovati više tradicionalnih oblika uređenja

prostora:

• Ponte i mandraći, ostali u sklopu stambenih cjelina

sa donje strane magistralnog puta

• Ponte i mandraći koji su ranije pripadali kućama koje

se sada nalaze sa gornje strane magistralnog puta

• Veliko pristanište na lokalitetu „Na Pristan“ koje je

bilo glavno pristanište za Kostanjicu

• Veliko javno pristanište – „mulo“ koje je rađeno 50-ih

godina 20. vijeka

• Pješčani djelovi obale – manje plaže

Elementi parternog uređenja

Dvorište je najčešće popločano kamenim pločama.

U nekim slučajevima to su fino klesane ploče i slog

sa pravilnim spojnicama ili su priklesane ploče

nepravilnog sloga. U 20. vijeku umjesto kamenih

ploča se često postavlja beton.

I drugi elementi dvorišta podzidi, ograde, stepenište rađeni su od kamena. To je uvijek lokalni, često

pločasti, kamen.

Ispred kuće, prislonjena uz glavnu fasadu, najčešće se

nalazi pergola sa lozom -„odrina”. Odrina je izvorno

bila rađena od kamenih stubova i/ili drvenih greda,

a u novije vrijeme od metalnih profila. Naslonjena

na kuću, odrina sa vinovom lozom ili nekom drugom

puzavicom (parthenocissus, bougainvillea, wisteria ...)

daje osjećaj udobnosti boravka u vanjskom prostoru,

u vrelim ljetnim danima. Jedan primjer sa drvenom

konstrukcijom još postoji sačuvan u Kostanjici.

Ispred kuće, uz glavnu fasadu, nalazi se često kamena

klupa („pižuo”). Nekada se i niži ogradni zidovi, npr.

oko bistijerne, koriste kao klupe.

Zelenilo

Sve do druge polovine 20. vijeka stanovnici Kostanjice

su živjeli u velikoj mjeri od uzgajanja i prodaje

kestena -„kostanja” (berba kestena je bila u periodu

1�

1�

Kost

anjic

a

od 5.oktobra do 5. novembra svake godine, i tada su

svi stanovnici učestvovali i išli „u kostanje”), masline,

lovorike, trešanja, agruma - narandži, limuna, duda

(„murve”).

Cvijeće u Kostanjici veoma dobro uspijeva. Kamelija

je ovdje donijeta iz Stoliva sredinom 20. vijeka, pa se

u mnogim dvorištima kostanjičkih kuća nalaze velika

i lijepa stabla kamelije. Neki mještani na terasastim

vrtovima imaju manje rasadnike za cvijeće.

Po priči mještana, u poređenju sa drugim mjestima u

Boki, voće iz Kostanjice najranije sazrijeva (npr. trešnje

iz Kostanjice su se pojavljivale već 1. maja na kotorskoj

pijaci).

U drugoj polovini 20. vijeka u Kostanjici je postojala

sušara, u kojoj je sušen list lovora za potrebe fabrike

„Ljekobilje” koja se nalazila u Risnu. I danas u

Kostanjici postoji manja, privatna mini-uljara u kojoj

se prerađuju list lovora, pelin i smilje za potrebe

farmaceutske industrije.

U Kostanjici je zelenilo tako orjentisano da se u

prednjem vrtu nalazi vinova loza kao pokrivač

pergole i dekorativne vrste cvijeća. U zadnjem vrtu su

stabla agruma, maslina itd.

Sadnja autohtonog zelenila ne ogleda se samo u

originalnosti, već i u isplativosti, uštedi pri održavanju

i edukativnosti, čime se od zaborava čuva nasljeđe

prošlih vremena.

Voda

U Kostanjici nema izvora osim Morinjske rijeke, tako

da se snabdijevanje vodom obezbjeđivalo preko

bunara ili bistijerni.

U obalnoj zoni Kostanjice na više mjesta postoje

bunari - „počuli”. Oni se nalaze ili u dvorištu ispred

kuće, ili su uz pješačku stazu koja je vodila do

određene visočije grupacije. Bunar ima grlo obzidano

kamenom.

Mnoge kuće u Kostanjici, posebno u centralnoj i

visočijim zonama, ali neke i u obalnoj zoni, imaju

posebno građene rezervoare za sakupljanje vode

kišnice - „bistijerne”. Bistijerne mogu da se grade:

• ispred kuće, ispod terasa čije površine služe

istovremeno i za sakupljanje vode

• pored kuće, kada površine iznad bistijerne služe

za sakupljanje vode, ali istovremeno i kao terasa

(postoji primjer u gornjoj zoni Kostanjice kada se uz

ovakvu bistijernu nalazi i pomoćni objekat pokriven

jednovodnim krovom sa kamenim pločama tako da

ta površina takođe služi za sakupljanje vode)

• iza kuće, kada se površina iznad bistijerne može

koristiti kao terasa i u ovom slučaju voda se sakuplja

sa te površine, kao i sa krova kuće

• ispod kuće, u okviru gabarita (direktno zahvatanje

vode iz prizemlja)

U centralnom dijelu Kostanjice, između obalnog puta

i crkve Sv. Ivana, nalazi se veliki rezervoar za vodu -

�0

�1

Kost

anjic

a

zajednička bistijerna, koja je izgrađena za vrijeme

austrougarske vladavine, vjerovatno početkom 20.

vijeka. Ova bistijerna sastoji se od tri velike površine

za sakupljanje vode, rezervoara ispod tih površina i

platoa sa česmom, do kojeg se dolazi stepeništem.

Vizure, sagledavanja

Ambijentalne i pejzažne vrijednosti Kostanjice su

značajne kako za samo naselje, kvalitet prostora i

kvalitet života u njemu, tako i za cijelo područje Boke

Kotorske tj. Kotorsko-Risanskog zaliva - područja od

izuzetne univerzalne vrijednosti koje se nalazi na

UNESCO-voj Listi svjetskog nasljeđa.

Karakteristične vizuelne, kao i prostorne, cjeline

Kostanjice su:

• Prirodni okvir šuma kestena i lovora

• Kulturni pejzaž koji čine terasasti vrtovi sa

vinogradima i voćnjacima

• Manje grupacije kuća od lokalnog kamena.

Kostanjica je, kao i druga naselja u Boki, izložena

sagledavanjima iz raznih pravaca i okolnih mjesta

na suprotnoj obali Zaliva, od Perasta do Risna.

Kostanjica predstavlja prirodni vizuelni okvir peraškim ostrvima Sv. Đorđe i Gospa od Škrpjela. Ova dva ostrva su među najvrijednijim kulturnim dobrima zaštićenog područja, i jedan od simbola Boke Kotorske. Iz tog razloga narušavanjem pejzažnih karakteristika Kostanjice ne bi se narušile samo njene vrijednosti već i jedna od najatraktivnijih vizura Boke.

I iz same Kostanjice se pruža jedna od ljepših

vizura Zaliva – pogled na grad Perast i ostrva Sv.

Đorđe i Gospa od Škrpjela u prvom planu i, kao

kontrast, masiv impresivnih Dobrotskih strana u

pozadini.

Graditeljsko nasljeđeKako sistematska arheološka istraživanja na prostoru

Kostanjice nisu rađena, ne možemo izvršiti prepozn-

avanje najstarijih faza graditeljstva na ovom prostoru.

Međutim, nedavni nalazi mozaičkog poda građevine

iz antičkog perioda govore o kontinuitetu naselja na ovom prostoru, i svjedoče da je on bio nastanjen još

od najstarijih vremena. Nalazi ukazuju na mogućnost antičkog naselja na ovom području, s obzirom na

blizina antičkog grada Risna, a dio obale gdje je

pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa

stambenim zgradama.

Terasasti vrtovi spadaju u najstariji sloj kulturnog nasljeđa. Kako iz istorijskih izvora imamo podatke da

su se na području Kostanjice još u 15. vijeku nalazili

vinogradi, teren je vjerovatno još ranije bio kultivisan

i oformljen u obliku kaskadnih parcela sa podzidima

– terasastim vrtovima. Elementi kulturnog pejzaža

svjedočanstvo su istorije i čovjekove aktivnosti na

ovom prostoru.

Do ostataka srednjovjekovnih profanih građevina

moglo bi se doći putem istraživanja minornih

ostataka nekih starijih ruševina i lokaliteta. Ipak, kako

se ovdje radi o primitivnim stambenim objektima

zemljoradnika i stočara u tehnici suvomeđe, ne mogu

se očekivati ostaci arhitekture dovoljno karakteristični

da bi se izvršila makar i približna datacija. Stari

nazivi za pojedine dijelove naselja i toponimi mogu

pomoći da se makar u širokim grubim potezima

lociraju dijelovi prvobitnog sklopa, u prvom redu

zaseoci, kompleksi obradive zemlje, šuma, putevi i sl.

Zajednička karakteristika ovih naselja je da su u izboru

lokacije odbrambeni motivi imali izuzetnu ulogu.

Vremena opšte nesigurnosti, čiji je najznačajniji izvor

bila morska obala, prouzrokovala su izdignutije lokacije ovih grupacija nezaštićenih zidinama.

Razvoj grupacija profane arhitekture priobalnog dijela naselja vezan je za početak razvoja pomorstva

i trgovine nakon oslobođenja od Turaka krajem 17.

vijeka. Međutim, i u vrijeme turske vladavine na ovom

području postojale su utvrđene kuće na obali, kao i

u gornjoj zoni Kostanjice. Po sačuvanom predanju

u obalnom dijelu su postojale četiri kuće, koje se

mogu i rekognoscirati. Krajem 17. vijeka uz ove rijetke

starije „turske kuće” nastaje čitav niz kuća namijen-

jenih stanovanju i trgovini. Jedan broj ovih kuća pred-

stavljao je nadgradnju ranijih prizemnih pomoćnih

objekata i skladišta, što se može sagledati na njihovim

fasadama. U istom tradicionalnom graditeljskom

maniru nastajali su i objekti tokom 19. i početkom 20.

vijeka.

Zajednička svojstva svih ovih objekata su čvrstoća,

jednostavnost, funkcionalnost i utilitarnost svakog

elementa i cjeline. To su karakteristike kuća i bogati-

jih vlasnika, koji su imali mogućnosti i da ih stilski obli-

kuju, ali se radije zadržavao tradicionalni racionalni

koncept gradnje. Najveći broj starih stambenih zgrada

Kostanjice pripada tipu tradicionalne kamene kuće

kakva je podizana vjekovima bez većih promjena i

uglavnom bez stilskih elemenata.

��

��

Kost

anjic

a

U Kostanjici se mogu izdvojiti tri karakteristične zone

u kojima se javljaju stambene grupacije različitog

karaktera: obalna, centralna i gornja.

Primjeri stambene arhitekture koji se javljaju u ovim

zonama imaju mnoge zajedničke elemente, ali se po

određenim karakteristikama i razlikuju.

Obalna zona

Stambene cjeline koje se nalaze u obalnoj zoni imaju

sljedeće elemente:

- kuća, niz ili grupacija, u neposrednoj blizini obale

koja svojom orijentacijom prati liniju obale

- prednje popločano dvorište ispred kuće - avlija

- ponta sa mandraćem koja se nastavlja na dvorište

- kaskadni terasasti vrtovi sa obradivim površinama i

voćnjacima iza kuće, prema brdu.

Iza posjeda koji su pripadali jednoj stambenoj cjelini

nastavlja se ili druga grupacija tj. stambena cjelina,

ili šuma kestena, a ponegdje i stjenoviti teren koji je

korišćen za vađenje kamena („pentar”).

Prolaskom priobalne saobraćajnice početkom 20.

vijeka, a kasnije i magistralnog puta 60-ih godina

20. vijeka struktura tipične stambene cjeline je

izmijenjena. Danas razlikujemo više tipova:

a. Stambene cjeline kod kojih je kuća ostala sa donje

strane magistralnog puta. Njihove parcele se

danas sastoje od kuće, prednjeg dvorišta i ponte sa

mandraćem.

b. Stambene cjeline kod kojih je magistralni put

prošao neposredno ispred fasade kuće tj. preko

dvorišta, tako da se danas kuće nalaze direktno uz

put. Ove cjeline imaju sačuvane terasaste vrtove sa

zadnje strane.

c. Stambene cjeline kod kojih je magistralni put

prošao ispred dvorišta (možda preko ponte ili preko

nasutog terena). Ove cjeline imaju kuće koje su

malo povučene u odnosu na magistralu i sačuvano

prednje dvorište, kao i u većini slučajeva makar

djelimično sačuvane terasaste vrtove sa zadnje

strane.

Kuće u obalnom dijelu su najčešće troetažne, imaju

prizemlje („konobu”), sprat i tavanski prostor tj.

potkrovlje. Izdužene su osnove, kojom prate liniju

obale. Krov je dvovodan, često asimetričan, tako da je

zadnja strana visočija što omogućava bolje korišćenje

potkrovlja. U nivou potkrovlja, na zadnjoj fasadi,

javljaju se manji prozorski otvori.

U zavisnosti od nagiba terena i udaljenosti od obale

ove kuće su u nekim slučajevima sa zadnje strane

ukopane u teren. Ulazi u kuću se najčešće nalaze sa

prednje strane u nivou prizemlja i sa zadnje strane sa

terase u nivou sprata.

Ranije su uz kuće postojali i prizemni pomoćni objekti

Grupacije tradicionalne arhitekture

- magacini koju su kasnije često nadograđivani i

transformisani u stambene jedinice.

Grupacije u ovoj obalnoj zoni Kostanjice su Naluka, Dabovići, Na pristan, Knez Bogdan i Banovina.

Centralna zona

Centralna zona Kostanjice, između obale i brda,

predstavlja plodni teren u nagibu. Parcela na kojoj

se nalaze kuće je formirana u obliku karakterističnih

kaskadnih terasastih vrtova sa kamenim podzidima.

To je obradivo zemljište na kojem se nalaze voćnjaci

i bašte.

Kuće, nizovi kuća ili grupacije, postavljeni su najčešće

na rubnoj zoni tog obradivog terena. Kaskadne terase

sa obradivim površinama i voćnjacima, najčešće su

oko i iza kuće, prema brdu, sve do zone na kojima se

nalazi kestenova šuma ili stijene, koje su korišćene

za vađenje kamena. Kuće, nizovi kuća ili grupacije

su postavljeni tako da prate teren. Stambene cjeline

su izdužene pravougaone osnove, dužom stranom

prate izohipse terena, i sa zadnje strane su najčešće

ukopane u teren.

Ispred kuće, ili stambenog niza, nalazi se popločano dvorište. Dvorište je nekada natkriveno pergolom sa

lozom („odrinom”).

Od obale do grupacija koje su u centralnoj zoni ili

visočije u brdu vode staze sa kamenim stepeništem.

Ove staze su ograđene nižim zidovima („međama”)

od lokalnog kamena, zidanim bez maltera „u suvo”. I

kameno stepenište je građeno od lokalnog kamena

pločastog oblika.

Grupacije u ovoj centralnoj zoni Kostanjice su:

Vulovići i grupacija Todorović na Banovini.

Gornja zona

Stambene cjeline koje se javljaju u gornjoj zoni

Kostanjice dosta su slične onima u centralnoj zoni.

Kuće i grupacije su postavljene tako da poštuju odnos

prema terenu i obradivom zemljištu.

Razlika je što su objekti koji se javljaju u ovoj zoni

češće prizemni, i što se pojavljuje veći broj pomoćnih

objekata koji su zidani u suvomeđi.

Najstarije grupacije kuća nastale su u ovoj zoni. To

su bili Gornja Kostanjica – „Selo“, Čelina, Kralješnica,

Todorović i Brković, od kojih su danas sačuvani jedino

ostaci Sela i Čelina.

��

��

Kost

anjic

a

Karakteristike stambene arhitekture

Primjeri stambene arhitekture u Kostanjici mogu se

klasifikovati kao:

- prizemna kuća, koja ima samo jednu etažu i tavanski

prostor

- spratna kuća, koja ima prizemlje, sprat i potkrovlje

tj. tavanski prostor, i koja može da bude samostalna

ili u nizu, kao cjelina sastavljena od više stambenih

jedinica.

Kod prizemnih kuća jedna etaža se koristila za sve

stambene prostorije. Kuhinja i druge pomoćne

prostorije najčešće su se nalazile u posebnim

objektima koji su dograđivani uz kuću ili u njenoj

blizini. Prizemne kuće često obrazuju nizove i

veće grupacije. Tavanski prostor se nije koristio za

stanovanje, već kao ostava ili skladište.

Kod spratne kuće prizemlje se, po pravilu, nije

koristilo za stanovanje. U prizemlju se nalazila

„konoba” koja je služila kao ostava za radni materijal,

skladištenje hrane i vina. Na spratu su se nalazile

sobe, a u tavanskom prostoru najčešće kuhinja. U

novije vrijeme kuhinja se kod spratnih tradicionalnih

objekata izmiješta sa potkrovlja u prizemlje, ili

u pomoćni objekat koji je dograđivan u okviru

stambene cjeline.

Da bi tavanski prostor i kuhinja dobili dovoljno svjetla

često se postavljaju vidionice sa zadnje strane kuće, ili

je krov asimetričan, pa se sa zadnje strane postavlja

red manjih otvora.

Tavanski prostor se u kasnijim fazama počinje koristiti

i za stanovanje. Ovaj oblik se posebno razvija kod

bogatijih kuća tipa „palacin“ koje nastaju po uzoru na

karatkterističnu organizaciju palata Boke. One imaju

potkrovlje u vidu centralno postavljene vidionice

- belvedera sa dva otvora, a na spratu se nalazi

centralno postavljeni salon.

Uz osnovnu stambenu zgradu ili cjelinu često se

nalaze i pomoćni tj. ekonomski objekti u kojima se

skladištio radni materijal, konzervirala hrana (sušara), i

sl. Ovi pomoćni objekti su najčešće prizemni, u starije

vrijeme rađeni od kamena u suvozidu, ali kasnije i

u malteru, sa jednovodnim ili dvovodnim krovom

pokrivenim kanalicom ili, češće, kamenim pločama.

Materijali i konstrukcije

Sve tradicionalne kuće su zidane od kamena. Kamen

je krečnjak, najčešće se koristio lokalni, bilo iz same

Kostanjice (pločasti) ili iz okolnih naselja (Strp, Lipci),

gdje se mogao vaditi u obliku pravilnijih kvadera

veće visine, koji se više cijenio, naročito na glavnim

fasadama.

Zidovi su se radili od klesanih ili priklesanih kamenih blokova. Za Kostanjicu je karakteristična

upotreba kamenih ploča koje se veoma lako mogu

naći u lokalnim kamenolomima. Zidovi su građeni

��

��

Kost

anjic

a

na tradicionalan način, karakterističan za kamenu

arhitekturu jadranskog područja, i kraških područja

uopšte. Zid se sastoji od dva lica, unutrašnjeg i

spoljašnjeg, između kojih je ispuna od sitnijeg

kamena („sovrnja”, lat. sauornam). Kao vezivo za

zidanje koristio se najčešće krečni malter, dok su neki

pomoćni objekti rađeni u suvozidu.

Međuspratne tavanice su po pravilu drvene. Grede su

najčešće rađene od kestenovog drveta, koje je veoma

kvalitetno, a kojeg u Kostanjici ima dovoljno.

Pod u prizemlju je popločan kamenim pločama.

Podovi na spratovima su rađeni od drvenih dasaka.

Krovna konstrukcija je po pravilu drvena. Krov

je pokriven ili kanalicom ili kamenim pločama.

Vjerovatno je u starije vrijeme većina kuća bila

pokrivana kamenim pločama. To možemo zaključiti

na osnovu brojnih ostataka u gornjoj zoni, pa i

ostataka pokrivača od kamenih ploča na jednoj kući u

donjoj zoni Kostanjice, uz obalu.

Oblik i proporcije vrata i prozora su karakteristični

za tradicionalnu kamenu arhitekturu. Na području

Kostanjice ti otvori su mogli biti:

- bez okvira

- sa okvirima tj. „pragovima” od lokalnog kamena

- sa pragovima od korčulanskog kamena

- sa okvirima od kestenovog drveta

Okviri otvora od korčulanskog ili lokalnog kamena

ponekad su bili okrečeni bijelo, posebno u ruralnim

dijelovima naselja, prvenstveno iz sanitarnih razloga.

Kod prozora 18. i 19. vijeka pojavljuje se profilisani

nadprozorni vijenac. Sredinom 20. vijeka su rađeni

okviri od armiranog betona. Na nekim pomoćnim

objektima postoje i okviri rađeni od kestenovog

drveta. To su najčešće nadvratne grede. Takođe,

i na stambenim cjelinama, na manjim prozorima

u potkrovlju, postoje i kompletni prozorski okviri

od kestenovog drveta, što predstavlja izuzetak i

specifičnost na širem okolnom prostoru.

U nivou potkrovlja, sa zadnje strane kuća, srećemo

manje prozore sa kamenim konzolama postavljenim

na polovini njihove visine. Ove konzole su vjerovatno

služile da se na njih postavi daska na kojoj bi se

zatim sušilo voće, sir, i možda gajile biljke za začine.

Međutim, ovaj tip konzola je najčešće postavljan

u nivou podprozornika, tako da je ovo rješenje na

sredini visine prozora specifično za Kostanjicu. Po

navodima lokalnog stanovništva, bilo je primjera

gdje su slično bile riješene košnice koje su imale izlaz

za pčele („leto”) u vidu malog otvora na fasadi kuće,

a košnica se nalazila u niši, tako da joj se pristupalo

iz prostorije u kući, što se relativno rijetko sretalo u

okolnim naseljima.

Stolarija na fasadi kuće, kao i u enterijeru, drvena

vrata i prozori sa škurima, su tradicionalno ofarbani

bijelom uljanom bojom. Stepenište, kojim se

ostvarivala komunikacija između prizemlja i spratova

u kući je po pravilu drveno.

��

��

Kost

anjic

a

Enterijeri i eksterijeri

Zidovi u enterijeru, u stambenim prostorijama, su

najčešće malterisani krečnim malterom a potom

bojani takođe rastvorom gašenog kreča, dok su zidovi

u konobama često ostajali neobrađeni, ali i tada

farbani gašenim krečom iz sanitarnih razloga.

U enterijerima još ima sačuvanih profilisanih drvenih

vrata iz 19. i početka 20. vijeka, tradicionalnio

obrađenih podova, tavanica i stepeništa. Ipak, u

Kostanjici nema sačuvanih ostataka enterijera sa

izrazitijim stilskim obilježjima i bogatijim mobilijarom.

Po navodima mještana, takva je bila kuća na obali

(između dva velika pristaništa, starog i novog)

građena i opremljena u drugoj polovini 19. vijeka,

ali je preživjela značajne izmjene u toku najnovije

obnove, kada je uklonjena autentična obrada i

odnesen stilski namještaj.

U nekim kućama postoje kuhinje sa sačuvanim

ognjištem sa „napom“ i kamenom sudoperom

(„škafom”) uzidanom u prozor. U potkovlju jedne

kuće je sačuvano i karakteristično rješenje ognjišta na

podlozi koju je činio drveni okvir ispunjen pijeskom.

Fasade najčešće nisu malterisane. Nekada su samo

bočne fasade, izložene vjetrovima koji nose kišu,

bile malterisane crvenkastim hidrauličnim malterom

(krečni malter sa dodatkom mljevene opeke).

Fasade su po pravilu fugovane kvalitetnim krečnim

malterom, koji najčešće nije popustio ni poslije par

vjekova koji su protekli od gradnje i zapunjavanja

spojnica. Stilska obrada fasada je veoma skromna

i svodi se na uobičajeno profilisane kamene grede

iznad otvora. Spoj zida i krova riješen je jednostavnim

kamenim pločama („kotali”), a krovni pokrivač je

uglavnom od kanalice, samo izuzetno kod starijih

primjera od kamenih ploča, a kod novijih rješenja

od falcovanog crijepa, (tzv. „francuzica”). Na nekim

kućama postoje puškarnice i slični otvori i elementi

(ostaci neke vrste primitivnih mašikula) koji su služili

za odbranu.

Upotreba lokalnih materijala

Posebnu vrijednost Kostanjice predstavlja jako

izražene upotreba lokalnih materijala za gradnju

objekata, uređenje parcela i terena.

Od posebnog je značaja pločasti kamen koji se,

zahvaljujući strukturi stijena, nalazi u Kostanjici i vadi

u manjim lokalnim kamenolomima – „pentarima“.

Jedan lokalitet u gornjem diielu Kostanjice je po

tome i danas zadržao naziv Pentar. Od ovog lokalnog

pločastog kamena se zidaju kuće, pomoćni objekti

u suvozidu, stepeništa, podzidi, međe, popločavaju

dvorišta. Objekti zidani od pločastog kamena u

suvozidu su posebno vrijedni jer predstavljaju

rijetkost za zaštićeno područje Kotora. Takođe su

specifične i kuće pokrivene kamenim pločama,

posebno one koje se nalaze u obalnoj zoni Kostanjice

– što je raritet za zaštićeno područje Kotora.

�0

Kost

anjic

a

Drugi pririodni materijal koji je, možda, i najznačajnij

za karakter i identitet Kostanjice jeste drvo kestena ili „kostanj“, kako se u lokalnom dijalektu kaže, drvo po

kome je Kostanjica i dobila ime.

A - Kestenova šuma je jedan od osnovnih elemenate oblikovanja pejzaža Kostanjice

B - Kesten je, kroz korišćenje i upotrebu plodova, imao značajnu ekonomsku vrijednost

C - Upotreba kestenovog drveta u graditeljstvu daje specifične karakteristike tradicionalnoj arhitekturi Kostanjice:

• Grede od kestenovog drveta se koriste za

međuspratne konstrukcije

• Kestenovo drvo se koristi za izradu stolarije:

vrata i prozora

• Posebno specifično samo za Kostanjicu jeste

upotreba kestenovog drveta za okvire prozora

i vrata. U tradicionalnoj arhitekturi Boke okviri

se rade od lokalnog ili korčulanskog kamena.

Upotreba kestenovog drveta na fasadama u

Kostanjici svjedoči o kvalitetu ovog drveta.

Pojedinačni objekti i grupacije

��

��

Kost

anjic

a

Crkva Sv. Ivana Krstitelja

Kompleks crkve Sv. Ivana nalazi se u centralnoj zoni

Kostanjice, na izdignutom platou u blizini obale. U

okviru kompleksa se još nalaze i parohijski dom tzv.

„kanonika” sa zapadne strane crkve i kuća sa sjeverne

strane crkve na kojoj se nalazi ploča sa natpisom:

FABRRIC.A.FATA

DALLA.FRATERNA

DABOVICH.IN.CO

STAGNIZZA.1834

Do kompleksa se dolazi širokim kamenim

stepeništem sa zapadne strane. Ovo stepenište je

dio jedne od starih pješačkih staza, i vodi do groblja

koje se nalazi visočije iznad crkve, i dalje prema

kostanjičkom selu u gornjoj zoni.

Sa istočne strane kompleksa, početkom 20. vijeka

austrougarska vlast je sagradila veliku javnu

bistijernu, a na obali ispod kompleksa je sredinom

20. vijeka izgrađeno javno pristanište, čime je još

više naglašen karakter ove zone oko crkve Sv. Ivana

Krstitelja kao centra Kostanjice.

Crkva sv. Ivana Krstitelja u Kostanjici sagrađena je u

19. vijeku. Nakićenović za godinu izgradnje navodi

1851, a Milinović gradnju vezuje za drugu polovinu 19.

vijeka i graditelje braću Đuriće iz Mokrina.

Stanovništvo Kostanjice je u ranom periodu svoje

vjerske potrebe zadovoljavalo u dvijema crkvama u

Morinju, crkvi Sv. Tripuna na obali i crkvi Sv. Jovana na

Svrčku. Uslovi za zadovoljavanje vjerskih potreba u

samoj Kostanjici stekli su se relativno kasno. Crkva Sv.

Ivana Krstitelja sagradjena je u 19. vijeku.

Crkva Sv. Ivana Krstitelja je jednobrodna građevina

Sakralna arhitektura

sa dva traveja i izduženom apsidom, polukružno

završenom. Na glavnoj, zapadnoj, fasadi crkve se

nalaze zvonik na preslicu, rozeta i ulazni portal. Ispod

krovnog vijenca, na glavnoj fasadi i na apsidi, urađen

je niz slijepih arkadica.

Crkva Sv. Gospođe

Crkva Sv. Gospođe se nalazi u istočnom dijelu

Kostanjice, u blizini lokaliteta zvanog Banovina.

Crkva sa grobljem se nalazi na ograđenom platou,

povučenom i izdugnutom u odnosu na morsku obalu.

Kompleks crkve Sv. Gospođe nastao je u prvoj

četvrtini 20. vijeka. Po navodima Milinovića, kompleks

crkve Sv. Gospođe sagradjen je 1925. godine (groblje

prethodne 1924. godine).

Na katastarskom planu Kostanjice iz 1901. godine

ucrtana je planirana crkva, kao i manja zgrada u

jugozapadnom dijelu parcele. Danas ova zgrada ne

postoji već samo ostaci donjih dijelova zidova.

Crkva ima osnovu u obliku krsta, sa polukružnom

apsidom sa istočne strane, i centralno postavljenu

kupolu na osmostranom tamburu iznad kockastog

postolja. Na glavnoj fasadi, sa zapadne strane se

nalazi ulazni portal sa polukružnom lunetom u kojoj

je predstava Bogorodice, i zvonik na preslicu.

Statičko i seizmičko obezbjeđenje crkve riješeno je

postavljanjem zatega. Zidovi u enterijeru crkve su

malterisani. U unutrašnjosti se nalazi niski ikonostas.

Crkva Sv. Gospođe predstavlja primjer sakralne

arhitekture 20. vijeka, rađene pod uticajima

postvizantijskog koncepta prostora sa centralnom

kupolom, kao i tradicionalnog crkvenog graditeljstva.

��

��

Kost

anjic

a

Grupacija Brković, Banovina

Stambena grupacija Brković se nalazi u istočnom

dijelu Kostanjice, na lokalitetu zvanom Banovina.

Prolaskom obalnog puta početkom 20. vijeka i

magistralnog 60-ih godina 20. vijeka, grupacija je

podijeljena, tako da se jedna kuća našla sa donje, a

druga sa gornje strane puta.

Kuća sa donje strane puta, vjerovatno, spada u par

najstarijih kuća u obalnoj zoni Kostanjice, i moguće

da je jedna od četiri „bogate i utvrđene turske kuće”

koje su po predanju postojale u Kostanjici u peri-

odu turske vladavine (1483 -1684). Po predanju, na

Banovini se nalazila jedna od četiri turske kuće koja

je pripadala Šarku Baliji koji je poginuo u njenoj blizini

„dijeleći megdan sa peraškim hajducima”. Kuća je kasnije

prešla u vlasništvo Brkovića, koji su iz gornjeg dijela

Kostanjice, zaseoka Brković, prešli na obalu.

Druga kuća Brkovića se nalazi sa gornje strane puta,

na velikoj parceli sa kaskadnim terasastim vrtovima

sa obradivim površinama i voćnjacima, iznad kojih se

proteže šuma. Ovoj stambenoj cjelini pripadala je i

velika ponta sa mandraćem koja je prolaskom magis-

tralnog puta odsječena od kuće. Kuća je nastala iz

više faza. Najstariji je istočni dio kuće, iza kojeg se u

nivou prizemlja nalazi zasvedena prostorija, za koju

se sačuvalo predanje da je „turski zatvor”. Istočni dio

kuće je srušen prolaskom magistralnog puta.

Stambena arhitektura

Stambene cjeline Todorovića - na lokalitetu Banovina

Stambene cjeline Todorovića se nalaze u istočnom

dijelu Kostanjice, u gornjoj zoni, na lokalitetu

Banovina, uz pješačku stazu sa kamenim stepenicima

koja je vodila od obale do stare grupacije „Todorović”

koja se nalazila visočije u brdu (danas u ruševnom

stanju). Teren na kome se nalaze i jedna i druga cjelina

formiran je u obliku karakterističnih terasastih vrtova.

sa obradivim površinama i voćnjacima, iznad kojih se

proteže šuma.

Bliže obali je stambena cjelina koja se sastoji od tri

kuće u nizu nastale sukcesivno, najvjerovatnije u

drugoj polovini 19. vijeka, ispred kojih je popločano

dvorište sa „odrinom” i bistijernama. Niz kuća

je sačuvan u izvornom obliku, sa originalnom

konstrukcijom, uključujući posebno drvene tavanice,

sa tradicionalnom stolarijom, i sačuvanim elementima

enterijera, kao što je ognjište u potkrovlju zapadnog

dijela kuće.

Druga stambena cjelina, takođe oformljena u drugoj

polovini 19. vijeka, se nalazi malo visočije. Ovoj

stambenoj cjelini pripadaju glavna stambena zgrada,

pomoćni objekat u suvozidu sa bistijernom i novija

kuća iz 40-ih godina 20. vijeka koja nije dovršena.

Posebnu arhitektonsku vrjednost ima pomoćni

objekat u suvozidu, pokriven kamenim pločama,

sa nadvratnom gredom od kestenovog drveta, i sa

bistijernom u koju se sakuplja voda i sa krova. U

zapadnom dijelu glavne zgrade sačuvan je izvorni

enterijer sa ognjištem i napom.

��

��

pločasti kamen za gradnju svih kuća, podzida, međa,

stepenica i služio za popločanje dvorišta. Ispred niza

kuća se nalazi podzidana popločana terasa. Teren

ispod kuća, sve do morske obale, je u obliku terasas-

tih vrtova sa obradivim površinama i voćnjacima sa

podzidima. Pored staze, u donjoj zoni neposredno uz

obalu, nalazi se bunar.

Grupacija se sastoji od niza kuća koji prati izohipse

terena. Kuće su uglavnom prizemne, sa dvovod-

nim krovom. Pored i iznad kuća nalaze se i pomoćni

objekti, koji su uvijek prizemni, građeni u suvozidu, sa

krovom na jednu ili dvije vode.

strane zapadnog dijela niza, u nivou potkrovlja,

nalaze se manji prozori sa kamenim konzolama

postavljenim na polovini njihove visine.

Stambena cjelina Dabović predstavlja jednu od

najkarakterističnijih tradicionalnih cjelina u obalnom

dijelu Kostanjice.

Kost

anjic

a

Grupacija Vulović

Grupacija Vulović nalazi se u istočnom dijelu

Kostanjice, u gornjoj zoni, na lokalitetu koji je po njoj i

dobio ime Vulovići.

Stambeni niz Vulovića, sa oko desetak objekata,

nalazi se na austrougarskim indikacionim skicama iz

1837. godine, što znači da je bio oformljen ranije. Sve

ove kuće se nalaze i na katastarskom planu iz 1901.

godine. Tokom druge polovine 20. vijeka došlo je do

napuštanja kuća, tako da je danas značajan dio grupa-

cije sa zapadne strane djelimično ili potpuno urušen.

Grupacija se nalazi na udaljenosti od oko 100 m od

obale. Do grupacije se dolazi pješačkom stazom sa

kamenim stepenicima koja vodi od obale u gornju

zonu, do još visočije grupacije Kraliješnica koja je

danas u ruševnom stanju. Niz kuća grupacije Vulović

je sa zadnje strane prislonjen uz stijene. Te stijene su

služile kao kamenolom - „pentar” iz kojeg je vađen

Stambena cjelina Dabović - na lokalitetu „Knez Bogdan”

Stambena cjelina Dabović nalazi se u centralnom

dijelu Kostanjice, neposredno uz magistralni put, na

lokalitetu naznačenom kao „Knez Bogdan” u starim

katastarskim mapama. Cjelina se sastoji od niza kuća

u obalnom dijelu, iza kojih se prema brdu proteže

parcela sa kaskadnim terasastim vrtovima. Ispred niza

se nalazi prednje dvorište sa pontom i mandraćem.

Stambena cjelina Dabović je nastala iz više faza,

širenjem i dogradnjom najstarije kuće koja se nalazi

u centralnom dijelu grupacije. Prolaskom priobalnog

puta, početkom 20. vijeka, ponta i madrać su

odsječeni od ostatka cjeline.

U dvorištu ispred zapadnog dijela niza se nalazi bunar

„počuo” sa grlom obzidanim kamenom. Sa zadnje

��

��

Ovaj niz je nastao iz više faza, sukcesivnim dogradn-

jama i doziđivanjima. Kuće su u prvoj fazi vjerovatno

imale samo prizemlje i sprat, dok su potkovlja sa vid-

ionicama u zapadnom dijelu i dvije etaže u istočnom

dijelu naknadno dozidane. Dvorište ispred istočnog

dijela niza ima sve elemente tradicionalog uređenja

dvorišta: popločano je kamenim pločama, ima

kamenu klupu-„pižuo”, pergolu sa lozom –„odrinu”,

autohtono zelenilo. U njemu se nalazi i bunar sa grlom

od kamenih blokova.

Kost

anjic

a

Stambena cjelina Dabović - na lokalitetu „Na Pristan”

Stambena cjelina se nalazi u centralnom dijelu

Kostanjice, ispod crkve Sv. Ivana, na lokalitetu zvanom

„Na Pristan”, neposredno uz magistralni put.

Na katastarskom planu sa početka 20. vijeka vidi se da

se ova cjelina nalazila sa donje strane obalne pješačke

staze, neposredno uz veliki mandrać sa istočne strane.

Obalni put koji je rađen početkom 20. vijeka, a zatim i

magistralni put, prošli su ispred ove cjeline, tako da se

danas u njenom zadnjem dvorištu nalazi trasa starog

obalnog puta.

Kuća je izdužene pravougaone osnove, ima prizemlje,

sprat i potkrovlje, i asimetričan dvovodan krov. U

istočnom dijelu naknadno je podignuta još jedna

etaža – koja izgleda kao kula ili široka ugaona

vidionica. Kuća je nastala iz više faza. Objekat koji se

vidi na starim katastarskim planovima vjerovatno je

bio pomoćni objekat koji je kasnije dograđivan.

Grupacija Dabović

Grupacija Dabović nalazi se u centralnom dijelu

Kostanjice, na lokalitetu koji je na katastarskom planu

iz 1901. godine naveden kao „Dabović”.

Istočni dio stambene cjeline Dabović čini grupacija od

tri kuće koje se nalaze uz obalu, neposredno uz veliko

pristanište, i parcela sa terasastim vrtovima. Posebnu

arhitektonsku vrijednost ove cjeline ima starija

kuća u drugom redu. Ona je karakterističan prim-

jer tradicionalne arhitekture sačuvan u autentičnom

obliku. Ostaci krovnog pokrivača od kamenih ploča

su posebno značajni, jer su jedini sačuvani u obal-

nom dijelu Kostanjice i svjedoče nam o izvornom

načinu pokrivanja kuća i u tom dijelu naselja. Portali

od sastavljenih dovratnika takođe su jedan od

karakterističnih elemenata starije tradicionalne arhi-

tekture.

Zapadni dio stambene cjeline Dabović čini niz od tri

kuće sa prednjim dvorištem koje se nalaze uz obalu.

Kuća kap. Bogdana Dabovića

Kuća kapetana Bogdana Dabovića, danas u vlasništvu

porodice Obradović, takođe se nalazi na lokalitetu

„Na Pristan”, među par rijetkih kuća sa donje strane

magistralnog puta. Kuća je nastala najvjerovatnije u

drugoj polovini 19. vijeka. Prvobitno je to bio samo

prizemni objekat, na koji je u slijedećoj fazi dozidan

sprat sa četvorovodnim krovom. Tokom posljednje

restauracije kuća je dobila i potkrovlje, krov je

preoblikovan u dvovodni i dodata je vidionica.

�0

�1

Kost

anjic

a

„Turska kuća”

Kuća, koja je u Kostanjici poznata kao „Turska kuća”

nalazi u centralnom dijelu Kostanjice, na lokalitetu

koji je na katastarskom planu iz 1901.godine naveden

kao „Dabović”. Kuća se nalazi uz obalu, i pretpostav-

lja se da je jedna od najstarijih kuća u obalnom dijelu

Kostanjice.

Kuća je građena u više faza, najvjerovatnije četiri, što

se može zaključiti na osnovu tehnike zidanja i spojnica

vidljivih na fasadama. Vjerovatno je prvobitno bila

samo prizemna zgrada, koja je u drugoj fazi dobila

potkrovlje, a u trećoj sprat sa vidionicom. U četvrtoj

fazi zona u kojoj se nalazila vidionica transformisana

je u još jednu etažu, 60-ih godina 20. vijeka.

Kuća je zidana od lokalnog kamena, pločastog i kle-

sanih kvadera različite obrade, u zavisnosti od faze

gradnje. Tehnika zidanja je u poređenju sa dru-

gim kućama u Kostanjici znatno lošija. To dodatno

potvrđuje pretpostavku da je kuća građena za vri-

jeme turske vladavine u Kostanjici, s obzirom da su

kuće građene u tom periodu u Boki karakteristične

po lošijoj tehnici zidanja. U kući su sačuvane drvene

međuspratne tavanice i drveno unutrašnje stepenište.

„Turska kuća” je najvjerovatnije jedna od najstarijih

kuća u obalnom dijelu Kostanjice, i svjedoči o konti-

nuitetu postojanja naselja u obalnom dijelu i prije 17.

vijeka, a takođe nam pruža i značajne informacije o

periodu turske vladavine ovim prostorima.

Kuće Dabovića na lokalitetu Matovina

Na lokalitetu Matovina u centralnom dijelu Kostanjice

nalaze se dvije kuće Dabovića.

Prva kuća je tipa „palacina”, ima prizemlje, sprat

i potkrovlje u vidu široke centralno postavljene

vidionice – belvedera. Sa prednje strane, u širini

kuće, nalazi se popločano dvorište, ograđeno

visokim kamenim zidom. Sa zadnje strane, uz kuću je

dozidana bistijerna. Kuća je najvjerovatnije građena

polovinom 19. vijeka. U enterijeru je sačuvana

izvorna organizacija prostora. Na spratu se nalazi

centralno postavljeni salon, sa po dvije prostorije

sa bočnih strana. Ova organizacija prostora bila je

karakteristična za skoro sve bogatije kuće i palate

Boke Kotorske, a nastala je po uzoru na venecijanski

koncept „quattro stanze, un salon”. U potkrovlju

se nalazila kuhinja i ognjište. Kuća Dabovića sa

terasastim vrtovima jedna je od najljepših stambenih

cjelina Kostanjice.

Druga kuca Dabovica predstavlja karatkeristican primjer

tradicionalne arhitekture, i nalazi se u sredini posjeda

koji cine terasasti vrtovi sa podzidima, obradivim

površinama i vocnjacima. Kuca ima prizemlje, sprat,

potkrovlje i dvovodan asimetrican krov, a gradena je u

dvije faze. Ispred kuce se nalazi poplocano dvorište sa

bistijernom, ogradeno kamenim zidom.

Stambena cjelina Dabovic sa karakteristicnim

elementima tradicionalne arhitekture, uredenja

dvorišta i parcele, i posebno terasastim vrtovima koji

su sacuvali izvornu namjenu, jedna je od najboljih

sacuvanih primjera organizacije tradicionalne

stambene cjeline u centralnoj zoni Kostanjici.

��

��

Na katastarskom planu iz prve polovine 19. vijeka

ucrtana je kuća sa bistijernom, pontom i madraćem.

Ispred kuće, uz obalu, prolazila je obalna staza, a od

nje vodi poprečna staza do grupacije kuća Čelina, koje

se nalaze visočije u brdu, u gornjoj zoni Kostanjice.

Početkom 20. vijeka obalni put je prošao neposredno

iza kuće. Do 30-ih godina 20. vijeka kuća pripadala

porodici Berberović, a onda je prešla u vlasništvo

Todorovića.

Stambena cjelina Todorovića nalazi se na zaravnjenoj

parceli. Ispred kuće sa popločanim dvorištem se nalaze

velika ponta i mandrać, dok se iza kuće nalazi bistijerna.

Kost

anjic

a

Kuća Todorović

Kuća koja se danas nalazi u vlasništvu porodice

Todorović nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, u

obalnoj zoni, u manjoj uvali sa zapadne strane uvale

Naluka. Kuća je jedna od rijetkih koja se, prolaskom

obalnog puta početkom 20. vijeka i magistralnog 60-

ih godina 19. vijeka, našla sa donje strane te trase,

tako da ima direktan izlaz na obalu.

Kuća vjerovatno spada u par najstarijih kuća u obalnoj

zoni Kostanjice, i moguće da je jedna od četiri „turske

kuće”, koje su po predanju postojale u Kostanjici u

periodu turske vladavine ovim dijelom Boke (1483 -

1684). U blizini kuće Todorovića su dva lokaliteta

„Raka“ i „Begov kamen“ za koje se vezuju sačuvane

legende o sukobu lokalnog stanovništva sa Turcima.

U blizini ove kuće, po predanju, pronanađen je i tunel

koji je imao odbrembenu funkciju a koji se vezuje za

turski period.

„Ćuzova kuća”

Kuća koja se u izvorima navodi kao „Ćuzova kuća”

nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, na lokalitetu

Naluka, na desnoj obali rječice Trn (koja je danas

nazvana „Rijeka”) i pretpostavlja se da je jedna od

najstarijih kuća u obalnom dijelu Kostanjice.

Postoji sačuvano predanje da je kuću sagradio turski

čobanin Ćuzo iz okoline Trebinja koji je slučajno došao

do velikog blaga, nakon čega „dođe u Naluku i tu na

samoj obali napravi tvrdu i veliku kuću u kojoj se doskora

mogao raspoznati uljani mlin i tamnica sa željeznim

vratima”.

„Ćuzova kuća” se nalazi uz samu obalu, i ima

manje pristanište-pontu ispred. Kuća je vjerovatno

predstavljala tip manjeg „palacina”. Potkrovlje, na

kojem su se ranije nalazile centralno postavljene

vidionice, je u nekoj kasnijoj fazi preoblikovano, i sada

kuća ima dvovodan krov sa sljemenom upravnim na

obalu.

Kuća Đučića

Kuća Đučića nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice,

na lokalitetu Naluka. Stambena cjelina, koju čine kuća

sa manjim popločanim dvorištem i velikom parcelom

do obale, nastala je najvjerovatnije u drugoj polovini

19. vijeka. Kuća predstavlja karakterističan primjer

tradicionalne arhitekture.

U neposrednoj blizini kuće, sa istočne strane,

pronađeni su arheološki ostaci mozaičkog poda

građevine iz antičkog perioda.

��

��

Kost

anjic

a

Čelina

Čelina je jedan od najbolje očuvanih zaselaka

Kostanjice. Nalazi se u zapadnom dijelu Kostanjice, u

gornjoj zoni, na visini od oko 100 m iznad mora, i na

udaljenosti od oko 250 m od obale.

Čelina je pješačkim stazama bila povezana sa ostalim

dijelovima Kostanjice. Dvije staze su je spajale sa

obalom, sa Nalukom i kućom Todorovića, jednom

od 4 kuće iz turskog perioda, jedna staza iz Čeline je

vodila do Sela - centralne grupacije Gornje Kostanjice,

a jedna je spajala sa Morinjem.

Gornja Kostanjica - „Selo”

Najstarije grupacije kuća u Kostanjici nastale su u gornjoj zoni. O postojanju i razvoju ovog gornjeg dijela

Kostanjice govore nam kako ostaci graditeljskog nasljeđa u toj zoni tako i podaci sa starih katastarskih planova.

Centralna grupacija u gornjem dijelu Kostanjice bila je „Selo“ u kojoj su se, po predanju mještana, u kasnijem

periodu nalazile škola i pekara.

Čelina se nalazi na grebenu - na istaknutom položaju,

orijentisanom u pravcu sjever-jug, sa kojeg se pružaju

vizure na Perast, sa jedne strane i na Morinj, sa

druge. Nalazi se u zoni okruženoj šumom kestena. U

neposrednoj blizini kuća nalaze se terasasti vrtovi sa

obradivim površinama, zasađeni maslinama i drugim

drvećem.

Grupacija Čelina je, kao i ostale grupacije u gornjoj

zoni Kostanjice, vjerovatno nastala prije naselja

u obalnoj zoni. Sama grupacija se razvijala i

modifikovala kroz vrijeme. Čelinu čini grupacija od

6 objekata, 4 stambene kuće i 2 pomoćna objekta.

Cijela grupacija, i svi objekti pojedinačno, prate liniju

terena i orijentisani su u pravcu sjever-jug. Kuće su

uglavnom prizemne, samo jedna ima dvije etaže.

Krov na dvije kuće je dvovodan, a na dvije, vjerovatno

novije, četvorovodan. Uz kuće se nalaze popločana

dvorišta, natkrivena odrinom, kao i bistijerne.

Specifično za Čelinu je zidanje grla bistijerni od

pločastog kamena.

��

��

Izvori, bibliografijaKo

stan

jica

Arheološki lokalitet

Nedavno pronađeni arheološki nalazi u blizini ušća

Morinjske rijeke, na lokalitetu Naluka, su najstariji

rekognoscirani tragovi naselja Kostanjica. Radi se o

arheološkim ostacima mozaičkog poda građevine iz

antičkog perioda, u blizini magistralnog puta Risan-

Herceg Novi, koji svjedoče o kontinuitetu naselja na

ovom prostoru, počev od antike do danas. Nažalost,

dio ovog nalaza nesumnjivo je svojevremeno narušen

prolaskom saobraćajnice. Nedavno otkriveni mozaik ukazuje na mogućnost

većeg antičkog naselja na ovom području, o čemu

je i ranije bilo izvjesnih pretpostavki koje bi trebalo

arheološki provjeriti, pogotovo kada se ima na

umu blizina antičkog grada Risna. Dio obale gdje je

pronađen mozaik mogao je predstavljati posjed sa

stambenim zgradama na veoma pogodnoj lokaciji

s obzirom na izvore slatke vode u Morinjskoj rijeci i

obradivo polje na njenom ušću.

Studije, istraživanja

• Studija zaštite prirodnog i graditeljskog nasljeđa Morinja,

Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, Kotor,

2008.

• Izvještaj Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture

Kotor o novootkrivenim mozaicima u Morinju, 2006. godine

(izvjestioci: Vilma Kovačević, arheolog i Jasminka Grgurević, slikar

konzervator)

Izvori

• Katastarski plan Kostanjice iz 1901. godine, Direkcija za

nekretnine Kotor, C.K. litografički katastalni zavod (po stanju

godine 1�01, premjereno godine 1���)

• Austrougarske indikacione skice za katstarski plan Kostanjice iz

1837. Godine, Istorijski arhiv Kotor

• Izvodi iz austrougarskih indikacionih skica, Istorijski arhiv

Kotor, kopije iz Arhiva u Splitu (Comune Costagnizza Provincia

Dalmazia, N.ro �1, Circolo Cattaro, Dist. censua. Risano)

Bibliografija

• Špiro Milinović, Podaci o istoriji Morinja i okolnih mjesta,

Turističko društvo „Morinj”, Morinj 1974.

• Niko Luković, Boka Kotorska, Cetinje, 1953.

• Sava Nakićenović, Boka (Antropogeografska studija), Beograd,

1913.

• Pavao Butorac, Razvitak i ustroj Peraške općine, Perast, 1998.

• Pavao Butorac, Kulturna povijest grada Perasta, Perast, 1999.

• Špiro Milinović, Pomorstvo Morinja, Kostanjice, Lipaca i Strpa,

Godišnjak Pomorskog muzeja Kotor IX, Kotor 1960.

• Maksim Zloković, Špiro Milinović, Podaci o istoriji Morinja i

okolnih mjesta, Godišnjak omorskog muzeja Kotor XXIII, Kotor

1975.

• Špiro Milinović, Naluka, Godišnjak omorskog muzeja Kotor XXV,

Kotor 1977.

• Milan Zloković, Građanska arhitektura u Boki Kotorskoj u doba

mletačke vlasti, Spomenik CIII, SANU, Beograd, 1953

• Vinko Đurović, O konstrukcijama kuća od XVI do konca XIX

vijeka u Kotorskom zalivu i njihovim graditeljima, Spomenik CIII,

SANU, Beograd, 1953.

• M. Janković, Nova termofilna i eumediteranska zajednica

pitomog kestena i lovora u Boki Kotorskoj i njena subasocijacija,

Botanički zavod i bašta Prirodno – matematičkog fakulteta u

Beogradu i Institut za biološka istraživanja, Beograd, 1966.

• Goran Božović, Obnova kulturnog predela u okolini Tivatskog

zaliva, Boka 18, Herceg Novi, 1986.

• Cvito Fisković, Boka Kotorska u akvarelima Fedora Karascay-a

iz prve polovice 19. stoljeća, Spomenik SANU CXXVII, Beograd

1986.

��

��

t.

a. Stambene cjeline Todorovića, Banovina

b. Grupacija Brković

c. Crkva Sv. Gospođe

d. Grupacija Vulović

e. Stambena cjelina Dabovića na lokalitetu Knez Bogdan

f. Stambena cjelina Dabovića na lokalitetu Na Pristan

g. Bistijerna iz austrougarskog perioda

h. Kompleks crkve Sv. Ivana

i. Javno pristanište („mulo”)

j. Kuća kap. Bogdana Dabovića

k. Staro glavno pristanište

l. Grupacija Dabović

m. „Turska kuća”

n. Kuće Dabovića na lokalitetu Matovina

o. Kuća Todorović

p. „Ćuzova kuća”

r. Lokacija arheološkog nalaza i kuća Đučića

s. Čelina

t. Gornja Kostanjica - „Selo”

Mapa Kostanjice