Fakulteti i Administrimit Publik dhe Shkencave Politike

STUDIME PASDIPLOMIKE-CIKLI I DYTË-DREJTIMI DIPLOMACI

TEZABASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTARË PËR PAQEN NË RENDIN E RI

BOTËRORË

KANDIDATI: MENTOR:Valmir Hylenaj Prof.Dr.Jonuz Abdullahu

Tetovë, Nëntor, 2011.

1

Përmbajtja

I. Abstrak

II. Hyrje

III. (Kapitulli I) Bashkëpunimi Ndërkombëtar për Paqen…………………………6

a. Siguria Ndërkombëtare në rendin e ri Botëror…………………………………...9b. Aleanca si model i garantimit të sigurisë ndërkombëtare………………………13c. Euroatlantizmi si fenomen në marrëdheniet ndërkombëtare dhe si teori……...18d. Neorealizmi-Institucionalizmi-Liberalizmi………………………………………22

IV. (Kapitulli II) Roli i Mekanizmave të ndryshëm për Paqen……………………26

a. Kombet e Bashkuara………………………………………………………………26b. Roli i OKB-së për ruajtjen e paqes……………………………………………….29c. Sfidat e OKB-së…………………………………………………………………..30d. Roli i Bashkimit Evropian në bërjen e Paqes…………………………………..31e. BE-ja dhe konceptimi i saj ndaj ruajtjes së paqes……………………………...32f. Roli i Nato-s për paqen dhe misionet e saj………………………………………33g. Intervenimi Humanitar Ndërkombëtar: Rasti në Kosovë……………………..36

V. (Kapitulli III) Evroatlantizmi në rendin e ri Botëror………………………….41

a. Determinuesit themelor te konceptit të rendit të ri botëror…………………...41b. E ardhmja e menaxhimit të krizave ndërkombëtare…………………………..42c. Ndryshimet Gjeopolitike…………………………………………………………45

VI. (Kapitulli IV) Menaxhimi multilateral i krizave për paqe……………………47

a. OSBE dhe BE- reflektimi në Ballkan…………………………………………….47b. Bashkë-Menagjimi i Konflikteve: Roli Amerikan në Ballkan…………………48c. Globalizmi dhe Paqja…………………………………………………………….49

VII. Përfundimi

VIII. Bibliografia

2

I. Abstrakt

Çështja e paqes dhe sigurisë botërore ka luajtur, luan dhe do te luajë, rol të madh në

rendin botëror. Pa paqe dhe siguri nuk ka; harmoni, zhvillimi, prosperitet, lumturi,

mirëqenie, rend, drejtësi, barazi e demokraci në botë. Paqja luan rol jetik në zhvillimin e

njeriut, organizmave tjerë dhe teknologjisë. Pa paqe bota do të ishte e rrezikshme, e

shkatërruar dhe e dezintegruar totalisht. Për paqen dhe sigurinë është folur dhe janë

ngritur teori qysh nga fillet e para të njerëzimit. Po ashtu koncepti i paqes është

keqkuptuar, keqinterpretuar dhe keq shfrytëzuar, në mënyra të ndyrshme. Paqja fillimisht

shihej si koncept që ishte i lidhur vetëm me një vend apo territor të caktuar, e ndërkaq

paqja e përgjithshme as që vihej në diskutim. Njëkohësisht duke ditur luftërat e mëdha që

kanë ndodhur, as për një bashkëpunim të mirëfilltë ndërkombëtar s'mund të flasim. Pra

paqja dhe bashkëpunimi kanë qenë në dis-proporcion me njëra-tjetrën, e si pasojë e këtij

debalanci u zhvilluan shumë luftëra dhe konflikte të përgjakshme.

3

II. Hyrje

Qëllimi është të shpjegohet dhe të analizohet qasja e sotme globale për menaxhimin e

krizave, më një theks të veçantë tek politikat dhe bashkëpunimi ndërkombëtar për paqen.

Pas përfundimit të luftës së ftohtë, konfliktet e ndryshme dhe dështimi i shteteve kanë

qenë një brengë e madhe për bashkësinë ndërkombëtare, të cilat më nuk realizohen në

kontekstin e konfrontimit lindje-perëndim. Sot opinioni publik dhe shoqëria civile janë

shtytës të ndërhyrjeve në vatra të krizave. Për shkak të kësaj dinamike të re në menaxhim

të krizave, edhe vet procesi është bërë më kompleks. Ndryshimi i natyrës së konflikteve

ka bërë që aktorët e sigurisë të ndryshojnë reagimin e tyre. Sot në botë kemi një situatë

shumë komplekse e cila ka mundësuar përfshirjen e aktorëve të ndryshëm, të cilët jo

vetëm që luajnë një rol të rëndësishëm në arritjen e stabilitetit të qëndrueshëm, por edhe

mund të jenë aktor negativ për tërë situatën. Përpos që është e rëndësishme gjatë

menaxhimit të krizave, përkatësisht arritjes së paqes, t'i kushtohet rëndësi aktorëve,

gjithashtu duhet t'i kushtohet rëndësi edhe proceseve që mund të zhvillohen gjatë

menaxhimit të krizës.

Ekziston sot një pajtim i gjithanshëm për të pasur sukses për arritjen e paqes, është e

nevojshme që të ketë koordinim të aktorëve dhe të politikanëve më qëllim të arritjes së

prioriteteve të përbashkëta. Ka ndryshim, si në nivel të shteteve dhe të organizatave

ndërkombëtare rreth qasjes së menaxhimit të krizave, kryesisht rreth vetë konceptit por

edhe të instrumenteve që duhet të shfytëzohen. Kjo ka bërë që sot në menaxhim të

konflikteve, përkatësisht ndërtim dhe krijim të paqes, të ketë një qasje të rrjetit (Netëork

Approach), e cila munëson përfshirjen e shumë aktorëve. Kjo qasje më ka mundësuar që

të kuptoj nivelin e problemit dhe të opsioneve politike, që janë në implementim e sipër.

Pika kyçe e këtij punimi është së cila është performance ose bashkëpunimi i Komunitetit

Ndërkombëtar karshi paqes.

Ndërhyrjet ndërkombëtare në vende të ndryshme kanë treguar së përfundimi i konfliktit

nuk sjell paqe të vërtet, por arritja e tij kërkon ndërtimin e institucioneve demokratike dhe

të qëndrueshme, të cilat do jenë në gjendje të ofrojnë siguri për vendin e tyre, gjithashtu

eksperienca ka treguar së duhet të ketë një partneritet mes aktorëve ndërkombëtar dhe

4

atyre lokal nëse dëshirohet të arrihet sukses.

Koordinimi i gjerë ndërkombëtar bëhet shkaku i përcaktimit të prioriteteve të prezencës

ndërkombëtare. Ky koordinim u rrit sidomos pas shpërndarjes së bllokut të lindjes,

përkatësisht Bashkimit Sovjetik.

Institucionet e ndryshme ndërkombëtare e veçanërisht ato që kanë rol kryesor në

parandalimin ose ndaljen e konflikteve, përkatësisht arritjen e paqes, pësuan ndryshime të

mëdha, dhe kështu roli i tyre u rrit. Madje disa organizma, tentojnë që me ndryshimet që

priten ti bëjnë, të përfshijnë edhe ish armiqtë e tyre në planin e bashkëpunimit më të

thellë për paqe. Në bërjen e paqes shumë lehtë të identifikohen sfidat, por ato duhet të

identifikohen me lidhshmërinë që mund të kenë në situatën e vendit, mos pasja parasysh

e këtij fakti mund të qoj edhe një destabilitet edhe më të madh.

Në këtë punim nuk do preken vetëm çështjet ushtarake, por do analizohen çështjet

politike në kuptimin strategjik të angazhimit ndërkombëtar në një vend që ka në

pikëpyetje qëndrueshmërinë e vet. Kjo do të thotë që do preken faktorët kyç që ndikojnë

në formulimin e politikave të vendeve perëndimore, siç mund të jenë kooperimi në

kuadër të mekanizmave të përgjithshëm ose mbarë botërorë. Përpos kësaj iu është

kushtuar një vëmëndje faktorëve rajonal që kanë një ndikim në rritje në bërjen e paqe.

Duke pasur parasysh organizmat ose organizatat e lartcekura, një vend të madh ka zënë

edhe roli, ndryshimi, konceptet dhe misionet, e këtyre organizmave në bërjen e paqes. Po

ashtu vend të posaçëm kanë zënë edhe baza ose koncepti teorik i bashkëpunimit në sferën

e marrëdhënieve ndërkombëtare.

5

III. (Kapitulli I) Bashkëpunimi Ndërkombëtarë për Paqen

Pas përfundimit të luftës së ftohtë, luftërat dhe konfliktet e ndryshme, dhe dështimi I

shteteve, kanë qenë një brengë e madhe për bashkësinë ndërkombëtare. Por natyra e

këtyre konflikteve ka ndryshuar, sepse ato nuk realizohen më në kontekstin e kofrontimit

lindje-perëndim, dhe mënyra e ndikimit të këtyre konflikteve në opinionin global ka

ndryshuar terësisht, ku sot opinioni publik dhe shoqëria civile janë shtytës të ndërhyrjeve

në vatra të krizave.

Sot, bashkëpunimi ndërkombëtar për arritjen e paqes ka evoluar në një masë të madhe,

është zgjeruar numri i aktorëve që përfshihen për të zgjidhur një krizë, ka ndryshuar qasja

globale ndaj krizave dhe më shumë mekanizma dhe instrumente për tu përballuar në

mënyrë më urgjente, janë shfaqur. Për shkak të kësaj dinamike të re, edhe vetë procesi

është bërë më kompleks. Së pari, vetë procesi i bashkëpunimit ndërkombëtë është

vështirë të menaxhohet shkaku i koordinimit të brendshëm dhe të jashtëm të aktorëve dhe

instrumenteve, që luajnë rolin kyç në proces. Gjithashtu komplekse është bërë edhe

përcaktimi i objektivave, çka ka nxitur nevojën për adoptim të strategjive multi-

dimensionale në kriza, që të ketë një bashkëpunim më efikas dhe më të koordinuar të vetë

procesit, dhe çka është më kryesorja të arritjes së objektivave.

Ndryshimi i natyrës së konflikteve ka bërë që aktorët e sigurisë të ndryshojnë reagimin e

tyre. Së pari, nëse në të kaluarën paqëruajtja apo ndërhyrja ka pasur të bëjë më ndërhyrje

ushtarake, menaxhimi bashkëkohorë i krizave ka të bëjë më transformime ekonomike,

sociale dhe politike për të arritur një zgjidhje për konfliktin1. Kjo ka bërë që të shtohet

dinamika e ndihmave humanitare, sundimit të ligjit, krijimin e institucioneve të

qëndrueshme politike dhe ofrimin e zhvillimit ekonomik dhe social. Në të kaluarën

bashkëpunimi ndërkombëtarë për paqen ka pasur të bëjë vetëm më qetësimin e situatës,

ndërsa sot kemi të bëjmë më një periudhë që përfshinë tri lloje fazash,

1) intervenimi, 2) ndërtimin e paqes dhe paqëruajtjen (peace-building & peacekeeping),

dhe

1 Işyar, Ő. Definition and management of international crises, (2008), (Online), Departament of International Relations-Uludag University, Bursa Turkey, shikuar më 04.11.2010, gjendet nëhttp://www.sam.gov.tr/perceptions/volume13/winter/omer goksel isyar.pdf , faqe 2.

6

3) menaxhimi post-konfliktuozë2. Në varësi të periudës, sfidat dallojnë, por nevojitet që

të ketë lidhje të strategjive dhe instrumenteve të bashkëpunimit ndërkombëtarë gjatë të

tria fazave. Çka më së shumti ka ndryshuar, është rritja e aktorëve që marrin pjesë në një

proces të tillë. Gjatë tërë fazave kërkohen instrumente dhe burime të ndryshme, çka nuk

është në gjendje të ofrojë një aktorë i vetëm. Por e rëndësishme është që më përfshirjen e

aktorëve të shumtë shtetërorë dhe jo-shtetërorë, bëhet më legjitime angazhimi në një

situatë konfliktuoze.

Rëndësi të madhe gjatë menaxhimit të krizave, përkatësisht bashkëpunimit, i kushtohet

përfshirjes së aktorëve rajonal, më qëllim që t'i kushtohet rëndësi ndikimit që mund të

ketë kriza në tërë rajonin, dhe për të parandaluar një shtrirje të saj. Por asnjëherë në

menaxhim të krizave ose në paqëbërje, nuk duhet të ketë lëvizje të njëanshme, sepse

është e nevojshme përkrahja e strukturave lokale, si qeveria, grupet etnike, fetare dhe

shoqëria civile, përfshirja e të cilave bënë më të lehtë implementimin e objektivave, dhe

sjell një qëndrueshmëri më stabile dhe më të pranuar.

Përpos që është e rëndësishme gjatë menaxhimit të krizave t'i kushtohet rëndësi aktorëve

gjithashtu duhet t'i kushtohet vëmendje edhe proceseve që mund të zhvillohen, siç mund

të jetë komb apo shtet-ndërtimi, pastaj aspekti kulturor në lidhje më përceptimet e

ndërhyrjes, siç mund të jetë teza e Hantingtonit për përballjen ose përplasjen e

qytetërimeve. Pastaj problemet si demokratizimi dhe të drejtat e njeriut, korrupsioni,

terrorizmi, cyber-lufta etj. Të gjitha këto sfida, në rastin e ndërhyrjes, e bëjnë arritjen e

paqes një proces kompleks të cilit nuk i dihet fundi.

Mënyra më e mirë për t'iu qasur bashkëpunimit ndërkombëtarë për bërjen e paqes është

qasja kritike ndaj instrumenteve të implementuara dhe gjithashtu përballja më sfidat dhe

problemet e vendit ndërhyrës, qofshin ato të natyrës politike, por edhe ato të natyrës

ekonomike dhe sociale.

Ekziston sot një pajtim i gjithanshëm së për të pasur sukses në bërjen e paqes, dutet që të

ketë koordinimin e aktorëve dhe të politikave më qëllim të arritjes së prioriteteve të

përbashkëta. Në këtë drejtim ndikon aspekti i kombinimit civilo-ushtarak. Nga ana

ushtarake kemi të bëjmë më një përballje mes rregullave nacionale të kombeve që

dërgojnë forca ushtarake, dhe rregullave të angazhimit (rules of engagement) që janë të

2 Po aty, faqe 3.

7

përcaktuar nga OKB-ja dhe NATO, e që rezultati është, operacionalizimi brenda një

strukture multi-racionale ushtarake ku duhet ndërthurur këto rregulla3.

Në aspektin civil kemi probleme me qasjen ndaj fushëveprimit të tyre, se a duhet të ketë

misione të cilat mbështesin; respektim të drejtave të njeriut; rindërtim të institucioneve

qeveritare apo reformism policor dhe gjyqësorë. Këto çështje përcaktohen nga prioritetet

e aktorëve të përfshirë, dhe të nevojave të rajonit dhe të krizës në përgjithësi. Shpeshherë

këto fusha mbulohen brenda një strukture, dhe kjo çon drejtpërdrejtë në shtrimin e

çështjes së burimeve njerëzore dhe financiare që janë dispozicion.

Por gjatë shumicës së misioneve paqeruajtëse është vërejtur fenomeni i mos-dëgjimit të

misioneve, sepse ka një konflikt permanent mes misioneve paqeruajtëse në terren, të cilat

shohin prioritete të ndryshme, nga ato të kryeqendrave dhe selive të organizatave amë4.

Kjo çon shpesh në veprime jo-realiste, vendimmarrje të vonuar dhe shpërndarje jo-

adekuate të burimeve qofshin njerëzore edhe logjistike. Ka ndryshim si në nivel të

shteteve dhe të organizatave ndërkombëtare rreth një qasje të menaxhimit të krizave, ka

dallime rreth vetë konceptit por edhe të instrumenteve që duhet të shrytëzohen. Një rast i

suksesshëm është Britania e Madhe e cila ka koordinuar veprimtarinë e Departamentit të

Jashtëm, atij të Mbrojtjes dhe Departamentit për Zhvillim Ndërkombëtarë, në një

mekanizëm që quhet Conflict Prevention Pool5. Gjithashtu, ajo ka themeluar njësinë e

rindërtimit më efikas të veprimeve në rajonet e krizave ku Britania e Madhe është e

angazhuar. Ndërsa Gjermania veprimet e saja i ka të kufizuara në bazë të konceptit të

vetë rreth menaxhimit të krizave. Koncepti gjerman për parandalim të konflikteve nuk i

përfshin forcat e armatosura si mekanizma të menaxhimit të krizave, por anon kah

politika zhvillimore, respektimi i të drejtave të njeriut, ndërtimi i institucioneve

demokratike etj6. Në bazë të kësaj mund të bëjmë edhe një ndarje të madhe, ku Britanisë

3 NATO. NATO’s role in Afghanistan, (Online), shikuar më 06.11.2010, gjendet nëhttp://www.nato.int/cps/en/natolive/topics 8189.htm 4 Le Breton, J.M. Peacekeeping and International Crisis Management-French and British apparoaches, (2001), (Online), Franco-British Council, London, shikuar më 04.11.2010, gjendet nëhttp://www.francobritishcouncil.org.uk/data/files/reports/peacekeeping.pdf . faqe 13.5 Lagadec, Crisis Management in the 21st century:Unthinkable events in inconceivable contects, (2005), (Online), Ecole PolytecHnique-centre national de la recherche scientifique, Paris, shikuar më 05.11.2010, gjendet në:http://ideas.repec.org/p/hal/wpaper/hal-00242962_v1.html , faqe 15.6 Brandstetter, G. Nation building in Afghanistan the german provincial reconstruction team koncept: means to improve efficiency of effort?, (2005), (Online), U.S. Army War College, Pennsylvania, shikuar më 06.11.2010, gjendet në http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/ksil94.pdf , faqe 3

8

mund t'ia bashkëngjisim BE-në, që përbëjnë sistemin kontinental. Edhe tek organizatat

ndërkombëtare ka gjithashtu dallime në konceptimin e menaxhimit të krizave. Kombet e

Bashkuara kanë zhvilluar doktrinën e Misioneve të Integruara me qëllim të arritjes së një

koherence në operacionet paqeruajtëse dhe një koordinimi më efikas, ku do të ketë një

ndërlidhje në mes të aktiviteteve ushtarake, politike dhe humanitare7. Problemi kyç në

implementim të kësaj doctrine në OKB qëndron në strukturën e OKB-së dhe numrin e

shteteve që dallojnë në qëndrime sa i përket menaxhimit të krizave. Edhe Bashkimi

Evropian ka instrumente ushtarake dhe civile të menaxhimit të krizave, por BE ende nuk

ka qasje të qëndrueshme të koordinimit të tyre, dhe arritjes së koherencës mes qëllimeve

të ESPD-së dhe gatishmërisë së shteteve anëtare. Për më shumë ka mungesë të

koordinimit të vetë misioneve të ndryshme të BE-së të cilat dërgohen nga ESDP,

Komisioni Evropian apo edhe Përfaqësuesi i Lartë, shembull në Afganistan kemi

EUPOL-in, Përfaqësuesin Special të BE-së dhe delegacionin e Komisionit Evropian, por

asnjëra nga këto prezenca nuk kanë hierarki të njësuar udhëheqëse, dhe që të tria

raportojnë dhe marrin udhëzime nga struktura të ndryshme të Brukselit. Në rastin e

NATO-së kemi një dallim, sepse ajo synon përmes mbështetjes së aktorëve të tjerë civilë,

të ngritë kapacitete të bashkëpunimit civilo-ushtarak në menaxhim të krizave. NATO në

samitin e Rigës kishte aprovuar Udhëzimet Politike Gjithëpërfshirëse, ku sunohej që edhe

pse nuk ka kapacitete civile, të ketë koordinim civilo-ushtarak në misionet e NATO-së 8.

Por problem kyç për NATO-n është reputacioni i saj si aktor ushtarak, dhe ndikimi që

kanë marrëdhëniet transatlantike në politikën e saj zyrtare.

a. Siguria ndërkombëtare në rendin e ri botëror

Për sigurinë ndërkombëtare, gjegjësisht botërore flasin kur ajo ka të bëjë me bashkësinë

globale ndërkombëtare. Vetë ideja siguri ndërkombëtare shpreh dëshirën e çdo populli

dhe çdo shteti që në rast agresioni të sigurohet apo të mos jetë i sulmuar apo sidoqoftë që

në rast të sulmit të marrë ndihmë të shpejtë dhe efikase. KB në njerën nga dokumentet e

veta e përcaktojnë sigurinë ndërkombëtare si mungesë të kërcënimit ushtarak, politik apo

presionit ekonomik në mënyrë që shtetet të jenë në gjendje të realizojnë zhvillimin dhe 7 Hasegawa, The United Nations Assistance Mission inf Afghanistan: Impartiality in New UN Peace Operations. Journal of Intervention and Statebuilding, (2008), 2:2, faqe 210.8 NATO. Crisis Management. NATO. (Online), shikuar më 06.11.2010, gjendet në.http://www.nato.int/issues/crisis_management/index.html

9

përparimin e lirshëm. Baraspesha e forcës, sistemi fillestar i sigurisë kolektive në kuadër

të organizatës ndërkombëtare Lidhja e Kombeve, ndërtimi i sistemit kolektiv të sigurisë

në kuadër të KB dhe siguria bipolar e pasluftës e cila dominoi në bashkësinë

ndërkombëtare deri në rrënimin e Murit të Berlinit 1989, nuk patën sukses të sigurojnë

paqe absolute, stabilitet dhe siguri në bashkësinë ndërkombëtare9. Parashikimet optimiste

se përfundimi i Luftës së Ftohtë do t'i mundësojë KB-së mundësi të reja për garantimin

efektiv të paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, gjegjësisht mundësitë për formimin e

mekanizmave dhe instrumenteve të përbashkëta të sigurisë të cilat me sukses do t'u

kundërviheshin sfidave të reja që lindin për sigurinë ndërkombëtare10, për fat të keq nuk u

plotësuan.

Për studimin e sigurisë së Bashkësisë Euroatlantike gjithsesi më i rëndësishmi ka qenë

modeli bipolar i sigurisë kolektive i mbështetur në dy sisteme parciale të sigurisë

kolektive (NATO dhe Pakti i Varshavës).

Edhe pse për sistemin e tillë të sigurimit, determinuesi themelor ishtë forca, vetë siguria

ndërkombëtare e botës së pasluftës megjithatë ishte kategori më e gjerë dhe shumë më e

ndërlikuar. Megjithatë ky shumëdimensionalitet i konceptit të sigurisë ndërlkombëtare në

kuptimin e vet të plotë, më së miri vjen në shprehje pikërisht në rendin e ri botëror. Kjo

sidomos u shpreh brenda Euroatlantizmit, para së gjithash në Kontinentin Evropian.

Sistemi i ri i sigurisë evropiane, i cili është në instalim e sipër edhe si nënsistem i sigurisë

së re ndërkombëtare, në procesin e formimit të tij lufton për mundjen e mbetjeve të

marrëdhënieve bipolare ndërkombëtare të cilat edhe sot e kësaj dite mbështeten në ndarjet

ekonomike, nacionale, fetare, etnike, sociale dhe ndarjeve të tjera të ndryshme shoqërore

brenda botës euroatlantike. E drejta dhe dëshira e vendeve post-socialiste të demokracive

të reja, duke e përfshirë edhe Rusinë e re, që të bashkëveprojnë aktivisht në krijimin e

sigurisë së re evropiane dhe ndërkombëtare vetëm sa i ndërlikon këto procese.

Anton Grizold thotë se "siguria ndërkombëtare nuk është vetëm përmbledhje e sistemeve

nacionale individuale, por është tërësi e masave, normave dhe vlerave të cilat krijohen

përmes mekanizmave dhe instrumenteve të përbashkëta ndërkombëtare, të pranuara, të

9 Lidhur me këtë të shihet analiza indicative të katër rasteve të zgjidhjes së konflikteve të armatosura në Evropën e Mesme dhe Lindore pas përfundimit të Luftës së Ftohtë në Gabriel Munera., “Preventing Armed Conflict in Europe. Lessons from recent experience”, Chairlote Paper, Paris 1994, fq. 1-105.10 Anton Grizold, “Siguria ndërkombëtare”, Zagreb 1998, fq. 14.

10

cilat garantojnë sigurinë e shteteve në nivelin ndërkombëtar11.

Përveq kësaj, realizimin e sigurisë ndërkombëtare, sot, e vështirësojnë edhe sfidat e

shumta dhe të llojllojshme të sigurisë në rendin e ri botërorë, të cilat vijnë nga burimet

më të ndryshme, që në të kaluarën ishin të panjohura ose fare pak të njohura. Sfidat e tilla

të reja jo ushtarake, të ashtuquajturat soft-security, dukshëm, po dominojnë në skenën

ndërkombëtare duke ua kaluar rreziqeve ushtarake të ashtuquajtura hard-security. Një

pjesë e madhe e këtrye sfidave të reja, jo ushtarake, për sigurinë është recidiv i caktuar i

garës në armatim nga Lufta e Ftohtë (shtimi i armatimit nuklear dhe pajisjeve,

kontrabanda me armatim kimik-biologjik dhe mjete e materiale tjera për shkatërrim

masiv), derisa provokimet tjera të reja për sigurinë siç është terrorizmi, migracionet

masive, konfliktet etnike, fetare, nacionale, mosrespektimi i të drejtave njerëzore dhe

humanitare, problemet ekologjike, dallimi gjithnjë e më i madh ndërmjet vendeve të

zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara, në një masë të madhe, janë rezultat i raporteve të

ndryshuara në bashkësinë ndërkombëtare. Ky grup i dytë i sfidave të sigurisë është i

lidhur për disa elemente të mëhershme destabilizuese të cilat tashmë kanë marrë

domethënie të re, me kërcënimet plotësisht të reja të cilat po vijnë në shprehje pas

përfundimit të Luftës së Ftohtë. Përkundër faktit që në rendin e ri botërorë gjithnjë e më

tepër po vijnë në plan të parë kërcënimet jo ushtarake për paqen dhe stabilitetin, siguria

ushtarake, gjegjësisht siguria të cilën e garanton përdorimi i forcës së organizuar

nacionale të armatosur edhe më tutje ka mbetur element i rëndësishëm për vendosjen e

sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare. Për vendosjen e sigurisë ndërkombëtare, e cila do

të garantonte ekzistencën dhe zhvillimin e të gjitha shteteve në bashkësinë

ndërkombëtare, duhet krijuar dhe miratuar kornizën, instrumentet dhe mekanizmat

ndërkombëtar të veprimit në planin e sigurisë. Për këtë është i nevojshëm sistem i

pranueshëm i përgjithshëm i vlerave dhe normave të sjelljes, me të cilin do të rregullohej

sjellja e shteteve në nivelin ndërkombëtar. Ken Booth konsideron se shkalla optimale e

sigurisë ndërkmbëtare do të arrihet vetëm atëherë kur "anëtarët e bashkësisë

ndërkombëtare arrijnë harmonizimin e rregullave të sjelljes reciproke dhe zbatimit në

praktikë të këtyre rregullave12.

11 Anton Grizold, “Siguria ndërkombëtare”, Zagreb 1998, fq.12.12 Ken Booth, “Steps Towards Stable Peace in Europe: A Theory and Practice of Coexistence”, International Affairs, 1998, vëllimi 10, nr.5, fq. 14.

11

Ndërkaq, edhe përkundër proceseve globale, përparimeve shkencore- teknologjike dhe

proceseve integruese regjionale, kjo, ende është vështirë të realizohet. Prandaj, pikërisht

në sferën e sigurisë ndërkombëtare qëndron tërë ndërlikueshmëria e marrëdhënieve

bashkëkohore ndërkombëtare13. Në veprën e tij kapitale "People State and Fear An

Agenda for International Security in the Post Cold ëar Era" autori britanik Burry Buzan

shkruan: "siguria ndërkombëtare pas Luftës së Ftohtë është vërshuar nga elemente të

ndryshme, sipas të cilave çdo njëri e definon sigurinë nga këndi i vet, por të gjithë së

bashku, shpeshherë, janë të lidhur dhe të kushtëzuar reciprokisht". Këta pesë faktorët

qenësorë veprojnë në pesë sfera themelore: në sferën ushtarake, politike, ekonomike,

shoqërore dhe ekologjike14.

Pikërisht mungesa e mëvetësisë së këtrye faktorëve si dhe orientimi dhe kushtëzimi

reciprok i tyre i kontribuon kuptimit multilateral të sigurisë ndërkombëtar pas Luftës së

Ftohtë. Buzan, më tutje thekson: "madje as ndarja në siguri individuale, nacionale dhe

ndërkombëtare nuk është e ashpër, pastaj me rastin e shqyrtimit të saj, krahas

determinuesve themelorë të cilët e percaktojnë atë ndarje, është e domosdoshme të kihen

parasysh edhe aktorët dhe proceset e spektrit të gjerë të dinamikës së marrëdhënieve

ndërkombëtare15.

Joseph S. Nye, sigurisë shumëdimensionale ndërkombëtare në rendin e ri botërorë i qaset

në një mënyrë tjetër. Ai cekë katër shkaqe kryesore, të cilat në botën e pas Luftës së

Ftohtë dukshëm kufizojnë përdorimin e forces së armatosur klasike dhe strategjisë së

baraspeshës së forcave si mjet themelor të politikës së suksesshme të sigurisë së shteteve,

e ato janë:

1. Shtimi i ndërvarësisë së shteteve;

13 Mario Nobilo, “Nocioni i sigurisë në terminologjinë e marrëdhënieve ndërkombëtare”, Mendimi politik, Zagreb 1998, vëllimi. XV, nr.4, fq. 7414 Faktorët ushtarak gjenden në strukturën në shthurjen offensive dhe defensive të aftësisë së shteteve si dhe të perceptimeve të tyre. Në pikëpamje politike siguria lidhet për aftësinë organizative të shtetit, sistemit dhe qeverisë si dhe ideologjisë e cila ia jep lagjitimitetin. Në pikëpamje ekonomike, siguria lidhet për çështjen e burimeve, financave dhe tregjeve të domosdoshme për realizimin e nivelit të pranueshëm të mirëqenies dhe të forces së shtetit. Në pikëpamje shoqërore, siguria vihet në lidhje me mundësitë e shtetit apo të evoluimit të kaheve të zhvillimit tradicional të gjuhës, kulturës, religjionit, identitetit kombëtar dhe zakoneve. Në pikëpamje ekologjike, siguria konsiderohet si ruajtje e biosferës locale dhe planetare dhe si mundësi e veprimit të sistemit nga i cili varen të gjitha aktivitetet njerëzore. B.Buzan, “People, State and Fear: And agenda for international security in the Post Cold War era”, Colorado 1991, fq. 16-20.15 Ibid, fq.363-368.

12

2. Procesi i modernizimit, urbanizimit dhe zhvillimi i komunikacioni në vendet në

zhvillim;

3. Zgjerimi i teknologjisë ushtarake, shton fuqinë e vendeve të pazhvilluara;

4. Zgjidhja e çështjes së ndërvarësisë trans-nacionale kërkon angazhimin kolektiv dhe

bashkëpunimin e shteteve16.

R. Vukadinoviq thekson se siguria ndërkombëtare ishte dashur të nënkuptojë "që të gjithë

anëtarët e bashkësisë ndërkombëtare, si tërësi, të ndjehen të sigurtë. Pra, në sistemin

politik ndërkombëtar të ekzistojnë marrëdhënie të tilla ose së paku mekanizma të tillë të

cilët mundësojnë që të gjitha shteteve t'iu garantohet siguria dhe në praktikë t'iu ofrohet

ajo17.

b. Aleancat si model i garantimit të sigurisë ndërkombëtare

Njëra nga format e garantimit të sigurisë, për shtetet nacionale, në bashkësinë

ndërkombëtare janë edhe aleancat. Pikërisht për këtë, krahas sigurisë, edhe aleancat janë

fenomen konstant dhe qendror në studimin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Për

përsiatjet e para teorike mbi aleancat mund të përmendet burrështetasi dhe filozofi indian,

Kautila (nga shek III p.e.s.). George Liska shkruante se si është e pamundur të flitet për

marrëdhëniet ndërkombëtare pa analizën dhe të kuptuarit e aleancave18.

Ole R. Holsti, Terrence P. Hopmann dhe John D. Sullivan, në veprën e tyre "Unity of

disintegration in international aleances", Aleancën e kuptojnë si "komponentë universale

ndërmjet subjekteve politike, pa marrë parasysh hapësirën dhe kohën në bashkësinë

ndërkombëtare"19. Aleancave, si fenomen themelor i marrëdhënieve ndërkombëtare, u

është kushtuar një numër i madh literaturash shkencore, por, negjithatë, edhe sot e kësaj

dite nuk ekziston definicioni universal konciz për aleanca. Në analizën e vet të kuptimit

të aleancës, Edwin Fedder shkruante: "literatura ekzistuese për aleancat, si fenomen i

marrëdhënieve ndërkombëtare, është amfore apo për tu shprehur më mirë, ka

16 Joseph S. Nye, “The Changing Nature of Power”, Pasqyra, Beograd, janar 1991, fq. 5.17 R. Vukanoviq, “Marrëdhëniet politike ndërkombëtare”, Zagreb 1998, fq. 160.18 George Liska, “Nations in Alliances, The limits of Interdepedents”, Baltimore, 1998, fq.3.19 Ole R. Holst T. Hopmann dhe John D. Sulliva, “Unity of Disintegration in International Alliances”, Lanham, 1973, fq. 2

13

dykuptimësi"20.

Duke hulumtuar literaturën relevante, në përpjekjet për ta definuar aleancën, hasim në dy

grupe problemesh themelore:

-I pari, është i lidhur për kuptimin semantik të vet nocionit. Nuk ekziston kufiri i qartë

ndërmjet nocionit federatë, aleancë, lidhje, bllok, pakt, marrëveshje. Derisa njëri grup i

autorëve përpiqet t'i definojë dallimet e atyre nocioneve21, pjesa dërrmuese e tyre i

përdorë ato si sinonime22.

-Grupi tjetër i problemeve është i lidhur për kuptimin përmbajtesorë të nocionit aleancë

dhe në pajtim me këtë edhe klasifikimin e tyre23.

Edhe nëpër fjalorë aleancat definohen në mënyra shumë të ndryshme. Në "Webster's

Encyclopedic Dictionary" nocioni aleancë nënkupton disa kategori:

a) shtete të lidhura ndërmjet veti,

b) individë, familje apo parti politike të lidhura me forma të ndryshme,

c) asociacion formal i dy a më shumë kombeve i bazuar në interesat e përbashkëta,

d) çdo marrëveshje për lidhjen24.

Graham Evans dhe Jefry Newnham, në veprën e tyre "Dictionary of International

Relations", aleancën e definojnë si "kontratë formale të dy apo më shumë aktorëve (më së

shpeshti shteteve) me qëllim të bashkëpunimit kolektiv25. Përkundër llojllojshmërisë së

definicioneve, pothuaj për të gjithë, identik është definicioni se "aleanca është

marrëdhënie e llojit të vet e lidhjes ndërmjet aktorëve me qëllim të realizimit të ndonjë

qëllimi të përbashkët". Në pajtim me definicionin e tillë të përgjithshëm, aleancë është

20 Citati nga Liska, “Nations in Alliances”…1998, fq 70.21 Përpjekje shumë e mire teorike për definimin e dallimeve ndërmjet nocioneve “alligment”, “alliance”, “coalition” (aleancë, lidhje, koalicion), shih: Volker Krause & J. David Singer, “Minor Powers, Alliances and Armed Conflict: Some Preliminary Patterns”, dhe E. Reither & H. Gartner (eds), “Small State and Alliances”, Physica-Verlag 2001, fq. 16-17.22 Shih më hollësisht për këtë në: J.S. Levy, M.M. Barnett “Domestic Sources of Alliancesand Allignaments: The Case of Egypt, 1962-1973”, International Organzation 1991, vëllimi 45, nr. 3, fq.370; S.M Walt, “Alliances”, J. Krieger e të tjerë, “The Oxford Companion to politics of the World”, New York, 1993, fq. 20; S.M. Walt, “The Origin of Alliance”, Ithaca/New York, 1987, fq. 12, Glen H. Snyder, “Allianec Theory: A Neorealistic First Cut”, Journal of International Affairs, vëllimi 44, nr. 1, fq. 104; G.T. Duncan & R.M. Siverson, “Flexibility in Alliance Partner Chise in Multipolar System”, International Studies Quartely, vëllimi. 26, nr. 4, fq.511-538; D, Lalman& D.Newman, “Alliance Formation and National Security”, International Interactions, vëllimi 16, nr.4, fq.239-253. 23 Shih: R. Vukanoviq “Marrëdhëniet politike ndërkombëtare”, Zagreb, 1998, fq. 168-175.24Webster’s Encyclopedic Dictionary, New York, 1995, fq.27. 25 G. Evans& J. Newham, “Dictionary of International Relations”, Londër, 1979, fq. 15.

14

edhe Shoqata e Filatelistëve, Shoqata për Mbrojtjen e Shtazëve, por edhe Pakti i NATO-

s. Për këtë arsye autorët e sferës së marrëdhënieve ndërkombëtare nocioni aleancë e

ngushtojnë në marrëdhënie ndërmjet shteteve, prandaj aleancat do të mund të

definoheshin si marrëdhënie specifike ndërmjet shteteve me qëllim të realizimit të

interesave të përbashkëta. Prandaj, pikërisht për shkak të karakterit dhe intensitetit të

marrëdhënieve reciproke dhe llojit të qëllimeve, ekzistojnë mospajtime dhe ndarje midis

autorëve. Analiza e aleancave ushtarake është e mbështetur kryesisht në supozimet e

shkollës realiste të marrëdhënieve ndërkombëtare ku kërcënimi me forcë ushtarake shihet

si shkaktar themelor i konstituimit të aleancave. Në këto raste, autorët shumë rrallë, në

mënyrë eksplicite, e përdorin në shprehjen aleancë ushtarake. Nga analiza e përmbajtjes

së mendimeve të tyre teorike mund të përfundojmë se fjala është për aleanca të cilat, para

së gjithash, janë të drejtuara në ruajtjen, arritjen apo planifikimin e qëllimeve lidhur me

çështjet e mbrojtjes, dhe të sigurisë, qofshin ato kombëtare apo ndërkombëtare.

O. Holsti, T. Hopmann dhe J. Sullivan e konsiderojnë të domosdoshme plotësimin e tri

kushteve themelore që të mund të karakterizohet ndonjë lidhje si aleancë, e këto janë:

a) Ekzistimi i kontratës formale26, (publike ose e fshehtë) për aleancë

b) Është e domosdoshme që partnerët, të cilët bashkohen, të jenë shtete nacionale27.

Në harmoni me kriteret e tilla, të parashtruara, ata e definojnë aleancën si "marrëveshje

formale ndërmjet dy apo më shumë shtetesh me të cilën ato obligohen se do të

bashkëpunojnë rredh çështjeve vitale të sigurisë nacionale"28.

Julian R. Friedman, Christofer Bladen dhe Stephen Rose në veprën: "Alliances in

International politics" shkruajnë: "në teori dhe në praktikë aleatët i bashkojnë kapacitetet

e tyre nacionale, jo vetëm sa për të qenë të bashkuar, por para së gjithash për t'i ruajtur,

shtuar dhe forcuar pozitat e tyre për negociata diplomatike ose konflikte ushtarake në

bashkësinë ndërkombëtare29.

Sipas këtyre autorëve, aleancat formohen për të treguar forcën e tyre dhe për ta frikësur

me të kundërshtarin eventual. Autorët tjerë, pjesëtarë të shkollës realiste konsiderojnë se

26 Pothuaj të gjithë përfaqësuesit e shkollës normativiste të marrëdhënieve ndërkombëtare insistojnë në ekzistimin formal të marrëveshjes me rastin e hyrjes së anëtarëve në aleancë të caktuar.27 Holsti/Hopmann/Sullivan, “Unity of Disintigration in International Alliances”, Lanham, 1973, fq.3.28 Ibid, fq. 4.29 Julian R. Frieman, Christofer Bladen, Stephen Rose, në veprën “Alliances in International Politics”, Boston, 1970, fq.10.

15

shtetet e formojnë aleancat me qëllim të arritjes së baraspeshës së forcës me anën e

kundërt armiqësore. George Liska aleancat i sheh si asociacione formale ndërmjet dy a

më shumë shtetesh të drejtuara kundër kërcënimit të shtetit të tretë më të fuqishëm. Edhe

Stephen Walt konsideron se shtetet nacionale, para së gjithash, bashkohen për shkak të

kërcënimit të përbashkët për sigurinë e tyre në rrethin ndërkombëtar e jo për shkak të

kërcënimit të përbashkët për sigurinë e tyre në rrethin ndërkombëtar e jo për shkak të

ekzistimit të forcës së rastit të një shteti të tretë jo anëtarë të aleancës. Në veprën e vet

"The Origin of Alliances" ai nuk e bënë dallimin ndërmjet nocionit aleancë dhe lidhje

(alignment, alliance) dhe aleancën e definon si "angazhim formal apo joformal ndërmjet

dy a më shumë shtetesh të pavarura me qëllim të bashkëpunimi në planin e sigurisë"30. Në

veprën e tij të mëvonshme, Walti, pjesërisht i ka modifikuar mendimet e tij dhe alenacën

e ka definuar si "marrëdhënie kooperativbe e sigurisë ndërmjet dy a më shumë shtetesh, e

cila zakonisht fillon me nënshkrimin e kontratës formale për bashkëpunim ushtarak"31. Si

shembull të definicionit të aleancës në të cilën përmendet bashkëpunimi ushtarak po e

theksojmë definicionin e Heinz Gartnerit, i cili aleancat i definon is "asociacione formale

të shteteve të mbështetura në obligimin e përbashkët të përdorimit të forcës ushtarake të

shteteve anëtare të aleancës kundër joanëtarëve të aleancës me qëllim të mbrojtjes së

integritetit territorial të shteteve anëtare të aleancës”32.

Ndërkaq, nuk është gjithnjë e domosdoshme që formimi i aleancave ushtarake të jetë

rezultat i dëshirës për të dëshmuar forcën e vet apo arritjen e baraspeshës së forcës në

raport me joanëtarët e aleancës.

Gorge Liska theksn tri arsye kryesore të bashkimit të shteteve nacionale në aleancë

ushtarake;

- arritja e sigurisë së brendshme dhe ndërkombëtare,

- stabiliteti dhe statusi dh

- shtetet apo regjimet e tyre në bashkësinë ndërkombëtare33.

R. O. Osgood konsideron se aleancat ushtarake krijohen me qëllim të kontrollimit dhe

30 S. Walt, “The Origin of Alliances”, Ithaca/New York, 1987, fq. 12.31 S. Walt, Alliance, The Oxford Companion to Politics of the World, ed. By J.Krieger, New York, fq.20.32 Heinz Gartner, “Small State and Alliances”; Erich Reither& Heinz Gartner (eds), “Small State and Alliances”, Heidelberg, 2001, fq. 2.33 G. Liska, “Nations in Alliances: The Limits of Interdependence”, Baltimore, 1962, fq. 30.

16

pengimit të sjelljeve të disa shteteve racionale, anëtare të aleancës34. Të kuptuarit e

formimit të aleancave dhe rolit të tyre me ndihmën e postulateve kryesore të teorisë

realiste të marrëdhënieve ndërkombëtare mund të shërbejë shumë mirë edhe për

shpjegimin e ruajtjes së baraspeshës bipolare të forcës ndërmjet dy aleancave politiko-

ushtarake më të mëdh të Luftë së Ftohtë; Pakti NATO dhe Traktati i Varshavës. Melvin

Small dhe J. David Singer theksojnë ekzistimin e tri formave themelore të alenacave

formale ushtarake:

- e para, të ashtuquajturat aleanca që fillojnë me nënshkrimin e marrëveshjes formale të

anëtarëve të aleancës, që në rast të sulmit në cilëndo anëtare, të gjitha të tjerat do t'i

ofrojnë asaj ndihmë;

- e dyta, të ashtuquajturat marrëveshje për mossulmim, gjegjësisht për neutralitet, me të

cilat aleatët obligohen për mosndërmarrje të aksioneve ushtarake kundër cilësdo

nënshkruese të aleancës;

- e treta, të ashtuquajturat marrëveshje (entente), gjegjësisht aleanca, aleatët e të cilave

zotohen për konsultime ndërmjet veti në rast të përdorimit eventual të forcave të veta

ushtarake35.

Padyshim se, nga themelimi i saj me 4 prill 1949 e deri tek rënia e Murit të Berlinit dhe

përfundimi formal i konfirmimit global politiko-ushtarak, gjatë kohës së Luftës së Ftohtë

dhe blloqeve, Aleanca Politiko-Ushtarake e botës perëndimore-demokratike, NATO ka

qenë shembulli më konkret dhe më i mirë i asaj që Small e quajnë aleancë mbrojtëse

ushtarake. Ndërkaq, siç e ka thënë edhe Robert McCalla përkrahësit e neorealizmit japin

shumë pak përgjigje në pyetjen, cili është roli i aleancës politiko-ushtarake dhe cilat janë

qëllimet e reja të saj në në garantimin e sigurisë ndërkombëtare, duke përfshirë këtu edhe

anën më të fortë të saj të mbetur Aleancën Veriatlantike, pas përfundimit të Luftës së

Ftohtë dhe shkatërrimit të bashkësisë bipolare ndërkombëtare36.

c. Euroatlantizmi si Fenomen në Marrëdhëniet Ndërkombëtare

Shikuar në retrospektivë, mund të thuhet se rrënjët e bashkëpunimit euroatlantik, shtrihen

34 E.R. Osgood, “Alliances and American Foreign Policy”, Baltimore, 1968, fq. 24.35 M. Small & J.D. Siner, “Alliances Aggregation and the Onset of War 1815-1945”, ;J.D. Singer (ed), “Quantitative International Politics”, New York, 1969, fq. 247-286.36 R. McCalla, “NATO persistence after that Cold War”, International Organization, vëllimi 50, nr. 3, 1996, fq. 455.

17

madje edhe në periudhën e kolonializmit, kur shtetet e territorit të Amerikës Veriore ishin

koloni evropiane. Marrëdhëniet bilaterale në të kaluarën ndërmjet Britanisë së Madhe,

Francës, Gjermanisë dhe SHBA-së si dhe ndërmjet Francës, Britanisë, së Madhe dhe

Kanadasë janë shumë me rëndësi për ta kuptuar tërësinë e marrëdhënieve të sotme

euroatlantike. Përkundër këtyre lidhjeve historike dhe ndikimit kolonial evropian, shteti

që i parapriu formimit të marrëdhënieve moderne euroatlantike megjithatë ishte Amerika.

Fakti që e ashtuquajtura Bashkësi Atlantike37 mbijetoi të gjithë rivalët dominues politik,

ideologjik, ekonomik dhe ushtarak, tregon në ekzistencën e lidhjeve koherente mjaftë të

forta dhe të qëndrueshme dhe interesat brendapërbrenda anëtarëve të cilat i përkisnin të

ashtuquajturës botë e lirë demokratike atlantike. Ato marrëdhënie reciprociteti të SHBA-

ve, Kanadasë dhe aleatëve të tyre evropian, me disa tërheqje të caktuara logjike, janë të

dukshme gjatë tërë historisë së marrëdhënieve euroatlantike në disa fusha kryesore të

jetës shoqërore, si: kulturë, religjion, ideologji, ekonomi dhe në fushën ushtarake. Lidhjet

historike: bashkësia kulturore-religjioze e botës anglo-saksone e më vonë lidhjet e

Kontinentit Amerikan me atë Evropian krijojnë bashkësi të fuqishme të kulturave, e cila

në të gjitha fazat e marrëdhënieve euroatlantike ishte themel shpirtëror. Idealet burimore

të lirisë dhe demokracisë datojnë në zhvillimin shoqërorë-politik të SHBA-ve, që nga

shpallja e pavarësisë së saj. Por përçarjet rreth asaj se a do të ketë Amerika më tepër dobi

nga politika izolacioniste, në raport me pjesën tjetër të bashkësisë ndërkombëtare, apo ato

ideale të lirisë amerikane, të barazisë dhe demokracisë duhet përpjekur tu imponohen

pjesës tjetër të botës, ishin të pranishme një kohë të gjatë në politikën amerikane38.

Me rasti e tentimit të Uashingtonit që interesat e veta nacionale t'i realizojë përmes

aspiratave universale të krijimit të botës sipas vlerave të veta. Evropa pati rëndësi të

veçantë. Parulla e asaj kohe, "admiruesit e demokracisë dhe liberalizimit janë miq të

Amerikës, kurse të gjithë të tjerët janë armiq", ishte mostër e formimit të aleancës së

37 Nocioni është përdorur zyrtarisht në dokumentin “The Report of the Comitee of Three on Non-Military Cooperation in NATO”, 13 dhjetor 1956, The North Atlantic Treaty Organization: Facts and Figures, Bruksel, 1989, fq. 384.38 Në atë reflektim dialektik amerikan të politikës së jashtme Henry Kissinger shkruante: Sipas tij aktiviteti i tërësishëm modern i politikës së jashme amerikane mbështetet në dy platforma politike diametralisht të kundërta: e para; e kryetarit Theodor Roosvelt dhe e dyta; e kryetarit Woodrow Wilson. Kissinger-i konsideron se pikërisht idealizmi dhe univerzalizmi të cilat ai i mbronte, por edhe në praktikë i zbatonte kryetari Wilson i ka kontribuar promovimit të vetëm ideologjisë së SHBA-ve por edhe forces së tyre të tërësishme. “Nga Woodrow Wilsoni deri te Xhorxh Bushi kryetarët amerikanë në mënyrë vetëmohuese dhe me altruizëm promovuan zhvillimin e demokracisë dhe të vlerave liberale në gjithë botën”, konsideron Kissinger. H.Kissinger, “Diplomacy”, New York, 1994, fq. 38-44 dhe 56.

18

SHBA-ve me vendet e tjera.

Beatrice Heuser Konsideron se, gjatë historisë, pikërisht Evropa ishte vatra kryesore e

luftës ndërmjet propaganduesve nga njëra anë, të besimit universal euroatlantik në

zhvillimin e demokracisë liberale, lirisë dhe ekonomisë së tregut; e në anën tjetër,

nacionalizmave të ndryshëm, sistemeve njëpartiake, socializmit shtetërorë, ekonomive të

centralizuara dhe mungesave të lirive të ndryshme të individëve tjerë dhe të shoqërive39.

Pikërisht në bazë të apelit për vlera universale dhe angazhim konkret amerikan në Luftën

I dhe II Botërore në truallin evropian, Evropa u bë dhe mbeti territori më i rëndësishëm i

aktiviteteve politike amerikane. Përkundër historisë së bujshme evropiane, nënshkrimi i

Paktit Atlantik ndërmjet SHBA-ve dhe Britanisë së Madhe u bë themele i bashkëpunimit

euroatlantik, ndërkaq ndarja bipoalare ideologjike e Evropës i forcoi lidhjet euroatlantike.

Aleatët evropianoperëndimorë të Amerikës, të ndarë në blloqe, në bashkësinë

ndërkombëtare shiheshin si viktima kryesore potenciale të ideologjisë armiqësore

komuniste, por edhe si aleatët më të besueshëm amerikan në politikën e jashtme, të cilët

së bashku me SHBA-të dhe Kanadanë përbënin të ashtuquajturën botë e lirë. Identifikimi

i rrezikut të kuq komunist nga Lindja si kërcënimi më i madh për lirinë dhe mirëqenien e

botës perëndimore demokratike, në dokumentet e rëndësishmë të Administratës së

atëhershme Amerikane40 ishte më tepër se sa e mjaftueshme që, pikërisht me anë të

ideologjisë së përbashkët dhe vlerave të pranueshme, të bashkohen Idealet e përbashkëta

të vlerave euroatlantike janë kodifikuar edhe në organizatat ndërkombëtare; në Ligën e

Popujve (SHBA-të nuk ishin anëtare) dhe në Kombet e Bashkuara. Pjesëmarrja i dy

aleatëve të rëndësishëm euroatlantik në KS; Britanisë së Madhe dhe Francës, SHBA-ve u

jep përparësi shtesë morale dhe ndjenjën e epërsisë së botës perëndimore demokratike.

Në bashkësinë e pas Luftës së Ftohtë ndërkombëtare, pikërisht thirrja në vlerat universale

dhe përgjithësisht të pranueshme të respektimit të të drejtave dhe një varg lirish të çdo

individi, grupi apo shteti u inkorporuan në themelet e rendit të ri botëror kurse me to

arsyetohet edhe "out of area" aksioni i NATO-s në Kosovë, i pari i këtij lloji në historinë

50 vjeçare të kësaj Aleance Euroatlantike. Forcimi i lidhjeve euroatlantike, pas Luftës së

II-të Botërore, nuk u nxit vetëm nga ideologjia antikomuniste por edhe nga dëshira

39 B. Heuser, “Transatlantic Relations…”, fq. 13.40 Report of National Security Council, prill 1948, FRUS, 1948, FRUS, 1948, vëllimi 1, fq. 546, NSC 20/1, “US objectives with respect to Russia”, 18 gusht 1948, Londër, Microfilm, nr. 71.

19

amerikane që Kontinenti i Evropës të shërohet nga shkatërrimet tragjike të luftërave dhe

të bëhet përsëri treg tërheqës i sigurt për ekonominë amerikane. Ndihmën "Mareshal", të

ofruar e pranuan vetëm shtetet e Evropës Perëndimore Përkundër tensioneve integruese

evropiane, në planin ekonomik, aleatët evroperëndimor, ekonomikisht, mbetën të lidhur

fuqishëm për SHBA madje pas përfundimit të Luftës së Ftohtë41.

Përkundër të gjitha përpjekjeve, pas Luftës së Ftohtë, për institucionalizimin e lidhjeve

ekonomike transatlantike, miratimi i një numri të madh marrëveshjesh dhe kontratash

bilaterale, nuk rezultoi me vendosjen e tregut të përbashkët euroatlantik42.

Marrëdhëniet ekonomike transatlantike sot po e kalojnë fazën e tyre të re, ende të

padefinuar krejtësisht. Kundruall të gjitha dilemave dhe problemeve ekzistuese, zhvillimi

i ardhshëm e marrëdhënieve ekonomike ndërmjet SHBA-ve dhe UE-së do të ndikojë në

kahet dhe intensitetin e fazës së re të euroatlantizmit si tërësi. Megjithatë duhet theksuar

se në definimin e marrëdhënieve të tërësishme transatlantike, sidomos në periudhën pas

Luftës së Ftohtë, vend të veçantë zë bashkëpunimi ushtarak.

Me hyrjen e SHBA-ve në Luftën I Botërore u krijua forma e parë e veprimit ushtarak

evropiano-amerikan, i cili sidomos në vitet e Luftsë II Botërore do të konkretizohet në

formën e Antantës së Madhe sidomos asaj ndërmjet SHBA-ve dhe Britanisë së Madhe.

Mirëpo, për dallim nga zhvillimet në Luftën I dhe II Botërore, Organizata Politiko-

Ushtarake-NATO, nga viti 1949, do të bëhet formë e institucionalizuar e bashkëpunimit

politiko-ushtarak me botën perëndimore, e cila do t'i përballojë të gjitha ndryshimet në

41 SHBA dhe UE sot janë dy shtylla dominuese të sistemit ekonomik ndërkombëtar të ri. Indikatorë të shumtë e dëshmojnë këtë padyshim. Individualisht, SHBA dhe UE paraqesin dy ekonomi më të forta botërore. GDP e tyre e përbashkët prej pothuaj 17 trilionë dollarë amerikanë paraqetë më tepër se 50% të GDP së tërësishme botërore. Në tregtinë globale ndërkombëtare SHBA dhe UE realizojnë 40% të eksportit të tërësishëm botërorë dhe hiq më pak se 40% të importit të tërësishme botërorë të mallrave dhe shërbimeve të ndryshme. Sipas shënimeve të publikuara të fondit monetary ndërkombëtarë për vitin 1998 SHBA dhe UE kanë qenë partneri më i rëndësishëm tregtar. Po atë vit tregu i UE-së ka qenë në vendin e dytë të tregjeve botërore për eksportimin e mallrave amerikane, kurse SHBA ndaras më së tepërmi kanë importuar pikërisht nga UE. Në vitin 1999 bashkëpunimi ekonomik transatlantic ishe edhe më intensive. Kësaj sidomos i kanë kontribuuar investimet financiare reciproke. Byroja për analiza ekonomike në Ministrinë e Tregtisë së SHBA-ve ka publikuar se në vitin 1999 UE në tregun e SHBA-ve ka plasuar capital me vlerë prej 624 miliardë kurse SHBA në trgun e UE-së në vlerë prej 512 miliardë dollarë amerikanë. Përveç kësaj prej vitit 1950 deri më sot me anë të kapitalit të vetë dhe sistemit të ndarjes së të drjetës së votës, SHBA dhe UE kanë arritur të dominojnë mbi institucionet relevante ekonomike dhe financiare- grupin e Bankës Botërore dhe FMN të cilat i shkruajnë rregullat e lojës ekonomike në nivelin lokal, regjional dhe global. Shih në: L. Çehuliq, “Marrëdhëniet e reja ekonomike në bashkësinë transatlantike”, UE- aspektet ekonomike dhe politike, nr.30 në: informator nr.5059, Zagreb, 18 maj 2002, fq. 15-16.42Prof. dr. Vlatko Mileta, në planin ekonomik ai pikërisht Evropën e sheh ndaras nga Amerika dhe një nga shtyllat kryesore të ndarjes trekëndëshe të bashkësisë ndërkombëtare (SHBA-Evropa-Japonia), në rendin e ri botërorë. Shih: V.Mlleta. R.Vukadinoviq, “Integrimi evropian dhe dezintegrimi rus”, Zagreb, 1996.

20

marrëdhëniet ndërkombëtare dhe dot të mbetet forma më e fortë e euroatlantizmit. Kjo

pjesë para së gjithash i është kushtuar lidhjeve të dimensionit ushtarak ndërmjet shteteve

evropianoperëndimore dhe Amerikës, të formuara në kuadër të organizatës së NATO-s.

Prandaj, euroatlantizmi këtu nënkupton tërësinë e marrëdhënieve dhe lidhjeve të

vendosura ndërmjet SHBA-ve dhe vendeve të Evropës Perëndimore, të cilat janë të

dukshme, para së gjithash, në formën e institucionalizuar të bashkëpunimit të tyre

ushtarak si themel i Bashkësisë Euroatlantike. Në këto themele ushtarake janë ndërtuar të

gjitha format e lidhjeve tjera euroatlantike, të cilat kanë lindur si forma sekondare të

këtyre ndërlidhjeve. Në vitet e Luftës së Ftohtë, siguria e botës evropianoperëndimore u

shtrua si detyrë kryesore e aktiviteteve të përbashkëta euroatlantike në mënyrë që me

rënien e sistemit socialist në Evropë dhe Paktit të Varshavës, siguria në kushtet e reja, në

njërën anë, të mbetet si formë e bashkëngjitjes së anëtareve të reja në bashkësinë

euroatlantike, e në anënë tjetër, edhe më tej si instrument i fuqishëm ekzistues që krijon

bashkësi të sigurtë me përmasa euroatlantike. Duke filluar nga kjo, me të drejtë mund të

thuhet se euroatlantizmi, në kuptimin e gjerë, është shembull konkret i Aleancës Veriore,

e cila ka funksionuar me sukses në vitet e Luftës së Ftohtë dhe ka qëndruar edhe pas

përfundimit të saj.

c.a. Euroatlantizmi në fokus të teorive të marrëdhënieve

ndërkombëtare

Teoritë e marrëdhënieve ndërkombëtare janë përplot supozime të ndryshme të cilat

mundësojnë përzgjedhjen e proceseve dhe japin mundësi për zgjedhjen e rezultateve. Për

marrëdhëniet euroatlantike mund të përdoren supozime të ndryshme teorike të cilat japin

interpretime mjaftë të ndryshme për dukuritë e njëjta. Secila prej tyre, sa i përket forcës,

bashkëpunimit apo garës në sistemin ndërkombëtar, mbështetet në supozime të

ndryshme, gjë që ka vlerën e vet të posaçme për marrëdhëniet evropiano-amerikane sepse

të gjitha ato sintagma janë pjesë përbërëse e boshtit të marrëdhënieve të tyre. Ndërkaq,

sikurse që në marrëdhëniet ndërkombëtare s'ka teori të plotë, e cila do të mund të

pranohet mendimi i Halliday-it se pikërisht ai dallim teorik i forcave, e jo dobësia e

marrëdhënievemndërkombëtare dhe mbajtja e fokusit mbi supozimet, është pikënisje për

21

përcaktimin e disa karakteristikave të rëndësishme të euroatlantizmit43.

d. Neorealizmi-Institucionalizmi-Liberalizmi

Neorealizmi

Në mendimin klasik mbi marrëdhëniet ndërkombëtare Hobsi dhe ideja e tij mbi

luftën "të gjithë kundër të gjithëve" merret më së shpeshti si fillim i Shkollës Realiste për

të cilën më vonë lidhen edhe veprat e Morgenthau-t44, Bull-it45, Kissinnger-ti46, etj. Mbi

këtë teori, praktikisht, janë zhvilluar marrëdhëniet politike të kohës së Luftës së Ftohtë në

mënyrë që në vitet e Detantit një qasje aq e ashpër luftarake të humbë rëndësinë e saj.

Neorealistët, këto ndryshime në sistemin ndërkombëtar i shpjegojnë si rezultat të ndikimit

të strukturës në sjelljen e njësive. Keohane47 gjithqysh kur i qaset në këtë mënyrë, sepse

është evidente se ndryshimet e shumta në bashkësinë ndërkombëtare ndikuan në

ndryshimin e sjelljes së superfuqive në kohën e Detantit48. Keneth Waltz analizon

ndryshimet brenda aleancave, të cilat kishin ardhur si rezultat i ndryshimit të politikave

shtetërore dhe i rreshtimit të ri në sistemin ndërkombëtar. Ai madje është i bindur se

presionet që vijnë nga sistemi ndërkombëtar mund të çojnë në vendosjen e baraspeshës së

forcave, kurse bashkëpunimi ndërkombëtar mbi disa çështje, mund të bëhet sidomos i

rëndësishëm ndërmjet aktorëve aq të rëndësishëm siç janë BE-ja dhe SHBA-të, me kusht

që ndërmjet tyre të bëhet distribuimi relativ i forcë49. Një prej konkludimeve kryesore të

neorealizmit është se "forca në marrëdhëniet ndërkombëtare është e ndryshueshme". Kjo

do të thotë se forca shtetërore në një sferë mund të manifestohet me dobësi në sferën

tjetër. Konkretisht kjo do të thotë se forca ushtarake amerikane mun të zëvendësohet me

atë në sferën ekonomike. Shtetet sipas Waltz-it i përdorin mjetet ekonomike për qëllime

43 F. Halliday, “Rethinking international relations”, Londër, 1994, fq. 1.44 H. Morgenthau, “Politics Among Nations”, New York, 1985.45 H. Bull, “The Anarchical Society”, Oksford, 1997.46 H. Kissinger, “A World Restored”, New York, 1964.47 R. O. Keohane, (ed.), “Neorealism and Its Critics”, New York, 1986.48 Ndërkaq, Waltz si dhe disa neorealistë të tjerë ishin shumë skeptic rreth mundësisë së ruajtjes së bashkëpunimit ndërmjet shteteve sovrane në kuadër të organizatës botërore ndërkombëtare sikurse UE. K. Waltz, “Theory of International Politics”, 1979, fq. 94.49 Ndërkaq, Waltz si dhe disa neorealistë të tjerë ishte shumë skeptic rreth mundësisë së ruajtjes së bashkëpunimit ndërmjet shteteve sovrane në kuadër të organizatës botërore ndërkombëtare sikurse UE.K. Waltz, “Theory of International Politics”, 1979, fq. 94.

22

ushtarake dhe politike, kurse ato ushtarake dhe politike për realizimin e interesave

ekonomike50.

Prandaj, neorealistë nuk e ndajnë mendimin e realistëve klasik lidhur me sundimin

absolut të forcës ushtarake. Neorealizmi ka dhënë shpjegime të dobishme teorike për

marrëdhëniet politike ndërkombëtare të viteve '80-ta. Mirëpo, ai nuk ka arritur të

shpjegojë ndryshimet dramatike të pas viteve 1989 në bashkësinë ndërkombëtare.

Supozimii forcës relative dhe ndryshimi në sistemin ndërkombëtar nuk mjaftojnë

vetvetiu, sepse siç shkruante për këtë Kratochwili, "forca ushtarake sovjetike në kohën e

shkatërrimit të sistemit sovjetik edhe Paktit të Varshavës, një vit para dhe një vit pas

rënies së Murit të Berlinit ishte në të njëjtin nivel51. Aq më tepër, një numër i madh i

analizave tregojnë se në momentin e rënies së sistemit socialist, BRSS, në planin

ushtarako-politik ishte në kulminacion të fuqisë së vet.

Institucionalizmi

Teoricienët, të cilët shqyrtojnë raportin e ndërvarësisë ndërmjet shteteve si determinuese

të rëndësishëm të politikës ndërkombëtare, janë akuzuar nga Waltz-i për arsye se ai

mendon se më këtë ata nuk kanë shtjelluar ndonjë teori të posaçme. Lidhur me këtë mund

të shtrohet çështja e pajtimit apo mospajtimit ndërmjet realistëve dhe institucionalistëve

rreth shkallës së pranimit të prespektivës për stabilitetin ndërkombëtar. Realistët pohojnë

se për stabilitetin ndërkombëtar nuk janë të rëndësishme institucionet dhe si realizohet

nga aktorët tjerë dhe me mjete tjera, ndërsa institucionalistët konsiderojnë se institucionet

janë baza e stabilitetit ndërkombëtar52. Sipas mendimit të institucionalistëve, çdo shtet

modern sot, shumëfish, është i lidhur për institucionet e ndryshme të cilat e ndihmojnë atë

në zhvillimin e marrëdhënieve të tij politike, ekonomike, dhe të sigurisë. Institucionalistët

e sjellin në pyetje supozimin realist, sipas të cilit siguria nacionale dhe ushtarake duhet të

jenë paravan i politikës së jashtme. Në aspektin e larmishëm të hulumtuesve të cilët e

pranojnë institucionalizmin, mund të haste dëshira që me anë të institucioneve

ndërkombëtare të ngushtohet anarkia e sistemit ndërkombëtar. Duke dalë në anën e të

50 Në të njëjtin vend, fq. 94.51 F. Kratochwil, “The embarrassment of changes: neo-realism as the science of Realpolitik without politics”, Review of International Studies, vëllimi 19, nr. 1, 1993, fq. 64.52 Shih: J.J. Mearsheimer, “The false promise of international institutions”, International Security, vëllimi 19, nr. 3, 1994/5, fq. 5-49.

23

ashtuquajturës "teori të stabilitetit hegjmonist",53 disa institucionalistë pohojnë se paqja

afatgjatë, stabiliteti dhe zhvillimi ekonomik në periudhën e pasluftës u mundësua duke i

falënderuar, para së gjithash, SHBA-të që zhvilluan institucione të tilla siç ishte NATO,

GATT-i dhe aranzhimet e breton-wood-it. Sipas kësaj teorie, hegjemoni mund të përdorë

madje edhe forcën për të imponuar sistemin global, i cili shërben jo vetëm për interesat e

tij por edhe të shumicës së anëtarëve tjerë të sistemit ndërkombëtar. Një stabilitet i tillë

hegjemonist gjithsesi ishte i dukshëm në vitet e fillimit të veprimit të NATO-s dhe në

kohën e Luftës së Ftohtë. Në anën tjetër insistimi i institucionalistëve në bashkëpunim

është përdorur në fazën e pas Luftës së Ftohtë kur teoricienët qartë nënvizojnë

ndëvarësinë e komplikuar dhe nevojën e bashkëpunimit në marrëdhëniet

ndërkombëtare54. Periudha e pas Luftës së Ftohtë hapi mundësitë që edhe brenda për

brenda NATO-s por edhe në marrëdhëniet e anëtarëve të NATO-s me vendet tjera të

Evropës të paraqiten disa çështje të rëndësishme sikurse tregtia, mbrojtja ekologjike, lufta

kundër terrorizmit, evitimi i tregtisë me drogë, prostitucioni etj. Me këtë, në njerën anë,

erdhi deri tek roli i BE-së si njëra këmbë e euroatlantizmit, kurse në anën tjetër u ruajt

NATO si institucion themelor me të cilin zë fill bashkëpunimi euroatlantik.

Liberalizmi

Liberalizmi niset nga ligji i p1rparësive comparative dhe pohon se sa më tepër shtete që

zhvillojnë tregti ndërmjet veti aq më tepër specializojnë në dobinë reciproke.

Marrëdhëniet ndërkombëtare nga liberalët shihen si lojë me rezultat positive në të cilën,

çdo eleminim i pengesave për shtetin do të thotë përparim ekonomik dhe forcimi tregtisë

së lirë. Duke besuar në atë se njerëzit pothuajse janë të programuar të tregtojnë55 liberalët

nuk preokupohen për së tepërmi me distribuimin Brenda sistemit ndërkombëtar dhe as

dallimet të cilat gjithsesi shkojnë në dobi të shteteve të pasura. Në të kuptuarit modern të

disa autorëve shkalla e bashkëpunimit apo e garës ndërmjet disa shteteve nuk është i

lidhur për distribuimin e forcës ndërkombëtare, siç e theksojnë këtë neorealistët, dhe as

53 Shih: Gilpin, “War and Change in World Politics”, Kembrixh, 1981, ; R.O. Keohane, “Theory of hegemonic stability and change in international economic regimes 1967-77”, : O.R. Holsti, R.M. Siverson, L.A. George (eds.), The Global Agenda, New York, 1980, fq. 46-61.54 B. Buzan, C. Jones, R. Little, “The logic of anrchy. Neorealism to Structural Realism”, New York, 1993, ; E.M.S. Niou & Ordershook, “Less filling tastes great: the realist-neoliberal debat”, World Politics, vëllimi 46, nr. 2, 1994, fq. 209-34.55 M. Ridley, “The orizin of virtue”, New York, 1996.

24

madje që është i besueshëm me tipin e institucioneve ekzistuese siç shkruajnë për këtë

institucionalistët. Për liberalët bashkëpunimi e vendos shkalla e preferencave nacionale

për disa çështje për të cilat prapë vendosin grupet e fuqishme të brendshme të interesit 56.

Prandaj, njëri ndër autorët e liberalizmit, Moravscik pohon se “institucionet nërkombëtare

nuk janë shkaktarë të bashkëpunimit ndërkombëtar, por vetëm mekanizëm përmes të cilit

zhvillohet ai bashkëpunim”57. Pra, meqë liberalët kryesisht merren me çështjet e tregtisë,

marrëdhëniet në treg dhe mbrojtjen e tregtisë së lirë, edhe shkrimet e tyre, rëndësi më të

madhe u japin marrëdhënieve SHBA-UE se sa marrëdhënieve politike dhe të sigurisë në

të cilat vepron NATO.

IV. (Kapitulli II) Roli i Mekanizmave të ndryshëm për Paqen

Pjesa më e madhe e konflikteve ndërkombëtare nuk zgjidhen me forcë ushtarake.

Pavarësisht prej natyrës anarkike të sistemit ndërkombëtar të mbështetur mbi sovranitetin

shtetërorë, dilema e sigurisë, zakonisht nuk qon peshë në prishjen e bashkëpunimit

themelor ndërmjet shteteve, zakonisht shtetet përmbahen prej krijimit të përparësive

maksimale ndaj njëri tjetrit58.

Institucionet luajnë një rol vendimtarë, sidomos në kohë ndryshimesh, kur normat e

zakonet e përbashkëta mund të mos mjaftojnë për të zgjidhur dilemat ndërkombëtare e

56 A.M.S. Burley. “Law among liberal states: Liberal internationalism and the act of state doctrine”, Columbia Lae Journal, vëllimi 92, nr. 8, 1993, fq. 1909-96.57 A. Moravsick, “Prefferences and power in the Europian Community: a liberal intergovernmentalist approach”, Journal of Common Market studies, vëllimi 31, nr. 4, fq. 285.58 Goldstein S. Joshua, Marrëdhëniet ndërkombëtare, (4 ed), (2003), Dituria, Tiranë, faqe 281.

25

për të arritur bashkëpunimin e ndërsjellë. Institucionet janë organizata konkrete, të

prekshme, të cilat kanë veprimtari e synime të veçanta. Këto të fundit janë përhapur me

shpejtësi në dhjetëvjeçarët e fundit dhe po vazhdojnë të luajnë një rol në rritje në çështjet

ndërkombëtare.

Numri i organizatave ndërkombëtare është rritur më se pesë herë që nga viti 1945, duke

arritur në rreth 500 organizata ndërqeveritare dhe dhjetëra mijë organizata joqeveritare.

Lidhja e njerëzve së bashku, pa marrë parasysh kufijtë shtetërorë, nëpërmjet grupeve të

specializuara, pasqyron ndërvarësinë e botës59.

Disa organizata ndërqeveritare janë botërore ose të përgjithshme për nga qëllimi, të tjera,

mund të jenë regjionale dhe dy e më shumë palëshe. Për nga qëllimi i krijimit kemi

organizata të përgjithshme dhe të veçanta ose specializuara.

a. Kombet e BashkuaraOrganizata e Kombeve të Bashkuara, u krijua në vazhdën e krijimit të institucioneve të

tjera ndërkombëtare, dhe që poashtu ishte “vazhdimësi” e organizatës pararendëse të saj

Lidhjes së Kombeve. Krijimi i kësaj organizate u mbështet në parimet e përgjithshme me

interes mbarë botërorë. U mbështet në to, për arsye të përvojave, mësimeve të organizimit

të mëhershëm ndërkombëtarë dhe në fund ajo që është më kryesore, duke parë luftërat

dhe konfliktet botërore, regjionale dhe ndërshtetërore.

Prej krijimit të organizatës, mandati i saj ka ngelur pothuajse i njejtë. Natyra e

parandalimit të konflikteve përkatësisht arritjes së paqes, ka ndryshuar, veçanërisht pas

Luftës së Ftohtë60. Deri në vitin 1980 organet e Kombeve të Bashkuara kishin fushë të

vogël veprimi. Sekretari i përgjithshëm rallë thirrej në nenin 99 të Kartës (Sekretari i

Përgjithshëm mund të sjellë në vëmendjen e Këshillit të Sigurimit çdo çështje që sipas

mendimit të tij mund të kërcenojë ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare)61.

Përjashtim bëjnë rastet: Kongos 1960, Koresë 1950, Laosit 1961, Pakistanit 1971,

Vietnamit 1972, Libanit 1976 dhe 1978 si dhe Iranit/Irakut 1980. Edhe pse mandati i KB-

ve është i një natyre të përgjithshme, ku çdo konflikt që kërcënon paqen dhe sigurinë

botërore duhet të marrë përgjigjen e njëjtë, por mënyra sesi shpesh trajtohen luftërat dhe 59 Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë, faqe 47.60 Werner B., Luc R. (eds.) The Art of Conflict Prevention, Brassey’s Atlantic Commentaries, No. 7. (1994), Brassey’s, London and New York, faqe 22.61 Karta e Kombeve të Bashkuara, Kapitulli i XV-të, neni 99.

26

konfliktet, vë në shprehje interesat vetjake të shteteve të caktuara që bëjnë pjesë në

pesëshen e KS OKB-së.

Neni 34 dhe 35 i Kartës së KB-ve, parasheh, që çdo anëtarë mund të njoftojë për çdo gjë,

madje edhe të natyrës deklarative, kërcënimet pwr paqen dhe sigurinë globale. Gjatë

periudhës së Luftës së Ftohtë, nga dallimet e mëdha midis SHBA-ve dhe BRSS-së,

vendimmarrja ishte e dobët ose e mangët mbase shpesh edhe e vonuar dhe bllokuar, për

arsye të interesave të superfuqive botërore atë botë62.

Baza dhe fushëveprimi: viti1980, cekur edhe më lartë ishte vit i forcimit dhe zgjerimit të

fushë-veprimtarisë, së veprimit të Kombeve të Bashkuara. Në fund të viteve 80-ta,

përkatësisht 1987, Sekretari i Përgjithshëm, krijoi zyrën për kërkim dhe mbledhje të

informacionit, pastaj më 1991 u krijua Komiteti i Koordinimit Administrativ, që

veprimtari kishte veprimin në lëmin humanitar. Ky Komitet ishte një mekanizëm

kosulativ që përbëhej nga një varg institucionesh dhe agjensish tjera, siç janë: FAO,

UNHCR, UNICEF, UNDP, WFD, Departamenti për Çështje Politike dhe Humanitare si

dhe Qendra për të Drejtat Njerëzore63. Teknologjitë moderne dhe të avancuara të

komunikimit, kanë bërë që Sekretariati dhe Sekretari i Përgjithshëm, të marrin

informacione të shpejta, që kjo iu mundëson daljen me analiza dhe rekomandime të

shpejta dhe efikase, për çështje të ndryshme nga kënde të ndryshme të globit.

Janë dy linja veprimi, që kanë për synim ruajtjen e paqes:

1. Linja Klasike, që synon krijimin e kushteve për vazhdim negociatash dhe

2. Linja Bashkëkohore, që përveç arritjes së një marrwveshje politike, angazhohet edhe

për ndërhyrjen ose angazhimin e një pale të tretë, për të mbikëqyrur zbatimin e saj.

Shembuj të tillë hasim, kur KB-ja ndërhyri me qëlim vendosjen e paqes në Salvador,

Naimbi, Kamboxhia, Somali etj. Pas kësaj, shtrohet një pyetje. Se pse Kombet e

Bashkuara, nuk po arrijnë që të ruajnë dhe sigurojnë paqen?

Pergjigja është, mungesa e mjeteve financiare dhe mungesa e aftësive menaxhuese

konkretisht drejtuese64. Nëse nuk do kishte probleme më financat dhe administrimin,

atëherë edhe vullneti politik i pesëshes, së KS OKB-së dhe palëve të interesuara do të

62 Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë, faqe 48.63 Po aty.64 Werner B., Luc R. (eds.) The Art of Conflict Prevention, Brassey’s Atlantic Commentaries, No. 7. (1994), Bassey’s, London and New York, faqe 24.

27

ishte gjithmonë konsekuent, përkatësisht OKB-ja dhe strukturat e saja do të kishin fushë

veprimi të lirë për parandalimin dhe shtypjen ose ndaljen e konflikteve dhe luftërave të

dhunshme, duke e bazuar në Kartë dhe marrëveshje ose tractate tjera ndërkombëtare të

mëvonshme.

Masat parandaluese: themelues i teorisë parandaluese, përkatësisht diplomacisë

parandaluese, është Dag Hammarskjold, ku më 1950, përdori i pari këtë term65.

Shumë konflikte kanë tronditur fuqinë e KS-së, gjatë Luftës së Ftohtë, por megjithatë,

rezultoi i mundshëm frenimi dhe kufizimi i konflikteve rajonale, që këto konflikte mund

të nxisin përplasjen midis super fuqive të atëhershme. KS-ja dhe Sekretariati, duke ditur

sfidat e mundshme të së ardhmes, për të qenë në hapë me kohen i japin shtytje kërkimit

për të forcuar dhe konsoliduar aftësitë dhe mundësitë e diplomacisë parandaluese.

Neni 11 pika 3 e Kartës së OKB-së, forcon edhe më tutje thëniet e mëparshme:

Asambleja e Përgjithshme mund të kërkojë vëmendjen e KS-së në rastin e rrethanave, të

cilat mund të rrezikojnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Asambleja dhe Këshilli i

Sigurimit, duke u bazuar në prerogativat që kanë për qëllim ruajtjen e paqes marrin këto

masa: Inspektimin, Ndërmjetësimin dhe Veprimin66.

Roli i OKB-së për ruajtjen e paqes

Qëlimi kryesorë i OKB-së, dhe që përkon me një nga pikat e arsyes së krijimit është

ruajtja e brezave të ardhshëm nga tmerret e luftës ose ruajtja e paqes dhe sigurisë

ndërkombëtare e që pwr tu arritur kjo ekzistojnë disa parime, siç janë:

1. Parimi i barazisë sovrane – bazuar në Kartë të gjithë antëtarët e OKB-së, pa

marrë parasysh madhësinë territoriale, numrin e banorëve, forcën etje, juridikisht

janë të barabartë.

2. Parimi i zgjithjes paqësore të mosmarrwveshjeve – Karta e OKB-së, duke u vënë

anëtarëve për detyrë kryesore ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare i

detyron anëtarët që të mbajnë marrëdhënie të fqinjësisë së mirë dhe që problemet

65 Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë, faqe 50.66 Werner B. Luc R. (eds.) The Art of Conflict Prevention, Brassey’s Atlantic Commentaries, No. 7. (1994), Brassey’s, London and New York, faqe 33.

28

dhe konfliktet ti zgjedhin në mënyrë paqësore.

3. Parimi i bashkëpunimit – shtetet duhet të bashkëpunojnë ndërmjet vete pa marrë

parasysh dallimet në sistemet e tyre si politike, ekonomike ashtu edhe shoqërore.

4. Parim tjetër është mos përdorimi i forcës dhe kërcënimi me forcë – Karta ndalon

shprehimisht përdorimin e forcës, pra ka ndaluar luftën si mjet për zgjidhjen e

konflikteve dhe i ka autorizuar Kombet e Bashkuara të vihen në veprim nëse

rrezikohet paqja, prishet paqja ose ndodh ndonjë lloj agresioni67.

Neni 1 paragrafi 1 i Kartës parashikon që çdo marrëveshje ndërkombëtare dhe situatë

potenciale që do mund të sillte prishjen e paqes, duhet zgjidhur me mjete paqësore.

Ndërsa neni 2 paragrafi 3 e përcakton më mirë se pse duhet të bëhet një gjë e tillë,

mosmarrëveshjet duhet të zgjidhen me mjete paqësore, për arsye të mos rrezikimit të

paqes, sigurisë dhe drejtësisë ndërkombëtare. Neni 33 paragrafi 1 qet në pah edhe mjetet

që duhet të përdoren nga palët për zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve, mjete të tilla

janë: Negociatat, Hetimi, Ndërmjetësimi, Pajtimi, Arbitrazhi, Shqyrtimi Gjyqësorë,

Referimi tek marrëveshjet regjionale ose institucioneve ndërkombëtare. Pikërisht duke iu

referuar kësaj të fundit, çdo anëtarë madje edhe jo anëtar, që ka pranuar detyrat nga Karta

lidhur me zgjidhjet paqësore, mund të paraqesë para Këshillit të Sigurimit ose Asamblesë

së Përgjithshme, një mosmarrëveshje ose një situatë, vazhdimi i së cilës mund të

rrezikojë ruajtjen e paqes dhe sigurisë68.

Në rast se një mosmarrwveshje rrezikon paqen dhe sigurinë, KS-ja mund të veprojë duke

u bazuar në nenin 34 pra në bazë të iniciativës së vetë: duke u bazuar në nenin 35 pika 1,

kërkesës së anëtarëve; në bazë të kërkesës së shtetit që është palë e konfliktit madje edhe

duke mos qenë anëtarë i KB-së, por me kusht që të ketë pranuar detyrimet e dala nga

Karta për zgjidhjet paqësore (neni 35 pika 2): dhe në fund duke u bazuar në nenin 90

edhe Sekretarit të Përgjithshëm i jepet një e drejtë e tillë, që për një çështje që sipas

mendimit të tij mund të rrezikojë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare mund të kërkojë

ndërhyrje.

Duke u bazuar në nenin 37 KS-ja mban përgjegjësinë kryesore për ruajtjen e paqes dhe

sigurisë ndërkombëtare. Këshilli i Sigurimit ndër të tjera duke mos parë progres vetëm

me rekomandime, për një çështje që rezikon paqen dhe sigurinë, mund edhe të përcaktojë

67 Gruda Zejnullah, E Drejta Ndërkombëtare Publike, (2007), Furkan ISM, Shkup, faqe. 371-373.68 Karta e OKB-së, Neni 35, paragrafët 1 dhe 2.

29

edhe kushtet për ndërprerjen e konfliktit69. Duke u bazuar në kompetencat që dalin nga

neni 40 i Kartës, KS-ja mund të urdhërojë zbatimin e masave të përkohshme shembull i

tillë është rasti i Koresë, ku më 1950 forcat e Koresë Veriore detyrohen të tërhiqen përtej

paraleles 38. Sipas nenit 41, KS-ja përmes instrumentit të bllokadës, mund të sanksionojë

marrëdhëniet ekonomike, komunikacionit, tregtare, diplomatike etj. Ndëra neni 42 i lejon

KS-së që të urdhërojë ndërmarrjen asioneve me forca ushtarake, për të ruajtur paqen dhe

sigurinë.

Sfidat e OKB-sëDuhet theksuar se kur është fjala tek misionet paqeruajtëse dhe tek ndalimi ose zvogëlimi

i konflikteve, OKB-ja ka hasur në shumë vështirësi, duke përfshirë ato finaciare,

menaxheriale, administruese dhe poashtu edhe ato paqeruajtëse. Shpesh, jemi dëshmitarë,

që OKB-ja dhe organet saja e veçanërisht Këshilli i Sigurimit, ka qenë i bllokuar për

shkak të interesave të ndryshme që kanë anëtarët e përhershëm. Duke marrë parasysh që

pikërisht KS-ja ka primatin për ndërhyrjet, atëherë OKB-ja ka dal para shumë akteve të

kryera, dhe nuk ka mundur të ndërmerr asgjë si rezultat i interesave të 5-shes së

përhershme. Misionet e OKB-së i kanë përfshirë edhe mjaft skandale, siç ishte rasti i

Iraktu, ku pas vënies së sanksioneve, ish sekretari i Përgjithshëm Anan, akuzohej se

kishte bërë maniverzime me programin e Ndihmave Humanitare naftë për ushqim.

Ndërsa rasti i Bosnjës tregon se si në zonën që ishte nën mbrojtjen e bardh e kaltërve u

krye njëra nga masakrat më të mëdha që pas Luftës së Dytë Botërore. Pastaj rasti i

Ruandës, Timorit Lindor etj, ku OKB-ja me shumë vonesë ndërhynte, dhe si pasojë, deri

në ndërhyrje, bëhej kërdi e vërtet. Gjithashtu mund të marrim edhe Kosovën, ku kishte

përplasje të mëdha gjer në ndërhyrje, por meqë disa shtete këmbëngulin se nuk do të

lejonin të ndodhte Srebrenica e dytë, më në fund ndërhynë edhe atë me pretekstin për

ndërhyrje humanitare e jo siç parashihet me Kartë, për rrezikim të paqes dhe sigurisë.

OKB-së i nevojitet reformim i madh për të përmbushur aktet e saj në mënyrë sa më të

shpejtë, të ndershme dhe të drejtë, dhe kështu mund të arrihet deri tek vlera të mirëfillta të

sistemit ndërkombëtarë. Tani për tani ka vështirësi të mëdha pasi që shtetet anëtare me

kokëfortësi ruajnë interesat e veta dhe çdo gjë tjetër nuk është relevante për ta.

Joshua Goldstejn, thekson që ai personalisht botën pas 50 viteve e sheh, të globalizuar me 69 Gruda Zejnullah, E drejta Ndërkombëtare Publike, (2007), Furkan ISM, Shkup, faqe. 522-523.

30

një mekanizëm ose qeveri globale, që do të jetë mbi qeveritë nacionale, dhe që ky

mekanizëm do të ketë të drejtë që në mënyrë të shpejtë të drejtw dhe të vullnetshme të

ndërhyjë në çdo situatë që rrezikon paqen dhe sigurinë. Pra shpresa e madhe qëndron

këtu, se duke parë trendin e përhapjes se globalizimit, ndoshta ajo që mendon Goldstejn-i

nuk është vetëm një fiksion por një realitet.

Roli i Bashkimit Evropian në bërjen e PaqesDuke parë luftërat e përgjakshme që u shkaktuan, dhe atë pikërisht në Evropë, pas

mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, fuqitë e mëdha, duke gjetur një modus vendosin që

në mes Francës dhe Gjermanisë të arrihet një marrëveshje që u quajt Marrëveshja e

Thëngjillit dhe Çelikut70.

Kjo marrëveshje, kishte për qëlim vënien nën kontroll të materialeve kryesore që

përdoren për krijimin e armatimit, dhe pikërisht përmes kësaj marrëveshje Franca dhe

Gjermania do të bashkëpunojnë në mënyrë të ndërsjellë me njëra tjetrën, duke larguar

kështu rrezikun potencial, fillimisht për armatimin.

Ndonëse trajtimi dhe zgjidhja e konflikteve të jashtme nuk ka qenë objektiv i BE-së, kjo

s’do të thotë që koncepti më kryesorë ai i ruajtje së paqes të mos zërë vend ose të mos

jetë objektiv i BE-së. Në Traktatin e parë për themelimin e BE-së i vitit 1951 theksohet

krijimi i paqes së brendshme, pastaj me Traktatin e Romës (1957) theksohet ruajtja dhe

forcimi i paqes. Traktat për Bashkimin Evropian ose Maastricht-it (1992), në nenet J.1

dhe J.4 të kapitullit V Bashkimi dhe anëtarët e tij duhet të përcaktojnë zbatimin e

përbashkët të një politike të jashtme dhe të sigurisë. Objektiva të nenit J.1 janë: ruajtja e

paqes dhe fuqizimi i sigurisë ndërkombëtare, në mbështetje me parimet e Traktatit të

Komiteteve Evropiane dhe parimet e deklaratës finale të Helsinkut poashtu edhe në

mbështetje të Traktatit të Parisit. Dhe objektivat tjera janë: zhvillimi dhe konsolidimi i

demokracisë, zbatimi i ligjit, respektimi i të drejtave të njeriut dhe të drejtat dhe liritë

themelore. Duhet theksuar që BE-ja filimisht merret më shumë me deklarime dhe ose me

përkrahje të hapur ose e kundërta me kundërshti, rast i tillë ishte përkrahja për grupet

reformuese në Poloni dhe Hungari në vitin 1989. Pra kjo është pikënisja e parë dhe që

70 Doutriaux Yves, Lequesne Christian, Institucionet e Bashkimit Evropian, (5 ed), (2007), Papirus, Tiranë, faqe 8.

31

konsiderohet edhe më efektivja e BE-së “lufta” me deklarata71. Duhet theksuar që BE-ja

është gjithnjë në ndryshim andaj nuk mund të themi se ka një strukturë të vendosur që

është e qëndrueshme, them këtë duke u bazuar në atë që nga viti në vit madje nëse mund

të themi edhe në intensitet edhe më të shpejtë BE-ja është në ndryshim, edhe gjithnjë e

më shumë po forcon kapacitetet dhe po shkon ka një federalizëm dhe kështu të veprojë si

një qeveri me kompetencë të plotë.

e. BE-ja dhe konceptimi i saj ndaj ruajtjes së paqesFillimisht duhet theksuar se BE-ja nuk ka ende një armatë të përbashkët, por që

mbështetet kryesisht në forcat e vendeve anëtare, dhe që në bazë të kësaj hartohen edhe

politika të ndryshme për bashkëpunim ushtarak, në bazë të saj edhe dalin mekanizma dhe

politika të ndryshme që kanë si qëlim një unifikim sa më të madh në lëmin ushtarak.

Politikat për sigurinë, BE-ja i konceptoi në mënyrën e ndërlidhshmërisë me politikën e

jashtme ku nga kjo ndërlidhje që nga vitet e 90-ta, filloi edhe të kontribuoj në zgjidhjen e

krizave ndërkombëtare, konkretisht në paqëruajtje. Me përfundimin e luftës së Ftohtë

evoluoi dhe koncepti i paqes, tani për paqen kontribuohet përmes institucioneve

demokratike, sundimit të ligjit, ndarjes së pushteteve, të drejtave të njeriut, të një policie

dhe gjyqësie funksionale dhe të efektshme dhe poashtu zgjedhje të lira fer dhe që janë në

përputhje me vullnetin e popullit. Bazuar në këtë BE-ja, përmes ESDP-së (politika

evropiane për siguri dhe mbrojtje), me misionet e saja në ish Jugosllavi, tregoi një sukses

dhe përmes kësaj politike gjithnjë e më shumë këto vende po i afrohen anëtarësimit në

BE72.

Politika Evropiane për Siguri dhe Mbrojtje (ESDP)- është mekanizëm i Politikës së

Përbashkët të Jashtme dhe Sigurisë (CFSP) të Evropës. ESDP-ja i mundëson Evropës

zhvillimin e kapaciteteve për menaxhimin ndërkombëtarë të krizave, dhe atë duke u

bazuar në pesë shtylla;

Ruajtjen e vlerave të përbashkëta evropiane dhe interesat fundamentale; Rritjen e sigurisë

së Evropës; Ruajtjen e Paqes dhe sigurisë ndërkombëtare në përputhshmëri me Kartën e

71 Werner B., Luc R. (eds.) The Art of Conflict Prevention, Brassey’s Atlantic Commentaries, No. 7. (1994), Brassey’s, London and New York, faqe 142.72 European Union, Eufocus, (2008), (Online), Shikuar më, 12.11.2010, gjendet në: httphttp://www.eurunion.org/News/eunewsletters/EUFocus/2008/EUFocus-Peacekeeping-Nov08.pdf, faqe 1.

32

OKB-së; Promovimin e bashkëpunimit ndërkombëtarë dhe në fund promovimin e

demokracisë sundimin e ligjit dhe të drejtat e njeriut73.

ESDP i siguron shteteve anëtare të BE-së një gamë të gjerë opsionesh për menaxhimin e

krizave, si dhe rrit mundësinë për të vepruar shpejt dhe të bashkuar në përgjigje të

kërcënimeve për sigurinë. Misionet e ESDP-së përfshijnë operacione duke përdorur

forcat ushtarake për menaxhimin e krizave. Që nga viti 2003, BE-ja ka kryer më shumë

se 20 operacione përmes ESDP-së duke përfshirë misione ushtarake dhe policore,

misione për sundimin e ligjit, operacione të menaxhimit të kufjive, dhe aksione

mbështetëse civile dhe ushtarake dhe atë, në Evropë, në Afrikë dhe Azi74.

f. Roli i Nato-s për paqen dhe misionet e sajQë nga krijimi i saj (4 prill 1949) kjo organizatë, veçanërisht në filimet e saja, qëlim

themelor kishte mbrojtjen. Dhe duke ditur ndarjen e botës në blloqe atë kohë, atëherë

mund të themi se në këtë mënyrë u tentua të ruhej, në njëfarë mënyre, paqja dhe siguria

në botë. Them kështu duke u bazuar në teorinë e baraspeshës, ku, meqë ishin dy

superfuqi të mëdha, duke ditur rrezikun që do të pasonte, atëherë të dy fuqitë kishin frikë

nga njëra tjetra dhe kështu shmangën “Luftën e Tretë”.

Sipas marrëveshjes, anëtarët kanë shprehur besimin e tyre në qëllimet dhe parimet e

kartës së OKB-së; kanë ritheksuar dëshirën që të jetojnë në paqe me të gjithë popujt dhe

qeveritë e që poashtu kanë manifestuar edhe vullnetin e tyre për të ruajtur lirinë e popujve

të tyre, për të përkrahur jetën e përbashkët, qytetërimin, parimet e përgjithshme të

demokracisë, lirisë individuale dhe mbretërimit të së drejtës75.

Anëtarët janë zotuar si në vijimësi:

- Se mosmarrëveshjet do ti zgjidhin në mënyrë paqësore, në pajtim me rregullat e

OKB-së.

- Se do të rezervohen nga kërcënimi dhe përdorimi i forcës në marrëdhëniet

ndërkombëtare.

73 Po aty. 74 General Secretariar of the Council of the European Union (eds), CSDP Newsletter, EU Common Security and Defence Policy, (2010), (Online), No.10, shikuar më : 11.11.2010, gjendet nëhttp://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/online_100818_CSDP_Newsletter_hw.pdf, faqe 5.

75 Gruda Zejnullah, E drejta Ndërkombëtare Publike, (2007), Furkan ISM, Shkup, faqe 402.

33

- Se do të ndihmohen ndërmjet vete, në mënyrë që të forcojnë kapacitetet e tyre për

ti rezistuar ndonjë sulmi eventual të armatosur.

- Se do të konsultohen çdo herë në qoftë se, sipas mendimit të ndonjë anëtari, është

rrezikuar tërësia territoriale, pavarësia politike ose siguria e ndonjërit prej

anëtarëve ose vetë anëtarit, dhe në fund.

- Se do të ndihmojnë dhe do të reagojnw nëse ndonjëri prej anëtarëve të saj do të

sulmohet, pra vlen parimi “një për të gjithë, të gjithë për një”, pra sulmi ndaj njërit

anëtarë konsiderohet si sulm ndaj të gjithëve. Këtë e bazojnë në nenin 51 të Kartë

së OKB-së, pra e drejta për mbrojtje individuale madje dhe kolektive76.

Për këtë të fundit shtetet janë të obliguara që mënjëherë ta njoftojnë Këshillin e Sigurimit

për të gjitha masat e ndërmarra për përmbushjen e të drejtës legjitime për vetëmbrojtje,

dhe se masat do të ndërpriten në momentin kur KS-ja ndërmerr masat e domosdoshme

për rivendosjen dhe ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.

Për pikën e përfolur ose Nenin e pestë të Kartës së NATO-s, mund të themi se nuk është

shfrytëzuar asnjëherë, pas sulmeve të 11 Shtatorit në SHBA, u tentua që të vihet në

zbatim ky nen, por SHBA-të thanë “jo faleminderit”, por që më vonë kësaj të fundit iu

bashkëngjitën disa nga anëtarët e organizatës.

Mekanimat e NATO-s për administrimin e krizave duhet të përshtaten me mjedisin

ndërkombëtarë, në mënyrë që të zgjerojnë dhe të kenë një sërë mundësish për tu

ballafaquar duke filluar nga krizat e vogla e deri te zmbrapsja e agresionit77.

Pra NATO, kaloi në disa faza transformimesh:

- Periudha e parë ishte ajo e krijimit, me qëlim mbrojtjen e përbashkët (1949-1991)

- Qëlimi tani ndryshoi nga mbrojtja në siguri, ose siguria e përbashkët (1991-1999)

- Tani qëllimi mbeti i njëjtë por që pati ndryshime të mëdha strategjike si;

përfshirja e vendeve ish komuniste në bllok, avancimi i teknologjisë ushtarake

dhe mundësia për intervenime për ruajtjen e paqes (1999-2010)

- Dhe koncepti tjetër strategjik përfshin ndryshime si; fokusimi kundër terrorizmit,

bashkëpunimi civilo ushtarak, përmirësimi i marrëdhënieve me Rusinë etj. (Gjatë

muajit, Nëntor 2010, në Portugali, përkatësisht në Lisbonë do të mbahet samiti).

76 Po aty, faqe 403.77 Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë, faqe 57.

34

Misionet e NATO-s

Misioni i parë paqëruajtës i NATO-s (shkurt 1994), ndodhi pikërisht në ish Jugsllavi, ku

me këtë rast avionët e Jugosllavisë edhe pse kishin një ndalesë për fluturim, e shkelën atë,

dhe kështu NATO u detyrua të ndërhyjë78.

Misioni i afërt me të ishte ai i dhjetorit 1995, ku rreth 60 mijë trupa të NATO-s hynë në

Bosnjë për të qenë garant për zbatimin e marrëvesjes së Dejtonit79. Dhe më pas NATO,

ndërhyri edhe në Kosovë, ku arsye ishte ndërhyrja me pretekst humanitar, e që më pas

Këshilli i Sigurimit përmes 1244-shit autorizoi NATO-n që të ruante dhe të siguronte

paqe dhe siguri.

Pas dy misionesh të suksesshme në kontinentin Evropian, misionit tjetër të NATO-s si

duket i ka ngecur “sharra në gozhdë”. Ky mission është i quajtur ISAF- Forca

Ndërkombëtare për Ndihmë në Siguri, e ndodhur në Afganistan dhe e vendosur atje që

nga 2003-ta. Qëllimi i kësaj force ishte, krijimi i kushteve për një qeveri sa më

reprezentative dhe krijimi i një paqeje dhe sigurie të qëndrueshme. Megjithë qëllimin,

NATO ka dështuar të krijojë stabilitet në Afganistan, për më tepër janë rritur shqetësimet

për gjasat që të arrihen objektivat e saj. Madje disa zyrtarë të lartë amerikan deklaruan

për një krizë ekzistenciale të mundshme të NATO-s, si rezultat i tensioneve brenda

përbrenda anëtarëve të aleancës për çëshjen e nivelit të dërgimit të trupave dhe

angazhimit në mision80.

Duke parë një fazë “pjekurie” me Afganistanin, kjo organizatë ka marrë ndoshta

leksionin, se duhet të unifikohet madje edhe me vendet që deri dje i kishte armiq ose me

vendet që nuk ka edhe aq marrëdhënie të mira.

Duke parë kapacitetet e saja kjo organizatë mbetet shpresëdhënëse se do të kontribuojë

për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, por që kjo patjetër të bëhet në koordinim me

78 British American Security Information Council, NATO Peacekeeping and the United Nations, (1994), (Online) Raport 94.1, shikuar më: 12.11.2010, gjendet në: http://www.bits.de//public//pdf/report94-1. 79 Kim Julie, Cr Report for Congress, Bosnia and the European Union Military Force: Post-NATO peacekeeping, (2006), (Online), shikuar më: 11.11.2010, gjendet në: http://www.fas.org/sgp/crs/row/RS21774.pdf, faqe 1.80 Rosenstein A. Matthew, Sloan R. Stanley, Hendrickson C. Ryan, Diehl F. Paul, Kolodziej A. Edward, (eds), Swords and Ploughshares: Can NATO Survive Afghanistan, (2008), (Online), No.2, Program in Arms Control, Disarmament, and International Security, University of Illions at Urbana-Champaign USA, shikuar më 11.11.2010, gjendet në: http://acdis.illinois.edu/assets/docs/261/CanNATOSurviveAfghanistan.pdf, faqe 1.

35

mekanizmat e tjerë ndërkombëtarë, dhe kështu të arrijmë te një botë e qetë dhe pa luftëra

e konflikte ose të paktën që do reagohet menjëherë ndaj situatave të tilla.

VIII. Intervenimi Humanitar Ndërkombëtare: Rasti ne Kosovë

Intervenimi humanitar ka funksionin e dënimit apo ndëshkimit të shtetit që ushtron

dhunë dhe vrasje masive ndaj popujve apo pakicave tjera kombëtare, gjë qe i jep të

drejtën shteteve tjera të bashkohen për të ndëshkuar dhe për të pamundësuar realizimin e

një qëllimi të tille ose të dhunshëm. Intervenimet humanitare ndërkombëtare janë një

fenomen relativisht i ri në politiken ndërkombëtare. Shfaqja e tij mund të merret

parasysh, si ndryshim thelbësor i paradigmës të sistemit ndërkombëtare, ndarjen nga

sistemi shtetëror i Vestfalise, i cili u krijua në mesin e shekullit XVII me Paqen e

Vestfalise. Nder Intervenimet me të mëdha të fuqive evropiane në shekullin e XIX duhet

përmendur intervenimin ne Ballkan, përkatësisht në Bosnje e Hercegovinë me rastin e

kryengritjes se fshatrave krishtere kundër pushtetit Osman. Me ketë rast , Prusia,

Perandoria Osmane dhe Rusia përmes të ashtuquajturit Memorandumi i Berlinit, ofruan

një armëpushim të afatizuar81.

Mirë po, pas përfundimit të periudhës se bipolaritetit ka ndryshuara në mënyre të qartë

vlerësimi i se drejtës ndërkombëtare për ndërhyrjen në çështje të brendshme të një shteti,

në rast se ky i fundit shkelë rendë të drejtat elementare të njeriut dhe pakicave

kombëtare.

Shkelja e të drejtave të njeriut nga qeveria e Republikës Federative të Jugosllavisë dhe

katastrofa humanitare, të cilën e parandaloi ndërhyrja e NATO-s në Kosovë, kërcënoi të

shkatërronte vlerat mbi të cilat është ndërtuar Evropa e re. Veprimet barbare të regjimit

jugosllav e shtuan frikën e paqëndrueshmërisë, e cila u përhap në vendet fqinje, përfshirë

ndikimin që mund të kishte në nxjerrjen nga binarët të procesit të paqes në Bosnje dhe

Hercegovinë.

Nëse NATO nuk do t’i përgjigjej politikës së spastrimit etnik, ajo do të tradhtonte vlerat e

saj dhe do të hidhte një hije të përhershme dyshimi mbi besueshmërinë e institucioneve të

veta. Disa pretendojnë se spastrimi etnik çnjerëzor, dhuna dhe eksodi i refugjatëve u

81 Lord Robertson, ‘’Kosova gjate nje viti ne vazhdim’’ Skriptë

36

përshpejtuan nga fushata ajrore e NATO-s. Faktet nuk e mbështesin këtë. Spastrimi etnik

i presidentit Millosheviç në Kosovë ishte i parapërgatitur në kohë, siç e tregon dhe raporti

i OSBE/ZIDDNJ-së. Ai u parapri nga plotësimi me efektiv e bazë materiale ushtarake që

vazhdoi të kryhej, madje, dhe gjatë kohës që bisedimet e Rambujesë ishin në zhvillim e

sipër. Shërbimet e zbulimit, më pas, treguan se ai kishte një strategji të para planëzuar

(Operacioni Patkoi) për të dëbuar popullsinë kosovare shqiptare nga Kosova. Duke i

bërë ballë sfidës së presidentit Millosheviç, vendet

e NATO-s pohuan se vlerat e përbashkëta dhe respekti për të drejtat e njeriut janë

themelore për Aleancën dhe për të gjitha demokracitë botërore.

“Asnjë shtet nuk ka të drejtë që te fshihet prapa sovranitetit shtetëror për të

shkelur të drejtat e njeriut apo të drejtat fondamentale të popullit të vet”, kishte

thëne sekretari i Përgjithshëm i OKB-se, Kofi Anan, gjate një fjalimi para Komisionit për

te Drejtat e Njeriut në Gjenevë në prill të vitit 199982.

Përkundër asaj që Sekretari i OKB-së, kishte deklaruar para Komisionit për të Drejtat e

Njeriut, në Kosovë makineria serbe kishte rritur shkallën e shkeljes të të drejtave dhe

lirive themelore të shqiptarëve të Kosovës, kjo shkallë kishte arritur deri nëë atë mase ku

ishin vrarë dhjetëra e mija shqiptarë të pafajshëm të cilët nuk kishin nga të ja mbanin

përtej trojeve të tyre, përpos vrasjeve, masakrave, dhunimeve dhe shkeljeve tç të drejtave

elementare te njeriut ne Kosovç, politika e atëhershme e “Krye kasapit” te Ballkanit,

filloj te shpërngulte banorët shqiptarë të Kosovës nga pronat dhe shtëpitë e tyre, tërë këtë

pushteti serb e bëri duke u mbrojtur nën sovranitetin shtetëror, mirë po siç u pa bashkësia

ndërkombëtare nuk do te lejonte më që Serbia të përdorte si mburojë sovranitetin

shtetëror, për të vazhduar vrasjet, dhunimet dhe shpërnguljen e shqiptarëve. Në të vërtetë

bashkësia ndërkombëtare nuk lejoj që shtetet e tilla si Serbia të përdornin, sovranitetin

shtetëror si mburojë për shkeljen e të drejtave elementare të njeriut.

Edhe pse shumë autorë i japin me shumë rendësi të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, ka të

atille që edhe me tej lidhur me intervenimin, në Kosove nuk janë unik.

Sipas principeve të Kartës se Kombeve të Bashkuara, vetëm Këshilli i Sigurimit është

kompetent për marrjen e masave ushtarake kundër një shteti të caktuar. Sidoqoftë

Operacioni i NATO-s kundër Jugosllavisë se atëhershme, nuk kishte një vendim të

82 Fjalimi i Kofi Ananit ne Gjeneve me 15 prill 1999.

37

Kombeve të Bashkuara, ngase Rusia nuk e miratonte një intervenim ushtarak kundër

Jugosllavisë83.

Shumë ekspert të së drejtës ndërkombëtare kanë mendime të ndryshme nëse operacioni i

NATO-s ka qenë legjitim apo në kundërshtim me nenin 2 paragrafin 4 të Kartës se

Kombeve të Bashkuara, që ndalon përdorimin e dhunës dhe sipas tyre ka qenënnë

kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare pra ka bërë sulm ajror kundër Ish-Jugosllavisë.

Mirë po, duke u nisur nga aspekti moral dhe politik dhe më qëllim që të

pengohejdepertimi, vrasjet dhunimet ose përsëritja e një Bosnje të dytë, Intervenimi

Humanitar në Kosove u be i domosdoshëm dhe legjitim, por ketë ndërhyrje njëkohësisht

e karakterizoj ambievalenca. Në njërën anë udhëheqësit e vendeve të NATO-s nuk

dëshironin që të përsëritej Bosnja, në anën tjetër, preokupimet humanitare kishin të bënin

me një vend që ata e konsideronin si pjese e Jugosllavisë se mbetur. Lidhur me

Intervenimin Humanitar Ndërkombëtare në Kosovë kishte vlerësuar me te drejtë edhe ish

sekretari amerikan i shtetit Henry Kissinger, “ne fakt ata e kishin të qartë se çfarë

kërkonin të parandalonin, se çfarë kërkonin të arrinin dhe si kërkonin a arrinin84.

Te dyja vendimet, për dhe kundër intervenimit në Kosovë, kishin rrjedhime me

konsekuenca ndërkombëtare: E para, po të mos intervenonte bashkësia ndërkombëtare

ekzistonte mundësia qe numri i vrasjeve dhe i dëbimeve të merrte përmasa tragjike, si në

rastin e Bosnjës. Për me tepër, sjellja e Beogradit Zyrtar në dhjet vjetet e fundit kishte

treguar se pa një ndërhyrje të forte ushtarake politikat e Beogradit nuk do të ndryshonin.

Pa dyshim masakrat dhunimet dhe dëbimet gjatë Luftës në Kosove, si dhe zbulimi i

planit “Patkoi”, dëshmojnë se udhëheqja serbe ishte përgatitur të shkonte deri në fund,

dhe te dëbonte në mase të madhe shqiptarët nga Kosova. Me këtë perëndimit i kërcënohej

një vale e madhe refugjatesh , ndërsa vendeve të rajonit të Evropës Juglindore dhe me

gjere destabilizimi politik, më këtë nënkuptohej që lufta mund të zgjerohej edhe jashtë

kufijve të Kosovës.

Këto veprime të skajshme dhe kriminalisht të papërgjegjshme, që nuk mund të mbrohën

me asnjë arsyetim, e bënë të domosdoshme dhe e përligjin ndërhyrjën ushtarake të

NATO-s.

83 Joshua S. Goldstein, “Marrëdheniet Nderkombetare’’, fq.286, DITURIA, 2003.84 Henry Kissinger, ‘’Diplomacia’’, fq. 804, Tiranë, 2000.

38

Shikuar në aspektin politik dhe ndërkombëtare, ishte fjala po të lejohej qe konflikti

ushtarak të zgjerohej dhe Millosheviqi të vazhdonte politiken e tij represive kundër

shqiptarëve, atëherë më këtë do të cenoheshin edhe principet fondamentale të të drejtave

të njeriut. Njëkohësisht do të vihej në loje edhe kredibiliteti i bashkësisë ndërkombëtare,

përkatësisht NATO-s e cila edhe pas përfundimit të Luftës së Ftohtë mbetej organizata

me e fuqishme dhe me rëndësishme për siguri. Mosveprimi i Aleancës Veriatlantike për

tu marrë me problemin e pazgjidhur të Kosovës do ta bënte të dukej kjo e fundit si

Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë së BE-së dhe si OKB-ja. Veç kësaj,

NATO-ja ndodhej nën presionin e veprimit pas kërcënimeve qe ishin bërë asaj nga ana e

ministrave të mbrojtjes të vendeve anëtare të NATO-s, ne rast se Millosheviqi nuk do të

lëshonte pe85. Po të mos intervenonte NATO në Luftën në Kosovë, atëherë a nuk do të

ishte bindes funksioni i saj i rendit dhe i sigurisë në Ballkan e as në rajonet e tjera.

IX. A ishin të justifikuara ligjërisht veprimet e NATO-s pa mandatin e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara?

Disa argumentojnë se NATO nuk duhet të kishte vepruar kundër Republikës Federative

të Jugosllavisë në Kosovë pa një mandat të veçantë të Këshillit të Sigurimit të Kombeve

të Bashkuara. Aleatët ishin mjaft të ndjeshëm për bazën ligjore të veprimit të tyre.

Jugosllavët thuajse nuk kishin zbatuar shumë kërkesa të Këshillit të Sigurimit nën

Kapitullin VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara dhe u zhvillua një diskutim i

rëndësishëm në Këshillin e Atlantikut Verior, gjatë të cilit Këshilli mori parasysh faktorët

e mëposhtëm:

• mospajtimin e qeverisë jugosllave me rezolutat e mëparshme të

Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara,

• paralajmërimet nga Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara

mbi rreziqet e një katastrofe humanitare në Kosovë,

• rrezikun e një katastrofe të tillë si pasojë e dështimit të Jugosllavisë për

85 James Pettifer’’Ekspresi i Kosovës-Udhëtim në Kohë Lufte’’, Prishtinë, 2004, f..354.

39

gjetjen e një zgjidhjeje paqësore për krizën,

• pamundësinë e gjasës që një rezolutë tjetër e Këshillit të Sigurimit të

Kombeve të Bashkuara do të miratohej në një të ardhme të afërt,

• kërcënimin e paqes e të sigurisë në rajon.

Në atë kohë, Këshilli pranoi se ekzistonte një bazë e mjaftueshme

ligjore për Aleancën që të kërcënonte dhe, nëse do të ishte e nevojshme, të

përdorte forcën kundër Republikës Federative të Jugosllavisë86.

Ne nuk duhet të harrojmë se NATO vendosi të përdorte forcën ushtarake për të arritur

objektiva politikë të kufizuar - t’i jepte fund dhunës dhe shtypjes - jo për të mposhtur

ushtarakisht Jugosllavinë. Siç është përmendur gjetkë, shpresa e vetme e presidentit

Millosheviç ishte të përçante Aleancën, kështu që çdo strategji e NATO-s duhej të ruante

unitetin e Aleancës dhe të pasqyronte dëshirat demokratike të 19 shteteve.

V. (Kapitulli III) Evroatlantizmi në rendin e ri Botëror

1.Ndryshimet themelore në sistemin ndërkombëtar pas Luftës së Ftohtë.

Intensiteti i zhvillimit të ngjarjeve dhe shpejtësia e ndryshimeve të cilat në skenën

ndërkombëtare në 1989, gjegjësisht në fillim të viteve ’90-ta të shekullit të kaluar sollën

deri tek kthesat radikale në marrëdhëniet ndërkombëtare. Rënia e komunizmit në Evropën

Lindore, çintegrimi i Bashkimit Sovjetik, rënia e Paktit të Varshavës, bashkimi i

Gjermanisë dhe fundi i politikës së aparteidit në Afrikën Jugore shënuan fillimin e një

faze të re në marrëdhëniet ndërkombëtare. Sistemi bipolar i marrëdhënieve

ndërkombëtare i cili funksionoi deri në fund të Luftës II-të Botërore dhe e pati

konkretizimin e tij në planin politik, ushtarak dhe ekonomik u zhduk nga skena botërore.

Natyrisht se shkaqet e fundit të tij, pastaj vetëpërmbajtja dhe pasojat si dhe rrjedha e

mëtejme e zhvillimit të marrëdhënieve dhe lidhjeve të rivendosura. Këtu, me këtë rast

dëshirojmë që t’u adresohemi ndryshimeve më të rëndësishme politike, ekonomike dhe

strategjike pas rënies së sistemit bipolar në marëdhëniet ndërkombëtare, sepse pikërisht

ato ndryshime përbëjnë themelet mbi të cilat pastaj do të zhvillohet faza e re e

86 www.freerepublic.com, Nato Intervention The legal context, 16.06.2008.

40

euroatlantizmit.

a. Determinuesit themelor te konceptit të rendit të ri botëror

Ndryshimet gjeo-politike, gjeo-strategjike dhe gjeo-ekonomike, të cilat përfshijnë

bashkësinë ndërkombëtare, pas rënies së bipolarizmit, tregojnë se në rrethin

ndërkombëtar erdhi tek ndryshimet radikale, të cilat kërkonin definimin e një forme të re

të lidhjes së marrëdhënieve reciproke dhe të strukturës së rendit botëror. Në historinë e

politikës moderne, deri tek definimi i rendit botëror, sipas rregullit ka ardhur pas

përfundimit të konflikteve të mëdha të armatosura, kur ardhmërinë e botës e krijonin

sipas marrëveshjes disa fuqi pranë tryezave të konferencave (1815, 1918, 1945-1946).

Mirëpo, rrënimi i perandorisë së madhe sovjetike dhe zhdukja e sistemit socialist në

bashkimin sovjetik dhe në Evropën Lindore, ngjarjet të cilat R. Vukanoviq i përshkruan

si njërën ndër “ngjarjet më të mëdha politike në udhëkryqin e dy shekujve”87 sollën deri

tek situata e tillë në skenën politike ndërkombëtare, për të cilën pakkush asokohe kishte

menduar, kurse edhe më pak kishin pasur përgjigje të ofruara adekuate prej tyre për

orientimin dhe kontrollimin e zhvillimeve të tyre të mëtejme.

b. E ardhmja e menaxhimit të krizave ndërkombëtareNë sistemin global ka ndodhur një transformim në bilancin gjeostrategjik i cili ka ngritur

rolin e fundamentalizmit dhe ka zvogëluar atë të ideologjisë që ishte present gjatë Luftës

së Ftohtë. Por gjithashtu ka ngritur probleme dhe konflikte potenciale të nxitura nga

ndarja etnike, fetare, kriza ekonomike tej., të cilat janë prezente në Afrikë, Evropën

Juglindore dhe Azinë Qendrore dhe Juglindore, ku kem edhe një angazhim të shtuar

ndërkombëtarë. Shek. XXI ka sjellë një synim të ri për aktorët ndërkombëtarë, atë për

menaxhim efektiv të krizave ndërkombëtare apo konflikteve të mundshme me qëllim të

arritjes së paqes, stabilitetit dhe prosperitetit në sistemin ndërkombëtarë. Trendet e

globalizimit dhe nivelit të konflikteve kanë bërë që në menaxhim të krizave të kemi një

qasje bashkëpunuese ndërmjet aktorëve shtetërorë dhe jo shtetërorë të cilët shfrytëzojnë

instrumente të ndryshme duke u nisur nga diplomacia klasike deri tek shfrytëzimi i

87 V. Mileta dhe R. Vukadinoviq, “Europska integracija i ruska dezintegracija”, Zagreb, 1996, fq. 87.

41

mjeteve ushtarake me qëllim menaxhimin e ndojnjë konflikti të mundshëm88.

Institucionet ndërkombëtare si aktorë jo shtetërorë janë bërë një faktorë nxitës në

menaxhimin ndërkombëtarë të krizave posaçërisht gjatë dy dekadave të fundit të shek.

XX. Që nga ngritja në sistemin ndërkombëtarë të institucioneve ndërqeveritare dhe

supranacionale ato janë përballur me disa sfida si: mungesa e involvimit të aktorëve

shtetërorë nga mos vullneti i tyre për tu përballur me disa sfida si: mungesa e involvimit

të aktorëve shtetërorë nga mos vullneti i tyre për tu përballur me ndonjë krizë të

mundshme89.

Një krizë ndërkombëtare mund të definohet në dy mënyra. E para, ka të bwjë me

shfrtëzimin e një qasje sistematike rreth ndryshimeve kuantitative, kualitative apo edhe të

intensitetit ndërmjet kombeve, ndërsa qasja tjetër që më së shumti parapëlqehet nga

studiuesit është një situatë e karakterizuar nga surprizat, rreziqet e mëdha ndaj vlerave të

rëndësishme dhe vendimeve në kohë të shkurtë90. Sot shtetet tentojnë që të ndryshojnë

sistemin ndërkombëtarë përmes luftërave jo sepse ato i duan luftërat por siç thoshte

Waltz, ‘forca është një mënyrë e arritjes së fundi të shteteve së fundit të shteteve sepse

ato nuk ekzistojnë me konsistencë me kushte të anarkisë91. Në të kaluarën konfliktet janë

shkaktuar nga interesat nacionale, ndërsa sot ato shkaktohen nga çështje fundamentale i

të drejtave të njeriut kanë qenë parime që janë përdorur për justifikim për ndërhyrje nga

jashtë.

Që nga viti 1981 numri i konflikteve që kanë kërkuar vëmendje ndërkombëtare është

ngritur në mënyrë të pa parashikuar nga Ballkani deri në Sudan. Qëllimi i menaxhimit të

krizave është që së pari, të zgjedhë konfliktet, së dyti synon të krijojë një ambient të

sigurt për t’u mundësuar palëve të përballen me pasojat e konfliktit, dhe së fundi dhe më

kryesorja synon që ngrit institucione locale me qëllim që të parandaloj konflikte të

ardhshme në një hapësirë të caktuar92. Menaxhimi i krizave paraqet një detyrë komplekse,

dhe asnjë shtet apo organizatë ndërkombëtare si OKB, BE, OSBE nuk i kanë kapacitetet

88 Rodt, A.P., Wolff, S. The Reactive Crisis Management of the European Union in the Ballkans and beyond: Policy Obejctives, Capabilities and Effectivenes. (Online). Pisa. Fourth ECPR General Conference. 2007. http://www.stefanwolff.com/working-papers/EUCrisisManagement.pdf. (Accessed 18th January 2010). fq. 5.89 Ibid, fq. 17.90 Ibid, fq. 18.91 Lindborg, Chris. European Approaches to Civilian Crisis Management. British American Security Information Council. Special Report: 1, 2002. fq. 4.92 Ibid, fq. 6.

42

e nevojshme për të arritur një menaxhim efektiv të krizave. Sot çdo krizë ndërkombëtare

është unike sepse ka specifikat e veta dhe dallimet e formave të dhunës dhe të konfliktit.

Menaxhimi ndërkombëtarë i krizave ka një efekt më të madh nëse bëhet në nivel

multilateral sepse tregon një solidaritet të shprehur për legjitimim të një veprimi. Por, aq

më shumë shtete participuese, bëhet më vështirë të arrihet një masë konkrete unifikuese

sikurse rasti i Ballkanit ku gjatë luftërave kemi pas konflikte në nivel të OKB-së, OSBE-

së, NATO-së, BE-së dhe vendeve të Grupit të Kontaktit93. Por, krahas saj kemi pas më

shumë konsulta bilaterale që i kanë parapri atyre multilaterale e të cilat kanë kushtuar

kohë. Gjenerali Wesley Clark gjatë luftës në Kosovë kishte thënë se ‘po zhvillojmë luftë

nga komitetet’, për të shprehur burokracinë demokratike.

Ekzistojnë 4 mënyra që ia mundësojnë sot bashkësisë ndërkombëtare të menaxhoj kriza

të caktuara:

Diplomaci e mbështetur nga kërcënimet- paraqet një tip ideal ku menaxhimi i krizës

synohet të arrihet përmes sanksioneve të caktuara të vendosura nga organizata

ndërkombëtare. Këso raste paraqesin problem për shkak të respektimit të sovranitetit

ndërkombëtarë të shteteve dhe kanë treguar se po shkojnë drejt dështimit (Iraku nën

menaxhimin e Sadam Hysenit) ku regjimi i Bosnjës në vitin 1992, embargo dhe

sanksionet e vendosura ndaj Jugosllavisë nuk kishin parandaluar spastrimin etnik atje.

Diplomaci e mbështetur nga forca- hapi tjetër në menaxhim të krizave është diplomacy e

mbështetura nga forca, e cila paraqet mundësinë e fundit për të pranuar ose mos pranuar

një shenjë proteste për një ndryshim nga komuniteti ndërkombëtarë. Kemi rastin e

Bosnjës ku në vitin 1992 krahas sanksioneve ishin vendosur operacione mbështetëse në

det dhe ishte caktuar një zonë e ndalim fluturimit nga NATO-ja.

Forca e mbështetur nga diplomacia- ka synim jo të pushoj një territory por të vendos një

regjim në të. Këtu kërkohet një angazhim i përbashkët në mes të diplomatëve dhe

ushtarakëve me qëllim të përgatitjes së opinionit public për një veprim të tillë. Por

shpeshherë veprime të tilla kërkojnë pajtimin e Këshillit të Sigurimit në bazë të kapitullit

7-të të Kartës së OKB-së. Shumicën e rasteve kryhen nga organizata rajonale si BE-ja,

Unioni Afrikan, e jo nga ana e OKB-së për shkak të mungesës së kapaciteteve për 93 Rodt, A. P., Wolff, S. The Reactive Crisis Management of the European Union in the Ballkans and beyond: Policy Obejctives, Capabilities and Effectivenes. (Online). Pisa. Fourth ECPR General Conference. 2007. http://www.stefanwolff.com/working-papers/EUCrisisManagement.pdf (Accessed 18th January 2010), fq. 8.

43

ndërhyrje të shpejta. Në Bosnje kjo fazë u implementua në vitin 1994 me bombardimet e

NATO-së me kërkesë të OKB-së për të sulmuar forcat ushtarake serbe që kishin rrethuar

Sarajevën. Por, nuk është domethënëse leja nga OKB-ja për të sulmuar ndonjë vend sepse

ajo mund të merret në mënyrë unilaterale nga shtete të caktuara siç ishte rasti i Kosovës

me bombardimet në vitin 1999, të cilat kishin rezultuar me përfundimin e krizës

humanitare, largimin e forcave Jugosllave dhe vendosjen e administrimit ndërkombëtarë.

Diplomaci e mbështetur nga rindërtimi- pas një krize diplomacia e mbështetur nga

rindërtimi vepron për të krijuar një situatë ku intervenimi dhe përdorimi i forcës nuk janë

më të nevojshme. Kjo përfshinë paqe-ndërtimin, stabilitetin, respektimin e të drejtave të

njeriut, institucionet demokratike dhe reformimin e sektorit të sigurisë të cilat mund të

sjellin edhe ndryshime strukture në vetë sistemin shoqëror. Roli i komunitetit

ndërkombëtarë në këtë drejtim është të mbajë forca ushtarake të cilat garantojnë siguri

dhe stabilitet në mënyrë për tu shfrytëzuar nga aktorët jo ushtarak për synimet e tyre.

Problemi i kësaj mënyre të menaxhimit të krizave qëndron në resurset që janë në

shfrytëzim por edhe më shumë nga objektivi i cili duhet të jetë realist dhe modest. Në

rastin e Kosovës Rezoluta 1244 e cila kishte lënë çështjen kryesore atë të statusit të pa

zgjidhur kishte dhënë relacion konfliktuoz mes RFJ-së në njërën anë dhe shqiptarëve të

Kosovës dhe UNMIK-ut në anën tjetër. Në situata të tilla është e nevojshme të ndiqet

parimi, stabilizim pastaj demokratizim e jo demokratizim para stabilizimit sepse duhet të

arrihen parakushte të sigurisë dhe sundimit të ligjit të cilat do të mundësonin menaxhimin

e zgjedhjeve demokratike94.

Më lartë u argumentua se çdo krizë është unike, dhe si rezultat i kësaj kërkohen strategji

dhe zgjidhje unike të formuluara për tu ballafaquar me konflikte dhe kriza të reja.

Eksperiencat në të kaluarën kanë treguar se misionet e menaxhimit të krizave paraqesin

vendime komplekse të cilat realizohen në kornizën multilaterale. Menaxhimi i krizave

duhet të shihet si një investim afatgjatë në sigurinë dhe paqen globale.

c.Ndryshimet Gjeopolitike

Me rënien e Murit të Berlinit më 1989 dhe me ndryshimet e shpejta të njëpasnjëshme, të

94 Rummel, R. Conflict Prevention. Making the EU talents work. (Online). Berlin. Stiftung fűr Politik und Wissenschaft. 2004.http://www.swp-berlin.org/common/get_document.php?asset_id=1807 (Accessed 18th January 2010). fq. 9.

44

cilat vazhduan në territorin e vendeve të atëhershme të Evropës Lindore, u rrënuan

themelet politiko-ideologjike të sistemit bipolar në marrëdhëniet ndërkombëtare. Lituania

dhe Letonia ishin republikat e para sovjetike të cilat në mars të vitit 1990 kërkuan

pavarësinë dhe sovranitetin e tyre jashtë Bashkimit Sovjetik. Kur pas ngjarjeve të

vrullshme në Moskë. Gorbaçovi më 25 dhjetor 1991 e dorëzoi funksionin e vet të

kryetarit të Bashkimit Sovjetik, ky edhe zyrtarisht ishte fundi i BRSS-së. Shtetet e

porsaformuara, republikat e dikurshme të ish BRSS-së dhe shtetet e deriatëhershme

socialiste të Evropës Lindore, duke e shpallur pavarësinë e tyre dhe duke kërkuar njhje

socialiste të Evropës Lindore, duke e shpallur pavarësinë e tyre dhe duke kërkuar njohje

ndërkombëtare, filluan me largimin radikal nga sistemi politik komunist, pastaj largimin

e mbeturinave të deriatëhershme komuniste në pushtet, edhe organizimin dhe riemërimin

e partive politike në pushtet. Të gjitha shtetet evropiane post-socialiste duke e përfshirë

këtu edhe trashëgimtaren e BRSS-së-Rusinë e re, shprehen dëshirën për ndërtimin e

sistemit demokratik, politik-pluralist të marrëdhënieve. Pas zbatimit të zgjedhjeve të lira,

pushtetet e reja të formuara demokratike u përcaktuan për pranimin e normave universale

të zhvillimit demokratik, të lirive dhe të drejtave të përgjithshme njerëzore dhe të

obligimeve që dalin nga kjo dhe kërkuan kyçjen e shteteve të tyre në të ashtuquajturën

botë politike perëndimore duke përfshirë edhe hyrjen formale në organizatat ekzistuese

politike ndërkombëtare-Kombet e Bashkuara, Këshillin e Evropës, OSBE-në.

Shikuar nga ky kënd, ideologjia komuniste e cila në kohën bipolare ishte lidhëse politike

e bllokut lindor, tashmë u mbosht. Kuvendet e shteteve post-socialiste evropiane duke u

përcaktuar për tranzicion të zhvillimit të tyre të brendshëm, në tërësi u quajtën shtete të

ashtuquajtura të reja demokratike. Zhvillimi demokratik i shoqërisë, sistemi politik

shumëpartiak, e drejta në lirinë e mendimit, religjioni, respektimi i të drejtave universale

njerëzore, etnike etj, të drejtat e individit dhe të gjithë anëtarëve të bashkësisë shoqërore u

bënë norma të pranuara, në mënyrë deklarative, të sjelljes së këtyre anëtarëve të reja në

bashkësinë ndërkombëtare. Ndërkaq, pikërisht në këto parime politike dhe vlera

ideologjike e kishin zanafillën edhe marrëdhëniet euroatlantike që nga fillimi i tyre.

45

VI. (Kapitulli IV) Menaxhimi multilateral i krizave për paqe

Në dekadat e fundit BE-ja është përballur me sfida të ndryshme në menaxhimin e krizave

posaçërisht në Ballkan. Këto sfida kryesisht kanë ndodhë si mungesë e një koordinimi

diplomatik dhe nevoja rapide për menaxhim të situatave humanitare. Kjo shpeshherë ka

bërë BE-në të mos jetë në gjendje të veproj e vetme në situata të tilla. Madje, kjo ka

nxitur veprime multilaterale për të mundësuar një menaxhim efektiv të krizave. Gjatë

luftërave të Ballkanit kishin qenë të angazhuar përveç BE-së dhe SHBA-së si motor i

procesit edhe OKB, OSBE dhe NATO të cilat mundësonin formën legale për veprim.

Pikëpamja dominuese në BE është se multilaterizmi paraqet mënyrën më efektive për të

menaxhuar një situatë dhe për ti adresuar problemet për sfidat që dalin nga ajo.

a. OSBE dhe BE- reflektimi në Ballkan

Nëse krahasohen BE-ja dhe OSBE-ja në menaxhimin e krizave dhe në rehabilitimet

postkonfliktuoze mund të shohim më shumë dallime sesa ngjashmëri në mes të këtyre dy

strukturave. Të dyja institucionet luajnë një rol të rëndësishëm dhe aktiv në menaxhimin

e krizave ndërkombëtare. Dallimi kryesorë në mes të këtyre dy organizatave është se BE-

46

ja shtrinë aktivitetet e saj në nivel global, përderisa OSBE-ja kufizohet vetëm në shtetet

anëtare të saj, me theks të veçantë në ish shtetet e BRSS-së dhe në Ballkan. Luftërat në

Jugosllavi të cilat ishin krizat që Evropa nuk i ka parë pas Luftës së Dytë Botërore,

treguan edhe më shumë nevojën për të forcuar mekanizmin e dialogut dhe atë të

parandalimit të konflikteve brenda OSBE-së. Bashkëpunimi në mes të BE-së dhe OSBE-

së sjell një kontribut të rëndësishëm në menaxhimin e krizave, sidomos kur kemi

parasysh që ky bashkëpunim ka sjell mirëkuptim të ndërsjellë në mes të këtyre dy

institucioneve duke bërë të mundur që BE-ja të kontribuoj në shumë shtete anëtare të

OSBE-së përmes mekanizmave si ai i MSA-së, Marrëveshjet e Partneritetit dhe

Bashkëpunimit si dhe mekanizmave të tjerë financiar95.

Fushat e bashkëpunimit në mes të OSBE-së dhe BE-së janë zgjeruar dhe thelluar me

krijimin e CFSP-së, dhe me lansimin e misionit të parë të menaxhimit të krizave nga

ESDP-ja. Bashkëpunimi i BE-së me OSBE-në përfshinë: së pari, reformat në gjyqësi dhe

polici, administratë publike dhe masa kundër korrupsionit, së dyti, dmokratizim, ndërtim

institucionesh dhe të drejta të njeriut, së treti, zhvillimi i medieve të pavarura, së katërti,

menaxhimi i kufijve si dhe luftimi i trafikimit të qenieve njerëzore, së pesti,

bashkëpunimi në nivelin ekonomik dhe së gjashti, mbajtja e zgjedhjeve të lira96.

Që nga shpërthimi i luftërave në Ballkan, BE-ja ka mbështetur vendosjen e misioneve të

OSBE-së si në Maqedoni, Kroaci, Kosovë, Sanxhak, dhe Serbi. Një ndihmë të madhe

OSBE i ka dhënë BE-së në vendosjen e misionit verifikues në Kosovë, i cili ka qenë edhe

propozim i Këshillit të Ministrave për të vendosur vëzhgues të paarmatosur me qëllim që

të monitorohet implementimi i Rezolutës 1199 të KS të OKB-së.

b. Bashkë-Menagjimi i Konflikteve: Roli Amerikan në Ballkan

Brenda SHBA-ve ka ekzistuar dhe sot ekziston një debat se si qëndron raporti i SHBA-ve

me Evropën në sjelljen e paqes në religjionin e Ballkanit. Pyetje që shpesh shtrohet është

se a janë SHBA-të ‘duke bërë shumë’ kurse Evropa ‘pak’ në sjelljen e paqes në Evropën

95 Gazdag, F.EU and OSCE Approaches to Post-Conflict Rehabilitation. (Online). Vienna. Austrian Federal Ministry of Defence (BMLV). 2006. http://kmsl.isn.ethz.ch/serviceengine/Files/ISN/25275/ichaptersection_singledocument/EB6CD93B-9A34-4ED1-95AC-A9811CD4EAF5/en/03_wg_pcr_gazdag_50.pdf (Accessed 24th February). fq. 24.96 Ibid, fq. 8.

47

Juglindore97.

Askush sot nuk e mohon që SHBA-të kanë shpenzuar mjaft në rajonin e Ballkanit sidomo

në dekadën e fundit duke filluar nga Bosnja ku SHBA-të ndër të parat kishin vendosur

trupat e tyre si garantuee të marrëveshjes së Dayton-it, dhe duke përfunduar me Kosovën

si inicuese e bombardimeve ndaj Jugosllavisë. Megjithatë kanë ekzistuar kritika si në

Kongres po ashtu edhe në çarqe të ndryshme amerikane për sa i përket angazhimit në

Ballkan, është angazhimi amerikan është vlerësuar lartë sepse pas shumë vitesh ka sjell

një situatë më stabile në Evropën Juglindore, dhe tash për një pjesë të amerikanëve

Evropa duhet që të kujdeset vetë për rajonet e veta, në veçanti në Ballkan.

Megjithëse një numër i madh i trupave paqëruajtëse si në Bosnjë dhe Kosovë ishin trupa

amerikane, në SHBA ka ekzistuar një opinion se për periudhën e tranzicionit duhet të

kujdesen vetë evropianët. Lufta në Afganistan dhe ajo në Irak, kanë dëshmuar se BE-ja

dhe SHBA-të janë të ndara në qasjen e tyre kundrejt menaxhimit të krizave në krahasim

me Ballkanin që ka të bëjë kryesisht me përdorimin e kapaciteteve ushtarake çka edhe

përhapet nga SHBA-të. Edhe evropianët janë për menaxhim më të madh civil të krizave,

sepse sipas tyre strategjitë ushtarake deri më tani deri diku kanë dëshmuar se mund të

dështojnë, dhe tani ka ardhur koha që pragmatizmi evropian të vihet në përdorim për

menaxhim të krizave.

Në rastin e Ballkanit për shkak edhe të ndryshimit të situatës, SHBA-të kanë favorizuar

angazhim më të madh evropian më qëllim që në një mënyrë të lirohen amerikanët nga

përgjegjësia për të ofruar stabilitet dhe në anën tjetër për të mundësuar një ngritje të rolit

të ESDP-së brenda kontinentit evropian. Në Bosnje SHBA-të fuqimisht kanë përkrahur

përfundimin e misionit të SFOR-it dhe kalimin e përgjegjësive të EUFOR Althea, ndërsa

në Kosovë ende nuk ka ndonjë ndryshim të politikës për sa i përket misionit të NATO-së,

por SHBA-të marrin pjesë për herë të parë në një msion të ESDP-së, dhe kështu kanë

dërguar policë, gjykatës dhe doganier në misionin e EULEX-it në Kosovë. Pra, edhe

bashkëpunimi i këtyre dy aktorëve nuk vihet fare në dyshim.

c. Globalizmi dhe PaqjaSot pjesa më e madhe e botës është bërë pjesë kontribuese e një procesi që duke se do

97 Daalder, 1. The United States, Europe, and the Ballkans. (Online). Washington. The Brookings Institution. 2000. http://ww.brookings.edu/views/Articles/Daalder/useurbalch.pdf (Accessed 25th February 2010). fq. 2.

48

bëhet gjithëpërfshirës për tërë globin, pra bëhet fjalë për fenomenin e globalizimit.

Padyshim se globalizimi po bëhet njëri nga katalizatorët më të mëdhenj dhe më të

fuqishëm të ndërtmit të paqes dhe mbretërimit të saj.

Globalizimi siguron një numër benefitesh sociale dhe ekonomike, duke e ngritur

standardin e jetës në vendet e Botës së Tretë, dhe, në të njëjtën kohë, duke sjellë më

shumë para tek vendet e pasura të botës98. Globalizimi gjithashtu ka bërë dhe mundësuar

shumë procese të cilat më parë ndoshta nuk janë parashikuar se do të ndodhin në po këtë

nivel si tani. Të drejtat e njeriut janë një tjetër fushë ku globalizimi ka luajtur rolin

kryesor për promovimin dhe respektimin e këtyre të drejtave. Të gjitha këto gjëra në një

mënyrë apo tjetër qojnë kah ndërtimi i paqes dhe forcimi i saj.

Në rastet e konflikteve si rajonale ashtu edhe ndërkombëtare, globalizimi mund të jetë një

shkëndijë që tregon se do të mund të arrihet paqja. Po të marrim si shembull rastin e

Timorit Lindor, do të shohim se edhe pse globalizimi faktikisht është edhe shkaktar, ose

thënë më saktë një mjet shtytës për përhapjen e shpërthimin e konfliktit, globalizimi është

në fakt ai i cili edhe ofroj zgjidhje për këtë konflikt. Pse po themi shkaktar? Ngase

lëvizjet secesioniste nëpër botë dhe rol i medias në botën e globalizuar bëri që në Timorin

Lindor të shpërthente konflikti. Gjithashtu kolapsi ekonomik që po përjetonte Indonezia

pas vitit 1997 u bë një shtytë tjetër për shpërthimin e konfliktit. Por globalizimi padyshim

se ofron edhe zgjidhjen për konfliktet, dhe këtë gjë e bëri edhe në këtë rast, pra të Timorit

Lindor. Kjo ndodhi si rezultat i sensibilizimit mbarë botërorë për të drejtat e njeriut që po

përhapeshin dhe shtriheshin me ritëm të jashtëzakonshëm, po rritej arsyeja njerëzore për

të drejtat e tyre natyrore. Qeveria Habibie kishte vendosur të jepte pavarësi për Timorin

Lindor, kjo për faktin se Kongresi Amerikanë po jepte vërejtje për shkeljen e të drejtave

të njeriut, por jo vetëm kjo gjithashtu mund të jetë shkaktar edhe vështirësia ekonomike

që po përjetonte indonezia në atë kohë, pasojë kjo poashtu e globalizimit dhe përhapjes së

tregut të hapur dhe mallrave me shpejtësi në botë99.

Globalizimi me përhapjen e vrullshme të tij ka sjellë në pah procese dhe fenomen të cilat

nuk kanë ekzistuar më parë. Sot elementi kryesor i cili i cilëson të gjitha demokracitë dhe

98 Muhamaed Mahatir, Globalizimi dhe realitetet e reja, (2010), Furkan, Shkup, faqe 109.99 Lerche Charles, Tidwell Alan, Globalization and Conflict Resolution, (2004), International Journal of Peace Studies, Volum 9, Number 1, faqe 54-55

49

proceset e saja është ndërvarshmëria100. Padyshim se ndërvarshmëria në një mënyrë apo

tjetër ofron siguri më të madhe, për shkak se tanimë edhe interesat personale kanë filluar

të marrin karakterë të gjerë, tani ajo çka në fakt është interes i një shteti, interes nacional,

atij i shërben shumë më shumë si elementë për t’u bërë pjesë e një bote ku interesi bëhet i

dyanshëm, ku të gjithë nga pak tentojnë që të bëhen pjesë e një rrjeti interesash të vogla

të cilat përbëjnë një sistem të madh. Ky sistem ofron edhe siguri. Ndërvarshmëria sjellë

edhe Multilateralizmin.

Multilaterizmi ofron mekanizma për menaxhimin proaktiv të mos-marrëveshjeve,

zgjidhjes së konflikteve dhe ndërtimit të paqes. Multilaterizmi mund të aplikohet dhe të

inkorporohet strukturalisht në një sistem për të modifikuar dhe kontrolluar veprimet e

aktorëve, e kështu duke siguruar dhe rritjen dhe zgjerimin e marrëdhënieve

ndërkombëtare në mes të Fuqive të Mëdha dhe atyre më të vogla, çka do siguronte

ndërtimin e paqes dhe forcimin e saj të shumë dëshiruar101.

Së fundmi, ndoshta për ta ilustruar dhe me disa shembuj të tjerë rolin e globalizimit në

parandalimin e konflikteve dhe vendosjes e forcimit të paqes, do të ishte e rrugës të

përmendim edhe rolin e teknologjisë. Globalizimi në përgjithësi mund të ofrojë dhe sjellë

edhe koordinimin në përpjekjet për parandalimin e konflikteve, me anë të ekspansionit të

teknologjisë informative që lidhë njerëzit së bashku në rrjete të veprimit, njerëz këta që

më parë, kohë më parë, kohë më parë, nuk kanë qenë në kontakt me njëri tjetrin.5.

Si përfundim i gjithë kësaj, mund të konkludojmë se përveç disa anëve dhe efekteve të

vogla jo-pozitive, globalizimi është katalizatori më dobi prurës dhe i mundshëm që sot

bota ka në dispozicion për vendosjen dhe forcimin e paqes.

100 Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë, faqe 251.101 Vukadinoviq Radovan, Marrëdhëniet ndërkombëtare nga Lufta e Ftohtë deri te rendi global, (2007), Victory, Prishtinë, faqe 371.

50

PërfundimiProcesi i bashkëpunimit ndërkombëtarë për arritjen e paqes ka ndryshuar në një masë të

madhe, është zgjeruar numri i aktorëve që përfshihen për të zgjidhur një krizë, ka

ndryshuar qasja globale ndaj krizave dhe më shumë mekanizma dhe instrumente për tu

përballur në mënyrë më urgjente janë shfaqur. Shkaku i mos koordinimit të brendshëm

dhe të jashtëm të aktorëve sjell probleme në paqe-bërje, po ashtu mos unifikimi i

instrumenteve, që luajnë rolin kyç në proces, sjell dhe ka sjellë mjaft probleme. Rol të

rëndësishëm në bërjen e paqes duhet të luaj qëllimi i intervenimit dhe vizioni i përpiktë

për të ardhmen, mos koordinimi i këtyre shtyllave sjell shumë kokëçarje gjatë procesit të

mëvonshëm. Jemi dëshmitarë se në vende të ndryshme, intervenimi ose shtrirja fillestare

e forcave ka sukses, por që më vonë ka një mos funksionim, mitarë se në vende të

ndryshme, intervenimi ose shtrirja fillestare e forcave ka sukses, por që më vonë ka një

mos funksionim, çorientim dhe përkeqësim, që shkaktarë është pikërisht mos

inkorporomi i këtyre dy faktorëve të përmendur më parë, por që kjo gjithashtu duhet të

filloj me përafrim të qëlimeve qysh para intervenimit si të shteteve ashtu edhe të

organizmave të tjerë. Në bërjen e paqes jo domosdoshmërishtë, intervenuesit duhet të

imponojnë sisteme që nuk i përshtaten shoqërisë vendore, jo domosdo një sistem që

funksionon në një shtet, funksionon edhe në një tjetër. Ky është madje edhe parimi i

OKB-së, që shtetet duhet të respektohen pavarësisht nga sistemi i tyre. Jemi dëshmitarë të

51

suksesit të shteteve të ndryshme që kanë sisteme të ndryshme, dhe poashtu jemi

dëshmitarë të mirë funksionimit të këtyre shteteve. Ekziston sot një pajtim i gjithanshëm

se për të pasur sukses në paqe-bërje, duhet që të ketë koordinim të aktorëve dhe të

politikave me qëllim të arritjes së prioriteteve të përbashkëta. Pra inkorporomi dhe

përballja mes rregullave të angazhimit (rules of engagement) që janë të përcaktuar nga

organizatat ndërkombëtare. Duke definuar teoritë e ndryshme, që vejnë prioritete dhe

qëllime të ndryshme, mund të arrijmë edhe tek identifikimi më i shpejtë i qasjes së

bashkësisë ndërkombëtare, vendeve veç e veç dhe organizatave të ndryshme, për paqen.

Koncepti teorik luan rol të rëndësishëm, sepse përmes tij ndiqen vija dhe politika të

caktuara që lejojnë intervenimin ose mos intervenimin për çështje të caktuara, si dhe

tregohet qëllimi i intervenimit.

Duke parë botën si konstrukt i ndërtuar shoqërisht, e ndarë në kombe dhe etni, kultura

dhe identitete, sisteme e shoqëri, moshë e gjini, atëherë mund të konkludojmë që edhe

përgjegjësia për botën duhet të merret shoqërisht dhe bashkërisht. Pra roli ose barra më e

madhe vihet para mekanizmave ose organizatave që janë mbi nacionale, pra që nuk

veprojnë për interesa të njëanshme, të llojit të fitimit të njërës palë në kurriz të humbjes

së njërës palë, pastaj të asaj që fituesi merr gjithçka dhe humbësi humb gjithçka etj.

Qëllimi thëlbësorë i krijimit të organizatave ndërkombëtare, si me shtrirje globale dhe si

me shtrirje regjionale, ishte dhe duhet të jetë zvogëlimi ose reduktimi i peshës, fuqisë dhe

dëshirës së aktorëve nacional në njerën anë, dhe në anën tjetër rritja e ndikimit, rolit dhe

rëndësisë së organizmave të ndryshëm që janë mbi nacional. Kjo u bë për arsye të

lakmisë dhe interesave të mëdha të shteteve, që me këtw uri të madhe, rrezikonin rendin

dhe sigurinë në glob, siç edhe ishim disa herë dëshmitarë të kësaj lakmie, që madje disa

herë bota u vu edhe buzë greminës me krime dhe shkatërrime të pa para dhe mizore, që

vënë në rrezik jo vetëm racën njerëzore por të gjitha gjallesat dhe planetin në përgjithësi.

Pikërisht njëra nga arsyet e krijimit të Kombeve të Bashkuara ishte, ndalja e tmerreve të

luftës dhe sigurimi i paqes për gjeneratat e ardhshme.

Se a po arrihet dhe a është arritur të realizohen qëllimet e organizatave të ndryshme

ndërkombëtare mbetet shumë për tu thënë, madje shumë herë këto organizata viheshin

dhe vihen para akteve të kryera dhe kështu minohej, mohohej madje edhe rrezikohej edhe

52

ekzistenca e këtyre organizatave, për shkak të shmangies dhe injorimit total të tyre duke

vënë para vetëm interesat nacionale.

Një situatë pak më shpresëdhënëse shihet pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, ku situata

filloj të ndryshojë ngadalë, në të mirë të paqes dhe sigurinë botërore. Roli dhe rëndësia e

organizatave të ndryshme filloi të ripranohej dhe të rikonceptohej, madje ky është një

proces që vazhdon edhe më tutje dhe që edhe sipas trendëve aktualë edhe do vazhdojë të

rritet edhe më tej, dhe kështu të merret roli real që duhet të kenë këto organizata. Madje

disa organizata po tentojnë që të përafrojnë qëndrime edhe me ish armiq, dhe kështu

prioritet të vihet paqja dhe siguria botërore.

Bashkëpunimi ndërkombëtarë është i pashmangshëm, them kështu bazuar në atë, që

shumë probleme preokupojnë jo vetëm një vend apo regjion por proekupojnë dhe

brengosin nëse jo të gjitha vendet, shumicën e vendeve po. Katastrofat, epidemitë dhe

fenomenet e ndryshme nuk njohin kufij, dhe kështu vendet shpesh vihen ndoshta edhe

para akteve të kryera, sepse për mbijetesë duhet të bashkëpunojnë njëra me tjetrën dhe në

këtë mënyrë duke parë rezultatet e këtij bashkëpunimi bëhen precedente të ndryshme në

të mirë të një bashkëpunimi të mëtutjeshëm.

Duke pasur probleme përafërsisht të njëjta, duke parë efektivitet më të madh, menaxhim

më të suksesshëm dhe ndoshta jetë dhe perspektivë më të mirë, atëherë del në pah

rëndësia e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe e organizatave të ndryshme. Kjo rritet edhe

më shumë, duke parë numrin gjithnjë e në rritje të popullsisë dhe problemeve e

shqetësimeve të ndryshme. Pra mbyllja ose izolimi më nuk do të mund të vihet në

konsideratë, por që me bashkëpunim dhe ndoshta edhe krijim të një qeveri botërore,

problemet do të zvogëlohen ose edhe do të zhduken. Kapacitetet e qeverive nacionale

s’do arrijnë që të përballen dhe përmbushin kërkesat e banorëve të vet, ose edhe nëse

munden do të jenë në vështirësi të mëdha. Sovraniteti shetërorë nuk është më ai i tipit

klasik por që sovraniteti shtetërorë ka pësuar ndryshime të mëdha dhe është reduktuar.

Po parafrazoj Joshua Goldstejn-in, ku në një vështrim që ai i bën botës përtej vitit 2050, e

sheh botën, me më pak luftëra dhe konflikte me një qeveri globale e që kjo qeveri mund

të jetë edhe OKB-ja, por që do të ketë kompetenca dhe përgjegjësi si për ruajtjen e paqes

dhe sigurisë ashtu edhe zhvillimin dhe përparimin e botës. Duke parë trendët aktual,

shohim një pikë drite në fund të tunelit, se ndoshta një ditë vizioni i Goldstejn-it do të

53

bëhet realitet, dhe kështu njerëzimi të jetë në harmoni me njëri tjetrin e jo në luftëra e

konflikte.

Nga politika dhe vizione të gabuara njerëzimi ishte i rrezikuar edhe me vetë ekzistencën e

tij, dhe edhe tani duke ditur kapacitetet e disa vendeve, nëse nuk bëhet një diferencim

prej atyre të politikave që kanë sjell vetëm konflikte dhe kokëçarje, atëherë historia mund

të përsëritet sërish, por që përmasat e shkatërrimit do të jenë fatale për njerëzimin.

Bibliografia1. Brandstetter, G. Nation building in Afghanistan the german provincial resconstruction team koncept: means to improve efficiency of effort?, (2005), (Online), U.S.Army War College, Pennsylvania, shikuar më 06.11.2010, gjendet në.http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/ksil94.pdf

2. British American Security Information Council, NATO Peacekeeping and the United Nations, (1994), (Online) Raport 94.1, shikuar më: 12.11.2010, gjendet në:http://www.bits.de/public/pdf/report94-1.

3. Concil of the European Union, Presidency report on ESDP, (2009), (Online), 10748/09, Bruksel, shikuar më: 11.11.2010, gjendet në:http”//www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st10748.en09.pdf.

4. Doutriaux Yves, Lequesne Christian, Institucionet e Bashkimit Evropian, (5 ed), (2007), Papirus, Tiranë.

5. Duffield S. John, Transatlantic relations after the cold war: theory, evidence and the future, (ed), (2001), Blackwell publishers, Malden USA.

6. European Security Strategy, A Secure Europe In A Better World, (2003), (Online), shikuar më 11.11.2010, gjendet në: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf

7. European Union, Eufocus, (2008), (Online), Shikuar më, 12.11.2010, gjendet në:http://www.eurunion.org/News/eunewsletters/EUFocus/2008/EUFocus-Peacekeeping-Nov08.pdf

54

8. General Secretariar of the Council of the European Union (eds), CSDP Newsletter, EU Common Security and Defence Policy, (2010), (Online), No.10, shikuar më 11.11.2010, gjendet në: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/online_100818_CSDP_Newsletter_hw.pdf

9. Goldstein S. Joshua, International Relations. New York: Pearson-Longman, 2005.

10. Goldtein s. Joshua, Marrëdhëniet ndërkombëtare, (4 ed), (2003), Dituria, Tiranë.

11. Gruda Zejnullah, E drejta Ndërkombëtare Publike, (2007), Furkan ISM, Shkup.

12. Hasegawa, Y. The United Nations Assistance Mission in Afghanistan: Impartiality in New UN Peace Operations. Journal of Intervention and Statebuilding, (2008), 2:2.

13. Hidri Pjetër, Gashi Bejtush, Konfliktet ndërkombëtare dhe ndëretnike, (2008), ISSI Katana, Prishtinë.

14. İşyar, Ő.G. Definition and management of international crises, (2008), (Online), Departament of International Relations-Uludag University, Bursa Turkey, shikuar më 04.11.2010, gjendet në: http://www.sam.gov.tr/perceptions/volume13/winter/omer_goksel_isyar.pdf.

15. Jakson Th. Patrick, Nexon H. Daniel, Whence causal mechanisms: A comment on Legro, (2002), Dialogue IO Vol.1, Cambidge University press.

16. Jackson Robert, Sorensen Georg, Introduction to international relations, (1999), Oxford University press, Oxford.

17. Jackson Robert, Sorensen Georg, Intrduction to International Relations: Theories and Approaches, 3rd Edition, (2006), Oxford University Press, Oxford.

18. Kim Julie, Crs Report for Congress, Bosnia and the European Union Military Force: Post-NATO peacekeeping, (2006), (Online), shikuar më: 11.11.2010, gjendet në:http://www.fas.org/spg/crs/row/RS21774.pdf.

19. Lagadec, Crisis Management in the 21st century: Unthinkable events in iconeivable contects, (2005), (Online), Ecole PolytecHnique-centre national de la recherche scientifique, Paris, shikuar më 05.11.2010, gjendet në: http://ideas.repec.org/p/hal/wpaper/hal-00242962_v1.html.

20. Le Breton, J.M. Peacekeeping and International Crisis Management-French and British approaches, (2001), (Online), Franco-British Council, London, shikuar më 04.11.2010, gjendet në: http://www.francobritishcouncil.org.uk/data/files/reports/peacekeeping.pdf.

55

21. Lerche Charles, Tidwell Alan, Globalization and Conflict Resolution, (2004), International Journal of Peace Studies, Volume 9, Number 1.

22. Mearsheimer, John (2001). The Tragedy of Great Power Politics. New York: W.W. Norton.

23. Mingst A. Karen, Essentials of international relations, (2004), Norton, USA.

24. Muhamaed Mahatir, Globalizimi dhe realitetet e reja, (2010), Furkan, Shkup

25. NATO. Crisis Management. NATO. (Online), shikuar më 06.11.2010, gjendet në:http://www.nato.int/issue/crisis_management/index.html

26. NATO. NATO’s role in Afghanistan, (Online), shikuar më 06.11.2010, gjendet në:http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_8189.htm.

27. Rosenstein A. Matthew, Solan R. Stanley, Hendrickson C. Ryan, Diehl F.Paul, Kolodziej A. Edward, (eds), Swords and Ploughshares: Can NATO Survive Afghanistan, (2008), (Online), No.2, Program in Arms Control, Disarmament, and International Security, University of Illinois at Urbana-Champaign USA, shikuar më 11.11.2010, gjendet në: http://acdis.illinois.edu/assets/docs/261/CanNATOSurviveAfghanistan.pdf.

28. Vukadinoviç Radovan, Marrëdhëniet ndërkombëtare nga Lufta e Ftohtë deri te rendi global, (2007), Victory, Prishtinë.

29. Waltz, Keneth. N. (1979). Theory of International Politics. New York: Random House.

30. Werner B.,Luc R. (eds.) The Art of Conflict Prevention, Brassey’s Atlantic Commentaries, No.7. (1994), Brassey’s, London and New York.

31. Hunting P. Samuel., “Përplasja e qytetërimeve dhe ribërja e rendit të ri botëror”, Shtëpia botuese “Logos-A”, Shkup 2004.

32. Euroatlantizam/Lidija Čehulić; Zagreb: “Politička Kultura”, 2003.

33. Brezhinski, Zbigniev., “Jashtë Kontrollit- Trazira që përfshiu botën në prag të shekullit XXI”, Shtëpia botuese “Elena Gjika”, Tiranë 2001.

34. V. Mileta dhe R. Vukadinoviq, “Europska integracija i ruska dezintegracija”, Zagreb 1996.

35. Soros, George., “Kriza e kapitalizmit global”, Shtëpia botuese “Toena”, Tiranë 1999.

56

36. Dallek, Robert. The American Style of Foreign Policy. Knopf, 1983.

37. Kenichi Omae: “The End of the Nation State”, Nju Jork, 1995.

38. B. Heurlin: “Global Regional and National Security”, Kopenhagë, 2001.

39. Zb. Brezezinski: “Velika šahovska ploča”, Varaždin, 2000.

40. M. Mastanduno, “Models, Markets and Power: Political economy and Asia-Pacific 1989-1999”, Review of International Studies, vëllimi 26, nr. 4.

41. James Pettifer” Ekspresi i Kosovës-Udhëtim në Kohë Lufte”, Prishtinë, 2004.

42. Aguil Taskushima: Die humanitare Intervention am Bespiel des NATO- Einsatzes im Kosovo”, 2001.

Ueb-faqet e shfrytëzuara:

http://www.un.org/http://www.unmikonline.org/http://www.osce.org/http://www.osce.org/kosovo/http://www.euinkosovo.org/http://www.imf.org/external/index.htmlhttp://www.nato.int/KFOR/http://www.kosovo.undp.org/http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/homehttp://www.imf.org/external/index.htmhttp://www.unicef.org/http://www.unicef.org/kosovo/http://www.stabilitypact.org/http://www.ico-kos.org/english/index.htmlhttp://www.eupt-kosovo.eu/new/index.phphttp://www.un.org/peace/etimor/etimor.htmhttp://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmee/mandate.htmlhttp://www.unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023231.pdfhttp://www.independent.co.uk/news/world/un-to-phase-pullout-from-east-slavonia-1258004.html.hdhttp://sq.wikipedia.org/wiki/Misioni_i_Organizat%C3%ABs_s%C3%AB_Kombeve_t%C3%AB_Bashkuara_n%C3%AB_Kosov%C3%ABhttp://www.unmikonline.org/index2009.htmhttp://www.unmikonline.org/UNMIKONLINE2009/SRSG.htmhttp://www.unmikonline.org/index.html

57

http://www.un.orgl/en/http://www.un.org/en/development/http://www.un.org/en/rights/http://www.un.org/en/humanitarian/http://www.un.org/en/law/http://www.unmikonline.org/UNMIKONLINE2009/head_unmik.htmhttp://www.deutsche-welle.de/dw/article/0,,3575974,00.htmlhttp://en.wikipedia.org/wike/United_Nations_Interim_Administration_Mission_in_Kosovo#Structurehttp://en.wikipedia.org/wiki/United_Nationshttp://www.unmikonline.org/civiladm/images/structure_eng.pdf

ShkurtesatBRSS- Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike (eng. Union of Soviet Socialist

Republics)

BSHP- Bashkësia e Shteteve të Pavarura (eng. Commonwealth of Interpendent States)

KS- Këshilli i Sigurimit (eng. Security Council)

KSBE- Këshilli për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (eng. Council on Security and

Cooperation in Europe)

NATO- Organizata e Traktatit të Atlantikut Veriorë (eng. North Atlantic Treaty

Organization)

OKB- Organizata e Kombeve të Bashkuara (eng. United Nations)

OSBE- Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (eng. Organization for

Security and Cooperation in Europe)

PAGT- Programi Amerikano-Gjeorgjian për Trajnim dhe Pajisje

PEF- Politika Evropiane për Fqinjësi (European Neighbourhood Policy)

PSBE- Përfaqësuesi Special i Bashkimit Evropian (eng. Euroean Union Special

Representative)

RSS- Republika Social Sovjetike (eng. Soviet Socialist Republics)

SHBA- Shtetet e Bashkuara të Amerikës (eng. United States of America)

58

TNNK- Territori Neutral i Nagarno- Karabak (eng. Neutral Territory of Nagarno-

Karabak)

UNOMIG- United Nations Observer Mission in Georgia

59