Konzervimi i Integruar në Kosovë

Letër Udhëzues për Planifikimin e Politikave

Tabela e Përmbajtjes

Akronimet

DTK Departamenti i Trashigimisë Kulturore (i MKRS-së)

KiE Këshilli I Europës

ZNKE Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Europian

PVPE Plani i Veprimit të Partneritetit Evropian

MBESLK Misioni i Bashkimit Europian për Sundimin e Ligjit në Kosovë

PSBE Përfaqsuesi Special i Bashkimit Europian

ZNK Zyra Ndërkombëtare Civile

KNML Këshilli Ndërkombëtar për Monumentet dhe Lokalitetet

KMI Këshilli Monitorues për Implementim

IMM Institi për Mbrojtjen e Monumenteve

UNKN Unioni Ndërkombëtar për Konzervimin e Natyrës

BKK Buxheti i Konsoliduar i Kosovës

KKTK Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore (edhe si, ‘Këshilli’)

AKMM Agjencia e Kosovës për Mbrojtjen e Mjedisit

AKP Agjencioni Kosovar i Pyjeve

MKRS Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit (edhe si, ‘Ministria’)

MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor

MASHT Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

MAPL Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal

MTI Ministria e Tregtisë dhe Industrisë

MTT Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit

IPVQ Institucionet e Përkohëshme të Vetëqeverisjes

KOS Kisha Ortodokse Serbe

PSSP Përfaqsuesi Special i Sekretarit të Pergjithshëm (të KB-së)

PZHKB Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara

PMKB Programi për Mjedisin i Kombeve të Bashkuara

UNESCO Organizata për Edukim, Shkencë dhe Kulturë e Kombeve të Bashkuara

UNMIK Misioni i Administrimit të Perkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë

UP Univerziteti i Prishtinës

Fjalori

Ky Fjalor jep disa definicione të përfshira në versionin anglisht të shumicës së ligjeve1 të

Kosovës në lidhje me trashigiminë, peizazhin dhe planifikimin hapësinor2.

- Administrimi: mbikqyrja dhe menaxhimi I përdorimit të trashigimisë kulturore [LTK]

- Biodiversiteti: diversiteti gjenetik I llojeve dhe I eko-sistemeve [LMN]

- Linja Ndërtuese: vija kufizuese që përcakton se në çfarë ngastre është lejmi I

ndërtimit të ndërtesës [LPH]

- Konzervimi: krijimi I kushteve të përshtatshme dhe ndërmarrja e masave

paraprake për ruajtjen përfshirë edhe mirëmbajtjen e trashigimisë kulturore [LTK]

- Ngastra e Ndërtimit: toka e paraparë për ndërtimin e ndërtesave është e përfshirë

në një plan [LPH]

- Dokumentimi: paraqitja e vlerave tipologjike dhe faktike dhe faktorët e interesit

përmes mjeteve grafike dhe fotografike dhe të dhënave të shkruara [LTK]

- Mjedisi: mjedisi natyror: ajri, toka, uji, klima, flora dhe fauna, për integritetin e

ndërlidhjes dhe të trashëgimisë kulturore si pjesë e mjedisit të krijuar nga njeriu

[LMM]

- Vlerësimi i Ndikimit në Mjedis (VNM): Vlerësimi për të përcaktuar pasojat e

mundshme mjedisore të ndërtimit apo të një aktiviteti tjetër zhvillimor [LMM]

- Inventari: veprimtari hulumtuese për regjistrimin dhe dokumentin paraprak të

vlerave të trashëgimisë kulturore [LTK]

- Peisazhi: hapësirë e caktuar e shikuar nga njëriu, karakteristikat e të cilës janë

rezultat i aktiviteteve dhe bashkëveprimit të faktorëve natyror dhe/apo njerëzor

[LMN]

- Natyra: diversiteti i përgjithshëm biologjik dhe i peisazhit [LMN]

- Konzervimi I Natyrës: një seri e masave të kërkuara për mirëmbajtje apo rivendosje

të një vendbanimi natyral dhe populimi I llojeve të egra të faunës dhe florës në një

status më të favorshëm konzervimi [LMN]

- Përhapja: aktivitete edukuese dhe ngritje të vetëdijës në lidhje me vlerat e

trashigimisë kulturore [LTM]

- Zonë e Mbrojtur: zonë e mbrojtur e resurseve natyrore dhe mjedisore , qoftë 1 [LTK]: Ligji mbi Trashigiminë Kulturore; [LZSM]: Ligji mbi Zonat Speciale të Mbrojtura; [LMN]: Ligji mbi Mbrojtjen e Natyrës; [LPH]: Ligji mbi Planifikimin Hapsinor; [ALPH]: Amandementimi I Ligjit mbi Planifikimin Hapsinor; [LMM]: Ligji mbi Mbrojtjen e Mjedisit; [LVSM]: Ligji mbi Vlerësimin Strategjik të Mjedisit. 2 NOTE: Ka disa mospërputhje të përkufizimeve të gjuhës angleze në ligje të ndryshme, për shembull në mes të LPH dhe ALPH dhe në mes të përkufizimeve rreth peizazhit në LMN dhe LTM. Për më tepër, disa përkufizime nga gjuha angleze janë çorientuese dhe nuk janë ne pajtueshmëri me standardet ndërkombëtare, p.sh. përhapje. Kjo mund të jetë për shkak të përkthimit. Megjithatë, Kodi i Praktikave i sajuar nga ky Dokumenti i Politikave (shih 2.3.) Duhet të sqarojë terminologjinë.

ajo zonë rurale, trashigimi e paluajtshme arkeologjike apo kulturore [LPH]

- Mbrojtja: nomenklaturë e masave të mbrojtjes të natyrës juridike me qëllim të

ruajtjes së vlerave të trashëgimisë kulturore [LTM]

- Zonë Mbrojtëse: pjesë të territorit të caktuar, me qëllim të ruajtjes së burimeve

natyrore historike, kulturore dhe arkeologjike, mbrojtjen nga ndotja e mjedisit apo

krijimin e kushteve hapësinore për ushtrim të patrazuar të aktiviteteve, si dhe

siguria e banorëve dhe zonave përreth [LPH]

- Linja Rregulative: linja kufizuese në mes të ngastrës së ndërtimit dhe të mënyrës se

drejtës publike [LPH]

- Restaurimi: aktivitet I synuar në ruajtjen dhe shfaqjen e vlerave të trashigimisë

kulturore [LTM]

- Plani Hapësinor: Plani për rregullimin, përdorimin dhe zhvillimin e hapësirës, siç

është territori i komunës, zonat e veçanta, parku nacional dhe territori i Kosovës.

Plani Hapësinor është Plan Hapësinor për Kosovën, Plani Hapësinor për Zonat e

Veqanta, dhe Plani Zhvillimor Komunal: [ALPH]

o Plani Hapësinor për Kosovën: plani strategjik shumë-sektorial përcakton

parimet dhe synimet afat-gjata të planifikimit hapësinor për tërë territorin e

Kosovës për një periudhë të paktën dhjetë vjeqare [LPH]

o Plani Hapësinor për Zona të veçanta: Plan mbulon një periudhë prej së paku

dhjetë vjet e që vendos parimet dhe synimet afat-gjata të planifikimit

hapësinor për zona të veçanta (Zona të identifikuara në Planin Hapësinor të

Kosovës që kanë karakteristika të veçanta e që kërkojnë një regjim të

veçantë organizativ, zhvillmor, përdorues dhe mbrojtëes, psh. Parqet

nacionale dhe zonat tjera të veçanta natyrore, ekonomike, bujqësore,

kulturore apo te vlerave historike) [LPH]

o Plani Zhvillimor Komunal: Plani shumë-sektorial që mbulon një periudhë prej

së paku pesë vite, që përcakton qëllimet afat-gjata të zhvillimit ekonomik,

shoqëror dhe hapësinor të territorit të një komune, duke përfshirë një plan

për zhvillimin e zonave urbane dhe fshatrave [LPH]

- Zonat e Mbrojtura të Veçanta: zona (të një rëndësie të veçantë për komunitetin serb

të Kosovës) të përcaktuara nga një hartë, ose nga një zonë e përcaktuar që rrethon

një monument, ndërtesë, grup ndërtesash, tërësi, fshat, apo qendër historike të

qytetit që mbrohet nga ndonjë zhvillim apo aktivitet i cili mund të dëmtojë

kontekstin historik, kulturor, arkitektonik apo arkeologjik të saj, mjedisin natyror apo

vendosjen e dukjes estetike [LZSM]

- Vlerësimi Strategjik Mjedisor (VSM): procesi i vlerësimit të ndikimit të mundshëm të

një politike, plani dhe programi në mjedis [LMM]

- Plani Urban: Plani Zhvillimor Urban dhe Planet Rregulluese Urbane [ALPH] Plani Zhvillimor Urban: plan shumë-sektorial për të gjitha zonat urbane në

territorin e një komune që vendos parashikimet afat-gjata për zhvillim dhe menaxhim të zonave urbane për periudhën prej së paku pesë vjet [LPH]

Plani Rregullues Urban: Plani (shqyrtohet dhe nëse është e nevojshme rishikohet nga komuna çdo pesë vjet), që përcakton kushtet për rregullimin e hapësirës si dhe rregullat për vendndodhjen e objekteve në ngastër të tokës urbane, definimin e zonave ndërtimore dhe duke përfshirë Linjat Rregullative, Linjat e Ndërtimit, Normat teknike Urbane, dhe kërkesat e tjera lidhur me lokacionet e lejuara të ndërtesave dhe ndërtimeve tjera në ngastrat tokësore urbane [LPH]

- Normat Teknike Urbane: kushtet hapësinore apo teknike që përcaktojnë pozitën,

raportet e ndërsjella të ndërtesave dhe sigurinë e trashigimisë [LPH]

Përmbledhje e përgjithshme

Ky dokument paraqet gjendjen aktuale dhe trendet në ruajtjen e trashëgimisë dhe të

peisazhit në Kosovë,propozon mundëitë për të shqyrtuar problemet në mënyrë që të

zhvillohet një strategji e integruar e mbrojtjes, duke synuar përmirësimin e kornizës së

menaxhimit deri në nivelet e standardeve evropiane.

Ky dokument është përgatitur nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, në konsultim

me profesionistë që përfaqësojnë një gamë të palëve: organizata ndërkombëtare,

institucione vendore qeveritare dhe akademike, si dhe organizata jo-qeveritare.

Dokumenti është i konceptuar si një mjet udhëzues, që të jetë në gjendje për të stimuluar

dhe adresuar më tutje studimet sektoriale dhe shumë-sektoriale dhe planet e veprimit,

që të jenë të harmonizuara brenda një kornize gjithëpërfshirëse strategjike. Këto studime

dhe plane do të hartohen kryesisht nga ekspertë vendor, në menyrë që t’u sigurojë atyre

mundësi për një proces mësimor dhe të ndërtimit të kapaciteteve.

Dokumenti është ndarë në dy pjesë: Pjesa hyrëse (kapitujt 1-2), që përshkruan kontekstin

dhe shkurtimisht analizon situatën, dhe Pjesa e dytë (kapitujt 3-4-5-6), e cila vendos

udhëzime dhe rekomandime praktike për zhvillimin e një strategjie të integruar

konzervimi në Kosovë.

Kapitulli 1 përshkruan prapavijën, ku përmes dokumenteve ndërkombëtare shqyrton

evoluimin e etikës së konzervimit të integruar, shqyrton nevojat, mundësitë dhe pengesat

në Kosovë, si dhe thekson rëndësinë për të miratuar metoda të reja të punës në bazë të

një qasjeje rrjeti dhe sistematike.

Konservimi i integruar i trashëgimisë është një koncept fundamental në kalimin nga

kujdesi për ndërtesat individuale dhe lokalitetet në një brengë për grupet arkitektonike

dhe kontekstet. Shumica e hapave të fundit të përfshijnë edhe përfshirjen e peisazhit

kulturor dhe, në fund të fundit, edhe të gjithë peisazhit, duke veçuar trashëgiminë

natyrore dhe kulturore. Ky kalim shoqërohet më një zhvendosje paralele në pamje nga

ruajtja e ndërtesave në menaxhim të burimeve territoriale. Pas dhjetë vitesh të një aktiviteti të dendur, të realizuar nga aktorë të ndryshëm në rindërtimin e pas konfliktit në Kosovë, është koha për të strukturuar trashëgiminë dhe për të ruajtur peisazhin dhe kornizën menaxhuese në një mënyrë më sistematike dhe efektive. Problemet kryesore për të aplikuar konzervimin e integruar janë:

vonesa në përpilimin e inventarizimit të trashëgimisë dhe në identifikimin e zonave

tampon të planeve hapësinore;

zhvillimi i pa-kontrolluar I ndërtimeve në zonat urbane, rreth-urbane dhe

rurale, që ndikojnë në lokalitetet trashigimore në përcaktimet e tyre;

kapacitetet e kufizuara institucionale dhe kompetencat e autoriteteve përkatëse;

vonesat në zbatimin e ligjeve dhe mungesat e bashkëpunimit

ndërministror dhe ofertë e pamjaftueshme arsimore në trajnimet menaxheriale,

profesionale dhe teknike.

Kapitulli 2 shqyrton situatën aktuale në lidhje me kornizën ligjore dhe institucionale në

sektorë të ndryshëm që ndikojnë në trashëgimi dhe në peisazh, analizon shkurtimisht

qasjet dhe ilustron aktivitetet dhe palët që merren me fushën e trashëgimisë kulturore.

Përshtatja e metodave të vlerësimit të vlerave duke përmirësuar gjithëpërfshirjen dhe

pjesëmarrjen e tyre konsiderohet e rëndësishme veçanarisht për Kosovën.

Në përgjithësi, ka pasur një theks në restaurimin dhe rindërtimin e ndërtesave

individuale. Numri dhe diversiteti i aktorëve dhe donatorëve që merren me këtë fushë në

Kosovë kërkon një koordinim të përforcuar dhe një orientim të përcaktuar mirë. Një

metodologji e përbashkët e bazuar në një kuptim të qartë dhe të përbashkët të etikës

dhe kategorive të konservimit (nga mbrojtja ligjore në rindërtim) duhet të jetë e krijuar.

Një kod i praktikës do të ishte i domosdoshëm për këtë qëllim në mënyrë që të

plotësohet infrastruktura ligjore.

Bazuar në këtë prapavijë, Kapitulli 3 ofron një kornizë udhëzuese për planifikimin e një

strategjie të integruar konzervimi për Kosovën, duke e përshkruar gjërësisht sistemin e

trashëgimisë kulturore dhe burimeve të peisazhit, duke përcaktuar konceptet dhe

parimet themelore, duke detajuar grupet dhe llojet e masave/veprimeve që duhet

ndërmarrë, dhe për të identifikuar palët që duhet përfshirë.

Kapitulli 4 paraqet një vizion të propozuar dhe një grup të qëllimeve të bazuar në

vlerësim të fakteve, nevojave dhe trendeve. Disa parakushte janë të identifikuara si

thelbësore në zbatimin e një strategjie të tillë:

- kompletimin e reformës së vazhdueshme ligjore dhe institucionale në MKRS;

- fillimin e aktiviteteve operative të Këshillit të Kosovës për Trashëgimi Kulturore;

- definimin e pronësisë, udhëheqjes, rolet dhe përgjegjësitë;

- sigurimin e vullnetit të fortë politik dhe një vizion të përbashkët dhe

- organizimin i një fushate lobimi dhe senzibilizimi.

Veprimet përgatitore për të krijuar terren të përshtatshëm dhe për të drejtuar procesin e

planifikimit të menaxhimit është gjithashtu e rekomanduar përmes:

- trajnimi i stafit të institucioneve të përfshira;

- zhvillimi i një metodologjie specifike të planifikimit strategjik;

- zhvillimi i një metodologjie implementimi;

- krijimi i një bazë të dhënash dhe dokumentimi i aktiviteteve të mëparshme dhe

- krijimi i një bazë të dhënash të burimeve njerëzore në Kosovë

Për më tëj, ky kapitull sygjeron disa masa minimale prioritare që do të merren në afat të shkurtër, në mënyrë që të garantohet mbrojtja e trashëgimisë:

përgatitja e një vlerësimi të progresit për përpilimin e inventarit, diagnostifikimin e problemeve, përgatitja e një plan veprimi buxhetor me faza për përfundim;

përgatitja e një programi të detajuar buxhetor me faza për intervenime

urgjente;

percaktimi I perimetrit të zonave mbrojtëse në të gjitha lokalitetet e përfshira

në një listë të mbrojtjeve permanente dhe duke identifikuar kriteret mbrojtëse;

dhe

përcaktimi I masave të jashëzakonshme ligjore, administrative dhe financiare

për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore që është në rrezik për shkak të

presionve të vazhdueshme.

Për një planifikim afat-mesëm dhe afat-gjatë, Dokumenti i Politikave propozon një seri prej tetë objektivave: 1: Trashëgimia dhe peisazhi në Kosovë janë plotësisht të identifikuara dhe të dokumentuara, një inventar shkencor sipas standarteve Europiane, situatat në rrezik janë identifikuar dhe planifikuar dhe si të tilla azhurohen vazhdimisht për t’u adresuar menaxhmentit. 2: Është ngritur një kornizë e përshtatur ligjore dhe një strukturë e veçantë institucionale, e konceptuar në mënyrë të tillë që të lehtësojë punën sistematike, që rregullon ruajtjen në përputhje me etikën ndërkombëtare dhe që nxit zhvillimin e qëndrueshëm. 3: Publiku i gjerë, shoqëria civile dhe sektori privat janë të vetëdijshëm për rëndësinë e ruajtjes së trashëgimisë së Kosovës dhe për përmirësimin e cilësisë së peisazhit, ata lobojnë me autoritetin e tyre për të ndërmarrë veprime dhe janë të gatshëm të kontribuojnë me kapacitetet e tyre

4: Kapacitetet profesionale në parimet dhe praktikat e konzervimit azhurohen dhe

përparohen në përputhje me kërkesat ndërkombëtare dhe që mbulon fusha të ndryshme

me një qëndrim të orientuar shumë-disiplinor.

5: Trashëgimia arkitektonike dhe arkeologjike ruhet me një përkujdesje të përshtatshme ndaj përcaktimit dhe të dukjes së qytetit si dhe për mbrojtjen e mjedisit, duke synuar arritjen e nivelit më të lartë të cilësisë së peisazhit.

6: Njohuria për trashëgiminë kulturore të Kosovës është shpërndarë duke përdorur mjete

të ndryshme komunikimi dhe interpretimi të përshtatura sipas karakteristikave specifike

dhe nevojave të komunitetit shumëkulturor vendor nga vizitorët e huaj.

7: Artizanalet dhe zejet e trashëgimisë ruhen dhe pasohen tek brezat e rinj, promovohet

tregëtia artizanale dhe roli e statusi i mjeshtrit vlerësohet.

8: Sistemi i burimeve kulturore dhe natyrore vlerësohet përmes një ripërdorimi të

përshtatshëm të ndërtesave dhe të lokaliteteve, në kuadër të një strategjie

gjithëpërfshirëse të zhvillimit ekonomik dhe te një zhvillimi të qëndrueshëm të turizmit.

Kapitulli 5 paraqet tetë çështje kryesore që janë zgjedhur si më të përshtatshmet me

situatën aktuale dhe me nevojat në Kosovë për të arritur objektivat e identifikuara në

Kapitullin 4. Për çdo çështje kyçe janë rekomanduar një seri operacionesh. Janë

rekomanduar një seri aksionesh: përshtatja e mjeteve ligjore dhe administrative,

studimet sektoriale, planifikimi i veprimit dhe masat teknike. Çështjet kyçe janë:

1. Identifikimi, dokumentimi dhe monitorimi i trashëgimisë dhe peisazhit

2. Përshtatja e kornizës ligjore dhe institucionale

3. Ngritja e vetëdijes në shoqërinë civile dhe sektorin privat

4. Ngritja e kapaciteteve institucionale dhe profesionale

5. Nxitja e trashëgimisë dhe planet zhvillimore të orientuara drejt peisazhit

6. Zhvillimi i mjeteve të komunikimit dhe të prezantimit

7. Vlerësimi i rolit të zejtarisë dhe artizanaleve

8. Promovimi ipërshtatshëm i ripërdorimit dhe vlerësimi ekonomik

Në përfundim, ky Dokument Udhëzues I Planifikimit të Politikave për zhvillimin e një qasje

të konzervimit të integruar përbën një kornizë dhe një hap të parë të një procesi, përmes

së cilit autoritetet e Kosovës dhe palët mund të analizojnë dhe debatojnë se ku qëndrojnë

ata, çka kanë arritur në vitet e fundit, dhe se çfarë drejtimesh kanë nevojë dhe duan të

marrin për të përmirësuar menaxhimin e trashëgimisë dhe peisazhit dhe që të jenë

plotësisht në pajtim me standardet evropiane dhe ndërkombëtare.

1. Hyrje

1.1. Konteksti dhe Prapavija

Në fund të 2008, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit (MKRS) ka filluar punën përgatitore

për të hartuar një strategji të konzervimit të integruar në kuadër të Planit të Veprimit për

Partneritet Evropian (PVPE). Procesi ka filluar në fillim të 2009 me mbështetjen e partnerëve

ndërkombëtare3.

Ky dokument është rezultat i ndihmës teknike që është siguruar nga Ministria e Punëve të

Jashtme e Italisë4. Qëllimi I së cilës është i orientuar në ruajtjen dhe zgjërimin e trashëgimisë

së Kosovës sipas një qasje të integruar dhe sistematike. Dokumenti propozon disa

udhëzime dhe një seri veprimesh praktike që synojnë harmonizimin e kornizës institucionale,

ligjore dhe politike me kërkesat Evropiane dhe duke e drejtuar kah një menaxhim i

përmirësuar.

Sikur se çdo mjet tjetër i menaxhimit që ndikon në territorin dhe në një gamë të palëve,

vetëm një qasje e plotë pjesëmarrëse e planifikimit do të mund të ndihmonte dhe

orientonte zbatimin. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në fazën kalimtare të

administrimit të trashëgimisë në Kosovë, ku institucionet, ligjet dhe politikat janë duke u

ndërtuar dhe përshtatur sipas standardeve evropiane, me qëllim për të përmbushur nevojat

e palëve të ndryshme dhe të komuniteteve të ndryshme etnike / kulturore.

Prandaj, ky Dokument Udhëzues i Planifikimit të Politikave (në tekstin e mëtejmë Dokument I

Politikave) duhet të konsiderohet si pikënisje e një procesi e jo si një hap përfundimtar. Një

3 Ministria e Punëve të Jashtme e Italisë dhe OJQ-ja Suedeze Trashëgimia Kulturore pa Kufij

(CHëB). Ekspertët që i përkasin të dy organizatave kanë koordinuar punën e tyre dhe

rezultatet e pritshme.

4 Termat e referencës ishin:

Duke njohur rëndësinë kulturore të shërbimeve të tjera 'mjedisore "(për shembull,,

biodiversiteti, monumentet natyrore dhe monumentet kulturore);

Njohja në mënyrë eksplicite me vlerat natyrore të trashëgimisë për të siguruar se të

gjitha aspektet janë mbuluar në plan(për shembull, gjeo-diversiteti);

Duke marrë një qasje më të gjerë të pasurive të trashëgimisë kulturore (për shembull,

duke

Njohur më gjërësisht peisazhet kulturore, duke zhvilluar modele parashikuese për të

ndihmuar njohjen e gjasave të pasurive të paregjistruara të trashëgimisë kulturore që

ndodhin brenda zonave të veçanta, dhe duke njohur trashëgimitë e paprekshme (të

tilla si doganat dhe praktikat) ose potencialet turistike;

Njohja e asaj që "vlerat e konfliktit” mund të ekzistojnë, për shembull “bimët rrushit”

për disa rajone të veçanta mund që të jenë pasuri të trashëgimisë kulturore, dhe se

zgjidhjet janë të nevojshmepër të njohur të gjitha vlerat;

Përshtatja e terminologjinë standarde duke përdorur Trashëgiminë Kulturore dhe atë

Natyrore për të siguruar qartësinë e kuptimit (për shembull, duke zëvendësuar "të

mbrojtur dhe mirëmbajtur 'me' të ruajtur ').

proces i tillë duhet të zhvillohet më tej për të prodhuar një dokument përfundimtar

strategjik përmes një debati që përfshin një numër të gjerë të palëve në proces.

Këto të fundit do të ndajnë dhe negociojnë vizionin, veprimet dhe përgjegjësitë të udhëzuara

nga autoritetet kulturore, në mënyrë që të dalin me një plan veprimi buxhetor me faza i

plotësuar përmes një marrëveshjeje zotimi. Një projekt propozim për zbatimin e procesit

është zhvilluar edhe nga ana e ekspertëve ndërkombëtarë, të cilët kanë ndihmuar në

hartimin e këtij Dokumenti të Politikave5.

Në dhjetë vitet e fundit pas Rezulutës së Këshillit të Sigurimit të OKB-së 1244 (1999)6, një

pjesë e madhe e aktiviteteve në fushën e trashëgimisë kulturore në Kosovë është kryer me

asistencën ndërkombëtare. Restaurimi dhe rindërtimi i punëve të pas konfliktit ishte me plot

tension, veçanarisht pas trazirave dhe dëmtimeve të vitit 2004. Këto punë u zhvilluan

paralelisht me strukturimin e kornizës institucionale dhe ligjore si dhe me masat shoqëruese

për ndërtimin e kapaciteteve, të mbështetura nga organizatat ndërkombëtare, agjencionet

bashkëpunuese dhe të OJQ-ve.

Në vitin 2005, një Strategji Konzervimi për Trashëgiminë Kulturore në Kosovë është përgatitur nga MKRS në bashkëpunim me Këshillin e Pavarur Ndërkombëtar.

Ky dokument ishte më tepër një letër orientimi se sa një strategji, që përmban rekomandime të përgjithshme. Shkurtazi, këto rekomandime ishin: ri-përcaktimi i rolit institucional dhe përgjegjësitë e autoriteteve përkatëse, krijimi i një departamenti të trashëgimisë kulturore, kompletimi i strukturës legjislative dhe distribuimi i ligjeve, zhvillimi i një procesi te rregullt të planifikimit të buxhetit, krijimi i regjistrit për projektet e donatorëve për të rregulluar dhe monitoruar aktivitetet e tyre, evidentimi i inventarit të ndërtesave dhe gjërave të mbrojtura, nisjen e fushatave edukative dhe atë të ngritjes së kapaciteteve.

Rëndësia e përcaktimit të udhëheqjes së procesit dhe sigurimi i dëshirës politike janë theksuar në këtë dokument. Në vitet e fundit, veprimi është ndërmarrë për përcjelljen e këtyre rekomandimeve dhe janë arritur disa rezultate, siç është e përshkruar shkurtazi. Në këtë kontekst, ky Dokumenti i Politikës është një mundësi që në moment të shqyrtohet gjendja e artit, të shqyrtohen rekomandimet dhe të integrohen me të disa propozime praktike për zbatimin e tyre dhe për rregullimin e veprimeve në proces e sipër.

Një draft Doracak mbi Menaxhimin e Trashëgimisë Kulturore në Kosovë është shkruar nga një grup punues të koordinuar nga MKRS7. Ky dokument përshkruan hapat e mbrojtjes së trashëgimisë kulturore në përputhje me standardet ndërkombëtare për formulimin e politikave të menaxhimit. Këto ndërlidhen me një sërë aktivitetesh, nga ruajtjen e ndërtesave dhe objekteve individuale deri në zgjerimin e kompleksit të burimeve kulturore (të prekshme dhe jo të prekshme, kulturore dhe natyrore),si i tillë, konsiderohet si një vektor për komunitetin dhe zhvillimin ekonomik.

5 Silvia Cravero. Pjesa 2: Projekti I procesit të planifikimit preliminar. Në: Drejt një dokumenti të integruar

të Konservimit për Kosovën. Maj 2009. Ekstrakti (Grafikoni) është prezantuar në Shtojcën A. 6 Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, autorizuar për prezencën civile dhe ndërkombëtare në

Kosovë, pastaj pjesën e Republikës Federative të Jugosllavisë, të vendosur nën Administratës së

përkohëshme të Kb-së (UNMIK). 7 Udhëhequr nga Flemming Aalund, speci al i s t danez I t ra shëgi mi së kul tu rore , me kontributin e

Juliana Latifi, avokatit me kombësi shqiptare.

Administrimi i trashëgimisë kulturore në Kosovë është nën një transformim të madh. Reforma institucionale në kuadër të MKRS është në proces e sipër dhe mbështetet nga Komisioni Evropian Komisioni8, për transformimin e Divizionit të Trashëgimisë Kulturore në Departament, duke forcuar kapacitetet e saj dhe plotësojë zbrazëtirat e kuadrit ligjor, përkatësisht Ligji i ri për Trashëgiminë Kulturore (2006) dhe shtatë draft Rregulloret (2008). Për më tepër, Këshilli i Kosovës për Trashëgimi kulturore (KKTC), krijimi i të cilit është parashikuar me ligj, është duke u themeluar të mbikëqyr dhe këshillojë veprimtarinë e MKRS-së në menaxhimin e trashëgimisë dhe caktimin e buxhetit.

Një sërë aktivitetesh të tjera të adresimit të menaxhimit të trashëgimisë kulturore janë duke

u zbatuar ose planifikuar nga organizatat ndërkombëtare dhe OJQ-të në partneritet me

MKRS-në. Ndër këto, Forumi i Trashëgimisë Kulturore, promovuar nga Bashkimi Evropian

(ZNKE dhe PSBE)9, vlen të përmendet. Një sërë forumesh të rregullta mujore (i pari u mbajt

në fund të janarit të vitit 2009) dhe kishte për qëllim të mbledhë të gjithë palët me interes

kur bëhet fjalë për trashëgiminë kulturore. Këto ngjarje kanë për qëllim të krijojnë një

platformë për shkëmbimin e informacionit dhe koordinimin e aktiviteteve, duke ofruar

kështu mundësinë për të diskutuar në lidhje me sajtet specifike dhe projektet dhe rezultonin

me rekomandime praktike.

Në këto pikëpamje, ky Dokument i Politikave dhe procesi për shqyrtimin e tij si dhe miratimi i

tij janë një mundësi që të krijohet një dokument kornizë për të integruar dhe orientuar

aktivitetet e ardhshme e që janë në vazhdim e sipër. Për këtë qëllim, parimet dhe linjat e

veprimit duhet të harmonizohen në një vizion të përbashkët që e ndajnë të gjithë akterët

kryesorë për hapësirën e dhënë kohore. Prandaj, dokumenti i propozuar ofron orientime

praktike që mund të zhvillohen më tej në kuadrin e strategjisë së përgjithshme me faza dhe

planifikim të buxhetimit nga MKRS, në bashkërendim të ngushtë me palët tjera.

Një strategji e tillë duhet të bazohet në një analizë thelbësore të cilësisë dhe sasisë të

zhvillimeve të fundit, situata aktuale dhe trendet në ruajtjen e trashëgimisë, në raport me

rritjen e ndërtimeve urbane dhe territoriale10.

Megjithatë, në këto rrethana, Strategjia e integruar duhet të jetë një mjet i pështatshëm,

fleksibël që siguron “rrethoja mbrojtëse” pa penguar ndryshimet gjatë implementimit.

1.2. Shënime mbi konceptin e ruajtjes së integruar

Koncepti i ruajtjes së integruar u prezantua nga Këshilli i Evropës (KE) në mes të viteve të 70-

ta, në dritën e pasojave urbane dhe presionit të zhvillimit hapësinor të qyteteve historike të

botës së industrializuar. Nevoja për të kontrolluar këto pasoja më parë u ngrit në vitet e 60-

ta në mes të aktivitetit plot tension të ndërtimit pas rikonstruksionit, e dëshmuar nga dy

rekomandimet e UNESCO-s për ruajtjen e peizazhit ('62) dhe trashëgimisë kulturore ('68), të

8 Alessandro Bianchi (Italian Ministry for Cultural Heritage and Activities) is the expert appointed

for this task. 9 European Commission Laison Office and European Union Special Representative. 10 Ëithin the frame of a MoU ëith the MCYS, a project called “Situation analysis on integrationof cultural heritage in

spatial planning in Kosovo” is being developed by CHëB, surveying the local situation by means of questionnaires in the municipalities.

rrezikuara nga punimet private dhe ato publike11. Karta Evropiane e Trashëgimisë Arkitekturale dhe Deklarata e Amsterdamit, miratuar në Amsterdam nga Komisioni i Ministrave të Këshillit të Evropës në 1975, janë dokumentet e para ndërkombëtare që ngritën një sërë parimesh për integrimin e ruajtjes së trashëgimisë në planet zhvillimore, të cilat mund të përmblidhen si më poshtë:

Ruajtja e integruar e trashëgimisë është tipar kryesor i planifikimit hapësinor dhe urban;

Ruajtja e integruar e trashëgimisë shqetëson dhe përfshin qytetarët në mënyrë të drejtpërdrejt;

politikat kombëtare të ruajtjes së integruar përbëhen nga masat administrative, financiare, sociale dhe arsimore;

që politikat e ruajtjes së integruar të zbatohen siç duhet, duhet të ketë bashkëpunim ndër-sektorial ndërmjet organeve të ndryshme publike administrative, si dhe masat legjislative duhet të jenë bashkë- koordinuar në atë mënyrë që të plotësojnë dhe të zgjerojnë njëra-tjetrën;

ruajtja e integruar do të thotë që në mënyrë sistematike të kërkohen forma të bashkëveprimet të mundshme në mes të partnerëve nëpërmjet aktivitete, mos ndarje e profesionit në punë, masat që kompanitë të jenë më të përgjegjshme, punë më të madhe si dhe punë vullnetare mirë të shenjëzuar;

autoritetet kombëtare, rajonale dhe lokale duhet të marrin përgjegjësi aktive për zbatimin e konservimit të integruar.”12

Rezoluta (76) 28 lidhur me përshtatjen e ligjeve dhe rregulloreve me kushtet e konservimit të integruar të trashëgimisë arkitekturale, të nënshkruar nga i njëjti Komitet në 1976 përkthen konceptin e konservimit të integruar në aspektin praktik:

"Me konservim të integruar " të trashëgimisë kulturore të monumenteve dhe vendeve është

menduar e tërë gama e masave që kanë për qëllim sigurimin e vazhdimin e trashëgimisë,

mirëmbajtjen e saj si pjesë e një mjedisi të përshtatshëm, qoftë e bërë nga vet njeriu bëhet

ose nga natyra, shfrytëzimi dhe përshtatja e saj për nevojat e shoqërisë.

Këto masa duhet të kenë dy objektiva kryesore 1. Konservimin e monumenteve, grupet e ndërtesave dhe vendeve përmes:

- masave për ruajtjen e tyre;

11 Disa vende të Evropës kanë pilotuar aktivitetin për të futur ruajtjen urbane në praktikat e planifikimit urbanistik,

dhe në këtë mënyrë të rehabilitohen dhe rigjenerohen qendrat e të gjitha qyteteve historike. Italia është një nga vendet që ka kontribuar mjaft për këtë zhvillim teorik dhe eksperimentim praktik, përmes debatit aktiv të promovuar që nga vitet e 60-ta nga ANCSA (Shoqata Kombëtare Historiko-Artistike e qendrave të qytetit), përmes disa plane shumë të mira për qytete historike, dmth në mesin e shumë të tjerëve: Bergamo Alta (nga Luigi Angelini, 1934), Assisi dhe Gubbio (nga Astengo Giovanni, 1957 dhe 1960), Urbinos (nga Giancarlo De Carlo, 1955-1960) e Bolonjës (nga Pierluigi Cervellati, 1969), dhe me Karta italiane: Karta Gubbio (1969) dhe tre Karta të Restaurimit (1931, 1972 dhe 1987). 12 Këshilli i Evropës (teksti nga Sophie Jeleff). Konventat e Këshillit të Evropës për trashëgimi kulturore.

Trashëgimia e Evropës - një pasuri e përbashkët. s.d.

- hapave për të siguruar ruajtjen fizike të pjesëve të tyre përbërëse;

- operacionet që kanë për qëllim restaurimin dhe rritjen e tyre.

2. Integrimi i monumenteve, grupeve të ndërtesave dhe të vendeve në mjedisin fizik të shoqërisë së sotme nëpërmjet programeve të të dizajnuara për:

ringjalljen e monumenteve dhendërtesave të vjetra që i përkasin grupeve duke i ndërlidhur me një qëllim shoqëror, me gjasë të ndryshme nga funksioni i tyre origjinal por kompatibile me dinjitetin e tyre, dhe aq sa është e mundur në mbajtjen e karakterit të karakteristikave të tyre;

Rehabilitimi ndërtesave, veçanërisht ato të destinuara për banim, përmes renovimit të strukturës së tyre të brendshme dhe përshtatjen e saj për nevojat e jetës moderne, derisa me kujdes ruhen tiparet e interesit kulturor. "

Rezoluta thekson se përgjegjësia për mbajtjen e një ekuilibri midis njeriut dhe mjedisit dhe

për ruajtjen e pasurive të trashëgimisë kulturore, sfondet dhe komplekset e tyre

arkitekturale ndodhen brenda gjithë komunitetit.

Autoritetet publike në të gjitha nivelet administrative mund të luajnë rol të drejtpërdrejtë duke caktuar një pjesë të konsiderueshme të fondeve për urbanizim dhe veprimtarisë ndërtuese për ruajtjen e trashëgimisë kulturore, duke inkurajuar edhe iniciativa private vazhdimisht me programet e tyre. Ata duhet gjithashtu të marrin masa për të siguruar që profesionistëve të kualifikuar u janë besuar punët e ruajtjes, që trajnimi është ofruar dhe që janë aplikuar kriteret, metodat dhe teknikat e testuara. Rezoluta i kushton një vëmendje të veçantë nevojës për trajnim të studentëve të arkitekturës në harmonizimin e ndërtimeve të reja me ato të vjetra, sidomos në afërsi të monumenteve apo brenda grupeve të ndërtesave. Për më tepër, autoritetet duhet të kontrollojnë ndikimin mbi origjinalitetin e monumenteve në zonat ku janë paraparë ndryshime, apo në masë të madhe janë planifikuar punë publike dhe private (Rrugët, etj.) Ligjet në lidhje me trashëgiminë kulturore, por edhe disa aspekte të legjislacionit lidhur me planifikimin e qytetit dhe të banimit duhet të rishikohen për ti bashkërenduar ato që të bëhen kompatibile dhe reciprokisht plotësuese. Rezoluta jep udhëzime të hollësishme për zbatimin e qasjes së integruar përmes masave financiare, administrative, arsimore dhe sociale si dhe për përfshirjen e publikut. Në të gjitha këto dokumente ndërkombëtare, ndër të cilat në veçanti Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Arkitektonike të Evropës (Granada 1985), Konventa Evropiane për Mbrojtjen e Trashëgimisë arkeologjike (Valletta, 1992) si dhe të Kartës ICOMOS për Trashëgiminë Ndërtimore Popullore (Meksikë, 1999), teoria e konservimit të integruar është zhvilluar dhe konsoliduar në vazhdimësi. Ky evolucion është paralel me zgjerimin e konceptit të trashëgimisë kulturore për të përfshirë më shumë e më shumë kategori të burimeve. Një parim themelor është se prioritet i jipet grupeve të ndërtesave mbi monumentet e izoluara. Një dokument kryesor që trajton integrimin e burimeve natyrore dhe kulturore në politikat e zhvillimit hapësinor të territorit evropian duke siguruar kështu respektimin e diversitetit të saj është Perspektiva e Zhvillimit Hapësinor Evropian PZHHE drejt një Zhvillimi të Ekuilibruar dhe të Qëndrueshëm të Territorit e Bashkimit Evropian, të miratuar në Potsdam në vitin 1999 pas një procesi pesë vjeçar të diskutimit. PZHHE është një dokument jo-detyrues ligjor i

nxjerrë nga Këshilli joformal i Ministrave përgjegjës për Planifikim Hapësinor të Komisionit Evropian. Dokumenti ka për qëllim të ofrojë një kornizë për udhëheqje të politikës dhe për të përmirësuar politikat sektoriale të cilat kanë ndikim në territorin, duke synuar një zhvillim të qëndrueshëm hapësinor. Menaxhim i duhur i trashëgimisë natyrore dhe kulturore është një nga tre objektivat e politikave dhe opsionet në pikëpamje të PZHHEE-së, dy të tjerë duke qenë policentrit në zhvillim hapësinor dhe barazi të qasjes në infrastrukturë dhe njohuri. Një pikë e rëndësishme e këtij procesi teorik është Konventa e Peizazhit Evropian, e miratuar në vitin 2000 në Firence nga Këshilli i Evropës. Kjo Konventë propozon një vizion shumë inovativ të të gjitha dimensioneve të peizazhit: fizik, sociale, kulturor, natyror, etj. Nëse Konventa e vitit 1972 e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s ishte dokumenti i parë ndërkombëtarë për të trajtuar trashëgiminë natyrore dhe atë kulturore (dhe udhëzimet në vitin 1992 vendosën për futjen e peizazhit kulturor), e Konventa e vitit 2000 është revolucionare ngase e konsideron trashëgimisë natyrore dhe atë kulturore nën ombrellën e njëjtë: peizazh, duke tejkaluar ndarjen në dysh të dy kategorive. Vendet e ndryshme kanë nënshkruar këtë Konventë kurse disa të tjerë e kanë ratifikuar atë dhe kanë iniciuar procesin e zbatimit nëpërmjet strukturave kombëtare legjislative. Midis Vendeve Evropiane Juglindore që ka ratifikuar këtë dokument janë Rumania (në 2002), Kroacia, Maqedonia, Sllovenia dhe Turqia (në 2003), Bullgaria (në 2004) si dhe, kohëve e fundit, Mali i Zi, ku Konventa ka hyrë në fuqi më 1 maj të këtij viti. Për këtë arsye, ruajtja e trashëgimisë kulturore ka lëvizur nga një interes 'Takimesh' dhe disi 'ideologjik' ndaj monumenteve të veçanta tek të kuptuarit se edhe veçoritë e monumenteve ", ndërtesat e përditshme e të vogla dhe më në fund i tërë peizazhi kontribuon në “rëndësinë territoriale” dhe gjeografinë kulturore të një zonë të caktuar. Prandaj, tashmë është e pranuar se të gjitha këto burime duhet të jenë të mbrojtura, ruajtura dhe zgjeruara si një mjet për të nxitur zhvillimin e komunitetit dhe sensin që i përkasin territorit. Pjesëmarrja e komuniteteve është themelore në këtë proces. Evolucioni i konceptit të menaxhimit të integruar të trashëgimisë është propozuar në vitet e fundit nga ana e rrjetit të vendeve partnere në dy projekte të programit për trashëgimi: EuroMed, P.I.S.A. dhe DELTA. Në këtë kontekst, trashëgimia dhe peizazh janë perceptuar sipas një pikëpamje sistematike. Karta Euro-Mesdhetare në rritjen e Integruar të Trashëgimisë Kulturore, propozuar nga P.I.S.A. Projekti në vitin 2002, pasuron përmbajtjen e planifikimit të integruar brenda një perspektive inovative, në të cilin i gjithë sistemi i burimeve të trashëgimisë është zgjeruar për rolin e tij në ruajtjen e “identitetit”dhe zhvillimit lokal të qëndrueshëm. Memorandumin i Vjenës mbi "Trashëgiminë Botërore dhe Arkitekturë Bashkëkohore – Menaxhimi i Peizazheve Urbane Historike ", që rezulton nga mbledhja e Komitetit të UNESCO-s për Trashëgimi Botërore në 2005, është shprehje nga zhvillimet më të fundit të ruajtjes së kulturës integruar. Rekomandimi i UNESCO-s në lidhje me Ruajtjen dhe Rolin Bashkëkohor të Zonave Historike (Najrobi 1976), Memorandumi i Vjenës shikon në peizazhin në të njëjtën pikëpamje tërësore të përcaktuar me Konventën e Peizazhit Evropian. Përqendrohet në ndikimin e zhvillimit bashkëkohor në peizazhin e përgjithshëm urban me rëndësi të trashëgimisë, brenda një konteksti më të gjerë territorial. Pra Ky dokument është një referencë e rëndësishme për

qasje bashkëkohore tek konservimin e integruar, jo vetëm për vendet e Trashëgimisë Botërore. Pas më shumë se 30 vjet eksperiencë dhe evolucioni, konservimi i integruar mund të konsiderohet si pjesë e ndonjë politike të pjekur të konservimit. Në të njëjtën kohë, duhet të jetë një koncept fleksibël, në gjendje të oforjë qasje të reja, metoda dhe mjete të përshtatura për situata të veçanta, të tilla si rindërtimi i Kosovës shumë kulturore. Megjithatë, disa udhëzime themelore në lidhje me konservimin e duhur dhe menaxhimin e trashëgimisë kulturore dhe të peizazhit duhet të respektohen:

1.3. Pse një politikë të konservimit të integruar për Kosovën?

Një politikë e konservimit të integruar për Kosovën ka qenë e paraparë nga palët e interesuara për trashëgiminë kulturore të Kosovës në vitet e fundit, nga njëra anë për të harmonizuar veprimtarinë e tyre me doktrinën e mësipërme ndërkombëtare dhe,në anën tjetër, për të krijuar një kornizë për konzervim më efikas dhe menaxhim në një situatë të zhvillimit të ndërtimit të shpejtë urban dhe territorial.

Në të vërtetë, në dhjetë vitet e fundit Kosova ka qenë subjekt i një rindërtimi paksa kaotik dhe ndërtimin e aktivitetit në të gjitha nivelet administrative territoriale. Kjo dukuri shkon nga rritja e shpejtë dhe e pakontrolluar e banimit dhe strukturave tregëtare të shpërndara në të gjithë territorin deri tek pjesa më e madhe e infrastrukturës - sidomos rrugëve – në ndërtim ose të planifikuara. Ky aktivitet është duke ndikuar jo vetëm në pasuritë e trashëgimisë kulturore dhe parametrat e tyre, por në përgjithësi, në cilësinë arkitektonike të pamjes së rrugëve dhe qyteteve në qendra historike si dhe në karakter të peizazhit, në zonat rurale dhe fshatra. Si rezultat, përveç shkaqeve të tjera (menaxhimi jo efektiv i mbeturinave, aktivitet e parregulluara ekskavatoruese, etj), kjo provokon ndotje vizuale dhe të mjedisit, përfundimisht duke rezultuar në një reduktim të mirëqenies sociale. Struktura institucionale dhe ligjore e ruajtjes së trashëgimisë kulturore në Kosovë duhet të jetë e përshtatur dhe fuqizuar në mënyrë që të mund të përballen me këtë situatë që shkon përtej kompetencave të MKRS-së dhe bën thirrje për një më pjesëmarrje pro-aktive në veprimtarinë e planifikimit hapësinor, kryer nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH), dhe pushtetet lokale. Në koordinim me reformat e vazhdueshme institucionale të administrimit të trashëgimisë kulturore, ky dokument ofron disa propozime për bashkëpunim më të avancuar me akterët e mësipërm dhe partnerët tjerë. Vende të rëndësisë së veçantë do të përfitonin nga njohuritë më të efektshme, masave për mbrojtje dhe punëve të konservimit. Zona arkeologjike e qytetit romak, Ulpiana (që përmban sarkofag dhe objektet e tjera të rëndësishme)është përdorur si tokë bujqësore dhe

- mbrojtja e duhur dhe mirëmbajtja e të gjitha llojeve të

trashëgimisë, vecoritë dhe konteksti;

- vlerësimi i vlerave të përbashkëta dhe mirë të krijuara, etika e

ruajtjes dhe metodologjia, dhe

- përfshirja e profesionistëve të aftë.

nuk është studiuar aq sa duhet. Vlerësimi i saj ofron potencial për zhvillimin socio-ekonomik kur konservimi dhe menaxhimi të jenë siguruar si duhet. Fortifikatat e Novobërdës dhe Prizrenit janë të tjerë shembuj të burimeve të pashfrytëzuara që kanë nevojë për një konservim të përmirësuar dhe integrim në planifikimin e peizazhit. Më seriozisht, me sa duket numri prej 2.847 vendeve që janë identifikuar në një sondazh në vitin 2002 janë humbur, kryesisht për shkak të zhvillimit të ndërtimeve të reja. Përveç kësaj, me harmonizimin e konservimit të trashëgimisë kulturore me planifikim urban dhe hapësinor si dhe me ndërtimin e ripërdorimit, një politikë e konservimit të integruar mund të stimulojë, nëpërmjet planifikimit të veprimit dhe implementimit të pilot projekteve, një menaxhim aktiv dhe dinamik të territorit bazuar në ruajtjen dhe përmirësimin e gjithë sistemit të burimeve natyrore dhe kulturore: prekshme dhe e paprekshme, monumentale dhe peizazhin e folur, biodiversitetin, bujqësore dhe kulturore, artizanale, traditat e bashkësive, industritë kulturore dhe ngjarjeve, produkte tipike dhe kuzhinë, etj.

Duhet theksuar se një qasje e tillë që lidh ruajtjen e burimeve kulturore me zhvillimin lokal kërkon një legjislacion të përforcuar dhe kornizë institucionale, një dëshirë reale politike në të gjitha nivelet dhe një qëndrim të fortë ndaj partneritetit dhe bashkëpunimit ndër-sektorial të partnerëve të ndryshëm nga institucionet, shoqërinë civile dhe sektorin privat. Niveli Lokal është më i përshtatshëm për zhvillimin e pilot projekteve të integruara në masë më të vogël, për aq sa ka një kornizë drejtuese dhe përkrahje nga institucionet qendrore.

Disa përvoja të kryera në Kosovë, në veçanti nga OJQ-të (ndërkombëtare dhe kombëtare) në bashkëpunim me MKRS-në, tregojnë një përpjekje për të ndikuar në tërë “zinxhirin” e trashëgimisë sipas një qasje sistematike, duke detyruar një sërë aktivitetesh të tilla si ndërtimin e konservimit dhe rehabilitimin, trajnime, ngritje të ndërgjegjshmërisë, si dhe zhvillimin e turizmit për gjenerimin e të ardhurave. Përfaqësuesit e shoqërisë civile dhe intelektualët tregojnë mirëkuptim dhe padurim entuziasti që aktivisht të kontribuojnë me idetë dhe përvojën e tyre për hartimin e një strategjie të integruar gjithëpërfshirëse.

Potencialet e Kosovës për nxitjen e zhvillimit lokal dhe të qëndrueshëm të turizmit bazuar në burimet kulturore dhe territoriale janë të shquara. Shumëllojshmëria e shprehjeve kulturore dhe trashëgimisë është komponenti më i rëndësishëm. Transformimi i këtij elementi nga të qenit një sfidë në një mundësi është shenjë e një plani të tillë të integruar. Për më tepër, gjeografia natyrore dhe kulturore ofrojnë një eksperiencë unike për vizitorë, ku mjedisi natyror, kulturor i “ industrializuar” (p.sh. zonat historike minerale) edhe pse heterogjen, është një peizazh i tërë.

Kuptohet, ky do të jetë një proces afat-gjatë ku duhet të merret parasysh çështja e sovranitetit mbi fusha të territorit dhe nevoja për ndërtim ose identitet të përforcuar kosovar. Në teori, një politikë me përmasa multikulturore e integruar për zhvillim lokal mund të jetë një mjet i mirë për të shkuar përtej çështjes etnike, duke ndrruar procesin e rritjes nga identiteti kulturor (dhe të trashëgimi të ngjashme) në identitet territorial. Kjo kërkon një arsimim intensiv afat-gjatë si dhe politika për ngritje të ndërgjegjshmërisë, duke synuar ndërtimin e një sensi të shtetësisë kosovare.

Një konservim efektiv i i integruar duhet të zhvillohet nëpërmjet qasjeve të përziera në

kuptim të vendimmarrjes: çështjet e kornizës të ndërlidhura me mbrojtjen dhe ruajtjen e

trashëgimisë kulturore dhe të peizazhit duhet të adresohen, menaxhohen dhe monitorohen

nga ana e institucioneve qendrore, ndërsa të tjerët domosdoshmërisht kërkojnë përfshirjen

e plotë të komunitetit lokal. Në parim, sa më i gjerë të jetë numri i palëve të përfshira në

mënyrë aktive në fazën e planifikimit, aq më i suksesshëm do të jetë zbatimi. Kjo është mëse

e vërtetë për pilot projektet të integruara për zhvillimin lokal, i cili duhet të financohet

kryesisht në një qasje nga poshtë-lart.

Megjithatë, trashëgimia dhe ruajtja e peizazhit në Kosovë në radhë të parë ka nevojë të

trajtoj çështje të rëndësishme strukturore për të krijuar një kornizë për eksperimentime të

një planifikimi të tillë dinamik territorial në mënyrë sistematike. Ndër çështjet kyçe janë

sigurisht arsimimi dhe ngritja e vetëdijes, për të ndihmuar komunitetet që të ndërtojnë një

ndjenjë se i përkasin territorit. Ky i fundit duhet të shihet si një peizazh i popujve dhe

trashëgimive të ndryshme, ku shprehjet e ndryshme kulturore janë faktorët kyç të pasurimit

territorial dhe jo një arsye për ndarje ushqyese.

Çështje të tjera themelore kanë nevojë për një ndërhyrje ose përfundim urgjent, mbi të

gjitha finalizimin e inventarit të trashëgimisë kulturore. Sistemi dixhital është krijuar (duke

përdorur standardet e Këshillit të Evropës), me mbështetjen e British Council dhe OJQ ChwB.

Stafi i Divizionit të trashëgimisë kulturore të MKRS-së dhe Instituteve lokale për Mbrojtjen e

Monumenteve (IMM-të) janë trajnuar. Kështu, finalizimi i inventarizimit shkencor duhet të

shoqërohet nga një sistem i hulumtimit të shpejtë dhe planifikimit të rrezikut që sa me

shpejt të azhurohet inventari i mëparshëm. Derisa korniza institucionale dhe legjislative është ende në ndërtim e sipër (Detyra kryesore e të sapo formuarit KMM-së është me të vërtetë finalizimi dhe përditësimi i inventarit), veprimtaria e donatorë të ndryshëm duhet të jetë e koordinuar dhe orientuar në parime dhe praktikë. Kjo ka për qëllim të shmang që qasjet e "importuara" ose ato të papërshtatshme të konservimit të zbatohet pa kritika, se komuniteti lokale nuk përfiton nga puna dhe, së fundi, se aktiviteti nuk është i integruar në planifikimin hapësinor. Për më tepër, autoritetet e trashëgimisë kulturore të Kosovës duhet të bien dakord mbi vizionin dhe etikën e tyre lidhur me zbatimin e standardeve ndërkombëtare për raste veçanta, duke përcaktuar, për shembull, një sistem të vendimit bazuar në vlera në lidhje me projektet e propozuara nga donatorët dhe nga pronarët privatë për ndërtesa të mbrojtura. Një tjetër çështje e rëndësishme në një rajon post konfliktit është për të vendosur kur dhe në çfarë mase rindërtimi i monumenteve ose pjesëve të tyre është jashtëzakonisht i pranueshëm për rigjenerimin e rëndësisë së një vendi. Prandaj, një Kod i detajuar i praktikës për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në Kosovë duhet të përcaktohet sa më shpejt të jetë e mundur pas përfundimit të hulumtimit të shpejtë, në detaje dhe të plotësojë të Ligjin e fundit të Trashëgimisë Kulturore dhe Rregulloret e saj.

Çështja e Zonave të veçanta të Mbrojtura nuk mund të injorohet, pasi që është një

komponentë kyçe e planit të Ahtisarit13. Mbrojtja e tyre duhet të lehtësohet dhe të

mbikëqyret nga implementimi prej Këshillit Monitorues14, për të garantuar një ekzistencë

paqësore të vendeve të trashëgimisë fetare dhe kulturore të rëndësisë së veçantë për

komunitetin Serb të Kosovës. Sipas këtij dokumenti themelor, pronësia dhe përgjegjësia për

13 Propozimi Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës (nga Marti Ahtisari, I dërguari Special i Sekretarit të Përgjithshëm të

Kombeve të Bashkuara), 26 mars 2007. Kushtetuta e Republikës së Kosovës (në fuqi që nga 15 qershor 2008) është në pajtim me

këtë dokument, nën implementim e sipër. Pavarësia e Kosovës, mbështetur nga 63 Vende (9 Nëntor 2009), nuk është njohur nga

aktorët ndërkombëtarë, që vazhdojnë të jenë të detyruar ti referohen Rezolutës së këshillit të Sigurimit 1244 (RKSKB 1244). 14 Pasi Këshilli (e parashikuar nga ligji) nuk funksionon ende, roli i saj është luajtur nga Zyra Ndërkombëtare Civile (ICO).

menaxhimin e këtyre vendeve janë në Kishën Ortodokse Serbe në Kosovë. Prandaj, vazhdimisht në përputhje me planin e Ahtisarit, Zonat e veçanta të Mbrojtura duhet të konsiderohen si fusha për të cilat autoritetet e trashëgimisë kulturore të Kosovës kanë juridiksion të kufizuar për zbatim të vendimeve të tyre. Megjithatë, ky Dokument i Privatësisë dhe në veçanti kodi i propozuar i praktikës janë mundësi të jashtëzakonshme për të përcaktuar disa parime të përbashkëta metodologjike për ruajtje të trashëgimisë kulturore dhe menaxhimit si dhe për të krijuar një platformë për diskutim dhe negocimin të nevojave dhe përgjegjësive në të ardhmen. Në përfundim, qëllimi kryesor i këtij Dokumenti të Politikës është që ti ofrojë autoriteteve kompetente një mjet për:

Objektivat specifike janë:

rekomandimi për masa urgjente për të adresuar identifikimin dhe

mbrojtjen e e trashëgimisë së rrezikuar kulturore në një afat të shkurtër;

përgatitja e terrenit për një mbrojtje efektive dhe të integruar, ruajtjen

dhe rritjen e strategjisë në afat të mesëm dhe të afatgjatë;

inkurajimi i për ruajtjen me orientim kah skemat e zhvillimit të pamjes së

qyteteve dhe peizazhit në pajtim me Konventën Evropiane të Peizazhit;

qasja në integrimin e ruajtjes së trashëgimisë kulturore dhe menaxhim me

planifikimin urban dhe hapësinor;

propozim për një sërë iniciativash të integruara për arsimin mbi

trashëgimisë, ngritjes së vetëdijes dhe zhvillimit të komunitetit, dhe

promovimin e eksperimentimin e pilot projekteve të integruara në nivel

lokal me qëllim të zhvillimit nëpërmjet rritjes së burimeve kulturore.

orientim të planifikimit strategjik të ruajtjes së trashëgimisë dhe ruajtjes së

peizazhit në përputhje me doktrinën ndërkombëtare dhe evropiane dhe

politikave të sotme; dhe

krijimi një kornizë udhëzuesi për koordinimin të iniciativave të ndryshme

dhe veprimtarinë e partnerëve ".

1.4. Drejt një qasje të integruar dhe sistematike Në ditët e sotme, operatorët kulturorë janë të njohur me konceptet si ajo e rrjeteve, integrimit, koordinimit dhe bashkëpunimit, si dhe me qëndrimin si të punohet me projekt, me kusht që projektet e vetme të harmonizohen në një plan të përbashkët ku të gjithë marrin pjesë. Administratat publike është dashur të adaptonin veten në këtë qasje të re, duke adoptuar mjete krijuese dhe metoda për të siguruar performancën e cilësisë, fleksibilitet dhe kursimet e shpenzimeve të ndërhyrjes publike, së bashku me kapacitetin e përmirësuar të komunikimit. Ashtu si rrjetet, edhe koncepti i sistemit15 është importuar nga teknologjitë e reja dhe është përshtatur për metodologjinë e planifikimit të ndërhyrjes kulturore. Rrjetëzimi dhe sistemi i të menduarit mund të jenë sfiduese në fillim pasi duket se zvogëlojnë autonominë dhe vizibilitetin në krahasim me një qasje sektoriale dhe jo-sistematike. Megjithatë, sisteme afat- mesme dhe afat-gjata do të dalin avantazhet e të qenurit pjesë e një programi gjithëpërfshirës dhe të integruar. Duke ruajtur pavarësinë e rolit dhe të interesit, rrjetëzimi sjell një vlerë të shtuar. Grumbullimi i organeve dhe individëve që veprojnë në sektorin kulturor - sipas një pamje të kompletuar dhe të gjerë të kulturës - dhe integrimin e tyre të plotë në planet e zhvillimit lokal shumë-sektorial duhet të inkurajohen dhe promovohen në perspektivën e ' bërjes së sistemit'.

Për më tepër, rrjetet në BE janë rritur falë kontributit të institucioneve të Evropës, duke synuar promovimin e zbatimit të politikave të tyre në territor përmes administratave lokale. Kjo ka ndodhur në fusha të ndryshme, nga kultura e e zhvillimit të infrastrukturës, nga ekonomia deri te mbrojtja e mjedisit. Qytetet kanë inkurajuar pjesëmarrjen transversale të akterëve të ndryshëm të rrjetit: ndërmarrjeve, universitetet dhe qendrat kërkimore, administratat lokale, shoqëritë civile, etj, duke miratuar strategjinë e partneritetit dhe konsultime të përhershme për një planifikim të përbashkët. Faza e parë e një procesi të vlerësimit përfshin identifikimin e burimeve lokale në përputhje me një pikëpamje antropologjike dhe gjithëpërfshirëse, se një pikëpamje selektive dhe superiore. Burimet e ndryshme kulturore dhe natyrore që përbëjnë rëndësi territoriale janë vënë në marrëdhënie të ndërsjellë, nga shprehjet më të lartë të trashëgimisë monumentale dhe artistike të traditave popullore dhe artizanatet. Që prej viteve të 90-ta, administratat lokale kanë rritur rolin e tyre në menaxhimin e thjeshtë territorial dhe zhvillimin socio-ekonomik. Përgjegjësi të reja, por edhe mundësi të reja sjellin një veprim më të gjerë varg dhe, për rrjedhojë, për nevojën e një ngritjeje institucionale kapaciteteve të menaxhimit të projektit. Në këtë situatë, doli nevoja për të zhvilluar një vizion të plotë për të ardhmen e qyteteve dhe të territoreve. I tërë ky vizion duhet të shkojë përtej politikave sektoriale, harmonizimin

15 Qasje sistem atike shikon në tërë strukturën e sistemeve dhe jo vetëm në një pjese të vetme përbërëse, në izolim. Merr parasysh ndërlidhjet nëpër të gjithë sistemin, duke e parë “Problemet” në një sektor si pjesë e një sistemi të përgjithshëm, duke mos dashur ti zhvendos ato në një tjetër sektor. Shqyrton mundësinë e ndryshimit të burimit kryesor të rezistencës dhe jo të shtyj për të tejkaluar këtë rezistencë, duke menduar se e vetmja mënyrë për të kuptuar dhe zgjidhur një problem është që të merret në konsideratë pjesa në raport me tërësinë. Kjo është një qasje afatgjate që kërkimi për të gjitha instrumentet kryesore të ndikojë në ndryshimin e sistemit në tërësi.

e tyre në kuadër të një strategjie të përbashkët. Qytetet më dinamike evropiane kanë filluar të eksperimentojnë një qasje sistematike, në të cilin procedurë e zakonshme administrative e planifikimit hapësinor është integruar përbrenda mjeteve të reja të planifikimit (p.sh. të planit strategjik, i prezantuar në fund të 80-ve). Këto të fundit synojnë adresimin e arritjeve të objektivave të përgjithshme të zhvillimit në lidhje me të gjithë sistemin, sipas një vizioni që përfshin aspektet sektoriale: atë kulturore, sociale, ekonomike, fizike, etj. Menaxhimi i Trashëgimisë Kulturore ka qenë një nga çështjet kryesore të prekura nga kjo qasje sistematike. Në planifikimin e menaxhimit është e rëndësishme që të ri-rregullohen ndarjet midis sektorëve të ndryshëm për të përballuar me kontradiktat komplekse: në mes të ruajtjes dhe rritjes, midis traditës dhe modernizimit, midis ruajtjes artizanale dhe inovacionit (dmth. për kursim të energjisë). Menaxhimi duhet të kontrollojnë ndërvarësitë mes ruajtjes dhe zgjerimit, menaxhimit të të gjitha dimensioneve duke u përpjekur që ti bejnë kompatibile për njëri-tjetrin. Menaxhimi i Trashëgimisë kulturore me të vërtet ka një ndikim të rëndësishëm në territor, në lidhje me dimensionet e tij themelore sic janë rritja ekonomike dhe krijimi i vendeve të punës, peizazhi dhe ruajtja e mjedisit, infrastruktura. Mund të jetë një element i zhvillimit territorial, me kusht që disa kërkesa bazë janë plotësuar: gatishmëria dhe aftësia e autoriteteve të planifikimit për të planifikuar dhe menaxhuar procesin, duke adresuar dhe zgjidhur konflikte me përfshirjen e të gjitha palëve të interesuara.

Studimet paraprake janë të nevojshme nga njëra anë për të mbledhur dhe të organizuar bazën e të dhënave të burimeve kulturore dhe natyrore dhe të sistemit të tyre të menaxhimit, dhe në anën tjetër për të vlerësuar ekzistencën e kushteve për të filluar një proces efektiv dhe të suksesshëm të planifikimit. Një parakusht i parë i rëndësishëm për një qasje tillë sistematike është që të zhvillojë një qëndrim të shkëmbimit të informacionit, pa të cilin zbatimi i një politike të integruar nuk mund të arrihet plotësisht.

2. Shqyrtimi i situatës aktuale

2.1. Reflektimi mbi vlerat e trashëgimisë

Udhëzimet për secilin plan të konservimit - nëse për një individ ose një ndërtesë apo e tërë

qendra historike - duhet të informohet nga një vlerësim i vlerave, grumbullimi i tyre dhe

artikulimi i të cilave definon rëndësinë e plotë të objektit apo vendit. Për vlerat kulturore

konsiderohet tradicionalisht nga ekspertët (Historik, artistik, etj) në ditët tona ne duhet të

shtojmë vlera kulturore dhe socio- ekonomike të sjella nga komuniteti. Shpesh është një

zbrastësirë midis dy grupe vlerash. Vlerësimi i trashëgimisë kulturore është një disiplinë që

akoma ka mungesa në metodologji, përkundër rëndësisë për të adresuar vendimet e

konservimit16.

Korniza e Menaxhimit të trashëgimisë kulturore të Kosovës, është rikrijuar së fundmi nën ndikimin e organizatave ndërkombëtare dhe vëzhgueseve të huaj, pas stabilizimit të post-konfliktit dhe rindërtimit. Në këtë kontekst, një pasqyrim i vlerave të trashëgimisë kulturore është një hap i pashmangshëm që duhet ndërmarrë. Dy dekada të fundit kanë qenë vendimtare për rishikimin e sistemit ndërkombëtar të vlerësimit të trashëgimisë kulturore në mënyrë paralele me procesin e “demokratizimit” të konceptit të kulturës. Ekspertët e Kosovës nuk janë përfshirë plotësisht në këtë debat, për shkak të situatës politike.

Në politikat e mëparshme të konservimit, vendimi për atë se çfarë të futet në listën e inventarit të trashëgimisë kulturore dhe çfarë të vihet nën mbrojtje është përgjegjësi e një grupi të kufizuar të ekspertëve të trashëgimisë. Lista Kombëtare pasqyron qasjen kulturore dhe interesat profesionale të grupeve dominuese. Në rastin e Kosovës, ndërtesat e rrezikuara në lidhje me grupet etnike dhe në veçanti të serbëve ortodoks dhe shqiptarëve mysliman, ishin një objektiv kryesor i veprimtarisë së trashëgimisë kulturore në procesin e rindërtimit. Objektet dhe vendet tjera të trashëgimisë, më pak të ndikuara nga presioni politik, ishin më të prekshme ndaj neglizhencës dhe shkatërrimit. Arkitektura amtare dhe ndërtesat civile të vendosura në zonat kyçe të zhvillimit urban ishin dhe janë më të ekspozuar ndaj këtij rreziku. Shoqëria civile ka luajtur një rol të rëndësishëm në Kosovë në evokim për ruajtjen e kësaj trashëgimie17. Prandaj, është e rëndësishme që të shqyrtuar procedurat identifikuese dhe mbrojtëse duke rritur përfshirjen e tyre në publik më të gjerë dhe të grupeve të ndryshme të interesit. Me pak fjalë, një "demokratizimin" i procesit të vlerësimit është e nevojshme, edhe për shkak se trashëgimia është multi-valente dhe se përbërja e komuniteteve në Kosovës ka ndryshuar. Profesionistët e trashëgimisë kulturore janë të njohur me vlerat tradicionale (historike, artistike, etj), por ata duhet të mësojnë të masin kategoritë e ndryshme të vlerave të paraqitura nga shoqëria civile. Nëse ata zhvillojnë një qëndrim ndaj këtyre vlerave të reja dhe një gatishmëri për të përfshirë akterë të ri në procesin e vlerësimit, profesionistët e trashëgimisë dhe autoritetet mund të gjejnë një përkrahje të jashtëzakonshme në integrimin

16 De la Torre, Marta dhe Mason, Randall. "Hyrje". Në: De la Torre, Marta (ed.). Vlerësimi i vlerave të

trashëgimisë kulturore. Raporti i Kërkimit. Instituti i Konservimit Getty, Los Angeles, 2002. 17Për shembull, peticionet e organizuar nga qytetarët për një kinema të viteve 1950 në Prizren dhe për ish-

hotel Unionit në Prishtinë

e trashëgimisë kulturore në planifikimin urban dhe hapësinor. Prandaj, Ekspertët e trashëgimisë kulturore duhet të mirëpresin këta akterë të rinj, të cilët mund të lobojnë tek autoritetet për mbrojtjen e vendeve të pambrojtura dhe të përckatuara, të lëna pas dore, ose të rrezikuara nga “oreksi” për ndërtimin e tokës.

Kultura bashkëkohore e konservimit kalon vlerat tradicionale kulturore të lidhura për identitetin etnik me ato të tjera socio-ekonomike, veçanërisht lidhur me përdorimin e mallrave të trashëgimisë. Është e rëndësishme që të gjitha këto vlera janë ekuilibruar mirë. Rreziku në një situatë si Kosova është që vlerat janë tej rritur për strukturat fetare apo etnike (dhe rrjedhimisht për qasjen e ruajtjes së tyre), ndërsa ndërtesat dhe vendet që nuk kanë identitet të tillë janë më të braktisura prej ligjeve të tregut të zhvillimit urban.

Sot vlerësimi ekonomik i ndërtesave dhe vendeve luan një rol kyç në menaxhim të trashëgimisë kulturore, në kërkim alternativ dhe të qëndrueshëm, mënyrat e mirëmbajtjes financimit dhe punët e ruajtjes. Nëse një sistem i mirë-krijuar i mbrojtjes mungon, duke lënë mallrat e trashëgimisë në duart e tregut do të mund të sillte humbjen e vlerave të tyre pas një qasje të rreme të konservimit të dukshmërisë18. Prandaj, procesi i vlerësimit dhe përcaktimi i udhëzimeve t ë konservimit duhet të jetë zhvilluar nga një ekip multi-disiplinor i udhëhequr nga profesionistë të aftë të trashëgimisë kulturore që kan një vizion të gjerë dhe një qëndrim të hapur. Diskutim mbi vlerat dhe mbi atë se si komuniteti i jep formë trashëgimisë dhe konservimit të tij dhe imperativ të pjesëmarrjes së komunitetit mund të jenë një sfidë për profesionistët me një prapavijë tradicionale. Janë të nevojshme qëndrime të reja dhe përdorimi i metodave të reja, që kërkon bashkëpunim të profesionistëve të ndryshëm siq janë antropologët, gjeografët e kulturës dhe ekonomistët e kulturës, etj. Konservimi profesional (p.sh arkitekti/projektues i trashëgimisë, arkeolog, historian arti etj) bëhet një specialist ndër të tjera, por edhe lider i grupit. Kjo kërkon aftësi të reja dhe mënyra të menduarit për ruajtjen e ekspertit, duke filluar nga një qëndrim i fortë për ndarjen e pushtetit dhe punës multi-disiplinore. Në përfundim, një reflektim mbi rëndësinë e trashëgimisë kulturore të Kosovës në një bazë të re e të gjerë duhet të ndërmerren paralelisht me identifikimin dhe procesin e inventarizimit, në mënyrë që të integrohen dhe të përshkruhen vlerat që rezultojnë nga përfshirja e palëve të ndryshme në situata të reja dhe për të zgjidhur konfliktet e mundshme midis qasjeve të ndryshme. Vlerat nuk janë fikse por ato ndryshojnë me kalimin e kohës, sepse janë formuar nga bashkëveprimi në mes punës artistike dhe kontekstit të saj të ndryshueshëm.

Përfshirja e një gamë të gjerë të palëve të interesuara do jetë shumë e dobishme për ngritjen e vetëdijes për sa i përket rëndësisë në ruajtjen e trashëgimisë kulturore të ' tjerëve”. Për shembull, vlerat artizanale të mishëruara si tradicionale mund të jetë një vektor që stimulon dialogun ndëretnik, për shkak të rolit të mjeshtërve të komuniteteve të ndryshme në ndërtimin dhe mirëmbajtjen e ndërtesave pa marrë parasysh identitetin e tyre kulturor dhe fetar. E panevojshme të thuhet, vlerësimi i trashëgimisë kulturore në Kosovë kërkon pjesëmarrjen e përfaqësuese të rëndësishëm e të gjitha komuniteteve etnike.

Në konsideratë të gamës së gjerë të vlerave që komunitetet mund të sjellin për inovacion të

18 Praktika e shkatërrimit të një ndërtese duke mbajtur vetëm fasadën e saj, një kompromis i përdorur për

një shfrytëzim komercial të strukturave historike, duke e konsideruar unike estetike vlerat e pikave të

jashtme.

ruajtjes së trashëgimisë kulturore dhe zgjerimin e politikave, është përgatitur një Pyetësor për vëzhgim dhe të kuptuarit e perceptimit se grupe të ndryshme qëllimore kanë nga burimet kulturore në zonat e tyre. Pyetësori (Shtojca B) është konceptuar për qarkullim tek pushtetet lokale, universitetet dhe shkollat e mesme, OJQ-të, investitorët dhe përfaqësuesit të tjerë të sektorit privat dhe ata shoqërisë civile, që përfshin komunitetet e ndryshme etnike duke përfshirë këtu edhe banorët e huaj.

Analiza e rezultateve të “pyetësorëve” do të jetë shumë e dobishme për të përcaktuar profilin e zonave të ndryshme të territorit në raport me banorët, në pajtim me pikëpamjen gjithëpërfshirëse të Konventës Evropiane të Peizazhit, që thekson se "Peizazhi do të thotë një zonë, e perceptuar nga njerëzit, karakteri i të cilëve është rezultat i veprimit dhe ndërveprimit të burimeve natyrore dhe / ose faktorit njeri", një përkufizim që përfshihet në Ligjin për Trashëgimi Kulturore të Kosovës.

2.2. Qasjet në konservim

Burimet kulturore janë mirë të përfaqësuara në Kosovë nga një larmi e pasur të vendeve të trashëgimisë së prekshme (si natyrore dhe kulturore) dhe të objekteve, si dhe shprehje tradicionale të paprekshme, të shoqëruara me periudha të ndryshme historike dhe komuniteteve etnike. Për fat të keq, historia e kohëve të fundit e Kosovës ka vë theksin në ndarjet etnike.

Kjo çështje delikate, e cila është pasqyruar në ligjet dhe marrëveshjet administrative, nuk

mund të ndryshohet aq lehtë në afat të shkurtër. Një fushatë intensive në terren e

shoqëruar me zhvillimin socio-ekonomik mund të jetë shumë i dobishëm në shtigje

afatmesme dhe afatgjata për të qetësuar rrugën drejt integrimit. Disa media kanë kontribuar

për të dhënë një pamje negative. Jashtë vendit, imazhi i Kosovës është i lidhur shpesh me

luftën dhe konfliktet etnike, ndërkohë që pak është e njohur për të gjithë sistemin kompleks

të trashëgimisë dhe gjeografisë kulturore.

Duke folur në përgjithësi, ka pasur një tendencë për t'i dhënë prioritet mbrojtjes të

monumenteve të veçanta për vendosjen e tyre dhe të peizazhit. Profesionistët e

Trashëgimisë dhe ata të shoqërisë civile janë të vetëdijshëm për nevojën për një pikëpamje

më të gjerë, por presioni i zhvillimit është veçanërisht agresiv në Kosovë dhe ushqyer me

parregullsi. Shkatërrimet e luftës kanë kontribuar në këtë qasje, për shkak se një numër i

madh u shkatërruan veçanërisht në pjesën perëndimore. Një numër i madhi strukturave

tradicionale si kulla, e cila përbën strukturën urbane, tani janë të humbura. Çarshia e Gjatë,

rruga e vjetër e tregut e Pejës, ishte plotësisht nën zjarr dhe humbi karakterin e saj, duke

hapur rrugën për ndërtesa të reja anonime dhe jashtë kontekstit. Një qasje e ndryshme, më e ndjeshme ndaj konservimit urban, është miratuar në Gjakovë. Ndërtime të vjetra druri të zonës së tregut, Çarshinë, nën zjarr, u restaurua apo rindërtua. Respektimi i autenticitetit të dizajnit origjinal dhe strukturës në ndërtesat e rindërtuara mund të jetë vetëm pjesshme. Megjithatë duhet thënë se pamja e rrugëve përmban një atmosferë më shumë tradicionale. Arsyeja për qasje të ndryshme në këto dy zona të tregut - qoftë për shkak të arsyeve teknike ose donatorë të ndryshëm, vendimmarrësve, fondeve, apo të tjera - është e paqartë për përpiluesin. Megjithatë, që të jetë plotësisht integruar, programi i rehabilitimit duhet të përfundojë dhe disa masa duhet të merren për të zhvilluar aktivitete (p.sh. punëtori artizanale) në ndërtesat e restauruara dhe të rindërtuara.

Prania e palëve të interesuara heterogjene të përfshirë në projekte restaurimi në fazën

kalimtare të kornizës institucionale dhe ligjore të Kosovës thërret për udhëzime të

hollësishme dhe koordinim. Për të dhënë një shembull të rëndësishëm, në thelbin historik të

Prishtinës te xhamia Fatih dhe hamami turk janë ndërtuar në tërësi në shekullin e 15 nga

Sulltan Mehmeti II. Sheshi afër xhamisë është një vend simbolik i mbledhjes për të

moshuarit. Të dy ndërtesat janë duke u restauruar nga donatorë të ndryshëm në

bashkëpunim me Institutin për Mbrojtjen e Monumenteve (IMM): xhamia nga TIKA

(Agjencia Turke për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ndërkombëtar), hamami nga Komuna me një

projekt të përgatitur të ChwB.

Një nga disa kontekstet e mbetura historike në Prishtinë (e sugjeruar edhe nga raportet e mëparshme)19. Metodologjia e konservimit duket të jetë po ashtu e ndryshme: e agjencisë turke mbështetet kryesisht në profesionistë turk dhe zejtari, derisa organizata suedeze ka tendencë për të trajnuar mjeshtrit vendas në projektet e tyre. OJQ-ja italiane Intersos (aktive në rajonin e Pejës), ka një qasje të ngjashme, sipas të cilit parimet ndërkombëtare të restaurimit mirë të themeluara janë vënë në praktikë përmes trajnimit.

Adoptimi i ripërdorimit të ndërtesave historike është zbatuar në disa raste në Kosovë, ku

strukturat tradicionale janë restauruar apo rindërtuar dhe konvertuar në muze etnologjik,

dhoma pritjeje ose të tjera. Në mesin e përvojave të suksesshme janë komplekset Emin Gjiku

në Prishtinë dhe kompleksi i Lidhjes së Prizrenit në Prizren. CHwB ka filluar rehabilitimin e

disa kullave tradicionale për ti konvertuar në dhoma pritjeje ose funksione të tjera. Por duke

folur në përgjithësi, ripërdorimi i shtëpive historike dhe tradicionale apo vendqëndrim për

vizitorë mbetet ende një potencial i pashfrytëzuar, veçanërisht në zonën e Prizrenit, apel i të

cilit si destinim i turizmit kulturor rritet gjatë festivaleve verore (dmth Dokufesti).

Ndërtesave private civile dhe të vjetra, të cilat janë më të përshtatshme për një ripërdorim,

janë edhe më të ndjeshme ndaj presionit të tregut të tokës, sidomos kur ato janë të

vendosura në zonat qendrore urbane. Prishtina ka vuajtur veçanërisht nga shkatërrimet e

strukturave të vjetra osmane, si një pasojë e rritjes të shpejtë të qytetit pas luftës, për shkak

të mbërritjes së emigrantëve nga fshati, kthimin e refugjatëve dhe uljen e mijëra

emigrantëve. Kjo rritje ka ushqyer brumin e ndërtimit. Prandaj, është urgjente që të

përcaktohen kritere strikte për ndërtesat e mbetura dhe të inkurajojnë pronarët privat me

stimulime për restaurimin e shtëpive dhe adaptimin e ripërdorimit.

Një tjetër qasje është treguar në rehabilitimin e vazhdueshëm të ish-Ndërtesës së Hotelit

Unionit në Prishtinë (e ndërtuar në 1927), përfshirë në listën e mbrojtjes (Lista e Ndërhyrjes

së Prioriteteve 2004-2006). Kjo është një pikë referimi e qendrës historike të qytetit dhe

dëshmitar i vetëm për periudhën Austro-Hungareze. Në vitin 2008, të gjitha strukturat e

vjetra u demoluan për ti lënë hapësirë “Sheshit të Pavarësisë ", duke ndryshuar kështu në

mënyrë dramatike veçoritë dhe duke lënë ndërtesën historike të izoluar. Shoqëria civile

është mobilizuar kundër shkatërrimit të kësaj ndërtese20.

19 Protection and Preservation of Cultural Heritage in Kosovo. Consolidated Summary. International Donors Conference organised by UNESCO. Paris, 13 May 2005. 20 http://balkaninsight.com/en/main/blogs/9894/.

Pasi që është shitur nga Agjencia Kosovare e Mirëbesimit një kompanisë private, punimet

janë duke u zhvilluar për të kthyer monumentin në një qendër tregtare.

Projekti propozon zgjidhje kreative dhe tregon një qasje cilësore, por për fat të keq kjo nuk

është një projekt konservimi. Udhëzime më të rrepta dhe më të hollësishëme duhet të ketë

qenë caktuar nga Agjencia në konsultim me MKRS-në. Mund të ketë ngjarë që Investitori të

kontribuojë pozitivisht në drejtim të projektit të konservimit duke marrë parasysh se mund

të zbatohen stimulimet fiskale të parashikuar me Nenin 5 të Ligjit për Trashëgiminë

Kulturore.

Në të vërtetë, ruajtja dhe rehabilitimi i kësaj ndërtese mund të ketë ofruar mundësi të

shkëlqyer për eksperimente të një qasje të integruar, duke detyruar kështu ruajtjen e rreptë

të vetë ndërtesës dhe ridizajnimin urban të zonës përreth, në mënyrë që të krijohet një vend

i ri atraktiv dhe hapësira publike lidhur me rrugën qendrore të këmbësorëve. Konkurse

arkitektonike që si cak kanë profesionistë dhe studentët do të jetë një mjet i shkëlqyer në

këtë lloj të projekteve në Kosovë, integrimin e konservimit të trashëgimisë dhe zhvillimin

bashkëkohore arkitektonik. Duhet të promovohen si një mjet për të aktivizuar debat,

ekspozita, botime, etj.

Pas dhjetë vjet rindërtimi intensiv, ruajtje dhe punëve të restaurimit të kryer në

bashkëpunim me një gamë të partnerëve të ndryshëm, tani është koha për të bërë një

vlerësim të qasjeve të ndryshme, me qëllim të adresimit të aktiviteteve të ardhshme. Këto

duhet të bazohen në parime mirë të përcaktuara dhe të përbashkëta, si rezultat i vlerësimit

të vlerave dhe një kuptim të qartë dhe të përbashkët të implikimeve teknike të kategorive të

punimeve të ndryshme ', duke filluar nga mbrojtja deri te restaurimi dhe rindërtimi.

Në të vërtetë, terminologjia në fushën e konservimit ndonjëherë është e paqartë. Për

shembull, për termin 'restaurimin' do të thotë që të kthehen në gjendjen e mëparshme të

njohur në vendet anglo-saksone, ndërsa në Itali dhe zona evropiane të tjera të Jugut

interpretohet si më e përgjithshme 'riparim'. Ligji i Trashëgimisë Kulturore të Kosovës ka

miratuar këtë term të plotë të "restaurimit", por në praktikë ka ende konfuzion në

terminologjinë e përdorur nga disa profesionistë lokal dhe publikime. Kjo mund të jetë për

shkak të faktit se, si pasojë e luftës, restaurim në shumë raste ka kuptuar rindërtimin e

pjesëve të ndërtesës si tërësi. Në përfundim, është e nevojshme për të qartësuar kuptimin e

termit në pajtim me vendimet e konservimit.

2.3. Korniza Ligjore dhe Institucionale

Tabela më poshtë ilustron një listë kronologjike të ligjeve më të rëndësishme të nxjerra apo të hartuara në Kosovë në fushat kryesore sa I përket këtij Dokumenti të politikës, I cili pasohet me një përshkrim më të hollësishëm sektorial.

Ligji

Trashëgimia Kulturore

VITI STATUSI EMjedisi dhe Planifikimi Hapësinor

Bujqësia dhe Pyllëtaria

Turizmi

Ligji për pyjet në Kosovë 2003 në fuqi

Ligji për Planifikimin Hapësinor 2003 në fuqi

Ligji për një ndryshim në Ligjin nr 2003 / 3 mbi Pyjet e Kosovës 2004 në fuqi

Ligji për Ujë 2004 në fuqi

Ligji për mbrojtjen e natyrës 2006 në fuqi

Ligji për Mbeturina 2006 në fuqi

Ligji mbi tokat bujqësore 2006 në fuqi

Ligji i Trashëgimisë Kulturore 2006 në fuqi

Ligji për Kimikale 2008 në fuqi

Ligji për mbrojtjen nga zhurma 2008 në fuqi

Ligji për Zonat e Mbrojtura të Veçanta 2008 në fuqi

Rregullore Nr 01/2008 mbi Procedurat për Gërmime / Kërkime 2008 në fuqi

"Rregullore Nr 02/2008 mbi Qasjen Publike në trashëgiminë kulturore në Pronat Private 2008 në fuqi

"Rregullore Nr 03/2008 mbi Aktivitetet e Ruajtjes dhe Restaurimit të Trashëgimisë Kulturore 2008 në fuqi

"Rregullore Nr 04/2008 mbi Autorizimet dhe Kompetencat Inspektuese të Trashëgimisë Kulturore 2008 në fuqi

"Rregullore Nr 05/2008 mbi Regjistrimin, Dokumentimin, Vlerësimin dhe Përzgjedhja e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje" 2008

në fuqi

Rregullore Nr 06/2008 mbi masat e sigurisë për trashëgiminë Mobile 2008 në fuqi

Rregullore Nr 07/2008 për Procedurat Licencimit për Tregtarët e Trashëgimisë Mobile 2008 në fuqi

Amndamentim Ligji në Ligjin mbi Planifikimin Hapësinor nr 2003/14 2008 në fuqi

Ligji për taksën e Akomodimit në hotele dhe Objekte Turistike 2009 në fuqi

Ligji për Vlerësimin Strategjik te Mjedisit 2009 në fuqi

Ligji për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis 2009 në fuqi

"Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit, që të zëvendësojë Ligjin e mëparshëm homogjen të 2003 " 2009(2003) në fuqi

Ligji për Parandalimin e Integruar të Kontrollimit të Ndotjes 2009 në fuqi

Ligji për Produktet Biocide 2009 në fuqi

Ligji për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural 2009 në fuqi

"ProjektLigji për Mbrojtjen nga Pa-Jonizimi, Rrezatimi i Jonizuar dhe Siguria Bërthamore" 2008 i shpërndarë

"ProjektLigji për Mbrojtjen e Ajrit nga Ndotja, që lidhet me Ligjin e mëparshëm për mbrojtjen e ajrit (2004)" 2009(2004) i shpërndarë

Projektligji për Organizmat e Modifikuar Gjenetikisht 2008 i shpërndarë

Projektligji për ndryshimin e Ligjit nr 2003 / 3 mbi pyjet e Kosovës 2009 i shpërndarë

ProjektLigji mbi Turizmin dhe Shërbimet e Turizmit, që sapo të miratohet do të shfuqizojë ligjin e mëparshëm mbi Hotelet dhe Aktivitetet Turistike (2004) 2009(2004) i shpërndarë

Trashëgimia Kulturore dhe Peisazhi

Janë dy ligje që rregullojnë trashëgiminë kulturore të Kosovës:

Ligji për Trashëgiminë Kulturore është hartuar me ndihmën e një Task Force për Përkrahje

Ligjore të Këshillit të Evropës. Ajo ka zëvendësuar ligjin e vitit 1977, i cili është krijuar nga

ana e UNMIK-ut pas anulimit të gjitha ligjeve të nxjerra ndërmjet viteve 1989 dhe 1999, duke

përfshirë Ligjin mbi Pronën Kulturore të vitit 1994 21 . Administrata përgjegjëse për

menaxhimin e trashëgimisë kulturore është Departamenti i Trashëgimisë Kulturore (DTK) i

MKRS, me përkrahjen e degëve të ekzekutivit, në mënyrë të veçantë Institutit Arkeologjik,

Institutit të Kosovës për Mbrojtjen e Monumenteve në Prishtinë, Muzeu i Kosovës dhe

njësive (IMM).

Një paragraf i Ligjit parasheh krijimin e Këshillit të Kosovës për Trashëgimi Kulturore (KKTK),

mandati i të cilit fokusohet në planifikimin strategjik dhe identifikimin e masave të

mbështetjes financiare. Një detyrë e veçantë është miratimi dhe administrimi i Listës së

Trashëgimisë Kulturore për mbrojtje të përhershme dhe nën-lista e artikujve nën mbrojtje të

përkohshme. I lidhur direkt me Kuvendin, Këshilli është paraparë me ligj për të këshilluar

dhe mbikëqyrur zbatimin e aktiviteteve të Ministrisë.

Shtatë anëtarët e Këshillit janë emëruar në fillim të vitit 2009 dhe kanë formuar zyrën e

tyre22. Fillimi i tyre operativ është një parakusht urgjent për kompletimin e inventarit, i cili

është ende në pritje. Si pasojë, identifikimi i zonave të mbrojtura dhe rajoneve të mbrojtura

(të parapara me Ligjin mbi Planifikimin Hapësinor të vitit 2003) në planet hapësinore janë

vonuar, duke lënë një zbrazëti të rrezikshme për kontrollin e ndërtimeve në rrethinat e

vendeve të trashëgimisë kulturore. Ligji i ri është mjaft i gjerë në fushëveprim, që mbulon

lloje të ndryshme të trashëgimisë kulturore: të prekshme dhe të paprekshme (kjo e fundit

është trajtuar shumë pak), peizazhet kulturore të luajtshme dhe të paluajtshme.

21 Robert Pikard (ed.) dhe të tjerët. Analiza dhe reforma e trashëgimisë kulturore në Evropën Juglindore.

Botimet e Këshillit të Evropës, Strasbourg 2008. 22 Ata janë: një arkeolog (Presidenti), një historian i artit, një etnolog (specialist për trashëgimi shpirtërore),

një turkolog (Nën President), një piktor, një gjuhëtar, dhe një menaxher urban (që përfaqëson gjithashtu

komunitetin Serb).

Ligji mbi Trashëgiminë Kulturore (Nr. 02/L-88, 9 Tetor 2006), që mbulon

trashëgiminë kulturore të prekshme/paprekshme, të luajtshme/

paluajtshme dhe peizazhin kulturorë; dhe

Ligji për Zonat e Veçanta të Mbrojtura (Nr. 03/L-039, 20 Shkurt 2008),

në lidhje e vendet historike dhe kulturore të një rëndësie të veçantë

për komunitetin serb të Kosovës.

Kjo qasje e përfshirjes mund të lehtësojnë integrimin; në anën tjetër ajo sjell nevojën për

tema të detajuara të nën-ligjeve. Gjatë vitit 2008 janë përgatitur Shtatë Rregullore dhe , kjo

për t’u përputhur me ligjin dhe për të mbushur zbrazëtirat në Ligj:

Ligji ndërlidh mbrojtjen e trashëgimisë dhe planifikimin hapësinorë duke iu referuar Zonave

të Mbrojtura, Rajoneve të Mbrojtura, dhe Rajoneve Speciale, koncepte të përcaktuara me

Ligjin mbi Planifikimin Hapësinor të vitit 2003 (shih më poshtë). Ekspertët e MMPH-së kanë

marrë pjesë në hartimin e Ligjit mbi Trashëgiminë Kulturore23, por asnjë masë si duket nuk

është parashikuar për qasje pro-aktive të rruajtjes së trashëgimisë në kuadër të procesit të

planifikimit hapësinor.

Ligji mbi Zonat e Mbrojtura Speciale plotëson legjislacionin e përshkruar më sipër me një

grup rregullash të veçanta që kanë cak 44 vende me rëndësi të madhe për komunitetin Serb

të Kosovës. Një status të veçantë, që do të rregullohet në dy ligje të veçanta, është i

shoqëruar në qendrën historike të Prizrenit dhe në fshatin Hoçë e Madhe. Objektivat e

këtyre zonave të veçanta mbrojtëse24 janë mbrojtja e ekzistencës paqësore dhe funksionimi i

23 po aty, faqe 66. 24 Zonat e Veçanta të Mbrojtura nuk duhet të ngatërrohen me Zonat e Mbrojtura të përmendur më sipër. Plani i Ahtisarit

përmendi vendet me një rëndësi të madhe për komunitetin serb në Kosovë si "Zona të Mbrojtura". Por, pasi që Ligji mbi Planifikimin Hapësinor i vitit 2003 kishte përdorur tashmë këtë term për të identifikuar një lloj tampon zone rreth çdo vendi të

Rregullorja Nr. 01/2008 mbi Procedurat për Gërmime / Hulumtime

Rregullorja Nr. 02/2008 mbi Qasjen Publike në Trashëgiminë Kulturore në Pronën

Private

Rregullorja Nr. 03/2008 mbi Ruajtjen dhe Aktivitetet e Restaurimit të

Trashëgimisë Kulturore

Rregullorja Nr. 04/2008 mbi Autorizimin dhe Kompetencat e

Inspektimit të Trashëgimisë Kulturore

Rregullorja Nr. 05/2008 mbi Regjistrimin, Dokumentimin, Vlerësimin

dhe Përzgjedhjen e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje

Rregullorja Nr. 06/2008 mbi Masat e Sigurisë për Trashëgiminë e Lëvizshme

Rregullorja Nr. 07/2008 mbi Procedurat e Licencimit për tregtarët ë

Trashëgimisë së Lëvizshme

jetës në manastir, ruajtjen e karakterit të vendeve dhe vendosjen e tyre, si dhe parandalimi i

zhvillimeve të kundërta në rrethinën e tyre. Për këto qëllime, dy grupet e aktiviteteve të

ndaluara ose të kufizuara në këto zona janë përshkruar.

Ligji parashikon krijimin e një Këshilli Monitorues të Implementimit (KMI), për të monitoruar

dhe lehtësuar zbatimin. KMI ka detyrat e mbikëqyrjes së masave të kufijve shtrëngues, duke

i këshilluar në çështjet e sigurisë dhe duke lehtësuar zgjidhjen e kontesteve në mes të Kishës

Ortodokse Serbe dhe autoriteteve të Kosovës. Deri më tani, KMI nuk është krijuar ende. Roli

i tij është duke u luajtur nga Zyra Civile Ndërkombëtare (ZNK).

Ligji mbi Trashëgiminë Kulturore u konceptua si një mjet fleksibil, duke shtyrë përcaktimin e

detajuar të roleve. Artikuj të ndryshëm delegojnë përgjegjësitë për një "institucion

kompetent" i cili tashmë është identifikuar nga MKRS. Në bazë të reformës në vazhdim të

marrëveshjes institucionale në kuadër të Ministrisë, një Departament i ri që hyn në fuqi i

trashëgimisë kulturore ka zëvendësuar Divizionin, dhe si pasojë të gjitha degët e

institucionit mund të jenë subjekt i ndryshimeve të mëdha.

Ligji paraqet një sistem licencë për persona fizikë dhe juridikë të përfshirë në analizën,

ruajtjen dhe veprimtarinë e restaurimit. Sipas Rregullores, kjo licencë do të akreditohet nga

Ministria për aplikantët që përmbushin standardet profesionale në lidhje me kualifikimin

dhe përvojën. Aplikacionet për punë të dorëzuara nga të licencuarit duhet të përfshijnë

fazën e planeve detaje të punës, personelin dhe buxhetet. Për më tepër, Rregulloret e

parashikojnë një manual mbi gërmimet arkeologjike dhe udhëzimet për ruajtjen dhe punët

restauruese të trashëgimisë së prekshme, të luajtshme dhe të paluajtshme (të cilat nuk janë

hartuar ende).

Këto dy çështje janë veçanërisht të rëndësishme në situatën që gjendet Kosova, ku janë

akterë të ndryshëm vendorë dhe veçanërisht ndërkombëtarë që punojnë në fushën e

trashëgimisë kulturore, duke pasur një historiat të ndryshëm dhe i përkasin ‘shkollave’ të

ndryshme të ruajtjes dhe të qasjes. Përcaktimi i kritereve për të kontrolluar cilësinë e

punimeve si dhe operatorëve është me të vërtetë e nevojshme për të siguruar që standardet

ndërkombëtare të respektohen për çdo lloj të trashëgimie: fetare, civile, gjuhë e folur, etj.

Qasja e publikut në trashëgiminë kulturore në pronat private, trajtohet me Rregulloren Nr.

02/2008, ka një rëndësi vendimtare për të arritur qëllimet e ruajtjes së integruar, sipas të

cilit përdorimin e ndërtesës dhe qasjes së saj për vizitorët janë një çelës për vlerësimin

kulturor dhe rritje ekonomike. Sipas nën-ligjit, kontributi financiar publik për konservimin

dhe renovimin e objekteve private të mbrojtura mund të jepet me kusht që e drejta për

qasje publike do të jetë e garantuar.

Rregullorja 05/2008 në lidhje me dokumentacionin, vlerësimin dhe përzgjedhjen e

trashëgimisë kulturore ofron mundësinë për çdo person fizik apo juridik për të bërë

propozime për objekte të reja ose vendet për t'u përfshirë në listën e vendeve të mbrojtura,

duke siguruar prova për vlerat e tyre. Nëse kjo qasje ndaj përfshirjes së shoqërisë civile në

përmendur, ligji i ri në përputhje me planin e Ahtisarit për mbrojtjen e vendeve me interes për komunitetin serb kishte të nevojshëm ti shtohet fjala "Special" për ti dalluar ata.

procesin e listimit do të inkorporohej në praktikë në mënyrë pro-aktive, ky rregull do të

ofronte një mundësi të madhe për të zgjeruar vlerësimin e sistemit në mënyrë sa më

përfshirëse.

Planifikimi Hapësinor

Tekstet ligjore që rregullojnë planifikimin hapësinor, i zhvilluar me ndihmën ndërkombëtare

nga OKB-Habitat, janë:

Administrata qendrore është Departamenti i Planifikimit Hapësinor në Ministrinë e Mjedisit

dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH), me mbështetjen e degëve teknike të tilla siç është

Instituti për Planifikim Hapësinor. Këto organe kanë përgjegjësinë për përgatitjen, me

kontributin e komunave, agjencive të tjera qeveritare dhe ekspertëve:

- Plani Hapësinor i Kosovës, plani strategjik shumë-sektorial i cili vendos parimet

afatgjatë dhe qëllimet e planifikimit hapësinor për tërë territorin e Kosovës për një

periudhë prej së paku dhjetë vjetësh, dhe

- Planet Hapësinore për Zona të Veçanta, planet për zonat e veçanta të identifikuara

nga Plani Hapësinor për Kosovën, që ka karakteristika të veçanta që kërkojnë

organizim të veçantë, zhvillimin, përdorimin dhe regjimin e mbrojtjes (dmth. parqe

kombëtare e zona të tjera të veçanta natyrore, ekonomike, bujqësore , vlera kulturore

ose historike), që mbulon një periudhë dhjetë vjeçare. Që të 33 komunat janë përgjegjëse për përgatitjen e:

- Planit Zhvillimor Komunal, një plan shumë-sektorial që mbulon një periudhë prej së paku pesë vjetëve që përcakton qëllimet afatgjata të zhvillimit ekonomik, shoqëror dhe hapësinor të territorit të një komune, duke përfshirë një plan për zhvillimin e zonave urbane dhe fshatrave;

- Planit Zhvillimor Urban, një plan strategjik multi-sektoriale për të gjitha zonat urbane në territorin e një komune që vendos parashikimet afatgjatë për zhvillimin dhe menaxhimin e zonave urbane për një periudhë prej së paku pesë vjet, dhe

- Planit Rregullues Urban, planet (shqyrtohen dhe nëse është e nevojshme ndryshohen

nga komuna çdo pesë vjet) që përcaktojnë kushtet për rregullimin e hapësirës si dhe rregullat për vendndodhjen e objekteve në parcela të tokës urbane, përcaktimin e zonave ndërtimore dhe duke përfshirë Linjat e Rregullimit, Linjat e Ndërtimit, Normat Teknike Urbane, dhe kërkesat e tjera lidhur me lokacionet e lejuara të ndërtesave dhe ndërtimet tjera në parcelat tokësore urbane.

Plani Hapësinor për Kosovën u hartua nga Instituti për Planifikim Hapësinor në vitin 2006 dhe rishikuar së fundmi për të marrë në konsideratë ndryshimin e statusit të Kosovës pas

Ligji për planifikim hapësinor (nr 2003/14, 3 korrik 2003), dhe

Ligji mbi ndryshimin e Ligjit për Planifikim Hapësinor nr 2003/14 (nr 03/L-106, 10 Nëntor

2008).

shpalljes së pavarësisë. Ajo ishte dorëzuar në Kuvend për miratim në tetorin e kaluar. Vetëm dhjetë komuna kanë përfunduar planet e Zhvillimit të tyre.

-

- Ligji nuk është konceptuar në funksion të integrimit të ruajtjes së trashëgimisë, një çështje që është përfshirë në mesin e parimeve themelore vetëm me Ndryshimin e Ligjit. Referenca për mbrojtjen e trashëgimisë është bërë në përshkrimin e planeve të ndryshme dhe në veçanti i Planeve Hapësinore për Zona të Veçanta, por përfshirjen e mundshme të MKRS në Këshillin e Planifikimit Hapësinor për Kosovën (krijimi i të cilit është parashikuar me Ligj), ose i autoriteteve komunale kulturore në planet lokale nuk është përmendur.

Mbrojtja e Mjedisit

Tri ligje të reja janë miratuar këtë vit për rregullimin e mbrojtjes dhe vlerësimit të mjedisit në mënyrë konsistente me standardet evropiane:

Trashëgimia natyrore trajtohet përmes:

Departamenti i Mjedisit në MMPH, Agjencia e Mjedisit të Mbrojtjes së Kosovës dhe Instituti për mbrojtjen e natyrës janë administratë qendrore përgjegjës për mbrojtje të mjedisit dhe natyrës. Ligjet tjera lidhur me sektorët mjedisor nën kompetencë të MMPH-së që janë miratuar ose hartuar janë:

Ligji për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (Nr. 03/L-015, 12 shkurt 2009)

Ligji për Vlerësimin e Ndikimit Mjedisor (Nr. 03/L-024, 26 shkurt 2009),

dhe

Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit (Nr. 03/L-025, 26 shkurt 2009) duke

zëvendësuar Ligjin e mëparshëm homonim të vitit 2003 dhe Direktiva

Administrative për Vlerësimin e Ndikimit Mjedisor (Nr. 9 / 2004).

Ligjit për Mbrojtjen e Natyrës (Nr. 02/L-18, 23 Mars 2005).

Ligji mbi Ujërat (Nr. 2004/24, 8 Korrik 2004);

Ligji mbi Mbeturinat (Nr. 02/L-30, 22 Korrik 2005);

Ligji për Mbrojtjen nga zhurma (Nr. 02/L-102, 30 Mars 2007);

Ligji për Produkte Kimike (Nr. 02/L-116, 27 Prill 2007);

Janë miratuar një seri e akteve nënligjore ose janë në përgatitje e sipër për të përcaktuar rregullat për mbrojtjen e cilësisë së ajrit dhe të menaxhimit të kontrollit të ujit. Bazuar në Raportin e Gjendjes së Mjedisit përgatitur në vitin 2003, Strategjia Mjedisore e Kosovës (SMK), që mbulon periudhë 2005-2015, u miratua në 2004 e plotësuar nga Plani i Veprimit Mjedisor të Kosovës (PVPK) 2006-2010, i publikuar në vitin 2006. Është nxjerrë një Raport i ri i gjendjes së mjedisit 2006-2007. Një vëllim për Vlerat e trashëgimisë natyrore të Kosovës është publikuar në vitin 2005 nga Instituti për Mbrojtjen e Natyrës. Ndër strategjitë tjera sektoriale janë Strategjia e Energjisë së Kosovës, Libri i Gjelbër i Kosovës.

Sikur në trashëgiminë kulturore ashtu edhe sektorët e planifikimit hapësinor, në përgjithësi

ekziston një zbrastësirë në mes të ligjeve dhe zbatimit të tyre në mbrojtjen e mjedisit. Në

qoftë se nxjerrja dhe miratimi i ligjeve të reja po ecën me ritëm të mirë, përcjellja e tyre

përmes procedurave dhe forcimit të veprimeve është vonuar. Megjithatë, duket se mbrojtja

e mjedisit nuk është konsideruar një prioritet real nga Qeveria, sic e vërteton ndarje të ulët

e buxhetit për Ministrinë kompetente. Bujqesia dhe Pyllëtaria Aktiviteti i Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) dhe i Agjencisë së Pyjeve të Kosovës është po ashtu thelbësor për menaxhimin dhe mbrojtjen e mjedisit. Disa nga ligjet në këtë fushë janë:

Ligji mbi Kontrollin dhe Parandalimin e Integruar të Ndotjes (Nr. 03/L-

043, 26 Mars 2009);

Ligji për Produkte Biocide(Nr. 03/L-119, 27 Maj 2008);

Projektligji për mbrojtjen nga jRrezatimet të pa jonizuara, jonizuara dhe

Siguria Bërthamore (e nxjerrë më 21 tetor 2008), dhe

Projektligji për Mbrojtjen e Ajrit nga Ndotja (nxjerrë më 12 Qershor

2009), për të zëvendësuar Ligjin mbi Mbrojtjen e Ajrit (Nr. 2004/30, 28

Korrik 2004).

Veprimtaria bujqësore dhe ajo e menaxhimit të pyjeve janë çështje shumë të rëndësishme në Kosovë. Potencialet e mëdha të të dyjave për të promovuar një zhvillim të qëndrueshëm lokal mbesin të pashfrytëzuara dhe toka bujqësore në mënyrë të rrezikshme është përqendruar në duart e pronarëve të pakët. Kontrolli i pamjaftueshëm për prerjet ilegale të drunjëve (p.sh. në luginën e Rugovës) është një faktor i dëmtimit serioz të mjedisit. Për ndikimin e tyre të madh në ruajtjen e cilësisë së peizazhit dhe mirëqenien e njerëzve, këto çështje duhet të merren në konsideratë të duhur përmes një politike të integruar të ruajtjes territoriale.

Turizmi

Janë hartuar dy ligje të reja në fushën e turizmit, njëri prej të cilëve ka qenë i është dërguar së fundmi Kuvendit për miratim:

Ligji për Tokën Bujqësore (Nr. 02/L-26, 26 Qershor 2005); Ligji për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural (Nr. 03/L-098, 11 Qershor 2009); Ligji për Pyjet në Kosovë (Nr. 2003 / 3, 13 Shkurt 2003); Ligji për ndryshim të Ligjit Nr. 2003 / 3 për Pyjet e Kosovës (Nr. 2004/29, 28 korrik 2004); Projektligji për ndryshim të Ligjit 2003 / 3 për Pyjet e Kosovës (nxjerrë më 12 maj 2009), dhe Projektligji për organizmat e modifikuar gjenetik ( nxjerrë më 11 shkurt 2008).

Aktualisht, aktiviteti i turizmit administrohet nga Departamenti i Turizmit, Ministria e Tregtisë dhe Industrisë (MTI), kurse neni 43 i projektligjit të lartpërmendur duket se parashikon krijimin e një Ministrie të veçantë për Turizmin.

Për më tepër, Projektligji parashikon krijimin e një Këshilli të Turizmit të Kosovës (7 përfaqësues nga: MTI, MASHT, MMPH, MKRS, MAPL, Agjencitë Turistike të Kosovës, Hotelet e Kosovës).

Për qëllimet e planifikimit të integruar, politikat tjera sektoriale dhe mjetet ligjore të cilat duhet të merren parasysh, në veçanti ato në lidhje me aktivitetin minerar, të prodhimit të energjisë, dhe rrjetit transportues.

2.4. Aktivitetet dhe palët

Në vitin aktual fiskal, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit (duke punësuar gjithsej 322 persona) i ka kushtuar 56,07% të buxhetit të saj (të përbërë nga 12.168.993 Euro) në Departamentit të Kulturës, ndërsa pjesa e mbetur ka qenë e ndarë midis Departamentit të Sportit (33,09 %), atë të Rinisë (3,68%), dhe Administratë s (7,16%).

Gjatë dhjetë viteve të fundit, organizata të ndryshme ndërkombëtare, qeveritare dhe private

kanë bashkëpunuar me institucionet vendore në aktivitetin e trashëgimisë kulturore në

Kosovë, kjo për të ndihmuar në fazat e ndryshme të procesit të rindërtimit, duke përfshirë

marrëveshjen institucionale dhe mbështetjen ligjore. Në mes të organizatave

ndërkombëtare, më aktive kanë qenë Komisioni Evropian, Këshilli i Evropës, UNESCO (janë

katër faqe interntei mbi Trashëgimisë Botërore në një grup), UNDP dhe OKB-HABITAT-i, ky i

fundit për të ndihmuar në MMPH-në dhe komunat në planifikim hapësinor.

Midis organizatave ndërkombëtare jo-qeveritare, Organizata Suedeze Trashëgimia Kulturore

pa Kufij dhe Intersos-i italian janë mjaft mirë të organizuar në Kosovë, duke punuar në fusha

të ndryshme për mbështetje, ndër të tjera, qeveria suedeze, britanike, dhe italiane. Agjencia

turke e bashkëpunimit është veçanërisht aktive në restaurimin e xhamive. Gjithashtu Fondi

Amerikan i Monumenteve Botërore dhe Patrimoine sans Frontieres franceze ka kontribuar

në projekte të veçanta. Bashkëpunimi teknik gjerman i GTZ ndihmon në fushën e mbrojtjes

së mjedisit dhe zhvillimin e planifikimin strategjik të turizmit.

2009), në momentin e miratimit do të shfuqizojë Ligjin e mëparshëm

mbi Hotele dhe Aktiviteteve Turistike (Nr. 2004/16, 27 maj 2004), dhe

Ligji për taksën e akomodimit në Hotele dhe Hapësirat Turistike (nr

03/L-027, 18 dhjetor 2008).

PJESA I I

3. Përcaktimi i kornizës së politikave

3.1. Trashëgimia kulturore dhe burimet e peisazhit

Në mënyrë konsistente me Ligjin e Trashëgimisë Kulturore të Kosovës (Nr. 02/L-88, 2006), kategoritë kryesore të trashëgimisë kulturore në fjalë në këtë Dokumenti të politikës janë: trashëgimia arkitekturale dhe arkeologjike, trashëgimia e luajtshme, trashëgimia shpirtërore dhe Peizazhe Kulturore. Në bazë të ligjit:

“Trashëgimia arkitekturale” përbëhet nga:

a). Monumentet: Ndërtimet dhe strukturat dallohen përmes vlerave

historike, arkeologjike, artistike, shkencore, me interes shoqëror ose

teknike duke përfshirë elementet e luajtshme si pjesë e tyre.

b). Grupi i ndërtesave: Grupet e ndërtesave urbane ose rurale

dallohen përmes vlerave historike, arkeologjike, artistike, shkencore e

interesit, sociale ose teknike, të ndërlidhura me njësitë e caktuara

topografike.

c). Fushat e mbrojtura arkitekturale: Zonat e përbëra të

kombinuara përmes veprave të dorës njerëzore dhe natyrës

dallohen nga vlerat historike, arkeologjike, artistike, shkencore dhe të

interesit social dhe teknik.

“Trashëgimia Kulturore”

nënkupton ndërtime, struktura dhe grupe të ndërtesave,

vendbanimeve të zhvilluara, objektet e luajtshme, monumentet e

llojeve të ndryshme dhe përmbajtja e tyre, të gjendura në tokë ose

nën ujë. Trashëgimi arkeologjike mund të mbrohen përmes një

Rezerve Arkeologjike ku mbetet, qoftë të dukshme ose të fshehura

në tokë duhet të lihen të pa shqetësuar.

“Trashëgimi e luajtshme”

janë objektet që janë shprehje ose evidencë e kreativitetit njerëzor

ose e një zhvillimi natyror, dallohet përmes vlerave historike,

arkeologjike, artistike me rëndësi shkencore ose shpirtërore dhe me

interes.

Në kuadër të kësaj kornize dhe në përputhje me dispozitat e sipërpërmendura të Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës, 44 faqe zyrtare të një rëndësie të veçantë për komunitetin serb të Kosovës plus e gjithë qendra historike e Prizrenit dhe fshati Hoca e Madhe janë të identifikuar si Zona të Veçanta Mbrojtëse, të cilat janë subjekt i rregullave të veçanta të mbrojtjes në bazë të Ligjit për Zonat të Veçanta Mbrojtëse (Nr 03/L-039, 2008). Për një fushë më të gjerë për të zhvilluar një qasje më të plotë për ruajtjen, trashëgimia natyrore luan gjithashtu një rol vendimtar si dëshmitar për transformimin e natyrës gjatë gjithë historisë njerëzore, duke pasur parasysh se ndarja në mes të trashëgimisë kulturore dhe asaj natyrore është disi artificiale, për shkak të bashkëveprimit në mes të njeriut dhe peizazhit.

Përshtatja nga Kategoritë e Menaxhimit të Zonave të Mbrojtura (KMZM), Ligji për Ruajtjen e

Natyrës (N° 02/L-18, 2006), identifikon gjashtë Zona të Mbrojtura të Natyrës 25:

25 Kategoritë origjinale të KMZM-së janë: i. Rezervat strikte të natyrës / Fushat e shkreta: zonë e mbrojtur e

menaxhuar kryesisht për shkencat e mbrojtjes së botës së egër, ii. Parku Nacional: zonë e mbrojtur

menaxhuar kryesisht për mbrojtjen e ekosistemit dhe rekreacion; iii. Monument natyror: zonë e mbrojtur

menaxhuar kryesisht për ruajtjen e karakteristikave të veçanta natyrore, iv. Menaxhimi i Zonave të Habitat

/ Specieve: zonë e mbrojtur menaxhuar kryesisht për mbrojtjen e peizazhit /detit dhe rekreacion; k. mbrojtur

Peizazhi / deti: zona e mbrojtur menaxhuar kryesisht për mbrojtjen e peizazhit / detit dhe rekreacion; vi.

Menaxhimi i Burimeve të mbrojtura Sipërfaqja: zonë e mbrojtur menaxhuar kryesisht për përdorim të

qëndrueshëm të ekosistemeve natyrore.

“ Trashëgimi shpirtërore”

përfshin format e shprehjes kulturore të traditave popullore dhe

zakoneve, gjuhës, festës, ritualëve, valle, muzikë, këngë dhe shprehje

të tjera artistike.

“ Peizazhet kulturore”

nënkupton një fushë, si perceptohen nga njerëzit, karakteri i të cilit

është rezultat i veprimit dhe ndërveprimit të faktorë ve natyror dhe /

ose njerëzor, një komponent e domosdoshme të mjedisit të

njerëzve, një shprehje e diversitetit të trashëgimisë kulturore dhe

natyrore të tyre të përbashkët, si dhe një themel i identitetit të tyre.

Sipas të dhënave të 2006, 46,437 ha, d.m.th 4,27% të territorit të Kosovës janë zona të mbrojtura, ekziston 1 park nacional (krijimi i një parku të dytë është në procedurë e sipër), 11 strehë të natyrës së egër, 61 monumente natyrore, dhe 2 peizazhe.

Në përputhje me zhvillimet e fundit të doktrinës ndërkombëtare, posaçërisht me Konventën

Evropeane të Pejsazhit (2000), një koncept holistik i gjithë peisazhit si trashigimi dhe

anasjelltas (përtej dihotomisë tradicionale të trashigimisë natyroroe / kulturore) mund të

mirret në konsideratë,në kërkim të një kornize sa më të përshtatëshme ligjore dhe

institucionale me qëllim të menaxhimit të implementimit potencial të ardhshëm të

Konventës,e cila e tejkalon misionin e MKRS-së edhe nëse kjo Ministri luan rol udhëheqës.

Këto janë deficione të adoptuara nga sistemi ligjor i Kosovës lidhur me trashigiminë

kulturore dhe natyrore. Sidoqoftë, përbrenda këtij kontesti ne e konsiderojmë trashigiminë

kulturore si pjesë e ‘sistemit kulturor’, në të cilin sistem burimet tjera ‘minore’ kulturore

mund të luajnë një rol të rëndësishëm në rritjen e territorit dhe për promovimin e zhvillimit

lokal socio-ekonomik në vijë të njëjtë me qasjet më të fundit. Në mesin e këtyre burimeve

janë:

Strehë Strikte Natyrore, zonë e mbrojtur e menaxhuar kryesisht për

qëllime shkencore.

Parku nacional, zonë e mbrojtur kryesisht e menaxhuar për mbrojtjen

e ekosistemit dhe rekreacion.

Monument natyror, zonë e mbrojtur menaxhuar kryesisht për ruajtjen

e karakteristikave të veçanta natyrore.

Zonë e menaxhuar e vendbanimeve të specieve të mbrojtura, zonë

e mbrojtur për ruajtjen e vendbanimeve ose llojeve të mbrojtura.

Peizazhet të mbrojtura, zonë e mbrojtur për qëllime të ruajtjes së

peizazhit.

Zona e mbrojtur e resurseve natyrore, zona të mbrojtura me qëllim të

një përdorimi të qëndrueshëm të ekosistemeve natyrore.

Për shembull, koncepti i konzervimit të integruar duke lidhur ruajtjen e trashigimisë kulturore dhe prodhimin e arkitekturës së re kualitative26 është posaçërisht relevante me situatën në Kosovë. Këtu, shumë ndërtesa të mbrojtura kanë humbur vendin e tyre për shkak të shkatërrimeve në luftë dhe/ose nga planet e zhvillimit urban.

Prandaj, përveç sigurimit të mjeteve dhe paisjeve për konzervimin e duhur të strukturave të mbetura historike,është e domosdoshme të ridizajnohen hapësirat publike të kualitetit arkitektural,duke përfshirë shkollat dhe shoqatat profesionale të arkitektëve. Trajnimet, konkurencat arkitekturale dhe ekspozitat e projekteve për publik të gjerë janë komponentët kyç për një qasje të tillë. 3.2. Konzervimi I Integruar: përkufizimet dhe parimet

Përkufizimet

Bazuar në zhvillimin e standardeve ndërkombëtare (posaçërisht Deklarata e Amsterdamit 1975, Konventa e Grenadës 1985, Konventa e Valetës 1992 dhe Konventa Evropiane e Peisazhit 2000). Brenda kontestit të këtij dokumenti dhe në dritën e situatës mbi ruajtjen e trashigimisë kulturore në Kosovë,ne mund të definojmë konzervimin e integruar si një koncept shumë dimensional të artikuluar si më poshtë:

26 Rezoluta (76) 28 lidhur me adoptimin e ligjeve dhe rregullativave lidhur me kërkesat e konzervimit të

integruar lidhur me adoptimin e ligjeve dhe rregullativave lidhur me kërkesat e konzervimit të integruar të

trashigimisë arkitekturale u rekomandojnë autoriteteve publike që të marrin masa që të përballojnë “atë

vëmendje të madhe që i jipet në shkollat e arkitekturës harmonizimit të ndërtesave moderne, aty ku është

e mundëshme, me ato të vjetrat”.Shiko gjithashtu Rezolutën mbi kualitetin arkitektural në ambiente rurale

dhe urbane (2001/C73/04), Këshilli I Unionit Evropean, 2001.

Rinia, minoritetet etnike dhe ‘grupet tjera’ kultura të pranishme në

vend.

Traditat e jetës shoqërore vendore në lidhje me karakteristikat

kulturore, shprehitë dhe zakonet e posaçme të banorëve.

Prodhimet ushqimore-bujqësore tradicionale: praktikat dhe

prodhimet tipike bujqësore, kuzhina tradicionale dhe inovative.

Integrimi i çfarëdo forme të trashigimisë kulturore (materiale dhe jo-

materiale, natyrore dhe kulturore) përbrenda tërë sistemit të burimeve të

peisazhit, në mënyrë që të valorizoj vendet dhe objektet e përfshira në

listën e inventarit.

Harmonizimi i valorizimit ekonomik dhe kulturorë,përmes ri-shfrytëzimit

të adoptuar, shtimi i vendeve arkeologjike, zhvillimi i aktiviteteve dhe

ngjarjeve që kanë lidhje me trashigiminë që mund të krijojnë

mundësi për vende të reja pune dhe të përmirësojnë cilësinë e jetës

së komuniteteve lokale në të gjitha hapësirat, rurale dhe urbane.

Përfshirja e trashëgimisë kulturore si një lëndë ndër-sektoriale në të

gjitha programet nga shkollat fillore deri te universitetet,duke

përdorur metoda/ mjete innovative të mësuarit dhe aktiviteteve

edutainment poashtu edhe trajnues të shkathtë për nxënësit e

rinj,përderisa disiplinat e reja kërkimore të kërkuara nga nevojat e

kohës në edukimin e lartë.

Përfshirja e trashigimisë kulturore si një lëndë trans-sektoriale në të

gjitha programet e edukimit arkitektural, duke synuar trajnimin e

gjeneratave të reja të arkitektëve që janë të aftë të dizajnojnë me

kreativitet ndërtesa të reja të inspiruara nga arkitektura tradicionale

me vëmendje të duhur ndaj integrimit harmonizues në qendrat e

qyteteve historike.

Inkorporimi i trashigimisë kulturore dhe asaj natyrore në programet e

vlerësimit ambiental dhe politikat e planifikimit, poashtu konsiderimi i

çështjes së prodhimit dhe kursimit të energjisë ekologjike.

Integrimi i konzervimit të trashigimisë materiale dhe jomateriale psh.

konsiderimi i dorëzimit të artizanateve tradicionale si mënyra për të

siguruar mirëmbajtjen dhe ruajtjen e ndërtesave poashtu edhe si një

roje dhe promovim i identiteve lokale.

Parimet

Pjesëmarrja e komunitetit lokal ndaj valorizimit kulturor dhe ekonomik,

duke garantuar hapjen e vendeve për publikun,ofrimi i kësaj

mbrojtjeje nuk dëmtohet nga ana e vizitorëve të shumtë.

Definicioni i një metodologjie dhe qasjeje të përbashkët për

harmonizimin e Zonave të Mbrojtura Speciale me Zonat e Mbrojtura

dhe për integrimin e tyre me instrumentet e planifikimit hapësinor.

1. Një hulumtim, vlerësim, dokumentim dhe monitorim i plotë

dhe i vazhdueshëm i burimeve trashëgimore dhe peisazhit janë

një parakusht për çdo lloj politike dhe praktike efektive të

konzervimit.

2. Një qasje sistematike e kornizës ligjore dhe institucionale dhe

një qëndrim të bashkëpunimit të fortë janë një domosdoshmëri

për të arritur përfitim publik në aspektin e cilësisë së peisazhit

dhe zhvillimit socio-ekonomik.

3. Edukim të duhur të sektorit të gjerë publik e privat drejt

vlerës se trashëigimisë dhe peisazhit janë një çelës për një

konzervim të përmirësuar duke synuar objektivat e cilësisë se

peisazhit.

4. Kapacitetet duhet të adaptohen që të përshtaten me nevojat e

ndryshimit të konzervimit të integruar, duke trajnuar profesionistët,

duke punuar në trashigiminë kulturore dhe autoritetet e planifikimit

hapësinor dhe institucionet gjegjëse akademike.

1. Masat Ligore

Masat ligjore janë të domosdoshme për të lehtësuar bashkëpunimin vertikal dhe horizontal në mes të insitucioneve lokale dhe qendrore, sektorit publik dhe privat, palëve kombëtare dhe ndërkombëtare.

Në veçanti, legjislacionet për ruajtjen e trashigimisë, mbrojtjen e mjedisit dhe planifikimit hapësinor duhet të jenë të koordinuara, duke përfshirë qëllimet e konzervimit të integruar dhe cilësisë së peisazhit. Zgjerimi i qasjes së konzervimit të trashëgimisë nga ndërtesat individuale dhe lokacionet ndaj rregullimeve të pambrojtura arkitekturale rurale dhe urbane dhe peisazhet kërkon një reformë gjithë përfshirëse dhe masa administrative për të adoptuar kodet dhe rregulloret e ndërtimit.

Procedurat e posaçme duhet të krijohen për: caktimin e komplekseve arkitekturale, hartën e zonave të mbrojtura me identifikimin e kritereve të mbrojtjes së hollësishme (psh. restriksione në lidhje me vëllimin, lartësinë, përdorimin,materialet, dizajnin,etj.) për të haromonizuar objektet e siguruara ose lokacioneve me mjedisin rrethues; miratimi i projekteve dhe punëve.

Ligjet duhet të parashohin dhe aplikojnë ndëshkimet për aktivetete joligjore të ndërtimit që

ndikojnë në ruajtjen e trashëgimisë dhe peisazhit por poashtu edhe avantazhe atraktive per

pronarët të cilët zgjedhin rehabilitimin e ndërtesave të vjetra.

2. Masat Administrative

Masat administrative nevojiten që autoritetet lokale,regjionale dhe qendrore të punojnë së bashku,duke siguruar posaçërisht një dialog permanent në mes të mbrojtësve të trashigimisë dhe autoriteteve për planifikim hapsinor;zyrtarët lokal duhet të trajnohen dhe të caktohen që të ndërmjetësojnë në mes të autoriteteve dhe komuniteteve dhe qytetarëve të brengosur.

Zhvillimi i një politike të vazhdueshme e konzervimit të integruar kërkon bashkëpunim të plotë të të gjithëve: aktiviteti dhe politika e konzervimit dhe integrimit duhet të jenë të koordinuara në nivel qendëror,por autoritetet lokale janë kyqe për të siguruar implementimin dhe monitorimin e tyre. Autoritetet lokale mund të përfitojnë shumë nga përvojat e njëri tjetrit dhe nga takimet me homologët e tyre. Masat duhet të mirren që të krijojnë mundësi për shkëmbim të vazhdueshëm të informatave dhe ideve përmes të gjitha kanaleve që janë në dispozicion. a. Organizimi i departamenteve

Organizimi i departamenteve është planifikuar duke pas në parasysh kërkesat e konzervimit të integruar, me personel të mjaftueshëm me personel të aftë për nevoja menaxheriale,shkencore,teknike dhe financiare, të aftë që të koordinojnë të gjitha aktivitetet dhe duke pas parasysh një qëndrim drejt informatave të përbashkëta dhe bashkëpunimit me zyrat lokale poashtu edhe me partnerët publik dhe privat.

b. Inventari, dokumentimi, hartat dhe planet

Inventarët e lokacioneve individuale por edhe zonat e mbrojtura dhe peisazhet janë mjeti bazë ligjor për planifikimin e konzervimit; ata duhet të jenë të kompletuar dhe të cirkulojnë në një publikim të përbashkët dhe miqësor në mes të palëve, posaçërisht autoritetet lokale dhe ate publik në kuptim të gjerë.

Harta e ndërtesave me vlerë e të pambrojtura në çdo komunë duhet të ndërmirret në mënyrë që të monitorohet gjendja e tyre në njërën anë si dhe të këshillohet në ruajtjen dhe integrimin në planifikimin e qytetit në anën tjetër,duke identifikuar edhe potencialet e tyre për ri-përdorim.

Ndërtesat,lokacionet dhe peisazhet të kërcënuara nga dëmtimi natyral ose nga faktorët e shkaktuar nga njeriu (posaçërisht ndërtimi i pakontrolluar,shemat zhvillimore ose infrastrukturat e një shkalle të gjerë) duhet të futen në një listë nën masa të posaçme mbrojtëse.

Dokumentacioni gjithëpërfshirës mbi aktivitetet e konzervimit të trashigimisë dhe peisazhit duhet të përmbledhen në një vend dhe të bëhet e dukshme për të gjithë: profesionalët, hulumtuesit, ekspertët, studentët dhe qytetarët. Informata duhet të shpërndahet sa më shumë të jetë e mundur.

c. Konzervimi dhe planifikimi

Njohja e vlerave kulturore, funksionale, estetike, sociale dhe ekonomike të komplekseve arkitekturale dhe peisazheve drejton tek adoptimi i qëllimeve specifike, programet dhe rregullat e planifikimit, duke pasur parasysh se jo çdo fushë është e njëjtë,secila duhet të ketë kritere specifike të konzervimit dhe duhet të trajtohet me karakteristika gjegjëse individuale. Fushat që paraqesin koncentrimin e ndërtesave të vjetra duhet të mirren në konsiderim për planifikim dhe mbështjetje të vendosjes së aktiviteteve ekonomike të cilat mund të nxisin rehabilitimin e tyre dhe të shërbejnë si një shembull për intervenime tjera të ngjajshme në vende tjera.

Zhvillimi në lagjet e vjetra duhet të konceptohet në atë mënyrë që të evitohet rritja e densitetit si dhe transformimi i pamjes së rrugëve si dhe zvogëlimi dhe zhvendosja e presionit të trafikut rrugor dhe aktivitetve tjera urbane që ndikojnë negativisht ndaj konzervimit.

d. Paneli Shkencor

Aktiviteti i planifikimit të trashigimisë kulturore dhe implementimi i tij duhet të këshillohen dhe sipas nevojës, të mbikqyren nga ndonjë panel i njohur I jashtëm multidisiplinar të përbërë nga ekspert shkencëtarësh të mirënjohur, për të siguruar se principet e konzervimit të integruar aplikohen tërësisht.

3. Masat financiare

Politika financiare, metodat dhe instrumentet duhet të caktohen sipas situatës specifike, duke vlerësuar me kujdes pasojat reciproke të masave të ndryshme të involvuara në procesin e planifikimit dhe ndikimi i faktorëve të jashtëm.

a. Ri-alokimi I mjeteve

Politika buxhetore duhet të rishikohet për tu ballafaquar me objektivat e gjera të konzervimit të integruar.Këtu duhet të jetë një alokim i balancuar i burimeve buxhetore në mes të rehabilitimit të ndërtesave dhe ri zhvillimit.Ministritë e involvuara duhet të kombinojnë përpjekjet e tyre për të kryer studimet preliminare dhe të përgatisin një program të përbashkët, në bazë të të cilit do të lobonin së bashku për ngritjen e fondeve.

b. Ndihma financiare

Format e ndihmës financiare duhet të studjohen për pronarët publik dhe privat të cilët zgjedhin të rehabilitojnë ndërtesa të vjetra,grantet,kredi afat-shkurtëra dhe afat-gjata,lirim nga tatimet etj, duke synuar nje stimulim të mëtutjeshëm, përfshirje dhe përkushtime individualëve privat dhe të shoqatave. Qeveria mund të ngrejë fonde qarkulluese duke siguruar autoriteteve lokale dhe shoqatave jo fitim-prurëse kapital të domosdoshëm (duke përfshirë fonde publike dhe donacione private) dhe thjeshtëzimi i procedurave financiare, posaçërisht në fushat ku programet e konzervimit të integruar mund të bëhen vetë – financuese në afat të shkurtë apo të gjatë nga rritja e vlerës për shkak të kërkesave të larta të pronës.

Burimet private të financave, posaçërisht ato që vijnë nga ndërmarrjet, bankat lokale dhe industritë duhet të inkurajohen për iniciativat në bashkëpunim me autoritetet dhe shoqatat,duke siguruar se janë aplikuar parimet ndërkombëtare të konzervimit që janë veç të themeluara.

4. Masat teknike

Masa për të promovuar studimet e cilësisë së regjioneve urbane dhe rurale, struktura e tyre,funksionet e tyre komplekse, karakteristikat e tyre arkitekturale dhe volumetrike e ndërtimit të tyre dhe e hapsirës së hapur,karakteristikat fizike dhe kulturore të peisazhit dhe transformimit të tyre përgjatë historisë.

Masa për të promovuar studimet dhe kërkimet mbi materialet dhe teknikat e konzervimit duke u siguruar se ato janë mirë të testuara dhe të aprovuara nga institutet shkencore, të përputhëshme me strukturat para ekzistuese dhe mjedisin. Teknikat që janë zhvilluar për restaurimin e komplekseve të rëndësishme historike duhet të aplikohen edhe ndaj një spektri të gjerë të ndërtesave dhe komplekseve me më pak merita artisitke.

Masat për të promovuar studimet dhe eksperimentet e funksioneve të reja potenciale dhe te përshtatëshme për ndërtesat të cilat, përderisa përkojnë me nevojat e jetës bashkëkohore, respektojnë karakterin e ndërtimit të gjithë fabrikave dhe sigurojnë mbijetesën e tyre.

Masat për të promovuar studimet dhe implementimin e programeve për konzervimin e integruar dhe shtimin e lokacioneve arkeologjike, valorizimi potencialeve të tyre kulturore, historike, sociale, edukative dhe ekonomike dhe prezentimin e tyre në itineratet e vizitorëve përmes komunikimit adekuat dhe mjeteve të prezentimit.

Masat për të promovuar qasjet afat-gjate në vend të konsideratave dhe intervenimeve afat-shkurtëra, duke i kushtuar vëmendje mirëmbajtjes të përherëshme dhe konzervimit preventiv që në aspekt më të gjatë, do të zvogëlojnë nevojën për restaurimet e shtenjta dhe veprimet e rehabilitimit. Hapat duhet të mirren për të siguruar se materialet e ndërtimit tradicional të kualitetit të mirë mbesin ne dispozicion duke planifikuar dhe menaxhuar furnizimin e tyre (psh.: indentifikimi dhe hartimi i guroreve, krijimi i rezervave të drurit, etj.) dhe se aftësitë dhe teknikat tradicionale janë ruajtur dhe përdoren në vazhdimësi.

Çdo skemë rehabilituese duhet të studjohet me detalisht para se të vihet në praktikë.

Përshatëshmëria esteike dhe teknike e konstruktimeve të dizajneve të reja moderne

(konteksti, proporcionet, madhësia, format, shkalla, materialet, teknikat, sjellja energjike,

etj.) në afërsi të ndërtesave të vjetra duhet të vlerësohen. Ndërtimi ynë modern do të jetë

trashigimia e së ardhmes prandaj nuk duhet të ndërtohet në kurriz të së kaluarës.

5. Masat Sociale

Masat për shtimin e vetëdijes dhe të siguroj se trashigimia dhe vlerat e peisazhit janë të kuptuara dhe të shkëmbyera me masat e gjera (sidomos me të rinjët), përderisa ato lehtësojnë integrimin social dhe qasjen në ndërtesat dhe lokacionet për të gjitha komunitetet, pa dallim në baza etnike, kulturore, fetare, gjinore dhe statusin social.

Pjesëmarrja aktive e përfaqësuesve të të gjitha bashkësive - në bazë të informimit të plotë dhe objektiv - në çdo fazë të punës, nga skicimi i inventarit e deri te përgatitja e vendimeve, duhet të inkurajohet në mënyrë aktive nga masat specifike dhe procedurat praktike, duke përdorur të gjitha mjetet e komunikimit dhe metodat e pjesëmarrjes publike: takime publike, ekspozitat, sondazhet e opinionit, mediave, etj.

Masat për të nxitur aktivitetin dhe interesimin e vullnetarizmit (sidomos te të rinjtë) në ruajtjen dhe shtimin e trashigimisë dhe peisazhit, që duhet të merren; pjesëmarrja dhe propozimet e tyre në procesin e planifikimit duhet të konsiderohen si një kontribut i rëndësishëm.

Një politikë e konzervimit sjell poashtu edhe masat për integrimin e trashigimisë kulturore (sidomos atyre arkitekturale) në jetën sociale. Përpjekje që do të bëhen për konzervimin,duhet të jenë të matëshme jo vetëm kundër vlerës kulturore të ndërtesave, por edhe kundër të vlerës së tyre të përdorimit.

Vlerat kulturore, ekonomike dhe sociale duhet të jenë mirë të balancuara në vlerësimin e alternativave në mes të vendimeve të konzervimit dhe zhvillimit si dhe shpenzimet dhe përfitimet shoqërore e nuk duhet të lihen pas dore. Masat për të kontrolluar ligjet e tregut duhet të parashikohen për të shmangur që pronarët dhe banorët në lagjet tradicionale dhe shtëpitë e vjetra janë të detyruar të largohen për shkak të tërheqjes nga kosto më të ulëta në zona të tjera. Shpenzimet sociale përfshijnë humbje të marrëdhënieve, zanateve dhe tregtisë që lidhen me lagjet dhe ndërtesat tradicionale. Duhet të merren masa për të ruajtur këtë trashëgimi jomateriale që e mbanë të gjallë zinxhirin kulturor dhe ekonomik të zejtarisë dhe tregtinë tradicionale.

6. Masat edukative

Shkëmbimet akademike dhe institucionale me homologët ndërkombëtarë (në veçanti ata Evropian) dhe pjesëmarrja në programet e trajnimeve ndërkombëtare duhet të promovohen për të mirën e profesionistëve të trashigimisë dhe të peisazhit, praktikantët dhe studentët, për të krijuar një grup të ekspertëve të kualifikuar në disiplinat tradicionale dhe moderne: arkitekturë, arkeologji, planifikues të trashëgimisë, teknikë, antropologët kulturor, ekonomistë kulturore dhe gjeografet, etj

Masat për të ruajtur dhe për të pasuar më tutje traditat zejtare dhe aftësitë artizanale dhe këtu tregtia luan një rol thelbësor në konzervimin e trashigimisë. Mjeshtritë e specializuar të artizanateve duhet të identifikohen si dhe aftësitë e tyre të dokumentuara, dhe masat për të valorizuar punën e tyre dhe tu kthehet krenaria e marrë. Kualifikimi dhe kushtet e punës (paga dhe beneficionet, siguria e punës, statusi social, perspektivat në karrierë, mundësitë e udhëtimit) e të dy grupeve; profesionistë dhe teknikë duhet ta bëjnë më tërheqëse në mënyrë të mjaftueshme sa për të nxitur interesin e të rinjve në marrjen dhe mbajtjen e studimeve të trashëgimisë në lidhje me punët. 3.4. Cilët janë palët që duhet përfshirë?

Suksesi i një strategjie të konzervimit të integruar varet kryesisht nga kapaciteti i trupit implementues udhëheqës për të inkurajuar pjesëmarrje aktive të një spektri të gjerë të palëve, për të lehtësuar përbërjen e interesave dhe zgjidhjen e konflikteve.

Masat për objektivin e parë - konzervimin - ka të bëjë në radhë të parë me institucionet qendrore të trashigimisë kulturore dhe zyrat e degëve ekzekutive e tyre si dhe lokacionet dhe pronarët e objekteve. Në rastin e Kosovës, ato janë:

MKRS, Departamenti i Trashëgimisë Kulturore

Këshilli i Kosovës për Trashigimi Kulturore

Këshilli për Zbatim dhe Monitorim (për Zonat e Mbrojtura Speciale)

Bashkësia Islame

Kisha Ortodokse Serbe Politika menaxhuese për ruajtjen e trashëgimisë kulturore në Kosovë duhet të jetë e centralizuar,të siguroj zbatimin e standardeve të përbashkëta metodologjike dhe koordinimi i iniciativave dhe donatorëve. Për më tepër, tiparet gjeografike dhe madhësia e territorit dhe vendndodhja e administratës qendrore janë të përshtatshme për një qasje të centralizuar. Së fundi, korniza ligjore nuk parashikon nivele tjera të mbrojtjes së trashëgimisë përvec nivelit kombëtar. Institutet Lokale për Mbrojtjen e Monumenteve (IMM-të) dhe Drejtoratet e Kulturës në komuna do të mbështesin aktivitetet e institucioneve qendrore dhe ato duhet të luajnë një rol kyç në azhurimin e listave të inventarizimit, monitorimi i gjendjes të konzervimit dhe implementimin e konzervimit dhe punët e restaurimit.

Megjithatë, nëse ne shikojmë në tërësi "zinxhirin" e konzervimit dhe marrin në konsideratë

objektivin e dytë - integrimin - kuptojmë se zhvillimi i një politike të qëndrueshme të

konzervimit të integruar, që të marrim parasysh nevojat dhe masat në varësi të përfshirjes

së palëve tjera.

Janë dy institucione kyçe në nivelin qendror:

Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH), institucionet e saj degë, dhe

Këshilli për Planifikim Hapësinor për Kosovën: për mbrojtjen e vendeve natyrore dhe mjedisit, si dhe për integrimin e të konzervimit të trashigimisë në planifikimin hapësinor, dhe

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT): për arsimin profesional të

personelit të përfshirë në aktivitetet e konzervimit (arkeologët, arkitektë të trashëgimisë,

historianë të artit, restauruesit e objekteve, muzetë dhe menaxherët e qendrave, mjeshtrit,

rojet, etj ...).

Në mes të palëve tjera që duhet përfshirë janë:

Departamenti i Turizmit (Ministria e Tregtisë dhe Industrisë)

Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural

Ministria e Energjisë dhe Minierave

Ministria e Ekonomisë dhe Financave

Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit

Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal

Asociacioni i Komunave

Asociacioni i Arkitektëve të Kosovës

Shoqata e Artizanateve e Kosovës

Shoqata e Turizmit të Kosovës

Shoqatat e tjera profesionale

OJQ Kombëtare dhe Ndërkombëtare (CHWB, Intersos, të tjerët)

Organizatat ndërkombëtare

Ndërtesat dhe pronarët e lokacioneve

Ndërmarrjet, investitorët, dhe bankat Në nivelin lokal pjesëmarrja e plotë e Kuvendeve Komunale, Komiteteve të ekspertëve të planifikimit, Drejtoratet e Kulturës, përfaqësuesve të shoqërisë civile dhe të sektorit privat, është e nevojshme. Përfshirja e shumë palëve sjell bashkëpunim dinamik dhe transversal e cila kërkon koordinim të pjekur dhe negociata të kapaciteteve. Në të vërtetë, integrimi është një objektiv që mund të arrihet vetëm duke shkëmbyer metodat, proceset,rolet dhe përgjegjësitë.

4. Drejt planifikimit strategjik

4.1. Parakushtet dhe puna përgatitore

Zhvillimi i plotë i një politike të integruar kërkon një sërë parakushte:

Përfundimi i reformës së vazhdueshme ligjore dhe institucionale në

MKRS: finalizimi i rregulloreve dhe nën-ligjeve, dhe avancimin e stafit

në aftësitë menaxheriale, profesionale dhe teknike.

Për më tepër, puna përgatitore kërkon trajnim, planifikim dhe mbledhjen

dokumentacionit:

4.2. Masat prioritare afat shkurta

Parakushtet dhe puna përgatitore të përshkruara në kapitullin e mëparshëm kërkon

Fillimi i funksionimit të Këshillit të Kosovës për trashëgiminë kulturore:

themelimi i zyrës të plotësuar me personel adekuat; mbledhja e

dokumenteve analiza e situatës; dhe inicimi i funksionimit dhe

aktiviteti i planifikuar strategjik.

Përkufizimi i pronësisë, lidershipit, rolet dhe përgjegjësitë e të gjithë

palëve institucionale të interesit në nivel qendror dhe lokal, duke

krijuar poashtu një metodologji të përbashkët të komunikimit dhe të

informacionit.

Organizimi i një fushate të lobimit dhe të sensibilizimit, të udhëhequr

nga autoritetet qendrore të trashëgimisë dhe peizazhit si dhe

fokusimi në përfaqësuesit e administratave dhe komuniteteve lokale.

Sigurimi i vullnetit të fortë politik dhe një vizionit të përbashkët në

nivelin qendror, të udhëhequr nga autoritetet e trashëgimisë dhe

peizazhit dhe involvimin e të gjitha institucioneve tjera të interesuara

qendrore qeveritare.

Trajnimi i stafit të institucioneve të involvuara në fushat ndër-

sektoriale të menaxhimit të programit, planifikimit strategjik dhe të

punës sistematike.

Zhvillimi i një metodologjie të implementimit të përshtatur rregullimit

institucional në nivelet qendrore dhe lokale.

Zhvillimi i një metodologjie specifike të planifikimit strategjik të

përshtatur rregullimit qendror institucional dhe programeve kornizë.

Krijimin e një baze të të dhënave dhe dokumentacionit nga

projektet dhe aktivitetet e mëhershme (1999-2009) përfshirë regjistrin

e donatorëve dhe ekspertëve ndërkombëtar.

Krijimin e një baze të të dhënave të resurseve njerëzore në Kosovë

në fusha dhe disiplina të ndryshme përkatëse nga qasja e

konservimit të integruar.

konsolidimin e kornizës ekzistuese institucionale, një kusht që në rrethanat e Kosovës mund

të kërkojë pak kohë për t’u përmbushur. Në ndërkohë duhet të ndërmerren disa masa

urgjente për t’ju përmbajtur implementimit të ligjit dhe për të siguruar mbrojtjen minimale

të trashëgimisë.

Këto masa janë:

Këto masa janë:

Qëllimi i këtij hulumtimi të shpejtë dhe planifikimi të kostos është për të dalë me një profil të plotë të aseteve të trashëgimisë dhe të kërcënimeve të konservimit të tyre . Informacioni bazë i siguruar nga hulumtimi i shpejtë (që mund të të kryhet brenda dy muajsh) ka për qëllim t’i adresohet menaxhimit të përgjithshëm të trashëgimisë dhe do të zhvillohet më tej me inventarin dhe dokumentacionin pasues shkencor dhe planifikimin të detajuar të konservimit.

Ky aktivitet duhet të bëhet sa më shpejt që të jetë e mundur nga një bord teknik i përbërë nga ekspertë të MKRS-së (duke përfshirë IMM-të), KKTK-në (institucion përgjegjës për menaxhimin e inventarit), CHwB (organizatë që ndihmoi MKRS-në në krijimin e sistemit dhe trajnimin e stafit ) dhe një ekspert ndërkombëtar në inventar dhe dokumentacion (Këshilli Britanik që e ka mbështetur implementimin e këtij aktiviteti mund të involvohet).

Për të azhuruar listën e vendeve të identifikuara në hulumtimin e mëparshëm, bordi duhet

të përcaktojë qartë dhe në mënyrë transparente kriteret e përzgjedhjes dhe të formalizohen

në një dokument që do të jetë aneks i listës së re të trashëgimisë kulturore nën mbrojtje të

përhershme dhe të përkohshme. Dokumenti duhet t’ju shpërndahet për komente dhe

propozime një grupi të përzgjedhur të përfaqësuesve të administratave lokale të kulturës

dhe shoqërisë civile.

1. Bërja e një vlerësimi të gjendjes avancuese në përpilimin e inventarit,

diagnostikimin e problemeve, përgatitjen e planit të detajuar fazor dhe

buxhetor të veprimit për kompletimin e të dyja listave për mbrojtje të

përhershme dhe të përkohshme duke bërë një hulumtim të shpejt dhe

duke planifikuar për cdo koston buxhetore (shih gjithashtu çështjen 1)

për plotësimin e vazhdueshëm të bazës së të dhënave.

Për implementimin e këtij aktiviteti do të krijohet një bord shkencorë i përbërë nga

përfaqësuesit e Departamentit të Trashëgimisë Kulturore dhe IMM-ja si dhe KKTK-ja. Për

secilën ndërtesë apo vend duhet të identifikohen qartë udhëzimet e intervenimit dhe të

aprovohen nga bordi, bazuar në deklaratën e rëndësisë.

Një bord teknik ndër-ministrorë, i përbërë nga ekspertët e MKRS-së (duke përfshirë IMM-të përkatëse) dhe të MMPH-s, do të identifikon perimetrat e zonave të mbrojtura në konsultim me palët e tjera interesit në nivel qendror dhe lokal. Zonat e interesit ashtu siç janë definuar nga bordi dhe aprovuar nga Departamenti i Trashëgimisë Kulturore do të bën: parashtrohen tek KKTK-ja për aprovim përfundimtar.

Në kuadër të MMPH-së duhet të krijohet një ekip i veçantë punues kundër ndërtimeve të

paligjshme, i mbështetur nga një fond i veçantë. Duhet të themelohen dhe të plotësohen

mirë me staf inspektoratet lokale për të kryer inspeksione në fushat e tyre përkatëse. Grupe

të komunave mund të mblidhen në një inspektorat të vetëm, respektivisht krijimi i një

inspektorati në secilën IMM.

Ekipi punues ka detyrat në vijim:

parandalimin e ndërtimeve të paligjshme duke lehtësuar marrjen e lejeve të autorizuara dhe ndërveprimi ndërmjet investitorëve, kompanive të ndërtimit dhe autoriteteve;

zbulimi dhe vënja në hartë e ndërtimeve të paligjshme, informimi i autoriteteve përgjegjëse për lëshimin e urdhërave njoftues dhe zbatimi i dënimeve;

për të kontrolluar nëse urdhërat (dmth, për të ndalur ndërtimin) të njoftuara nga

autoritet përkatëse janë zbatuar dhe dënimet janë ekzekutuar;

të procedohet me demolimin e ndërtimit joligjor në vendet e mbrojtura, hapësirat e

mbrojtura, zonat e mbrojtura dhe zonat e veqanta të mbrojtura;

sigurimi i mbështetjes teknike për policinë për të luftuar aktivitetin e ndërtimit

joligjor. Grupi punues duhet të mbështetet me të gjitha mjetet e jashtëzakonshme të nevojshme dhe të shfrytëzojë të gjitha informatat dhe teknologjinë në dispozicion (dmth, fotot e detajizuara satelitore) për të zbuluar dhe ndalur ndërtimet jo ligjore sapo që të jenë filluar. Është gjithashtu e rëndësishme që jetë i definuar dhe implementuar një sistem adekuat i ndëshkimeve, në mënyrë që të dekurajojnë paligjshmëritë. Në të njëjtën kohë, grupi i punës duhet të lehtësojë alternativat ashtu që t’ju ofrojë stimulim investitorëve dhe kompanive të ndërtimit.

2. Bazuar në rezultatet e hulumtimit të shpejt dhe planifikimit të kostos,

përgatitjen e programit të detajuar fazor dhe buxhetor të intervenimeve

urgjente (përfshirë edhe masat e mbrojtjes ligjore edhe konservimin fizik) në

afatë të shkurtër dhe gjetja e burimeve të nevojshme financiare.

3. Përcaktimi i perimetrit të zonave të mbrojtura të të gjitha

vendeve të përfshira në listën për mbrojtje të përhershme dhe

identifikimi i kritereve për mbrojtjen dhe zhvillimin e secilës zonë;

Përgatitja e listës dhe hartave të zonave të mbrojtura dhe

kritereve për secilën komunë, bërja e një raporti për ta

ndarë me të gjitha autoritet përkatëse lokal e dhe

qendrore, administratat dhe palët tjera të interesit.

4. Përcaktimin e masave të jashtëzakonshme ligjore, administrative dhe

financiare për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në rrezik për shkak të

presionit zhvillimor.

Në një afat të gjatë, grupi punues mundë të transformohet në Zyre Lokale Zhvillimore, e cila duhet të shërbejë si një lehtësues në mes të planeve dhe komunitetit. 4.3. Përcaktimi i qëllimeve, vizioni dhe objektivat

Qëllimet dhe vizioni

Katër qëllime kryesore me fushëveprim të gjerë janë identifikuar përmes këtij studimi: Nxënie e plotë të diturisë dhe të të kuptuarit të trashëgimisë kulturore dhe të peizazhit, përmes hulumtimit gjithëpërfshirës, vlerësimit të vlerave, inventarizimit, prioritizimit, planifikimit të kostos dhe monitorimit.

Fuqizimi i sistemit të menaxhimit të trashëgimisë kulturore dhe të peizazhit (ligjor, institucional dhe financiar)për t’u adaptuar nevojave urgjente të mbrojtjes dhe kërkesave bashkëkohore të konservimit të integruar.

Zhvillimi i një imazhi të ri të plotë të trashëgimisë kulturore të Kosovës, resurseve dhe peizazhit në tërësi, pa marë parasysh identitetet etnike dhe religjioze duke marrë në fokus edhe komunitetin lokal edhe vëzhguesit ndërkombëtarë.

Përmirësimin e kualitetit të pamjes së qytetit dhe peizazhit, transformimin e konfliktit në mes trashëgimisë dhe zhvillimit në marrëdhënie të harmonishme dhe një segment për mirëqenien socio-ekonomike dhe një rritje të atraksionit turistik.

Në pak fjalë, këto synime kanë për qëllim forcimin e rolit të Kosovës si udhëkryq kulturor në

Evropën Juglindore duke ruajtur dhe avancuar trashëgiminë e saj multikulturore dhe

peizazhin dhe promovimin e trashëgimisë transversale dhe qasje të drejtuar kah kultura në

të gjitha proceset e planifikimit.

Objektivat, çështjet dhe linjat e veprimit

Pas parimeve të përcaktuara në kapitullin e mëparshëm, tetë objektiva dhe çështjet kyçe janë të propozuara këtu për një planifikim afatgjatë strategjik. Për secilën çështje janë identifikuar dhe ilustruar tri linja të veprimit në kapitullin e ardhshëm. Këto linja të veprimit janë menduar të jenë propozime dhe rekomandime për adresim të planifikimit të veprimit për çështjet kyçe përkatëse. Pjesa tjetër duhet të konsiderohet si një kornizë për planifikimin e veprimit, e hapur për rregullime dhe modifikime nëpërmjet konsultimeve të palëve të interesit, të cilët mund të paraqesin ide të tjera më të rëndësishme për situatën.

Parimi: Një hulumtim i plotë dhe i vazhdueshëm, vlerësimi, dokumentacioni, dhe monitorimi i resurseve të trashëgimisë dhe të peizazhit janë parakushte thelbësore për çdo politikë dhe praktikë efektive të konservimit.

Objektivi: Trashëgimia dhe peizazhi në Kosovë janë identifikuar dhe dokumentuar plotësisht, në një inventar shkencor sipas standardeve Evropiane dhe vazhdimisht azhurohet për të adresuar menaxhimin.

Pika 1 Identifikimi, dokumentimi si dhe monitorimi i trashëgimisë dhe peisazhit 1.1. Hulumtim i shpejt dhe identifikimi i vendeve dhe objekteve të rrezikuara 1.2. Hartimi i udhëzimeve specifike për inventarin dhe dokumentacionin shkencor 1.3. Krijimi i një “Observator i Kosovës mbi Trashëgiminë dhe peizazhin”

Parimi: Një qasje sistematike të kornizës ligjore dhe institucionale dhe një qëndrim i fortë i bashkëpunimit janë të domosdoshme për të arritur një benificion publik sa i përket cilësisë së peizazhit dhe zhvillimin socio-ekonomik.

Objektivi: Është krijuar një kornizë e adoptuar ligjore dhe një strukturë të veçantë institucionale, e konceptuar në atë mënyrë që të lehtësojë një punë sistematike, rregullimin e konservimit në përputhje me etikën ndërkombëtare dhe fuqizimit të zhvillimit të qëndrueshëm.

Pika 2 Përshtatja e kornizës ligjore dhe institucionale 2.1. Themelimi i një “Grupi punues mbi Trashëgiminë dhe peizazhin” 2.2. Përcaktimi i një ligji, masave dhe fondeve për ruajtjen e vendeve të pambrojtura 2.3. Hartimi i një “Kodi të Praktikës për Konservim të Integruar” Parimi: Arsimimi adekuat i publikut të gjerë dhe sektorit privat përkitazi me vlerat e trashëgimisë dhe të peizazhit është kyç për një konservim të përmirësuar në arritjen e objektivave të cilësisë së peizazhit. Objektivi: Publiku i gjerë, shoqëria civile dhe sektori privat janë të vetëdijshëm për rëndësinë e ruajtjes së trashëgimisë së Kosovës dhe përmirësimin e cilësisë së peizazhit; ata lobojnë tek autoritetet e tyre për të ndërmarrë veprim dhe ata janë të gatshëm të kontribuojnë brenda kapaciteteve të tyre.

Pika 3 Ngritja e vetëdijes në shoqërinë civile dhe në sektorin privat 3.1. Krijimi i një “Njësia Edukative për Trashëgimi dhe Peizazh” të përhershme. 3.2. Zhvillimi i një studimi dhe plani të veprimit për fushatën e vetëdijesimit 3.3. Definimi i një kornize specifike për edukimin e fëmijëve Parimi: Kapacitetet duhet të përshtaten për tu përballur me ndryshimet e nevojshme të konservimit të integruar, duke trajnuar profesionistët të cilët punojnë në autoritet e trashëgiminë kulturore dhe planifikimin hapësinorë dhe institucionet përkatëse akademike. Objektivi: Kapacitet profesionale në parimet dhe praktikën e konservimit janë përmirësuar dhe zgjeruar në përputhje me kërkesat ndërkombëtare dhe mbulojnë fusha të ndryshme me qëndrim të orientuar multidisciplinar.

Pika 4 Ndërtimi i kapaciteteve institucionale dhe profesionale 4.1. Zhvillimi i një studimi dhe plani të veprimit për një fushatë trajnimi 4.2. Mbledhja e ekspertëve të trashëgimisë dhe krijimi i një shoqate lokale

4.3. Krijimi i lidhjeve akademike dhe kyçja në rrjetet ndërkombëtare.

Parimi: Vlerat e vendeve të trashëgimisë janë të lidhura me ambientin dhe kontekstin e tyre, i cili duhet të ruhet dhe rigjenerohet përmes planifikimit të integruar hapësinor si dhe të ri-dizajnohet me politika të shëndosha të mbrojtjes së mjedisit.

Objektivi: Trashëgimia arkitektonike dhe arkeologjike është ruajtur me vëmendje të duhur në ambient dhe pamje të qytetit si dhe mbrojtjes së mjedisit, duke pasur për qëllim arritjen e nivelit më të lartë të kualitetit të peizazhit. Pika 5 Kujdesi ndaj trashëgimisë dhe planet zhvillimore të orientuara të peizazhit 5.1. Promovimi i hulumtimeve dhe studimeve multidiciplinare akademike mbi peizazhin. 5.2. Adresimi i implementimit të Konventës Evropiane mbi Peisazhin 5.3. Lansimi i një çmimi vjetor të “Kosovës për Trashëgimi dhe Peizazh” Parimi: Një prezantim dhe komunikim më i madh i trashëgimisë dhe peizazhit të Kosovës ka potencial të madh për të përmirësuar të kuptuarit kulturor dhe vlerësimin ekonomik për të mirën e komuniteteve lokale.

Objektivi: Njohuria e trashëgimisë kulturore të Kosovës është shpërndarë duke përdorur

mjete të ndryshme të komunikimit dhe interpretimit të sajuara sipas nevojave dhe veçorive

specifike të komunitetit multikulturor lokal dhe vizitorëve të huaj.

Pika 6 Zhvillimi i komunikimit dhe mjetet e prezantimit 6.1. Hartimi i udhëzimeve specifike për mjetet e shenjëzimit dhe interpretimit 6.2. Trajnimi i specialistëve mbi komunikimin e trashëgimisë dhe peizazhit 6.3. Zhvillimi i planit të veprimit për fushatën e komunikimit

Parimi: Zejet tradicionale të ndërtimit, artizanate dhe njohuritë përkatëse praktike janë komponente përkatëse fundamentale jomateriale mbijetesa e të cilave është mënyra e ruajtjes së trashëgimisë dhe mirëkuptimit ndërkulturorë. Objektivi: Artizanatet dhe zejet trashëgimore janë ruajtur dhe janë dhënë gjeneratave të reja, zejet tregtare janë promovuar si dhe roli dhe statusi i zejtarit është valorizuar. Pika 7 Forcimi i rolit të zejtarisë dhe artizanatit 7.1. Zhvillimi i një studimi dhe dokumentimi i tregtisë dhe zejtarisë trashëgimore 7.2. Krijimi i një shoqate të zejtarisë trashëgimore dhe kyçja në rrjetet ndërkombëtare 7.3. Hartimi i një plani të veprimit për promovimin e tregtive dhe zejeve trashëgimore Parimi: Ripërdorim adaptues i integruar i ndërtesës dhe hapja e vendit për publikun janë vektorët kyç për të siguruar mirëmbajtjen dhe promovimin e zhvillimit lokal të bazuar në zgjerimin sistematik të resurseve kulturore.

Objektivi: Sistemi i resurseve kulturore dhe natyrale është valorizuar me anë të ripërdorimit

kompatabil të ndërtesave dhe vendeve brenda kornizës së strategjisë të gjithëmbarshme të

zhvillimit ekonomik dhe promovimit të turizmit të qëndrueshëm. Pika 8 Shtytja e ri-përdorimit të përshtatur dhe forcimi ekonomik 8.1. Zhvillimi i një studimi multidisciplinar mbi resurset kulturore dhe natyrale 8.2. Hartimi i një plani të veprimit dhe pilot projekteve të propozuara 8.3. Organizmi i seminareve për të prezantuar tregimet e suksesshme ndërkombëtare. Sistemi i linjave të veprimit parashikon krijimin e tri njësive të reja për implementimin dhe menaxhimin e aktiviteteve:

Këto tri njësi duhet të jenë shumë fleksibile dhe të mbështeten sa më shumë që të jetë e mundur - pas trajnimit adekuat - në personelin e tri palëve kryesore të interesit të involvuar në një politikë të integruar të konzervimit: Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, dhe Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë. Secila nga këto tri ministri do të jetë përgjegjëse për koordinimin dhe menaxhimin e njërës prej njësive, në bashkëpunim të ngushtë me ministritë dhe subjektet tjera . Për të siguruar koordinimin e përgjithshëm, ato mund të vendosen nën ombrellën dhe mbikëqyrjen e KKTK (mandati i të cilit duhet të zgjeruar tek peizazhi), duke qenë se me ligj Këshilli është autoritet më i lartë.

Integrimi i këtyre tri njësive do të sjellë krijimin e një lloj agjencie për konzervimin dhe zgjerimin e trashëgimisë dhe të peizazhit, që mund të bëhen në të ardhmen një organ multi-akterë për zhvillimin lokal, duke involvuar edhe partnerët nga shoqatat lokale dhe sektorit privat. Propozimet e paraqitura në kapitullin e ardhshëm janë prezantuar shkurtimisht dhe janë ilustruar me ide dhe shembuj praktikë. Këto janë menduar të zhvillohen më tej në kontekstin e studimeve sektoriale, duke iu referuar standardeve ndërkombëtare (një listë është dhënë më poshtë) dhe literaturë si dhe përmes analizës së politikave sektoriale të vendeve të tjera evropiane dhe tregimeve të suksesshme.

Mbikqyrësi për Trashëgiminë dhe Peizazhin - koordinuar nga MKRS

Grupi Punues mbi Trashëgiminë dhe Peizazhin - koordinuar nga

MMPH

Njësia Edukative për Trashëgiminë dhe Peizazhin - koordinuar nga

MASHT

5. Çështjet kryesore të propozuara dhe linjat e veprimit Pika 1 Identifikimi, dokumentimi, dhe monitorimi i trashëgimisë dhe peizazhit

Arsyetimi:

Një inventar të vjetër që daton nga viti 1947 të listuar me 426 artikuj, si të paluajtshme dhe luajtshme. Në vitin 2002 u zhvillua një proces i ri për identifikimin e trashëgimisë kulturore të Kosovës dhe për të azhuruar situatën e pas luftës si dhe për të përfshirë më shumë qytete. Puna rezultoi me një listë prej 2847 objekteve, por katër komuna dhe disa enklava serbe nuk mund të kompletohen. Kjo listë përmban një pjesë të madhe të artikujve që kanë humbur, për shkak të mungesës së mirëmbajtjes apo janë demoluar për të akomoduar planet zhvillimore27.

Koleksioni i muzeve të Kosovës përmban rreth 60.000 objekte. Një pjesë e e koleksionit arkeologjik dhe etnologjik është dërguar në Beograd për një ekspozitë pak para luftës së vitit 1999 dhe ajo nuk është kthyer ende. E njëjta gjë ka ndodhur me arkivin dokumentar dhe me listat e objekteve nën mbrojtje të përkohshme që i përkasin IMM-së qendrore.

Siç u tha, një sistem digjital për bazën e të dhënave të inventarit(duke përdorur standardet e Këshillit të Evropës) është krijuar dhe është trajnuar stafi. Duket se futja e të dhënave është kompletuar për rreth 70% të 2.847 artikujve. Megjithatë, nevojitet një hulumtim i hollësishëm në terren për të kompletuar të dhënat në tabelat e artikujve dhe, më rëndësishmja, për të kontrolluar dhe azhuruar kushtet e ndërtesave dhe vendeve.

Mungesa e inventarit ngadalëson implementimin e ligjit dhe rregulloreve. Kjo rezulton që vazhdimisht të kërcënohen vendet e trashëgimisë duke filluar nga planet zhvillimore. Kështu, gjersa është bërë vlerësimi i avancimit në përpilimin e inventarit dhe është adresuar përfundimi i tij siç është përshkruar në kapitullin e mëparshëm, është e domosdoshme për të bërë një hulumtim të shpejtë dhe planifikim të kostos për të identifikuar vendet e rrezikuara. Siç u tha, inventari duhet t’i përket jo vetëm ndërtesave dhe vendeve individuale por edhe tampon zonave dhe peizazheve.

Duke marrë parasysh rolin e KKTK-së në aprovimin e listave të inventarit dhe në vendime përkitazi me alokimet financiare për konzervim, operacionalizimi i tij është një parakusht thelbësor për përshpejtimin e procesit. Kur të aprovohen listat e inventarit ato duhet të publikohen në një format të përshtatshëm për përdoruesin dhe të qarkullon ndërmjet të gjitha palëve të interesit.

Për më tepër, duhet të themelohet një njësi permanente e dokumentimit dhe monitorimit

pasi që inventarizimi është proces i vazhdueshëm. Veprimet e propozuara: 1.1. Hulumtimi i shpejtë dhe identifikimi i vendeve dhe objekteve të rrezikuara

Skema e vendeve dhe objekteve të rrezikuara ka për qëllim që të ofrojë një bazë kuantitative

27 Një hulumtim interesant është kryer dhe botuar nga CHëB: Trashëgimia e Prishtinës. Prishtinë, 2008. Ky

dokument është një dëshmi e sasisë së ndërtesave të vjetra të cilat janë shkatërruar ose janë në një

gjendje të keqe të konservimit

dhe kualitative të profilit të vendeve të kërcënuara nga faktorët natyrore dhe faktorëve të shkaktuar nga njeriu. Bazuar në këtë, duhet të parashihen dhe të implementohen masa specifike mbrojtëse dhe parandaluese të konzervimit. Monitorimi i mëtutjeshëm është vendimtar për të siguruar që artikujt e identifikuar të jenë të trajtuar në mënyrë efektive. Kjo Listë e Vendeve dhe Ndërtesave të Rrezikuara do të kërkojë që të zhvillohet një fushatë hulumtuese intensive nga IMM-të nën koordinimin e Departamentit të Trashëgimisë Kulturore të MKRS-së dhe mbikëqyrjen e KKTK-së. Një bashkëpunim i ngushtë me autoritetet lokale dhe me MMPH-në është esencial për informacionin në lidhje me planet e zhvillimit dhe lejet e ndërtimit. Një universitet apo institucion i trashëgimisë jashtë vendit në partneritet me Universitetin e Prishtinës mund të asiston në këtë punë, në përputhje me vlerësimin modern shkencor të gjendjes dhe metodologjive të planifikimit të kostos, kështu duke krijuar mundësi për trajnim. Kjo Listë e Vendeve dhe Ndërtesave të Rrezikuara ka për qëllim që të adresojë menaxhimin e përgjithshëm të trashëgimisë dhe zgjidhjen e problemeve urgjente e jo planifikimin e detajuar të konzervimit dhe restaurimit, i cili kërkon një inventar shkencor më të hollësishëm.

Harta e Riskut e Trashëgimisë Kulturore italiane (Carta del Rischio) është një mjet i ri i

zhvilluar që nga fillimi i viteve të 90-ta nga Instituti Qendror i Restaurimit28 i Italisë që ka për

qëllim parashikimin e masave të nevojshme preventive tepër urgjente. Ai përbëhet nga një

sistem territorial i informacionit për të mbështetur punën shkencore dhe administrative të

administratave qendrore dhe lokale të trashëgimisë. 1.2. Hartimi i udhëzimeve specifike për inventar dhe dokumentacion shkencorë Duhet të përcaktohen udhëzime specifike dhe të detajizuara për inventarin dhe dokumentacionin në Kosovë me qëllim që të azhurohet dhe përmirësohet baza ekzistuese e të dhënave. Udhëzimet do të plotësojnë Rregulloren Nr 05/2008 mbi Regjistrimin, Dokumentimin, Vlerësimin dhe Selektimin e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje. Ato kanë për qëllim që të ofrojnë udhëzime praktike për ekspertët e involvuar në punën e inventarit dhe dokumentacionit. Ndër çështjet me të cilat këto udhëzime merren janë:

deklaratë e rëndësisë së i n v e n t a r i t n ë Kosovë;

llojet e inventarit sipas qëllimeve;

kriteret e vlerësimit të vlerave dhe përzgjedhja e trashëgimisë;

kriteret për përkufizimin e deklaratës së rëndësisë së vendeve;

sistem i informacionit gjeografik dhe i inventarit;

standarde ndërkombëtare për inventarizim dhe dokumentacion;

inventarizimin e trashëgimisë arkeologjike;

inventarizimin e trashëgimisëarkitekturale: monumentet, blloqet dhe grupet e ndërtesave;

inventarizimin e zonave të mbrojtura dhe peizazheve;

inventarizimin e trashëgimisë të luajtshme dhe shpirtërore ;

gjuhët, emrat, përkufizimet dhe terminologjia;

udhëzimet për dokumentacion fotografik;

28 I riemëruar kohëve të fundit në Institut të Lartë për Konzervim dhe Restaurim, ky është institut teknik

shumë i njohur për hulumtim dhe trajnim në kuadër të Ministrisë Italiane për Trashëgimi Kulturore dhe

Aktivitete. Shih: www.cartadelrischio.it

udhëzimet për skicat hulumtuese dhe vlerësimin e gjendjes;

trajnimi i praktikantëve në identifikim dhe inventarizim;

pronësi e inventarizimit, qas je në informac ion dhe publ ik ime, dhe

azhurimi dhe mirëmbajtja e inventarit. Udhëzimet duhet të hartohen nga Departamenti i Trashëgimisë Kulturore i MKRS dhe të aprovohen nga KKTK-ja. Një njësi e përhershme duhet të krijohet për menaxhimin e skedarëve të inventarit, duke përfshirë edhe azhurimin e dokumentacionit, hulumtimi dhe monitorimi i kushteve të konzervimit, si dhe mbledhjen e dokumentacionit për të gjitha çështjet kulturore dhe të peizazhit (shih më poshtë). 1.3. Krijimi i “Observatori të Kosovës mbi Trashëgiminë dhe Peizazhin” Mbikqyrësi do të shërbejë si një hulumtim i integruar dhe qendër e dokumentacionit. Ai do të mbështesë institucionet - në veçanti MKRS-në, IMM-të, KKTK-në dhe MMPH - për të monitoruar gjendjen e konzervimit jo vetëm të vendeve dhe artikujve të mbrojtur por edhe trashëgiminë dhe peizazhin e gjithëmbarshëm të pambrojtur të Kosovës.

Sidomos në situatën në tranzicion, ky organ duhet të jetë sa më i pavarur dhe i mbështetur

nga fondet e Kosovës dhe ato ndërkombëtare, për të siguruar lirinë e tij nga ndonjë ideologji

politike, fetare apo etnike. Pasi të jetë konsoliduar, ai duhet të koordinohet nga MKRS-ja në

bashkëpunim të ngushtë me IMM-të si dhe institucionet e tjera qendrore dhe lokale.

Observatori ndër të tjera kryen këto detyra:

- Mbledh dhe sistematizon në mënyrë sistematike në një vend të gjitha studimet, projektet dhe raportet në dispozicion duke pasur për qëllim që të asistojë në vlerësimin e aktivitetit paraprak dhe koordinimit të planeve në të ardhmen, duke iu shmangur duplifikimit të përpjekjeve;

- të asistojë MKRS-në dhe IMM-të lokale për të detektuar situatat në rrezik dhe të propozojë masa urgjente të intervenimit;

- të monitorojë gjendjen e konzervimit e artikujve të listuar dhe të azhurojë listat e

inventarit;

- të propozojë lëndë dhe raste studimore për hulumtim, programe akademike

konferenca, etj;

- të propozojë metoda për vlerësimin e vlerave të trashëgimisë dhe peizazhit dhe

kriteret për intervenim;

- të sugjerojë kritere për mirëmbajtje, riparim, restaurim dhe menaxhim

të trashëgimisë dhe peizazhit, veçanërisht në vendet dhe zonat e degraduara;

- të publikojë një buletin të rregull dymujor për të shpërndarë informacion mbi

aktivitetet, në bashkëpunim me IMM-të dhe organizatat tjera; dhe

- të hartojë dhe publikojë një raport dyvjeçar për gjendjen e politikave të trashëgimisë

dhe peizazhit.

Pika 2 Aprovimi i kornizës ligjore dhe institucionale

Arsyetimi:

Sipas planeve të reformës që është në vazhdim e sipër të MKRS-së, aktiviteti i i Ministrisë do të ndahet në të ardhmen në katër departamente: kulturës, trashëgimisë kulturore, rinisë,

dhe sporteve. Kështu, Divizioni i Trashëgimisë Kulturore tani më i ngritur në departament.

Duhet të parashikohen mekanizma për të siguruar një bashkëpunim të mbarë dhe efektiv dhe bashkëveprim në mes të Departamentit të Kulturës dhe të Departamenti të ri të Trashëgimisë Kulturore, sepse kufiri ndërmjet dy grupeve të aktiviteteve nuk mund të përcaktohet qartë. Për shembull, traditat jomateriale/shpirtërore janë pjesë e trashëgimisë kulturore, por ato janë gjithashtu edhe aktivitete të gjalla kulturore. Në përputhje me pikëpamjen bashkëkohore të trashëgimisë dhe peizazhit të integruar, si Departamenti trashëgimisë kulturore i MKRS-së edhe KKTK-ja duhet të zgjerojnë emrin dhe aktivitetin e tyre në peizazh, gjithashtu duke pasur parasysh implementimin potencial të Konventës Evropiane të Peizazhit. Kjo mund të lehtësojë lidhjen me MMPH dhe të mbikëqyrë koordinimin e tri njësive të paraparë me këtë Dokument të politikës. Sa i përket kornizës ligjore problemi konsiston kryesisht në vonesën e implementimit të Ligjit të Trashëgimisë Kulturore dhe Rregulloreve. Masat prioritare afat-shkurtra të përshkruara në Kapitullin 4 janë menduar për të adresuar zgjidhjen e problemeve urgjente. Gjithashtu Ligjit mbi Planifikimin Hapësinor është duke u implementuar shumë ngadalë: më pak se 1/3 e planeve janë finalizuar dhe aprovuar pas gjashtë vjetëve. Ky ligj do të duhet të rishqyrtohet, për të inkorporuar ndryshimet në Ligj nga njëra anë dhe nga ana tjetër për të marrë në konsiderim ligjet e reja të kohëve të fundit që kanë të bëjnë me mbrojtjen e mjedisit dhe vlerësimin. Aktualisht, MKRS-ja dhe MMPH-ja janë midis ministrive më të dobëta në aspektin e buxhetit dhe të pushtetit në Kosovë. Implementimi i një programi të integruar të konservimit kërkon pikë së pari fuqizimin e tyre dhe aftësinë e tyre për të punuar dhe lobuar së bashku për rritjen e resurseve financiare. Reformat në vazhdim e sipër të MKRS-së duhen të përkthehen në praktikë; duhet gjithashtu të dizajnohet një reformë institucionale e MMPH-së.

Veprimet e propozuara:

2.1. Themelimi i një “Grupi Punues mbi Trashëgiminë dhe Peizazhin”

Një Grup Punues Ndërministror për Trashëgiminë Kulturore dhe Fetare ishte krijuar formalisht në Kosovë por nuk është duke funksionuar rregullisht. Duhet bërë përpjekje për ta bërë atë plotësisht operacional. Në mënyrë konsekuente me qasjen e Dokumentit të politikës, ky organ duhet të riemërohet "Grupi Punues për Trashëgiminë dhe Peizazhin "(GPTP) për të fituar një vështrim dhe mision më të gjerë dhe për t’ju shmangur theksit mbi trashëgiminë fetare (që nuk është një kategori e Ligjit mbi Trashëgiminë Kulturore). "Grupi Punues" duhet të jetë ndërministror dhe multidiciplinarë, me ekspertë të identifikuar (bazuar në termat specifike të referencave) kryesisht nga MKRS-ja, MMPH-ja, MASHT-i, dhe KKTK-ja. Ministritë tjera dhe palët e interesit (administratat lokale, bashkësitë fetare dhe etnike, organizatat ndërkombëtare, OJQ-të, etj) do të involvohen në grupet tematike të fokusit mbi çështje të veçanta. I koordinuar nga MMPH-ja, “Grupi Punues” duhet të takohet rregullisht.

Ndër të tjera punët e tij janë: - të këshillojë ruajtjen e integruar të trashëgimisë, politikën e menaxhimit të peizazhit dhe

planifikimin strategjik;

- të kryejë, integrojëdhe koordinojë studimet sektoriale dhe planet e veprimit të parapara me këtë Dokument të politikës;

- të vlerësoj plane dheprojekte që ndikojnë në trashëgimi dhe peizazh, duke përfshirë të gjitha planet hapësinore dhe lejet e ndërtimit në zonat e mbrojtura;

- të lehtësoj shkëmbimin einformacionit dhe komunikimin me të gjitha palët e interesit dhe komunitetet, dhe

- të lehtësoj dhepërshpejtoj procedurat e ligjeve dhe implementimin e institucioneve të ndryshme.

Në mbledhjen e parë duhet të përcaktohet një metodë të thjeshtë e raportimit së bashku me strukturën organizative (emërimin e kryetarit dhe sekretarit) dhe detyrat dhe përgjegjësitë e detajuara të misionit.

2.2. Përcaktimi i një ligji, masave dhe fondeve të veçanta për ruajtjen e vendeve të pambrojtura

Mungesa e planeve hapësinore për shumicën e madhe të komunave dhe të rezultateve të aprovuara të inventarit në identifikimin e vonuar të zonave mbrojtëse dhe zonave, duke përfshirë kriteret për mbrojtjen e tyre. Vetëm zonat e veqanta të mbrojtura janë planifikuar nën koordinimin e ICO-së dhe kriteret e përcaktuara me Ligjin mbi Zonat e Veqanta të Mbrojtura.

Duke marrë shembull nga përvojat e ngjashme në vendet tjera, një kartë speciale - dhe ligj - për konzervimin e vendeve të trashëgimisë së pambrojtur mund të hartohet për t’u përballuar me nevojat urgjente për të përcaktuar kriteret e konzervimit. Ky ligji mund të dizajnohet në mënyrë të tillë që të mbuloj edhe vendet të cilat ka shumë të ngjarë nuk do të përfshihen në listën e trashëgimisë kulturore, por kanë disa vlera në ruajtjen e peizazhit.

Karta për Konzervimin e Trashëgimisë Arkitektonike të Pambrojtur dhe Vendet në Indi,

shkruar nga Profesor AG Krishna Menon, arkitekt i shquar i konzervimit, aprovuar dhe

publikuar nga Trusti Kombëtarë Indian për Art dhe Trashëgimi Kulturore (TKIATK) në vitin

2004, mund të shërben si një shembull.

2.3. Hartimi i një “Kodi të Praktikës për Konzervim të integruar”

Ligji fokusohet kryesisht në çështjet lidhur me inventarizimin dhe monitorimin e vendeve dhe objekteve të trashëgimisë kulturore dhe në procedurat në lidhje me mbrojtjen e tyre. Ai nuk merret me parimet dhe praktikat lidhur me konzervimin dhe restaurimin e tyre. Duke marrë parasysh kornizën ligjore dhe institucionale të themeluar kohëve të fundit dhe duke marrë parasysh se ekspertët e Kosovës kanë pasur pak mundësi në të kaluarën për të zhvilluar dhe konsoliduar një përvojë dhe një "shkollë", është e këshillueshme për të hartuar një Kod të Praktikës për Konservimin e Integruar të Trashëgimisë. Meqë statusi i tanishëm i Kosovës pengon ratifikimin e konventave ndërkombëtare, ky dokument do të inkorporojë standardet moderne ndërkombëtare më relevante për Kosovën në rregulloren kombëtare. Kodi i Praktikës do të adresojë çështjet mbi etikën e konzervimit por edhe mbi menaxhimin e projekteve, në mënyrë që të garantojë benificione afat-gjata. Sa i përket qasjes në konzervim, Kodi i Praktikës duhet të përcaktojë terminologjinë, të detajon kuptimin e kategorive të ndryshme të punës, duke përcaktuar për shembull, kur dhe në çfarë mase janë të pranueshme punët rikonstruktuese të trashëgimisë. Për më tepër, bashkëpunimi si me donatorët privat dhe publik kombëtar dhe ata ndërkombëtarë duhet të rregullohet me udhëzime, duke kërkuar që një pjesë e buxhetit të

donatorëve të përdoret për ndërtimin e kapaciteteve dhe se ekspertiza lokale dhe zejtaria janë përfshirë dhe trajnuar gjatë punimeve. Donatorët duhet gjithashtu të angazhohen që t’ju përmbahen standardeve të paracaktuara të dokumentacionit dhe raportimit dhe të sigurojnë raporte të plota dhe dokumentacion të bashkëngjitur pas përfundimit të punës. Ky dokument do të përfshihet në marrëveshje me donatorët ndërkombëtarë dhe lokalë, që synon të sigurojë se është aprovuar një metodologji e përbashkët dhe e zakonshme. Ky duhet të përpilohet nga Grupi punues i asistuar nga ekspertë të zgjedhur ndërkombëtarë, dmth nga organizatat ndërkombëtare të trashëgimisë, siç janë UNESCO-s, ICOMOS, ICCROM, dhe Këshilli i Evropës. Kodi i Praktikës mund të inkorporojë në një dokument doracakun mbi gërmimet arkeologjike dhe udhëzimet për konzervim dhe restaurim të parapara me Rregulloret Nr 01/2008 dhe 03/2008. Përpilimi i tij do të përbënte një mundësi për të themeluar një platformë të përhershme për debat mbi temat specifike të trashëgimisë dhe peizazhit si dhe konzervimit dhe menaxhimit. Pika 3 Ngritja e vetëdijes në shoqërinë civile dhe në sektorin privat Arsyetimi: Një numër i madh i iniciativave të rritjes së vetëdijes janë duke u ndërmarrë në Kosovë nga organizatat e ndryshme lokale dhe ndërkombëtare në partneritet me institucionet vendore, por ata duhet të jenë përshtatur brenda një strategjie dhe të bëhen pjesë e një plani të rregullt që adreson objektiva dhe grupe të ndryshme të marra në fokus.

Në vitin 2009 janë organizuar Ditët e Trashëgimisë Evropiane në Kosovë nga MKRS-ja për të katërtin vit29, në bashkëpunim me partnerë të ndryshëm dhe të mbështetur bashkërisht nga Komisioni Evropian dhe Këshilli i Evropës. Turni kulturor, turni i lirë me biçikleta përfshirë ndalesat për të vizituar vendet e trashëgimisë, është në këtë kontest një nga iniciativat më të suksesshme të organizuara nga OJQ CHwB dhe UN-Habitat. Pas viteve të para, kjo iniciativë ka lëshuar rrënjët në Kosovë dhe organizimi i saj është më i kërkuar në aspektin e planifikimit dhe implementimit. Për këtë qëllim, një Dokumenti Strategjik përkitazi me Organizimin e Ditëve të Trashëgimisë Evropiane në Kosovë ishte hartuar në vitin 2008 nga OJQ-të CHwB dhe Emancipimi Civil Ma Ndryshe nën patronatin e MKRS-së. OJQ-ja italiane Intersos është një tjetër organizatë që ka konsoliduar një përvojë në promovimin e aktiviteteve kulturore duke synuar promovimin e respektit për diversitetin kulturor dhe propagim të konzervimit të trashëgimisë, duke marrë në fokus në veçanti gratë, fëmijët shkollor dhe të rinjtë. Edukimi Trashëgimor është një lëndë ekstra-kurrikulare në të gjitha nivelet para-universitare, së bashku me të drejtat e njeriut, gjininë, dhe të tjerat. Disa edukime mjedisore janë përfshirë në biologji, ndërsa e trashëgimia kulturore mësohet si pjesë e historisë. Që nga reforma e vitit 2001, duket se trashëgimisë kulturore i është akorduar një rëndësi më e madhe. Dokumenti i reformës është duke u azhuruar dhe trashëgimia kulturore mund të bëhet një lëndë e rregullt e kurrikulumit.

29 Në mënyrë institucionale, edicioni i parë i Ditëve të Trashëgimisë Evropiane në Kosovë u bë në vitin

2006. Iniciativa të ngjashme përgatitore janë organizuar çdo vit që nga viti 2003 nga OJQ-të në

bashkëpunim me MKRS-në dhe autoritetet lokale

Për fëmijë të shkollës gjithashtu organizohen vizita në vendet e trashëgimisë dhe në institucione, për të ngritur vetëdijen e tyre mbi vlerat e trashëgimisë. Përkundër të gjitha këtyre aktiviteteve, ekspertët e sektorit të arsimit të ndjejnë nevojën për të përmirësuar këtë ofertë institucionale dhe performancën duke i azhuruar metodat dhe mjetet dhe duke fuqizuar bashkëpunim me palët e tjera të interesit, para së gjithash me të gjitha OJQ-të, të cilat kanë një potencial tepër të madh. Veprimet e propozuara:

3.1. Krijimi i një “Njësia Edukative për Trashëgimi dhe Peizazh” të përhershme Duke marrë parasysh rëndësinë e edukimit trashëgimor dhe ngritjen e vetëdijes si dhe faktin që popullsia e Kosovës është kryesisht e re, duhet të themelohet një njësi e përhershme për planifikimin dhe implementim të aktiviteteve të punëve të arritjes në terren. Mbulimi trashëgimisë kulturore dhe natyrore, si dhe atë të mjedisit si dhe marrja në fokus e grupeve të ndryshme, kjo do të jetë koordinohet nga MASHT-i në bashkëpunim të ngushtë me MKRS-në, MMPH dhe partnerë të tjerë. “Njësia Arsimore për Trashëgimi dhe Peizazh” duhet të plotësohet me Personel të përzgjedhur mirë dhe të trajnuar me një qëndrim personal ndaj marrëdhënieve ndërkulturore dhe një njohuri mbi metodat më inovative pedagogjike, përveç një kualifikimi lidhur me trashëgiminë e peizazhin. Njësia duhet të përmbajë një bibliotekë të vogël të specializuar dhe qendër të dokumentacionit për të mbledhur materiale të komunikimit për komunitete të ndryshme dhe grupe të marra në fokus, fëmijët në veçanti, në mënyrë që të ndihmojë shkollat për të organizuar aktivitete. Ajo gjithashtu mund të promovoj publikime të specializuara (p.sh. duke përdorur vizatime komike dhe karikatura, video, etj) dhe përkthimin e materialit të botuar nga ana e organizatave ndërkombëtare, para së gjithash UNESCO-s, si dhe nga vendet e tjera. 3.2. Zhvillimi i një studimi dhe plani të veprimit për fushatën e vetëdijësimit Pasi që të jetë e themeluar, " Njësia Arsimore e Trashëgimisë dhe Peizazhit" duhet të bëjë një studim, me synim të zhvillimit të një plani të veprimit për aktivitete edukative dhe të rritjes së vetëdijësimit duke marr në fokus grupe të ndryshme. Një politikë në terren domethënë sensibilizimin e komuniteteve për "trashëgiminë e të tjerëve ", duke potencuar ndjenjën e përkatësisë një trashëgimie dhe peizazhi të gjerë si një shprehje e tërë territorit, historisë së tij dhe transformimeve. Kjo politikë duhet të konceptohet në mënyrë të tillë që të respektojë diversitetet kulturore dhe gjuhësore dhe duhet të përfshijë tërë popullatën, me anë e programeve inovative dhe krijuese. Një fushatë e tillë nuk mund të improvizohet, por ajo duhet të bazohet në studimet socio - antropologjike të komuniteteve të ndryshme që ekzistojnë në Kosovë, për të kuptuar nevojat specifike dhe marrëdhëniet në mes të identitetit dhe të territorit, në mënyrë që të identifikojë metodat, mjetet, dhe gjuhën e komunikimit më të mirë. Një rritje e vetëdijësimit e suksesshme nuk mund të zbatohet pa kritika nga vendet e tjera, por duhet të jetë e përshtatur situatës lokale

Baret dhe restorantet në Prishtinë dhe qytete të tjera të mëdha mund të ofrojnë një mundësi e madhe për të arritur tek të rinjtë, si dhe grupet e tjera të marra në fokus.

Aktivitete praktike mësimore-argëtuese dhe shfaqjet mund të organizohen atje, dmth lojëra të luajtjes së roleve, edukative teatrale etj. Një garë për dizajnimin mjeteve mësimore-argëtuese të trashëgimisë kulturore dhe peizazhit për fëmijët dhe të rinj, si tregime komike, libra, dokumentarë, programe televizive, lojëra me ilustrime, lodra do të mund të promovohen në mesin e artistëve lokal. Një tjetër aktivitet edukativë dhe i rritjes së vetëdijësimit shumë i dobishëm dhe atraktivë përbëhet nga punëtorit praktike, për të ekspozuar dhe praktikuar zejet tradicionale të trashëgimisë, dmth, zdrukthuari , bërja e tullave dhe gëlqeres, pikturim mural, pikturim në dru, farkim i metalit, punimin e qilimit, dekorimet dhe kështu me radhë. Këto mund të organizohen gjatë panaireve dhe tregjeve të artizanatit dhe duke përfshirë zejtarë të përzgjedhur. Në fushën e mbrojtjes së mjedisit ka mjaft iniciativa ndërkombëtare që do të mund t’ju bashkëngjitëmi. Një nga këto është e fushata Pastroje Botën, nën patronazhin e Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (UNEP), e cila organizon aktivitete Botërore të Vikendit. Një OJQ lokale që veprojnë në fushën e mbrojtjes së mjedisit mund t’i bashkëngjitet iniciativës, në mënyrë që të hyjë në rrjetin ndërkombëtar dhe shkëmbimit të informacionit dhe ideve. Sektori privat është një objektiv kyç për aktivitete e rritjes së vetëdijësimit si dhe një burim potencial i financimit. Në veçanti, përfaqësues të pronarëve dhe menaxherëve të bizneseve të vogla si dhe kompanitë e mëdha dhe bankat duhet të jenë të informuara dhe të sensibilizuara përkitazi me vlerat e trashëgimisë dhe peizazhit, dhe përkitazi me përparësitë ekonomike të ruajtjes dhe menaxhimit adekuat të tyre. 3.3. Përcaktimi i kornizës specifike për edukimin e fëmijëve të shkollës Edukimi për të kuptuar dhe respektuar vlerat trashëgimisë dhe të peizazhit në të gjitha nivelet e shkollës është një prioritet i parë në planifikimin e ndonjë fushate për rritjen e vetëdijësimit. Është e rëndësishme që programet të planifikohen mirë dhe edukatorët të përzgjedhur mirë, për të arritur objektivin e një qasje neutrale të aftë që të jep mësime të respektimit për 'trashëgimitë e të tjerëve'. OJQ-të të qëndrueshme dhe me përvojë mund të luajnë një rol vendimtar në partneritet me MASHT-in, për të zhvilluar dhe zbatuar programe të reja dhe krijuese mësimore-argëtuese duke përfshirë punën në terren. Në të vërtetë, edukimi duke qenë nga natyra ndër-kurrikulare, duhet të promovohet nëpërmjet mediumit të disiplinave dhe lëndeve të ndryshme. Rekomandimi Nr R (98) 5 përkitazi me edukimin nga trashëgimia të aprovuar nga Këshilli i Evropës në vitin 1998 ofron një sërë udhëzimesh dhe referencash të dobishme në dokumentet e mëparshme ndërkombëtare. Binjakëzimi me shkollat Evropiane nga vendet e tjera dhe të pasurit e përvojës në këtë fushë mund të jetë një mënyrë e shkëlqyer për të shkëmbyer materialet, metodat dhe mjetet. Fushatat Shkollore siç janë 'adaptoje një monument' janë modele shumë efektive për rritjen e vetëdijësimit në mesin e fëmijëve dhe familjeve të tyre, dhe këto kanë qenë me sukses të eksperimentuara në vendet e ndryshme në gjithë botën.

Ueb faqja e ICCROM-së ofron udhëzime praktike për zbatimin e këtij aktiviteti30. Kjo mund të zgjerohet në vendet dhe peizazhet natyrore dhe jo domosdoshmërisht të inkorporohet në listat për mbrojtje, të cilat janë më të cenueshme. Për të dhënë një shembull, parku përreth bibliotekës në Prishtinë do të mund të adaptohet për mirëmbajtje, pastrim dhe krijimin e bankave të thjeshta në pjesët tjera të kësaj hapësire. Kjo punë mund të bëhet nga ndonjë shkollë e lagjes dhe zejtarët lokal. Nën mbikëqyrjen e ‘Grupit Punues’ dhe në bashkëpunim të ngushtë me MASHT-in " Njësia Edukative për Trashëgimi dhe Peizazh" duhet të ndërmarrë një studim të praktikave më të mira në vendet tjera Evropiane sa i përket edukimit në trashëgimi në të gjitha nivelet shkollore parauniversitare, në mënyrë që të dalë me një pako të udhëzimeve praktike që lansojnë programe edukative dhe mësimore-argëtuese. Pika 4 Ndërtimi i kapaciteteve institucionale dhe profesionale

Arsyetimi:

Trajnime menaxheriale, teknike dhe profesionale për trashëgiminë dhe hulumtime të peizazhit, ruajtja dhe avancimi janë tepër të nevojshme në Kosovë. Duhet të inkorporohen lëndët tradicionale por edhe lëndët e reja, sipas një qasje multidisiplinare: hulumtimi dhe konzervimi i trashëgimisë së luajtshme dhe të paluajtshme, menaxhimit të ndërtesave dhe vendeve, zhvillimi i muzeve , mbikëqyrja e punëve restauruese etj. Për këtë arsye duhet të studiohet i gjithë ‘zinxhiri’ i trashëgimisë dhe disa veprime të ndërmarra, duke përfshirë edhe çështjen e rëndësishme të zejtarisë (shih gjithashtu çështjen 7). Disa trajnime për konzervimin arkitektonik janë siguruar brenda lëndëve të historisë arkitektonike në Fakultetin e Ndërtimtarisë dhe të Arkitekturës të Universitetit të Prishtinës dhe të universiteteve të tjera private. Megjithatë, studentët që dëshirojnë të ndjekin studimet e larta të specializojnë në këtë fushë duhet të shkojnë jashtë vendit, veçanërisht në vendet fqinje. Për më tepër, trashëgimia kulturore dhe peizazhi duhet të zhvillohen si lëndë ndër-kurrikulare në mënyrë që të trajnojnë arkitektët në dizajnimin modern dhe kreativ të ndërtimit dhe planifikimit hapësinor, por të rrënjosur në traditën dhe ndërtimin dhe të harmonizuar me peizazhin.

Universiteti AAB në Prishtinë, i cili ka një Departament të Arkitekturës në Fakultetin e Arteve Aplikative, është përpjekur për të zhvilluar një lëndë master në konzervimin arkitektonik në bashkëpunim me një institucion të huaj, por numri i studentëve perspektivë të interesuar në këtë fushë ishte shumë i ulët. Në të vërtetë, mundësitë e kufizuara të punësimit të ofruar në fushën e konzervimit reduktojnë atraktivitetin e marrjes së një karriere në këtë fushë. Konzervimi arkeologjik gjithashtu ka nevojë për një ofertë të trajnimit të shtuar dhe të avancuar , e cila tani është e kufizuar në disa lëndë në Arkeologji të ofruara nga Fakulteti Filozofik. Do të jetë e nevojshme të krijohet një Departament i Antropologjisë, duke përfshirë studime dhe hulumtime në arkeologji dhe konzervim si dhe antropologji biologjike dhe socio-kulturore. Kjo e fundit, në veçanti, është kyçe për zhvillimin e studimeve dhe hulumtimeve që ka për qëllim të kuptuarit e konceptit modern të peizazhit përmes karakteristikave të saja fizike dhe kulturore në Kosovë. Në sektorin e turizmit, trajnimi ofrohet në Fakultetin e Biznesit Shkencor Aplikativë në Pejë

30 http://www.iccrom.org/eng/05advocacy_en/05_02models_en/04adopt01_en.shtml

(Menaxhimi në Turizëm dhe Hotelieri) dhe në Fakulteti Filozofik Gjeografia dhe Turizmi) në Universitetin e Prishtinës. Universiteti privat Pjetër Budi dhe Universitetit për Biznes dhe Teknologji në Prishtinë kanë një Fakultet të Turizmit dhe Menaxhimit Hotelier. Megjithatë, duket se ka një kërkesë për trajnime të reja edhe në këtë fushë.

Veprimet e propozuara:

4.1. Zhvillimi i një studimi mbi planin e veprimit për fushatën trajnuese

“Njësia Edukative për Trashëgimi dhe Peizazh” duhet të bëjë një studim të hollësishëm të gjendjes aktuale dhe të nevojave në disiplinat e ndryshme tradicionale dhe moderne si dhe zeje. Bazuar në rezultatet, duhet të hartohet një plan i veprimit për fushat e trajnimit duke marrë parasysh mes tjerash edhe:

- kurse të rregullta verore akademike (në fakultete të ndryshme) historike, sociale, antropologjike, etnologjike, teknike, gjeografike dhe ekonomike në aspektin e konzervimit të trashëgimisë dhe menaxhimit të peizazhit;

- kurse zejtarie (muratori, zdrukthuari, bërja e gëlqeres, etc.);

- kurse për ciceron turistik të qytetit dhe roje të parkut;

- kurse për policë (për t’u mbrojtur kundër trafikimit të paligjshëm dhe vandalizmit);

- trajnimi për mësuesit për të zhvilluar aktivitete të ngritjes së vetëdijësimit, dhe

- trajnime për zyrtarët e projektit të ministrive, administratave lokale dhe të OJQ-ve mbi menaxhimin e ciklit të projektit, sistemeve të financimit dhe mbledhjes së fondeve, si dhe programet e bashkëpunimit kulturor (donatorët bilateral dhe multilateral).

4.2. Mbledhja e ekspertëve të trashëgimisë dhe krijimi i shoqatës lokale

Është e rëndësishme për të rritur rastet për debat teorik përkitazi me trashëgiminë kulturore dhe të peizazhit në Kosovë, duke mbledhur ekspertët vendorë që punojnë në fusha të ndryshme të ruajtjes dhe të menaxhimit. Shoqata e Arkitektëve të Kosovës mund të mbajë një degë të konzervimit të trashëgimisë, të hapur për të gjithë profesionistët multidisciplinar. Mund të shqyrtohet mundësia e krijimit të një Komiteti Kombëtar të Këshillit Ndërkombëtar për Monumente dhe Vende (ICOMOS, një shoqatë ndërkombëtare e ekspertëve). Pjesëmarrja në aktivitetet dhe seminaret e ICOMOS-së mund në të vërtetë të ofrojë mundësi të mëdha për trajnim. Profesionistët e të Kosovës do të përfitojnë nga shkëmbimi i ekspertëve me anëtarët e rrjetit, në veçanti me disa komisione shkencore duke punuar në temat e specifike. 4.3. Krijimi i lidhjeve akademike dhe bashkëngjitja rrjeteve ndërkombëtare Krijimi apo përforcimi i lidhjeve akademike me universitetet evropiane dhe bashkëngjitja rrjeteve ndërkombëtare (p.sh. rrugët kulturore, projektet kulturore të BE-së, etj) mundet në një masë të madhe të kontribuojnë ndërtimin e kapaciteteve të trashëgimisë së Kosovës, autoriteteve, studiuesve, profesorëve, dhe studentëve. Pika 5 Kujdesi ndaj trashëgimisë dhe planet zhvillimore të orientuara të peizazhit

Arsyetimi:

Në dhjetë/pesëmbëdhjetë vjetët e fundit, autoritetet e trashëgimisë në vendet Evropiane u është dashur të përshtatin kornizën e tyre ligjore dhe institucionale për të përmbushur

kërkesat e pikëpamjeve dhe qasjeve moderne. Inkorporimi i peizazhit sipas të vizionit të ri të përgjithshëm të aplikuar në vitit 2000 nga Konventa Evropiane e Peizazhit (KEP) është një nga karakteristikat thelbësore. Në Itali, Trashëgimia Kulturore dhe Kodi Peizazhit e vitit 2004 dhe ndryshimet e saj gjithashtu kanë për qëllim harmonizimin e politikës nacionale me Konventën Evropiane e Peizazhit (KEP) dhe të konsolidojë administratën peizazhit në një akt specifik. Kjo çështje është koordinuar nga ana e Drejtorisë së Përgjithshme për Cilësinë dhe Mbrojtjen e Peizazhit, Artit Bashkëkohor dhe Arkitekturës (PARC) të Ministrisë për Trashëgimi Kulturore dhe Aktivitete, në bashkëpunim me administratat regjionale. Praktikisht, integrimin e peizazhit në politikën italiane të planifikimit hapësinor është siguruar nga Plani i Peizazhit, i cili është i detyrueshëm për secilin rajon dhe duhet të mbulojë të tërë territorin. Peizazhi në Konventën Evropiane e Peizazhit (KEP) ndryshon nga trashëgimia e peizazhit dhe peizazhit kulturorë. Ky koncept i ri mishëron vlerat e identitetit si të territorit ashtu dhe të komuniteteve, si dhe vlerat socialo-mjedisore, këto të fundit kanë të bëjnë me cilësinë e jetës që ofron territori. Prandaj, Konventa ka të bëjë me menaxhimin e të gjitha peizazheve dhe jo vetëm ruajtjen e atyre që janë të jashtëzakonshme. Për më tepër, peizazhi në KEP është koncept gjithëpërfshirës, që mbulon zonat natyrore, rurale, urbane dhe pranë-urbane duke përfshirë zonat tokësore, tokësore në brendësi, ujërat dhe detërat. Rrjedhimisht, administrata e peizazhit të territorit përfshin mbrojtjen e mjedisit, por shkon përtej kësaj. Legjislacioni i Kosovës ka qenë avancimin në prodhimin dhe aprovimin e ligjeve të ndryshme në lidhje me aspektet e planifikimit të territorit dhe mbrojtjen e mjedisit. Por koncepti e peizazhit si tërësi, duke integruar një gamë të gjerë të çështjeve fizike, teknike, natyrore, socialo-kulturore dhe nevojave, është disi i ri. Ky interpretim bashkëkohor i peizazhit mund të shihet si një zgjerim i konceptit të konzervimit të integruar të tërë territorin. Ky kërkon mjete ligjore dhe institucionale që janë në gjendje të veprojnë si katalizatorë të rrjetit të gjerë të palëve të involvuara të interesit. Sistemi i ligjeve në Kosovë ka krijuar një sfond të nevojshëm për implementimin e KEP-it. Për shembull, procedura e Vlerësimit Strategjik i Mjedisit 31 është një mjet i dobishëm multidisciplinar për të inkorporuar mbrojtjen e mjedisit (që paraqet edhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore) në të gjitha planet dhe programet që ndikojnë në territor, sipas një procesi të participimit. Një politikë e tillë e qëndrueshme për cilësinë e peizazhit kërkon informacion dhe edukim. Komunitetet lokale janë në pozitë të ndërmarrin veprim vetëm kur ato janë plotësisht të vetëdijshme për rëndësinë dhe kushtet e peizazheve të tyre, si dhe për detyrat dhe përgjegjësitë për të përmirësuar cilësinë e peizazheve.

31 Ligji për Vlerësimin Strategjik Mjedisor, i miratuar në shkurt të viti 2009, është në përputhje me BE VSM

Direktiva 2001/42/EC. Procedura VSM është më e avancuar se VNM (Vlerësimi i Ndikimit Mjedisor, BE VNM

Direktiva e BE 85/337/EEC) për atë se është një proces që e shoqëron planifikimin për të siguruar se janë

integruar çështjet mjedisore (për të gjitha karakteristikat mjedisore, duke përfshirë edhe trashëgiminë

kulturore dhe natyrore). Për nga përkufizimi, Procesi i VSM-së është paraprirës - por jo domosdoshmërisht i

detyrohet - një procedure VNM-së. Parimi është që një VSM-ja para-informon e planifikimin dhe bërjen e

politikës duke integruar interesat mjedisore përkatëse ndërsa VNM-ja parandalon dëmtimin e mjedisit.

Kështu, ato veprojnë në dy faza të ndryshme

Pjesëmarrja e aktorëve privat me një rol të madh në përdorimin dhe transformimin e peizazhit është gjithashtu vendimtare për t’i sensibilizuar ata: fermerët, pronarët e tokave, tregtarët gurorë dhe të drurit, ndërtues, investitorët etj.

Veprimet e propozuara:

5.1. Promovimi i studimeve akademike multidiciplinare dhe hulumtime në peizazh

Rritja e njohurive dhe të kuptuarit të identitetit dhe rëndësisë së peizazhit të Kosovës është e

nevojshme për ndërtimin e inventarit të peizazhit dhe kështu për të paraqitur politikën e

menaxhimit dhe të planifikimit. Studimet do të rezultojnë në një lloj Atlasi, që përshkruan

dhe skicon veçori të ndryshme dhe transformimin e tyre me kalimin e kohës: historike,

arkeologjike, hidrologjike, gjeologjike, socio-kulturore, etj

Studimet e Peizazhit duhet të mbulojnë të gjithë territorin, duke përfshirë zonat urbane dhe

pranë-urbane. Për shembull, qytete të rëndësishme si Prishtina dhe Prizreni kanë një rrjet të

rrugëve të ujit, shumë prej të cilave janë të mbuluara. Për më tepër, mënyra historike e tyre

duhet të identifikohet dhe të zgjidhet.

Një njohuri e rritur mund të adresoj planifikimin e peizazhit për t’u inkorporuar në

planifikimin hapësinor. Plani i Peizazhit mund të hartohet me të dhënat e mbledhura, për të

plotësuar mjetet e planifikimit ekzistues hapësinor me një dokument të gjithëmbarshëm të

peizazhit.

"Grupi punues për Trashëgiminë dhe Peizazhin", në bashkëpunim me Universitetin e

Prishtinës dhe institucionet e tjera private akademike, duhet të promovojë lëndë

multidisiplinare, tezat e masterit dhe të doktoraturës për aspektet e ndryshme e peizazhit:

nga ato historike dhe morfologjike deri tek karakteristikat socio-kulturore , nga menaxhimi i

tokës bujqësore gjatë tërë historisë deri tek ruajtja moderne dhe kriteret e menaxhimit.

Të gjitha këto studime në të ardhmen mund të kontribuojë në krijimin e një Muzeu të

Peizazhit duke prezantuar aspekte të ndryshme të tokës kryesore në zemër të Ballkanit. Kjo

do të shërbejë si një vend dinamik të promovojë hulumtime dhe mirëkuptim nga njëra anë

dhe për të ngritur vetëdijen e popullatës për vlerat e peizazhit, nga ana tjetër.

5.2. Adresimi i Implementimit të Konventës Evropiane të Peizazhit

Konventa Evropiane e Peizazhit është duke përhapur ndikimin e saj. Në 30 vende që është në fuqi, Konventa propozon një qasje të integruar për ruajtjen e peizazhit dhe menaxhimin, duke tejkaluar politikat e ngushta. "Grupi punues për Trashëgiminë dhe Peizazhin" duhet të promovoj aktivitete të adresuara për implementimin e kësaj Konvente, asociimi në të është potencialisht i hapur edhe për Shtetet që nuk janë anëtarë të Këshillit të Europe32. Pjesëmarrja aktive në seminare praktike

32 me vendimin e shumicës, siç parashikohet në nenin 20.d të Statutit të Këshillit të Evropës, dhe me votim

unanim të Shteteve anëtare me të drejtë për të mbajtur në vende të Këshillin e Ministrave. "Neni 14 i

Konventës Evropiane për Peisazhin, Firenze 2000.

të organizuar nga Grupi Punues i bazuar në Këshillin e Evropës do të lehtësojë përgatitjen e një plani të veprimit nëpërmjet shkëmbimit të ekspertizës me profesionistë ndërkombëtarë. Kursi/seminari rajonal mbi zbatimin e KEP-it mund të mbahet në Kosovë, duke mbledhur profesionistë nga vendet fqinje që e kanë ratifikuar Konventën dhe specialistë ndërkombëtarë të Këshillit të Evropës, për të mësuar hapat që duhet të ndërmerren në procesin e implementimit dhe për të mbledhur rekomandime praktike nga pjesëmarrësit ndërkombëtarë që vizitojnë Kosovën. 5.3. Dhënia e çmimit vjetor për “Trashëgimi dhe Peizazh në Kosovë”

Ndër iniciativat e ofruara nga ELC është Shpërblimi për Peizazhin, një nderim që mund tu

jepet autoriteteve lokale dhe rajonale që kanë filluar një politikë apo masë për të mbrojtur,

menaxhuar dhe/ose planifikuar peizazhin e tyre apo OJQ-ve që kanë dhënë kontribut të

pashoq. Duke marrë mësim nga kjo politikë, Kuvendi i Kosovës mund të jap një shpërblim të

ngjashëm, si shembull i praktikës së mirë i integrimit të konservuar i trashëgimisë dhe

peizazhit, i zhvilluar nga një institucion apo organizatë lokale.

Një shembull interesant është konkursi i quajtur I luoghi di valore (vendet me vlerë) që

propozohet çdo vit nga fondacioni33 Beneton në Itali. Secili komunitet apo individë mund të

propozoj një vend privat apo publik për t’i plotësuar një sërë kriteresh të përcaktuara nga

juria; vendet mund të jenë parqe, oborre, varreza, vende të rehabilituara të guroreve,

kopshte shkollash, brigje lumenjsh, vend parkingje etj. Të gjitha propozimet prezantohen në

ekspozitë dhe shpërblimet i ndahen të përzgjedhurve, me arsyetime publike dhe diskutime.

Pika 6 Zhvillimi i mjeteve të komunikimit dhe prezantimit

Arsyetimi:

Literatura ndërkombëtare sa i përket prezantimit dhe komunikimit të trashëgimisë është më

pak e zhvilluar se sa ajo në lidhje me konservimin, madje edhe nëse rëndësia e shpërndarjes

së vlerave të trashëgimisë pranohet. Në fakt, komunikimi dhe mjetet e informimit publik

janë fundamentale për të shprehur domethënien e vendeve për publikun e gjerë, përmes

instilacioneve të vendeve (shënjimi, panelet etj), dhe mjetet e komunikimit jashtë lokacionit

(publikimet, uebsajtet, etj).

Vetëm në vitin 2008, një kartë e veçantë për interpretimin dhe prezantimin e lokacioneve

me trashëgimi kulturore (e ashtuquajtura “Kartë Ename”, e emëruar sipas një lokacioni

arkeologjik belg që tregon një program të shquar prezantimi publik) përfundimisht është

miratuar nga ICOMOS Komitet shkencor mbi Interpretimin dhe Prezantimin e Vendeve më

Trashëgimi kulturore. Faqja e internetit e komitetit (http://icip.icomos.org) është mjaft

informative dhe e pasur me linçe të dobishme për organizatat interpretuese, programet

trajnuese, teknologjitë dhe dokumentet, duke përfshirë edhe Pyetësorin e Kartës Ename, për

33 Fondazione Benetton Studi Ricerche e është një organizatë private, fushë kryesore e të cilit e

veprimtarisë shkencore të shqetësimeve të studimit dhe menaxhimit të peizazhit në rajonin e Venetos dhe

në botë, sidomos në Evropë dhe në zonën e Mesdheut. Në nismë tjetër vjetore Fondacioni është edhe

International Carlo Scarpa Prize for Gardens.

të vlerësuar interpretimin e programit të lokacionit.

Në Kosovë ka nevojë të madhe për të filluar në hartimin e dizajnit të materialit komunikues

dhe prezantues të të gjitha llojeve për interpretim në lokacion dhe jashtë tij. Aktualisht,

madje edhe shtyllat e thjeshta me shenja për t’i drejtuar vizitorët për në disa lokacione dhe

për t’i klasifikuar lokacionet e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-së mungojnë. Ka mungesë

të publikimeve mbi trashëgiminë kulturore. Ligji mbi Trashëgiminë Kulturore nuk i jep theks

të madh komunikimit, arsimimit dhe sensibilizimit, e të cilat bëjnë pjesë në një kategori, që

përkthehet si ‘propagandim’ në versionin anglez.

Karta e lartë përmendur e dallon prezantimin nga interpretimi duke dhënë shpjegim se e

para është komunikim i planifikuar më kujdes i informatës shpjeguese, ndërsa e fundit

ngërthen më shumë aktivitetet e mundshme në shpërndarjen dhe avancimin e vetëdijes dhe

mirëkuptimit për rëndësinë e trashëgimisë kulturore.

Në fakt, siç thekson edhe karta, çdo akt në trashëgimi ka natyrë shpjeguese. Çka është zgjedhur për shpikje dhe mbrojtje, mënyra se si ruhet, të gjitha këto veprime japin një qasje drejt të kaluarës dhe pamjen e vendit. Në kontekstin me shumë kultura që po ndryshon në Kosovë, është me rëndësi që udhëzimet e qarta dhe transparente të definohen dhe të respektohen, për të zgjedhur mjetet më të përshtatshme të komunikimit sipas parimeve dhe qëllimeve të paracaktuara. Duhet të zhvillohet një qasje shpjeguese që është në gjendje të marr parasysh vizione dhe caqe të ndryshme. Në rastin e Kosovës, ku ka komunitete të ndryshme që kanë pikëpamje të tyre drejt territorit dhe burimeve kulturore “të tyre”, është në fakt e nevojshme që të përshtatet gjuha e komunikimit ashtu që të përhapet mesazhi për mirëkuptim reciprok të “trashëgimisë së tjetrit”.

Veprimet e propozuara:

6.1. Hartimi i udhëzimeve specifike për shenjim dhe mjete të interpretimit

Duke marrë parasysh se komunikimi mbi trashëgiminë kulturore është çështje delikate dhe e

ndjeshme, atëherë një strukturë e definuar mirë e udhëzimeve do të ndihmonte për të

shprehur mesazhin e duhur duke i përdorur mjetet e duhura. Prandaj, udhëzimet duhet të

ndihmojnë që të merren mjete të interpretimit dhe prezantimit për trashëgimi dhe peizazh,

duke synuar:

- komunikimin e kuptimit e trashëgimisë dhe peizazhit duke iu referuar korrekt

burimeve shkencore historike dhe traditave të gjalla; - ndarjen e lokacioneve dhe objekteve me rëndësi me një numër të audiencës që i

përkasin kulturave, etnive, besimeve, dhe grupeve arsimore të ndryshme;

- lehtësimin e mirëkuptimit dhe vlerësimin e trashëgimisë dhe vlerave të peizazhit dhe

promovimin e ruajtjes së tyre;

- propozimin e një sërë mjeteve të ndryshme të komunikimit, si ato tradicionale ashtu

edhe inovative, duke u kujdesur për përdorimin e materialit dhe metodave të

qëndrueshme;

- lidhjen e trashëgimisë së prekshme dhe ta paprekshme duke propozuar mjete

komunikimi që përfshijnë zejtar dhe promovimin e zejes së zanatit;

- definimin e standardeve teknike për tekstet e shkruara në secilin mjet komunikimi sa i

përket gjuhëve, shprehjeve, gjatësisë etj;

- definimin e standardeve minimale teknike për lloje të ndryshme të mjeteve të

komunikimit, d.m.th. madhësia, materialet, dhe ngjyrat për panelet e interpretimit;

dhe

- trajnimin e profesionistëve dhe vullnetarëve në lokacionin e prezantimit dhe

interpretimit.

Udhëzimi duhet të përgatitet nga “Njësia Arsimore për Trashëgimi dhe Peizazh” nën

mbikëqyrjen e Departamentit për Trashëgimi Kulturore të MKRS-së dhe në bashkëpunim të

ngushtë me “Grupin Punues për Trashëgimi dhe Peizazh”. Draftet duhet të qarkullojnë tek

akterë të ndryshëm, ku të përfshirë duhet të jenë komente dhe modifikime të propozuara.

Drafti final duet t’i dorëzohet KCCH-së për miratim dhe aprovim.

6.2. Trajnimi i specialistëve për të komunikuar për trashëgimi dhe peizazh

Kosovës i mungojnë ciceronët për vizitorë, p.sh Prizreni e ka vetëm një cicëron të qytetit.

Ciceronet profesionistë dhe vullnetarët duhet të trajnohen dhe sistemi për licencë duhet të

definohet. Trajnimi duhet të bëhet pas udhëzimeve të pacaktuara me udhëzimin e

lartpërmendur.

Vullnetarët kanë rol të rëndësishëm në ruajtjen e trashëgimisë dhe peizazhit, pasi që ata

japin mesazh përkushtimi dhe mburrjeje drejt rajonit e vendit të tyre. Të rinjtë dhe

studentët janë më të përshtatshmit për këtë detyrë, gjë që në fazën e dytë mund të bëhet

detyrë profesionale. Gjithashtu edhe pleqtë duhet të përfshihen si tregues tregimesh dhe

ruajtës të traditave.

6.3. Zhvillimi i një plan veprimi për fushatën e komunikimit

Duke i përcjellur udhëzimet sipas listës së lokacioneve dhe objekteve të mbrojtura dhe kur të

ketë njohuri të thukët dhe kur të hartohen burimet kulturore e natyrore, atëherë një plan

veprimi i mjeteve të komunikimit mund të hartohet duke i identifikuar burimet e nevojshme

financiare.

Fushata duhet të shfrytëzoj rrjetin e mjeteve të ndryshme që integrojnë njëra tjetrën në

vend se të koncentrohet vetëm në një. Zhvillimi i mjeteve të komunikimit jashtë lokacionit

sikur uebsajtet, dokumentarët, broshurat, hartat, dhe publikimet tjera duhet të plotësohen

me material informativ nga lokacioni sikur shënjimi, panelet e interpretimit, qendra e

vizitorëve etj. Për më tepër, mjetet tradicionale dhe ato moderne si edhe ato të prekshme

(mjete fizike dhe qendra) dhe të paprekshme (tregues tregimesh, cicëron vullnetar dhe

profesionistë, etj) duhet të vihen në dispozicion

Është me rëndësi që librat udhëzuese dhe faqet e internetit të përditësohen me kalendarin

komplet të ngjarjeve të rregullta, që duhet të koordinohet dhe komunikohet që më përpara

me botuesit. Kosova ofron një varietet të pasur ngjarjesh: festival filmi, koncerte, shfaqje

teatrore, tregje të artizanatave, ditë festive të trashëgimisë, etj. Nëse këto prezantohen mirë

dhe vihen në treg përmes rrjeteve ndërkombëtare, ato mund të funksionojnë si atraksion

shtesë për turistë.

Pika 7 Vlerësimi i rolit të zejtarisë dhe artizanateve

Arsyetimi:

Roli më i rëndësishëm që zhvillohet nga zejtaria në ruajtjen e trashëgimisë arkitekturale dhe

arkeologjike sot njihet si komponentë kruciale e secilës politikë të ruajtjes. Në Evropë, ky

sensibilizim daton që nga fundi i vitit 1970, kur edhe u krijuan qendrat e para për trajnim të

zejes: Qendra evropiane në San Servolo, Venedik (tash në Villa Fabris në Thiene, Viçenza),

në Itali në vitin 1977, Fulda në Gjermani në vitin 1980, Avignon në Francë në vitin 1983, e

kështu me radhë.

Që nga periudha e njëjtë, shumë dokumente ndërkombëtare dhe iniciativa tjera u janë

përkushtuar kësaj teme nga organizata të ndryshme, e para si Këshilli i Evropës (i cili në vitin

1987 themeloi Fondacionin Evropian për Shkathtësi të Trashëgimisë), duke marrë parasysh

nevojën për të themeluar politika për mbrojtjen dhe promovimin e zejeve në zhdukjen e

zanateve që po kërcënohen nga trendët e biznesit.

Ekziston një raport i qartë në mes të kuptimit të rëndësisë së ruajtjes së teknikave të zejeve

tradicionale dhe brengës për mbrojtje mjedisore, e cila u bë temë mbizotëruese në të

njëjtën periudhë.

Japonia lëvizi më herët duke inkorporuar ruajtjen e trashëgimisë në lidhje me traditat e

zanateve në legjislacionin e vitit 1975. Një ndryshim në ligjin e vitit 1950 për mbrojtjen e

Pronës Kulturore paraqiti ‘teknikat e përzgjedhura për ruajtjen e traditës’ si kategori e re nën

mbrojtje, në këtë mënyrë fuqizoi prezencën e trashëgimisë së paprekshme në sistemin ligjor

japonez (artet dhe artet e aplikuara tashmë ishin të mbrojtura). Kjo dhe shembuj tjerë të

politikës, në veçanti në Azi, kanë drejtuar politika ndërkombëtare, që kanë quar deri tek

miratimi i Konventës për Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore të Paprekshme në vitin 2003 nga

UNESCO.

Në Kosovë, problemi i zejtarisë ekziston. Boom-i i ndërtimit ka shkaktuar koncentrimin e

punës në ndërtesat moderne, ndërsa kur flitet në përgjithësi, ekziston një treg mjaft i

kufizuar në ruajtjen e punës. Nga kjo është e nevojshme të propozohen nisma për

kontraktues dhe zejtar që dëshirojnë të specializojnë në konservim. Ligji i Trashëgimisë

Kulturore ka paraqit një sistem licencimi që kontraktuesit të angazhohen ne punët e

konservimit dhe restaurimit. Por se ligji nuk parasheh kurrfarë mase në promovimin e

zejtarisë dhe bërjën e punëve të zejeve cilësore atraktive për gjeneratat e reja.

Artizanati dhe zejet e ndërtimit tradicional duhet të mbështetën dhe se dinjiteti dhe statusi

social i zejtarëve të promovohet, ashtu që të inkurajohet zeja e zanatit, e që kjo është e

vetmja mënyrë e qëndrueshme për sigurimin e mbijetesës së tyre. Rekomandimi nr. R (81)

13 mbi veprim për t’i ndihmuar disa profesioneve rënëse të zejeve në kontekst të aktivitetit të

zejes, i paraqitur nga Këshilli i Evropës më 1981, i cili ofron udhëzime të dobishme për

veprime konkrete. Objektiva kyçe është zhvillimi ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të

cilat merren me konservim dhe restaurim.

Ligji kosovar mbi Zejet (nr. 2004/44, 27 shtator 2004) i rregullon aktivitetet e zejeve,

kategoritë, kushtet e konditat, regjistrimin, licencimin, arsimimin e trajnimin, organizimin dhe

rolin e asociacionit (asociacioni kosovar i zejeve dhe tjerë). Ligji nuk paraqet ndonjë

specifikacion në ruajtjen zejeve të vjetra dhe traditave të artizanaleve apo për të zhvilluar

shpirtin e ndërmarrjes tek të rinjtë. Duke marrë parasysh përqindjen e lartë të papunësisë tek të

rinjtë (rreth 50%, varësisht nga zonat dhe grupet e caktuara) atëherë një politikë e shëndoshë

për zhvillimin e zejeve do të ishte e dobishme.

Verimet e propozuara:

7.1. Zhvillimi i një studimi dhe dokumentimi për zejet dhe zanatet trashëgimore Hapi i parë në identifikimin e politikës vlerësuese të zejeve përbëhet nga studimi i situatës për të kuptuar të kaluarën jo të largët, të tashmen dhe trendët në profesionet e zejeve dhe zejtarët. Objektivat e një studimi të tillë janë të ndryshme:

- identifikimi i zejeve të trashëgimisë dhe kategoritë e tyre në Kosovë, sipas një deklarate të proceseve dhe produkteve të zejeve;

- kuptimin e vlerave të paprekshme të këtyre zejeve dhe dimensionet e tyre sociale, kulturore, ekonomike, fetare, mjedisore etj;

- dokumentimin e situatës aktuale të zejeve dhe zanateve të zejeve, duke përfshirë një regjistër të zejeve dhe zejtarëve;

- vlerësimin e ndryshimeve në cilësinë e zejeve si trashëgimi e paprekshme në vitet e fundit dhe ndikimin e tyre në konservimin e trashëgimisë së prekshme; dhe

- identifikimin e zejeve të veçanta që janë në rrezik dhe rrezikun për mbijetesë të zanatit zejtar, qoftë ai ekonomik, social, politik, edukativ, etj.

Raporti i fundit që del nga ky studim dhe dokumentim do të ishte bazë esenciale për zhvillimin e një plan veprimi për rezervimin dhe revitalizimin e zejeve të trashëgimisë dhe zanateve zejtare, siç janë përshkruar në 7.3. 7.2. Krijimi i një asociacioni për zejet e trashëgimisë dhe bashkimin e rrjeteve ndërkombëtare Promovimi i krijimit të një asociacioni për zejet e trashëgimisë (të cilat mund të jenë filiale të Asociacionit kosovar të zejeve) mund të ndihmoj përmirësimin e dinjitetit zejtar dhe statusin e zejtarisë. Shembuj nga vende tjerë mund të përdoren si model; prandaj është me rëndësi që asociacioni të vendos kontakte me organizatat ndërkombëtare dhe me qendrat trajnuese të zejeve. Këto kontakte do t’i ndihmonin zejtarëve kosovar që të mësojnë nga përvojat ndërkombëtare dhe të shkëmbejnë me homologët e tyre. Promovimi i lëvizshmërisë së zejtarëve (d.m.th. përmes pjesëmarrjes në projekte, ngjarjet dhe panairet ndërkombëtare të zejeve) do t’i kontribuojnë atyre të kuptojnë rolin e rëndësishëm që ata luajnë në ruajtjen e proceseve.

Asociacioni duhet të merr pjesë në hartimin e plan veprimit, i cili do ti kontriboj sensibilizimit të vlerave të paprekshme të atyre të njohura në lidhje me ruajtjen e trashëgimisë. 7.3. Hartimi i një plan veprimi për promovimin e zejeve dhe zanateve të trashëgimisë Sipas rezultateve të studimit, do të hartohet një plan veprimi për promovimin e zejeve dhe zanateve të trashëgimisë përmes masave financiare, administrative, ligjore dhe edukative. Modelet ndërkombëtare duhet të studiohen dhe mund të kërkohet asistencë nga një ekspert ndërkombëtar për të hartuar planin e veprimit sipas përvojave mirë të konsoliduara. Natyrisht se trajnimi është komponenti kyç i një plani të tillë veprimi që të sigurohet se ndërtimi i traditave dhe atyre të njohurisë po kalohen apo po rigjenerohet. Në rastin e zejeve të humbura, mund të jetë e nevojshme ndihma e zejtarëve të huaj për t’i revitalizuar ato (ish qyteti i minierës Røros në Norvegji është rast i mirë për studim). Zhvillimi i aktiviteteve të zejeve dhe zejtarisë mund të jetë një mjet i jashtëzakonshëm për t’iu qasur konservimit të integruar të trashëgimisë nga këndvështrime të ndryshme. Skemat e zhvillimit urban duhet të marrin parasysh mundësinë e inkurajimit për krijimin e punëtorive praktike të hapura për publikun në ndërtesat tradicionale, ku edhe mund të shfaqen e të eksperimentohen proceset e zejeve, dhe ku produktet e zejeve mund të hidhen në treg. Mund të jepet një mikrokredi apo mjete tjera financiare për themelimin e zanateve të zejeve dhe lehtësitë administrative mund të vendosen në dispozicion të zejtarëve. Aktivitete tjera duhet të parashikohen në vlerësimin e imazhit të zejtarëve me synim të veçantë të gjitha nivelet e shkollave, ku zejtarët mund të angazhohen në punëtori praktike për t’i shfaqur shkathtësitë e tyre në zejet e ngjashme të trashëgimisë. Iniciativa tjera për të ngritur vetëdijen dhe vizibilitetin e zejtarëve mund të jenë shpërblime të përvitshme për produktet më të mira, shenjat cilësore dhe etiketimet, etj. Pika 8 Promovimi i ripërdorimit i përshtatur dhe vlerësimi ekonomik Arsyetimi: Promovimi i zhvillimit ekonomik dhe krijimi i vendeve të punës janë prioritete kyçe në Kosovë si shkak i nivelit të lartë të varfërisë dhe papunësisë. Megjithatë, është imperative që politikat e zhvillimit ekonomik të jenë në përputhje me politikat e mbrojtjes së trashëgimisë dhe mjedisit. Një përdorim i qëndrueshëm dhe avancimi i burimeve të trashëgimisë dhe peizazhit duhet të merret parasysh si mjeti më i mirë për të promovuar zhvillimin lokal dhe turizmin. Kosova si destinacion turistik ka konkurrentë të fortë në rajon, në veçanti ato vende që kanë dalje në det: Kroacia, Mali i zi, Shqipëria etj. Prandaj vetëm një polikë turistike e duhur dhe kreative mund të tërheq dhe të menaxhoj me numrin e madh të vizitorëve. Imazhi i Kosovës jashtë vendit është në vuajtje nga perceptimi negativ i zonës së pas konfliktit si e pasigurt dhe jo tërheqëse. Nëse ky problem mund të adresohet me një fushatë ndërkombëtare dhe me marketing turizmi, përmirësimi i situatës mjedisore mund ta bëj zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Sot, turistët janë mirë të informuar dhe janë të ndjeshëm në çështjet mbrojtëse mjedisore. Përveç ndotjes ‘së padukshme’ të ajrit, dheut e ujit, ndotja vizuale si pasojë e menaxhimit të

pamjaftueshëm të bërllokut dhe presionit të ndërtimit të pakontrolluar bie në syrin e vizitorit. Prandaj, mbrojtja mjedisore duhet të behët prioritet, së pari për të mirën e popullatës, por gjithashtu duke pasur parasysh promovimin e turizmit. Politika e turizmit në Kosovë duhet të bazohet në ofertën e shumë produkteve: trashëgimia kulturore dhe peizazhi mirë i menaxhuar, duke informuar për të gjitha diveristet etnike dhe kulturore, një rrjet i muzeve të ndryshëm dhe qendrave të vizitorëve duke prezantuar sistemin më të gjerë kosovar kulturor e natyror, një peizazh i bukur dhe i mbrojtur që ruan arkitekturën e përditshme dhe rrethinën tradicionale, një mjedis me shkallë të ultë dhe me hapësira mirë të integruara kulturore dhe sportive, zejtari të sigurt dhe të mirë dhe produktet e agro ushqimit, etj. Kuptohet vetvetiu se arkitektura e integruar e peizazhit tradicional dhe modern mund të ofroj një mundësi të pazëvendësueshme për të kombinuar produktet e ndryshme të përshkruara më lartë. Përdorimi i përshtatur i ndërtesave historike dhe avancimi e prezantimi i lokacioneve (d.m.th. lokacionet arkeologjike) janë mënyrat më të mira për të arritur një sërë objektivash konservimi dhe integrimi: duke siguruar konservimin përmes përdorimit e mirëmbajtjes së vazhdueshme, promovimit të vlerësimit kulturor dhe ekonomik përmes prezantimit dhe përhapjes së historisë lokale, revitalizimin e zonave qendrore të qyteteve, zhvillimin e turizmit. Përdorimi i përshtatur duhet të jetë pjesë e strategjisë gjithëpërfshirëse, ashtu që t’i vlerësoj të gjitha potencialet duke iu shmangur replikave. Për shembull, rehabilitimi i shtëpive tradicionale në muze duhet të bazohet në një studim të burimeve dhe zanateve natyrore dhe kulturore, në mënyrë që të krijoj një rrjetë muzesh që nuk garojnë njëri me tjetrin. Përkundrazi, ato duhet të krijojnë një mundësi për një ofertë turistike të ndryshme dhe joshëse. Departamenti i turizmit i MTI-së po i kushton përpjekje të mëdha aktiviteteve në lidhje me turizmin: aranzhimeve ligjore dhe institucionale, klasifikimit dhe licensimit të bizneseve turistike, planifikimit strategjik, dhe promovim të rregulloreve të planifikimit mjedisor dhe hapësinor, zhvillimet vjetor të politikës dhe masave, inkurajimit të prodhimit të produkteve turistike, simulimit të krijimit të infrastrukturës dhe pajisjeve, marketingut dhe bashkëpunimit me asociacione ndërkombëtare. Një strategji që përfshin periudhën 2010-2015 është hartuar për të përditësuar draftin e mëhershëm 2007-2013 pas shpalljes së pavarësisë, me mbështetje të agjencionit gjerman për bashkëpunim (GTZ). Pjesëmarrja në panairet ndërkombëtare (Stamboll, Londër, BIT Berlin) dhe anëtarësimi i Shoqërisë Turistike Amerikane (2010 takimi është planifikuar të mbahet në Kosovë) i kontribuon bashkëpunimit ndërkombëtar dhe marketingut të Kosovës si destinacion turistik. Kohëve të fundit, një agjenci londineze Saatchi & Saatchi është kontraktuar për zhvillimin e një fushate të gjerë ndërkombëtare që të kthej imazhin e Kosovës. Sa i përket informimit dhe udhëzimit turistik, ka nevojë që të zhvillohen udhëzime profesionale. Për të dhënë një shembull, ekziston vetëm një udhëzim në Prizren, i cili është destinacion domethënës turistik në Kosovë. Instalimi i ‘udhëzimeve për qytetin’ (kiosqet informuese) po planifikohet nga Departamenti i turizmit nëpër tërë Kosovën, tri prej tyre në Prishtinë.

Produktet turistike dhe materiali i komunikimit janë zhvilluar për të rritur kërkesën për turizëm, para së gjithash uebsajti i departamentit të turizmit i MTI-së. Harta turistike e Kosovës. duke i dhënë në hartë lokacionet me interes kulturor dhe natyror është në dispozicion online; prezantimi i saj mund të përmirësohet me krijimin e itinerareve tematike Një projekt i fundit i produktit turistik në rajonin turistik të Alpeve shqiptare, në lidhje me njërin nga pesë rajonet turistike të Kosovës të përzgjedhur nga strategjia turistike, është zbatuar në vitin 2008. Pjesa e parë e projektit, që përbëhet prej identifikimit të produkteve në komunat përkatëse ka përfunduar. Projekte të ngjashme të produkteve turistike për katër rajonet tjera turistike janë planifikuar: rajoni qendror i Prishtinës, Sharr, Anamoravë, Mitrovicë, dhe Shala e Bajgores. Asociacioni turistik i Kosovës është organizatë jo profitabile dhe jo qeveritare që përfaqëson komunitetin e biznesit turistik, misioni i së cilit është zhvillimi turistik. Është krijuar në vitin 2007 më mbështetjen e GTZ-së, një nga donatorët ndërkombëtar më aktiv në këtë fushë në Kosovë. Përvojat në ekoturizëm janë zbatuar në vende të ndryshme, ndër to është: Projekti fjetja dhe kafjalli në Kullat e Mazrekajve në Dranoc (komuna e Deçanit), e cila ka krijuar asociacionin B&B; turizmin agro-rural në Novo Bërdë, një vend minierë historik duke e pasqyruar një peizazh të bukur, i mbështetur nga OJQ Care dhe Ambasada Holandeze; Përvoja në Rugovë, që propozon turizëm natyror dhe sportiv në Luginën e Rugovës, e mbështetur nga një OJQ italiane trentino per il Kosovo. Një projekt tjetër që promovon ekoturizëm është dhënë në kohën e fundit nga UNDP komuna e Dragashit. Departamenti i turizmit tregon padurim në ngritjen dhe përmirësimin e bashkëpunimit me MKRS-së, i cili në mënyrë zyrtare ka filluar brenda kornizës së MiM-it duke përfshirë gjithashtu edhe MASHT-in. Por siç duket marrëveshja nuk po implementohet në mënyrë të kënaqshme. Veprimet e propozuara: 8.1. Zhvillimi i një studimi në shumë disiplina ne burimet kulturore dhe natyrore. Një profil i plotë dhe hartë që jep burimet kulturore dhe natyrore të Kosovës janë hapa të parë drejt identifikimit të potencialit për tu shfrytëzuar për vlerësim kulturor dhe ekonomik. Profili duhet të përgatitet me kontributin e një grupi të gjithanshëm të akterëve dhe ekspertëve që përfaqësojnë komunitete dhe grupe të ndryshme, për të pasur një pasqyrë për tërë sistemin. Kjo do të rezultonte në një lloj Harte të burimeve të peizazheve duke adresuar procesin e vlerësimit. IMM-të lokale mund të kryejnë këtë punë duke filluar me pyetësorin (një shembull është bashkëngjitur në aneksin B) dhe hulumtim. Bashkëpunimi me një institucion akademik të huaj do të ishte tejet i dobishëm, pasi që do t’i shërbente edhe objektivave për ndërtimin e kapaciteteve. Gjeografia kulturore, antropologjia kulturore, ekonomia e kulturës dhe turizmit, gjeografia e turizmit: këto janë ndër disiplinat që do të përfshijnë përveç atyre ‘tradicionale’ ato në lidhje me trashëgiminë dhe peizazhin, në mënyrë që t’i bashkojnë vlerësimin kulturor dhe ekonomik. Një anëtar i rrjetit Unity që lidhet me kryesin e Kulturës, Turizmit, Zhvillimit të UNESCO-së ë koordinohet nga Sorbonne Universiteti i Parisit, do të mund të ishte zgjidhje e shkëlqyeshme34.

34 Një nga këto është Universiteti i Bolonjës (itali), fakulteti i Ekonomisë, dega Rimini, e cila ka shfaq interes

Njohuria e burimeve territoriale në Kosovë do t’i shërbente mirëkuptimit të potencialit të vendit për vlerësim kulturor dhe ekonomik. Një rrjet i muzeve tematik mund të identifikohet dhe planifikohet për të shfrytëzuar potencialet e këtyre burimeve në mënyrë sistematike (d.m.th. flora dhe fauna në Pejë dhe orët e filigrani në Prizren). 8.2. Hartimi i plan veprimit dhe pilot projektet e propozuara Sipas studimit të burimeve kulturore dhe natyrore, plani i veprimit do ti përvijëzoj udhëzimet për përdorim të përshtatur të ndërtesave dhe lokacioneve historike dhe do të mbështes Departamentin e Turizmit në MTI-së në zhvillimin e politikës së sistemeve turistike për pesë rajone. Aneksi C ofron udhëzime praktike për hartimin e planeve të veprimit për promovimin e projekteve në lidhje me trashëgiminë, peizazhin dhe zhvillimin lokal. Këto udhëzime janë paraqitur në kuadër të Projektit DELTA (Zhvillimi i Sistemeve Kulturore Territoriale) nga Instituti Mediteran i Romës në partneritet me ekspertë nga nëntë vende mediterane, Evropiane, të Afrikës veriore dhe nga Lindja e Mesme. Meqë koncepti i sistemit kulturor territorial financohet sipas filozofisë së konservimit të integruar dhe menaxhimit të peizazhit, ky model mund të jetë mjet i dobishëm udhëzues. 8.3. Organizimi i seminarit për të paraqitur tregime ndërkombëtare me sukses Një seminar praktik për të paraqitur dhe diskutuar shembuj të praktikës së mirë në promovimin e zhvillimit lokal përmes avancimit sistematik të burimeve kulturore mund të organizohet. Seminari do të mblidhte organizatorët lokal (menaxher qyteti e të ngjashëm) për të paraqitur aktivitetet e tyre dhe diskutimet me homologët e tyre në Kosovë. Studimet e rastit duhet të paraqesin tregime ku rajoni është zhvilluar me avancimin e sistemit të burimeve kulturore rreth një burimi kyç. 6. Konkluzionet Programi i aktiviteteve i përshkruar në kapitujt e mëhershëm mund të duket ambicioz dhe i pamundshëm në situatën në fjalë, duke marrë parasysh se Kosova ka prioritete tjera, para se gjithash rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës. Me natyrën e saj, politika e integruar kërkon vullnet të fortë politik në nivelin më të lartë, për të siguruar alokimin e burimeve të nevojshme dhe fillimin e procesit që kërkon bashkëpunimin nga të gjithë. Në fakt, Qeveria e Kosovës duhet t’i kushtoj më shumë vëmendje menaxhimit të trashëgimisë dhe atij të peizazhit. Kapacitetet, parat dhe buxheti i MKRS-së dhe MASHT-it duhet të rriten konsiderueshëm, që të sigurohet mbrojtje dhe konservimi minimal dhe luftimin e boom-it të ndërtimit të parregulluar. Nëse kjo e fundit vazhdon me hapin aktual, Kosova së shpejti do të paguaj kosto enorme: degradimi i papranueshëm mjedisor dhe humbja totale e karakterit dhe identitetit të arkitekturës e peizazhit ndërtues. Në kundërshtim me këtë, implementimi i legjislacionit ekzistues po përparon me hap tejet të vogël. Atëherë kur sistemi fillestar ligjor të themelohet, pak vëmendje po i kushtohet rregulloreve dhe procedurave të nevojshme për zbatimin e ligjeve. Ngatërrimi në ndarjen e kompetencave në mes të MKRS-së, institucioneve të saj ekzekutive dhe filialeve dhe komunave, e bëjnë bashkërendimin sfidues. Bashkëpunimi horizontal dhe vertikal kanë

për të zhvilluar partnership me institucionet e Kosovës.

filluar të veprojnë por mungesa e legjislacionit sekondar dhe konfliktet institucionale lënë boshllëk që i bënë kompanitë ndërtuese të mos kenë frikë për pasojat e veprimeve të tyre ilegale. Mbrojtja adekuate mjedisore e zonave malore dhe rurale i bënë thirrje përforcimit institucional dhe financiar të MBPZHR, që të stopoj shfrytëzimin ilegal të maleve dhe të shtroj në tavolinë plane konkrete për zhvillim të qëndrueshëm të ndërmarrjeve bujqësore. Këto të fundit janë elemente kruciale në menaxhimin territorial, në veçanti nëse ato janë të shkallës së ulët dhe të favorshëm për mjedisin, gjithashtu duke marrë parasysh se Kosova mbështetet në import për shumicën e furnizimit bujqësor. Ato gjithashtu mund të luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e biznesit turistik rural. Si përfundim, këto tri ministri dhe akterë tjerë duhet të fillojnë e të shikojnë misionin e tyre në një mënyrë tjetër, të përgjithshme dhe në shumë sektorë, duke pasur parasysh se ato kanë një përgjegjësi të madhe ne ruajtjen dhe menaxhimin e peizazhit, përmes konservimit dhe zhvillimit të orientuar në cilësi. Peizazhi mund të konsiderohet si e tërë trashëgimia që e kemi trashëguar nga e kaluara dhe të cilën duhet t’ia dorëzojmë të ardhmes, në formën më të mirë35. Për të vazhduar tutje dhe për të siguruar zbatim të mirëfilltë të dokumentit, dhe në përputhje me rekomandimet,Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit në bashkëpunim me ministritë e linjës dhe autoritet tjera relevante do të harton dokumentet strategjike si në vijim:

1. Strategjia Nacionale për Konservim të Integruar 2. Strategjia për Trashëgimi Urbane 3. Politika Nacionale për Trashëgimi Kulturore

35 Broshura e propozuar në aneksin D e ilustron këtë koncept dhe parimet e konservimit të integruar.

Bibliography

Aalund, Flemming; Latifi, Juliana d h e t j e r ë . Manual në menaxhimin e Trashëgimisë

Kulturore në Kosovë. E pabotuar, drafti i parë i konsultimit, rishikim 17.11.2008

Anupam, Sah dhe Montira, Unakul. Mbijetesa kulturore dhe rigjallërim në komunitetin

Budist. Udhëzime për të dokumentuar prodhimin e zejeve tradicionale. UNESCO Bangkok,

s.d. (2007)

AT05 200. strategji e Konservimit të Integruar për Trashëgiminë Kulturore në Kosovë. Punim

i pabotuar, 10 gusht 2005.

Bold, John (bashkërendim) dhe të tjerë. Udhëzime mbi inventarin dhe dokumentimin e

trashëgimisë kulturore. Botim i Këshillit të Evropës, Strasburg 2009.

Čebron Lipovec, Neža dhe Van Balen, Koen. Praktikat e monitorimit dhe mirëmbajtjes së

trashëgimisë kulturore në Evropë: shembuj të “ruajtjes të monumentit (Monumentëatch)”

lloji i iniciativave dhe konteksti i tyre organizativ. Punim i papublikuar. K.U.Leuven, RLCC,

s.d. Trashëgimia Kulturore pa Kufij. Trashëgimia e Prishtinës. Prishtinë, 2008.

De la Torre, Marta (ed.). Vlerësimi i Vlerave të Trashëgimisë Kulturore. Raport hulumtues.

Instituti I konservimit Getty, Los Anxhelos, 2002.

Demjaha, Bujar (koordinator)Komisioni Evropian – Programi i Përbashkët i Këshillit të Evropës:

Plan projekt i rehabilitimit të Integruar. Hulumtim i trashëgimisë arkitekturale dhe arkeologjike

(IRPP/SAAH), lista me prioritet për intervenim. Maj 2004, e rishikuar në maj 2006.

Donki, Lucy. Zejet dhe konservimi: raport sintezë për ICCROM. Romë, ICCROM, 2001 ESI

(iniciativa evropiane për stabilitet) dhe IKS (Iniciativa kosovare për stabilitet). E ardhmja për

të kaluarën e Prishtinës, 2006.

Gjinolli, Ilir dhe Nushi, Luan (koordinatorë). Plani hapësinor i Kosovës: Kosovë shtëpia jonë.

Prishtinë, Instituti për planifikim hapësinor, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, prill

2006 (draft).

Gülersoy, Nuran Zeren (koordinatorë). Plani historik i zonës së Prizrenit për konservim

dhe zhvillim. Draft, janar 2007.

IKS (iniciativa kosovare për stabilitet). Mendimi për gjelbërim, punim për politikë.

Qershor 2009.

IMED-Instituti mediteran (koordinator). Udhëzim metodologjik për zhvillimin e sistemeve

kulturore territoriale. Romë s.d. (2007).

Maniscalco, Fabio. Humbja e Trashëgimisë kulturore kosovare, në zhurnal mbi Trashëgimin

kulturore. I lëshuar më 2/2006 (http://www.webjournal.unior.it).

Ministero per i Beni e le Attività Culturali, Commissione Nazionale Siti UNESCO e Sistemi

Turistici Locali. Il Modello del Piano di Gestione dei Beni Culturali iscritti alla lista del

Patrimonio dell’Umanità. Linee Guida. Paestum, 25 e 26 maggio 2004

Musso, Stefano F. dhe De Marco, Luisa. Mësimdhënie në konservim/restaurim të

Trashëgimisë arkitekturale. Qëllimer, përmbajtja dhe metodat. Procesi i punëtorisë së parë i

nënrrjetit të konservimit i Asociacionit Evropian për edukim arkitektural. Universiteti i

Gjenovës, Fakulteti i Arkitekturës, tetor 2007.

Pickard, Robert (ed.) dhe të tjerë. Analizimi dhe reformimi i politikave të trashëgimisë

kulturore në Evropën jug-lindore. Botim i Këshillit të Evropës, Strasburg 2008.

Trashëgimia Evropiane – strategjitë e qëndrueshme për zhvillim në Evropën jug-lindore.

Botim i Këshillit të Evropës, Strasburg 2008.

Petkova, Svetozara. Legjislacioni i trashëgimisë kulturore në vendet në tranzicion në Evropën

jug-lindore. Instituti për shoqëri të hapur, Qendra për studimet e politikave, Program

ndërkombëtar për politikë miqësore, 2004/2005.

Pickard, Robert dhe Dambis, Juris. Mjetet e integruara për menaxhim në Evropën jug-

lindore. Botim i Këshillit të Evropës, Strasburg 2008.

Pickard, Robert. Financimi i trashëgimisë arkitekturale: një udhëzim për politika dhe

shembuj. Botim i Këshillit të Evropës, Strasburg 2009.

Planque, MM. V. dhe Sonnier ,J. Préservation et mise en valeur du patrimoine monumental

de Prizren, province de Kosovo. Rapport technique, N° de série FMR/CC/CH/76/162. Paris,

UNESCO, 1976

Sassatelli, Monica (ed.). Trashëgimia si peizazh: negocimi i identitetit kulturor Evropian.

Instituti i Universitetit Evropian, Qendra për studime të avancuara Robert Schuman. EUI

dokument punues RSCAS Nr. 2006/05. Badia Fiesolana, San Domenico di Fiesole (Firence),

2006

Stovel, Herb. Përgatitja për rrezik: një manual menaxhmenti për trashëgiminë e kulturës

botërore. Romë, ICCROM, 1998

Shukriu, Edi. Kosova antike. Prishtinë, Muzeu i Kosovës dhe Ministria e Arsimit, Shkencës

dhe e Teknologjisë, 2004.

UNESCO. Trashëgimia kulturore në Evropën jug-lindore: Kosova. Raporti i misionit, 2003.

UNESCO. Trashëgimia kulturore në Evropën jug-lindore: Kosovë. Mbrojtja dhe konservimi i

trashëgimisë multietnike në rrezik. Raport misioni, 2004.

Valentino, Pietro A. dhe Misiani, Anna (eds.). Gestione del patrimonio culturale e

del territorio. Romë, Carocci, s.d. (2005)

Standardet ndërkombëtare

Kartat zakonisht nuk janë detyrimisht për tu respektuar,

ndonëse mund të varet nga organi që i lëshon. Të hartuara me rastin e takimeve ndërkombëtare, ato shpallin parime të përgjithshme. Ato shpesh kanë qenë referime

për formulimin e teorive, koncepteve teknike dhe

udhëzimeve praktike. Në fushën e trashëgimisë, Karta e Athinës e

vitit 1931 mbi restaurimin e monumenteve historike ende

konsiderohet si dokument themelues për t’i rënë në gjurmë

evoluimit të mbrojtjes, restaurimit dhe parimeve të konservimit që

udhëzojnë politika dhe praktikat e shumë vendeve.

Konventat ndërkombëtare në përgjithësi lëshohen nga organe

ndërqeveritare siç është UNESCO apo Këshilli i Evropës. Ato janë

rezultate të negocimeve dhe marrëveshjeve të arritura nga

vende të ndryshme në lidhje me objektivat e përgjithshme apo

specifike. Me anë të këtyre konventave të përmendura,

vendet nënshkruese pajtohen për parimet bazë dhe për procedurat e

vendosura për të standardizuar qasjen dhe masat e tyre.

Konventat aplikohen pasi që Shtetet Anëtare t’i kenë ratifikuar ato dhe pasi që t;i kenë përkthyer

ato në masa në sistemet e tyre ligjore.

Rekomandimet janë mjete tipike të organizatave ndërkombëtare.

Ato nuk kanë vlerë ligjore dhe nuk janë detyruese për Shtetet

Anëtare të organit që i lëshon. Ato sugjerojnë qasje dhe udhëzime për

të adresuar çështje dhe për t’i menaxhuar ato siç duhet. Disa

rekomandime kanë fituar peshë politike dhe kanë luajtur rol

esencial, duke ngritur vetëdijen për çështjen, përhapjen e njohurisë dhe ofrimin e

shkëmbimeve ndërkombëtare. Rezolutat ligjërisht janë

dokumente jo detyruese që paraqiten nga organizatat

ndërkombëtare dhe organet tjera diskutuese për të shprehur

deklarata për një çështje specifike.

Rekomandime në lidhje me ruajtjen e Bukurisë dhe karakterit të peizazheve dhe lokacioneve, Paris, UNESCO, 1962. Karta ndërkombëtare për restaurim dhe konservim të monumenteve dhe lokacioneve (Karta e Venedikut), Venedik, 1964. Rekomandim në lidhje me ruajtjen e pronës kulturore që rrezikohet nga fabrikat publike apo private, Paris, UNESCP, 1968. Konventa për mënyrat e pengimit dhe parandalimit të importit dhe transferit të ndaluar të pronësisë së pronës kulturore, Paris, UNESCO, 1970. Konventa në lidhje me Mbrojtjen e Trashëgimisë kulturore dhe natyrore në botë, Paris, UNESCO, 1972. Rekomandime në lidhje me Mbrojtjen, në nivel nacional, të Trashëgimisë kulturore dhe natyrore, Paris, UNESCO, 1972. Rezoluta e simpoziumit mbi paraqitjen e arkitekturës bashkëkohore dhe grupet antike të ndërtesave, Budapest, ICOMOS, 1972. Karta evropiane e trashëgimisë arkitekturale dhe deklarata e Amsterdamit, Amsterdam, këshilli i Evropës, 1975. Rezoluta (76) 28 në lidhje me adaptimin e ligjeve dhe rregulloreve për kërkesat e konservimit

të integruar të trashëgimisë arkitekturale, Këshilli i Evropës 1976. Rekomandime në lidhje me ruajtjen dhe rolin bashkëkohor të zonave historike, Najrobi, UNESCO, 1976. Konventa mbi konservimin e kafshëve të egra dhe mjediseve natyrore, Bernë, Këshilli i Evropës, 1979. Rekomandimi nr. R (80) për trajnimin specialistik të arkitektëve, planifikuesve të qytetit, inxhinierëve civil dhe dizajnerëve të peizazhit, Këshilli i Evropës, 1980. Rekomandimi nr. R (81) 13 mbi veprimin si ndihmë për disa zanate zejesh në rënie në kontekst të aktivitetit të zejes, Këshilli i Evropës, 1981. Rezoluta 782 (1982) në zejtari, Këshilli i Evropës, 1982. Konventa për mbrojtjen e Trashëgimisë Arkitekturale në Evropë, Granadë, Këshilli i Evropës, 1985. Rekomandimi nr. R (86) 15 mbi promovimin e zanateve të zejeve të përfshira në konservimin e trashëgimisë arkitekturale, Këshilli i Evropës, 1986. Karta për konservimin e qyteteve historike dhe zonave urbane, Uashington, ICOMOS, 1987. Kartë për mbrojtjen dhe menaxhimin e trashëgimisë arkeologjike, Llozanë, 1990, Konventa evropiane për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike, Valletta, Këshilli i Evropës, 1992. Udhëzime për edukim dhe trajnim në konservimin e monumenteve, tërësisë dhe lokacioneve, Kollombo, ICOMOS, 1993. Dokumenti Nara mbi autencitetin, ICOMOS, 1994. Rekomandimi nr. R (95) 3 mbi koordinimin e metodave dhe sistemeve dokumentuese në lidhje me ndërtesat historike dhe monumentet e trashëgimisë arkitekturale, Këshilli i Evropës, 1995. Rekomandimi (95) 9 mbi konservimin e integruar të zonave me peizazh kulturor si pjesë e politikave të peizazhit, Këshilli i Evropës, 1995. Konventa UNIDROIT mbi objektet e vjedhura apo të eksportuara ilegalisht, 1995. Parimet për regjistrimin e monumenteve, grupet e ndërtesave dhe lokacioneve, Sofje, ICOSMOS, 1996. Rekomandimi nr. R (96) 6 mbi mbrojtjen e trashëgimisë kulturore kundër akteve të paligjshme, këshilli i Evropës, 1996. Rekomandimi 1372 (1998) Konventa Unidroit mbi pronën kulturore të vjedhur apo të eksportuar ilegalisht, Këshilli i Evropës, 1998.

Rekomandimi nr. R (98) 5 në lidhje me edukimin e trashëgimisë, Këshilli i Evropës, 1998. Rekomandimi nr. R (98) 4 mbi masat për promovimin e konservimit të integruar të komplekseve historike që përbëhet nga prona e paluajtshme dhe e luajtshme, Këshilli i Evropës, 1998. Karta mbi trashëgiminë e përditshme të ndërtuar, Meksikë, ICOMOS 1999, perspektiva evropiane e zhvillimit hapësinor, drejt zhvillimit të balancuar dhe të qëndrueshëm të territorit të Unionit Evropian, Këshilli joformal i ministrave përgjegjës për planifikim hapësinor, komisioni Evropian, 1999. Karta ndërkombëtare e turizmit kulturor (menaxhimi i turizmit në vendet domethënëse të Trashëgimisë, 1999), Meksikë, ICOMOS, 1999. Karta Burra – karta australiane ICOMOS për konservimin e vendeve me domethënie kulturore, Burra (Australi), ICOMOS, 1999. Konventa evropiane për peizazh, Këshilli i Evropës, 2000. Karta e Krakovës 2000 – parimet për konservimin dhe restaurimin e trashëgimisë së ndërtuar, Konferenca ndërkombëtare mbi konservimin “Krakovë 2000”. Parimet udhëzuese për zhvillim të qëndrueshëm hapësinor i Kontinentin Evropian, duke theksuar dimensionin territorial të të drejtave të njeriut dhe demokracisë, Konferenca evropiane e ministrave përgjegjës për planifikim rajonal/hapësinor (CEMAT), Këshilli i Evropës, 2000. Rezoluta mbi cilësisë arkitekturale në mjedise urbane dhe rurale (2001/C73/04), Këshilli i Unionit Evropian, 2001. Karta euro-mediterane mbi avancimin e integruar të trashëgimisë kulturore, konferenca finale e projektit P.I.S.A. (planifikimi i integruar në lokacionet arkeologjike), programi i trashëgimisë Euromed (i bashkë financuar nga UE), 2002. Konventa për ruajtjen e trashëgimisë kulturore të paprekshme, Paris, UNESCO, 2003. Deklaratë në lidhje me shkatërrimin e qëllimshëm të trashëgimisë kulturore, UNESCO, 2003. Rekomandim (2003)1 mbi promovimin e turizmit për ofrimin e trashëgimisë kulturore si faktor i zhvillimit të qëndrueshëm, Këshilli i Evropës, 2003. Karta për konservimin e trashëgimisë dhe lokacioneve të pambrojtura arkeologjike në Indi, Trusti nacional indian për art dhe trashëgimi kulturore, (INTACH), 2004. Konventa e kornizës mbi vlerën e trashëgimisë kulturore për shoqëri, Faro, Këshilli i Evropës, 2005. Memorandumi i Vjenës mbi “Trashëgiminë botërore dhe arkitekturën bashkëkohore – menaxhimi i peizazhit historik urban”, Vjenë, UNESCO, 2005. Deklarata Xi’an mbi konservimin e vendit të strukturave të trashëgimisë, lokacioneve dhe

zonave, Xi’an (kinë), ICOMOS, 2005. Karta për interpretimin dhe prezantimin e lokacioneve të trashëgimisë kulturore, Kuebek (Kanada) ICOMOS, 2008. Rekomandimi 1851 (2008) mbi zejet dhe shkathtësitë e konservimit të trashëgimisë kulturore, Këshilli i Evropës, 2008. Rezoluta 1638 (2008)mbi zejet dhe shkathtësitë e konservimit të trashëgimisë kulturore, Këshilli i Evropës, 2008. Rekomandimi 1880 (2009) mbi mësimdhënien në histori në zonat e konfliktit dha ato të pas konfliktit, Këshilli i Evropës, 2009.

Shtojcat Shtojca A: Procesi i planifikimit të zhvillimit të tabelës SHËNIM: Kjo tabelë është ekstrakt i dokumentit Drejt një Dokumenti të Politikave të Konservimit të Integruar të Kosovës (maj 2009), që përmban një projekt propozim për përcjelljen e procesit të planifikimit për të prodhuar një Strategji pjesëmarrëse dhe një Plan të Veprimit i ndarë plotësisht në mes të palëve.

Shtojca B: Pyetsor për palët vendore

SHËNIM: Ky shembull i pyetësorit është hartuar për ndërmarrjen e një studimi midis

palëve vendore, për të ndërtuar një profil cilësor të perceptimit dhe kuptimit të tyre të

burimeve natyrore e kulturore në zonën e tyre.

TRASHËGIMIA KULTURORE PËR PLANIFIKIM

1. Konteksti

Brenda kornizës së planit veprues për partnership evropian (EPAP) për lehtësimin e procesit integrues të Kosovës, Ministria e kulturës, Rinisë dhe Sporteve (me mbështetjen e Ministrisë Italiane të Punëve të jashtme) ka zhvilluar një hulumtim mbi situatën aktuale të trashëgimisë kulturore dhe burimeve në Kosovë, me synim ndërtimin e strategjisë për një politikë të ruajtjes së integruar dhe avancuar. Ne, kërkojmë kontributin tuaj për të na ndihmuar që të kuptojmë perceptimin tuaj të trashëgimisë kulturore dhe burimeve në rajonin tuaj, duke e plotësuar pyetësorin e bashkëngjitur. Shënimet në vijim do të ju ofrojnë disa udhëzime bazë për të indetifikuar këto burime. 2. Udhëzimet Pyetësori është bazuar në katër grupe të definuara si trashëgimi kulturore me nenin 2.1 të Ligjit të trashëgimisë kulturore në Kosovë (Ligji nr. 02/L-88): trashëgimia arkitekturale (e paluajtshme), trashëgimia arkeologjike (e paluajtshme), trashëgimia e luajtshme, trashëgimia shpirtërore.

“trashëgimia arkitekturale” përbëhet nga: a). Monumentet: konstruktimet dhe vlerat e veqanta me vlera të interesit historik, arkeologjik, artistik, shkencor, shoqëror apo teknik duke i përfshirë elementet e luajtshme si pjesë të tyre. b). Tërësitë e ndërtesave: grupe ndërtesash urbane apo rurale që dallohen me vlera të interesit historik, arkeologjik, artistik, shkencor, shoqëror apo teknik, të ndërlidhur me disa njësi të caktuara topografike. c). Zonat e konservimit arkitektural: zona që përbëjnë punët e kombinuara me dorën e njeriut dhe natyrës që dallohen me vlera të interesit historik, arkeologjik, artistik, shkencor, shoqëror apo teknik. “trashëgimia arkeologjike” nënkupton ndërtimet, strukturat dhe grupet e ndërtesave, vendbanimi të zhvilluara, objekte të luajtshme, monumente të llojeve të ndryshme dhe përmbajtja e tyre, që janë gjetur në tokë apo nën ujë. Trashëgimia arkeologjike mund të mbrohet përmes një rezerve arkeologjike ku të mbeturat qofshin të dukshme apo të fshehura në tokë duhet të mbesin të paprekura. “trashëgimia e luajtshme” janë objekte që janë shprehje apo kreativitet njerëzor apo kanë zhvillim natyror, që dallohen me vlera të rëndësisë shpirtërore apo interesit historik, arkeologjik, artistik, shkencor, shoqëror. “trashëgimia shpirtërore” përfshin forma të shprehjes kulturore të traditave e zakoneve popullore, të gjuhës, festimit, ritualit, vallëzimit, këngës dhe shprehje tjera artistike.

Në përputhje me zhvillimet e fundit të doktrinës së trashëgimisë kulturore dhe në veçanti me Konventën Evropiane për Peizazh (2000), ne mendojmë se është me rëndësi që të shtojmë grupin e pestë, i cili paraqet një koncept gjithëpërfshirës të peizazhit, ashtu siç përcaktohet me ligjin e lartë përmendur.

“peizazhet kulturore” nënkupton një zonë, ashtu siç kuptohet nga njerëzit, karakteri i së cilit është rezultat i veprimit dhe ndërveprimit të faktorëve natyror dhe/apo njerëzor; një komponentë esenciale e mjedisit njerëzor, shprehje e diversitetit të trashëgimisë së tyre të përbashkët kulturore dhe natyrore, dhe themelimi i identitetit të tyre. Për më tepër, në kuadër të këtij konteksti ne e konsiderojmë trashëgiminë kulturore si pjesë të “sistemit kulturor”, në të cilin burime tjera kulturore mund të luajnë një rol domethënës për avancimin e territorit dhe për promovimin e zhvillimit lokal. Këto burime kulturore janë:

Aktivitetet e artizanateve: prodhim lokal i cilësisë së artizanatit, i bazuar si në dizajnin kreativ tradicional ashtu edhe në atë inovativ; Ngjarjet kulturore, shërbimet dhe industritë kulturore: institucionet në lidhje me kulturën (muzetë, bibliotekat, arkivat, etj), OJQ-të dhe ndërmarrjet private, shtëpitë botuese, shtypi dhe multimediumet, ngjarjet promovuese të letërsisë, poezisë, muzikës, kinemasë, artit, etj; Vendet me rëndësi kulturore; vendet rëndësia e të cilave lidhet me cilësinë e tyre arkitekturale, në memorien e njerëzve dhe në ngjarjet në lidhje me kulturën apo në imazhin e letërsisë, artit, shprehjes popullore apo këngëve, kinemasë, etj;

Produktet e agro-ushqimit tradicional: kuzhina tradicionale edhe inovative e bazuar në produktet tipike lokale. VËREJTJE: Ky pyetësor nuk mëton të zëvendësoj apo dyfishoj punën inventarizuese e cila është në rrugë e sipër nga Departameni i Trashëgimisë Kulturore. Qëllimi këtij pyetësori është që të arrihet një profil i trashëgimisë kulturore cilësor i përditësuar për rajonin tuaj me kontribut direkt nga akterët lokal.

PYETËSOR PËR PALËT LOKALE TË INTERESIT

1. Kush është grupi kryesor i resursit kulturor i cili sipas mendimit të juaj më së miri kontribuon për të identifikuar një lloj ‘rëndësie territoriale’ të zonës tuaj gjeografike? N ë s e ë s h t ë m ë s h u m ë s e n j ë g r u p , luteni të shkruani numrat për t’i prioritizuar ata (1 duke qenë më i larti).

Grupi i resurseve Luteni të specifikoni resursin

Trashëgimi e paluajtshme

Trashëgimi e luajtshme

Trashëgimi shpirtërore

Peizazhi Kulturor/Natyror

Ngjarje/shërbim/industri kulturore

Vende të rëndësisë kulturore

Produktet Agro-ushqimore

2. A ka ndonjë resurs kulturor braktisur apo të humbur i cili sipas mendimit tuaj është ende në masë të madhe përfaqësues i ‘rëndësisë territoriale’për zonën tuaj gjeografike dhe i cili sipas mendimit tuaj duhet të regjenerohet dhe revitalizohet? Nëse po, luteni ta përshkruani atë. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 3. A mund të identifikoni deri në pesë resurse kulturore (të çfarëdo lloji: trashëgimi të paluajtshme, të luajtshme ose shpirtërore , peizazh, vend të rëndësisë kulturore, etj…) që janë më përfaqësuese të zonës tuaj gjeografike? Luteni të zgjidhni njësinë territoriale që më së miri i përshtatet zonës suaj të referencës më poshtë: Rajoni: Komuna: të tjera........................................................................

Resurset Lloji i resurseve

SHËNIM: Ky pyetësor nuk ka për qëllim të bëjë një inventar, por vetëm të marrë një profil kualitativ 4. 4. Luteni të identifikoni disa resurse kulturore në zonën tuaj gjeografike që sipas mendimit tuaj ndërlidhen me kategoritë e vlerave më poshtë (ju mund të paraqitni vlera tjera):

Vlerat Luteni të specifikoni resurset

Kulturore/Simbolike

Vjetërsia/Historike

Estetike /Artistike

Religjioze/Spiritual

Tradicionale/Shprehëse

Edukative/Akademike

Peizazhi/Mjedisore

Ekonomike/Përdoruese

5. Çfarë mund të jetë ndikimi i zhvillimit urban në zvogëlimin apo rritjen e këtyre vlerave? A mund të jepni shembuj pozitiv dhe/ose negativ? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 6. Çfarë mund të jetë ndikimi i ndryshimeve mjedisore në zvogëlimin apo rritjen e këtyre vlerave? A mund të jepni shembuj pozitiv dhe/ose negativ? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 7. Cilat janë arsyet kryesore për një banor vendas për të qëndruar në zonën tuaj gjeografike? Çfarë mund të pret ai/ajo këtu dhe jo në një vend tjetër në Kosovë apo gjetiu? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 8. Cilat shërbime duhet të përmirësohen/krijohen për të përmirësuar kualitetin/shijimin e jetës kulturore dhe për të rritur ndjenjën e përkatësisë së banorëve zonës së juaj gjeografike?

Mjetet të interpretimit dhe komunikimit (udhëzues broshura, panele etj) Shërbimet kulturore (muzeume, qendrat vizitorëve , koncertet, ngjarjet kulturore,

etj) Mjetet edukative (librat, interpretimi didaktike / mjetet mësimore-argëtuese, etj) Transporti (rrugët, hekurudha, autobusët, etj) Menaxhimi i mbeturinave dhe mbrojtja e mjedisit Të tjera ( luteni të specifikoni)……………

9. A do t’i rekomandoni ndonjë investitori të huaj që të vijë në zonën e juaj gjeografike? Nëse po, në çfarë do t’i kishit sugjeruar të investojë? Nëse jo, pse? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 10. Po qe se do të ishit ciceron i një miku/mikeshe nga ndonjë vend tjetër në një udhëtim njëditor në zonën tuaj gjeografike ku do ta dërgonit atë? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------

11. Nëse ju jeni vizitor/turist në zonën e juaj gjeografike, a mund të propozoni produktet tipike më të mirat që ju do t’i bleni për t’i sjellë në vendin tuaj?

Artizanat

Agro-ushqim

Muzikë CD

Të tjera

12. Cilin produkt i agro-ushqimit është më përfaqësues i kuzhinës në zonën e juaj gjeografike? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 13. A dëshironi të keni më shumë vizitor/turistë të huaj në zonën e juaj gjeografike?

PO JO 14. Cilat resurse kulturore duhet të rriten/përmirësohen që t’i bëjë vizitorët të rrinë më gjatë?

Mjetet e interpretimit dhe komunikimit (udhëzues, broshura, panele, etj.) Shërbimet kulturore (muzeumet, koncertet, ngjarjet, qendrat/interpretuese

të vizitorëve, etj.) Aktivitet mjedisore (udhëtim me qerre, shikimi i zogjve, leximi i yjeve, etj.) Mjetet edukative (librat, mjetet interpretuese didaktike mësimore-

argëtuese, etj.) Të tjera (luteni të specifikoni)………………

15. Cilat shërbime duhet të rriten/përmirësohen që t’i bëjnë vizitorët të qëndrojnë më gjatë?

Hotelet shtëpi gostie në shtëpitë tradicionale të tjera

Restorante

Infrastrukturë sportive ____________________________

Biçikleta/ Motor/ vetura me qiramarrje _________________________

Transporti local (rrugët, hekurudha, autobusët, etj) _______________________

Të tjrea (specifiko) ____________________________ 16. Nëse ju e organizoni ngjarje të reja për të valorizuar resurset kulturore të zonës së juaj gjeografike çka do të propozoni dhe pse (shembull: një qendër tematike e vizitorëve për të prezantuar dhe valorizuar pasurinë e faunës së zonës)?

Vjetore

Mujore

Javore

Tjetër

17. A ka ndonjë shprehje lokale historike kulturore, traditë, ritual, etj që ju mendoni se mund të valorizohet për ta fuqizuar ndjenjën e përkatësisë zonës së juaj gjeografike dhe të tërheq më shumë vizitor? Nëse po, mund të specifikoni? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 18. A do të pajtoheshit emërimin e njerëzve të kanë aftësi të jashtëzakonshme në të shprehurit tradicional popullor të artizanatit, të shprehurit popullor ose ritual si ‘trashëgimi e gjallë’ sipas ligjit?

PO JO 19. A njihni ndonjë nga këta ‘trashëgimi të gjallë’ në zonën tuaj gjeografike? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 20. A mund të propozoni një aktivitet edukativë/lojë për fëmijë për të fuqizuar ndjenjën e tyre të përkatësisë zonës suaj gjeografike dhe respektin e tyre për resurset e tyre kulturore, në veçanti trashëgimisë mjedisore dhe kulturore? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Emri dhe Mbiemri: ____________________ Mosha _________ Gjinia: M F Edukimi: Fillor; I mesëm; Universitar; Pas-universitar Organizata: ________________________________________ Raoli i juaj në organizatë: ___________________________________

Faleminderit!

Shtojca C: Modeli i udhëzimeve të planit të veprimit

SHËNIM: Këto udhëzime të planit të veprimit për krijimin e një Sistemi Kulturor Territorial

janë prodhuar nga iMED - Instituti Mesdhetar (Romë) në kuadër të projektit DELTA (Zhvillimi

i Sistemeve Kulturore Territoriale, Programi EuroMed Trashëgimia II, bashkë-financuar nga

Komisioni Evropian) dhe i miratuar për eksperimentime praktike nga nëntë Partnerët e

Projektit.

DELTA PROJEKT – Nën-projekti SP3: Plani i Veprimit i Sistemit Kulturor Territorial – S.Cravero/18-05-04

Plani i Veprimit i Sistemit Kulturor Territorial

UDHËZIME PËR PROCESIN E ZHVILLIMIT

Ky dokument ka për qëllim udhëzimin shtjellimit të Planit të Veprimit të projektit DELTA në pajtim me udhëzimet e hartuara në Udhëzuesin Metodologjike. Parimet teorike mbi të cilat është bazuar Sistemi Kulturor Territorial (këtu e tutje të referuar si SKT) është përkthyer këtu në një mjet operacional i aftë për të adresuar zhvillimin konkret të tij. Qëllimi i Planit të Veprimit është në të vërtet zhvillimi i një SKT-je, katër hapa themelorë të procesit për të arritur atë përbëjnë një përgjigje për këto katër pyetje kyçe:

Katër pyetjet kyçe prapa Planit të Veprimit: 1. Çfarë? Cili është objektivi dhe cili është fokusimi kyç (tema kyçe apo resursi kyç) mbi të

cilin bazohet SKT-ja?

2 . Pse dhe për kenë? Cilët janë faktorët dhe resurset që karakterizojnë territorin e identifikuar për zhvillimin dhe zgjerimin e një SKT-je? Kush janë palët e interesit? Cilat janë potencialet (përparësitë dhe mundësitë)për t’u zgjeruar dhe cilat janë kufizimet (dobësitë dhe kërcënimet) për t’i anashkaluar dhe ato për t’i tejkaluar?

3. Cila është perspektiva? Cili është vizioni i përgjithshëm, strategjia, objektivat specifike, çështjet kyçe dhe temat kyçe? Si dhe kur? Cilat janë linjat e veprimit dhe hapat brenda një afati të caktuar? Çfarë është fizibiliteti financiar dhe qëndrueshmëria? Cilat janë mjetet? Cilët janë aktorët e involvuar në implementim? Si të sigurohet qeverisja dhe përkushtimi? Cila është korniza më e përshtatshme juridike dhe institucionale? Cilat janë kriteret dhe metodat e vlerësimit? Si të përfshihet shoqëria civile? Pilot Projekti (këtu e ka kuptimin e një kategorie, duke marrë parasysh se një Plan Veprimi i integron një numër të pilot projekteve) është një mjet thelbësor i procesit të zhvillimit të SKT-së. Pilot Projekti, nga njëra anë është një model i veprimit për implementimin e Planit të Veprimit dhe nga ana tjetër ai mundëson testimin dhe rregullimin e vetë procesit.

Katër Frazat thelbësore të Planit të veprimit:

A. Supozimi (çfarë?): Objektivi i Planit të Veprimit është zhvillimi i SKT-së bazuar në ekzistencën e fokusimit kyç (ose një numër të fokusimeve kyçe), identifikimi i të cilave është supozim për t’u verifikuar në fazën B (identifikimi i diagnozës)

B. Përmbledhja dhe Analiza e Profilit (pse dhe për kenë?): Faza e identifikimit dhe diagnostikimit për të përcaktuar kontekstin në mënyrë që të verifikohet supozimi dhe të precizohet fokusi kyç i SKT-së dhe sistemi i lidhjeve midis resurseve të tij.

C. Përkufizimi i Strategjisë (Cila është perspektiva?): Në këtë fazë që ka për qëllim

përcaktimin e vizionit të përgjithshme dhe objektivave specifike për t’u arritur në kuadër të kontekstit të SKT-së.

D. Përkufizimi i Masave (si dhe kur?): Kjo fazë është thelbi praktike i Planit të Veprimit,

përcaktimi i linjave të veprimit dhe hapat, si dhe identifikimin e gamës së projekteve për zbatimin e tij.

Plani i Veprimit i SKT-së

TABELA ME PËRMBAJTJE

Shënime: 1. Një përshkrim metodologjik i çdo elementi të tabelës është dhënë në Italics 2. Tabelat, hartat, dhe grafikonët siç janë statistikat do të përfshihen në Shtojcat

A. Supozimi i planit të veprimit: Zhvillimi i SKT-së (2 faqe)

Objektivi i Planit të Veprimit është zhvillimi i SKT-së në një kontekst të dhënë. Ky objektiv është i bazuar në supozimin e një ose një sërë fokusesh kyçe (p.sh. një temë ose resurs kyçë) që e karakterizon vetë kontekstin: të paraqitur këtu, ky supozim do te verifikohet në fazën B dhe fokusi kyç specifikohet. B. KONTEKSTI i SKT-së: IDENTIFIKIMI DHE DIAGNOZA (15 deri 20 faqe në total) Pjesa B e Planit të Veprimit e përshkruan profilin e SKT-së nën identifikim, përmes përshkrimin analitik të veçorive që karakterizojnë territorin e saj (të artikuluar në katër kategori të përshkruara në B.1) dhe koordinimi dhe sinteza e tyre brenda një sistemi të marrëdhënieve dhe të integrimeve i cilin e përbënë vetë STK-ja. Duke filluar nga ky profil, një diagnozë të situatës ekzistuese bëhet në pjesën B.2, në mënyrë që karakterizohen dhe të vlerësohen faktorët dhe resurset vendoret dhe marrëdhëniet e tyre të ndërsjella, dhe përfundimisht për të dalë me një pamje të prioriteteve dhe potencialeve për rritje të SKT-së. Për këtë analizë të kontekstit, janë ofruar një kornizë metodologjike dhe udhëzim në kuadër të projektit DELTA.

B.1 Identifikimi i SKT-së (5 deri 7 faqe)

Katrori: Përkufizimi i vendit dhe përshkrimi

Një katror hyrës, i shoqëruar nga një hartë, shkurt dhe në mënyrë sintetike përshkruan të dhënat themelore (një lloj kartë e profil) e kontekstit të SKT-së në zhvillim e sipër. Në përgjithësi, territori i SKT-së shkon përtej kufijve administrativ të një komune të vetme dhe përfshin një sërë komunitetesh lokale, si dhe një shumëllojshmëri e peizazheve (urbane, rurale, kulturore, të zakonshme ose që kanë vlera të jashtëzakonshme) dhe asetet kulturore (materiale dhe jomateriale ). B.1.1 Karakteristikat gjeografike dhe ekonomike Ky paragraf përshkruan karakteristikat morfologjike të territorit dhe strukturën e sistemit ekonomik, në mënyrë që të theksoj aspektet gjeografike (Ortografikë, Hidrografi, etj) dhe ekonomike (resurset natyrore, aktivitetet që mbizotërojnë dhe

tregtinë), mbështetjen (ose pengimin) e krijimit të SKT-së. B.1.2 Karakteristikat mjedisore Në mënyrë të ngjashme, ky paragraf përshkruan veçoritë që kanë të bëjnë me mjedisin dhe peizazhin e që janë të rëndësishme për territorin, për të theksuar vlerat mjedisore dhe rolin e tyre të mundshëm në SKT. B.1.3 Karakteristikat Kulturore dhe historike Pikat qendrore të procesit historik që e kanë formuar territorin dhe format përkatëse social-kulturore janë një faktor kyç në të kuptuarit e mbetjeve kulturore dhe zhvillimin e vetë territorit. Përshkrimi i tyre është një parakusht esencial për identifikimin e SKT-së në mënyrë konsistente me respekt të plotë për identitetin vet historik dhe diversitetin kulturor. B.1.4 V Karakteristikat Socio-politike Krijimi i partneritetit më të përshtatshëm është një parakusht i rëndësishëm për realizueshmërinë e Planit të Veprimit, bazuar në identifikimin e të gjitha palëve të interesit, akterëve publik dhe privat, për t’u përfshirë në procesin e zhvillimit dhe qeverisjes së SKT-së. Kush janë akterët e involvuar në nivelet (nëse ka të tilla) lokale, rajonale, kombëtare dhe ndërkombëtare? Cilat janë mekanizmat institucionale dhe raportet reciproke në vendim-marrje (dmth. administratës qendrore/lokale)? Cila është korniza juridike e referencës dhe si mund të ndihmojë ose pengojnë zhvillimin dhe menaxhimin e SKT-së? Sa larg mund vetë procesi të adresoj (nëse është e nevojshme) një reformë juridike për të siguruar qëndrueshmërinë e saj? Cili është roli i shoqërisë civile (OJQ-ve, shoqatave të profesionistëve, sipërmarrësve, etj) dhe si mund të jetë përfshirë në mënyrë aktive në këtë proces? B.1.5 Integrimi i karakteristikave: rëndësia e SKT-së Karakteristika e përshkruara më sipër përshkruajë një profil analitik të territorit. Një hap më tej drejt zhvillimit dhe rritjes së SKT-së kërkon integrimin e këtyre karakteristikave në një vizion " tërësorë", bazuar në marrëdhëniet e tyre të përbashkëta në kontekstin socio-ekonomik dhe ndërtimin rreth një fokusi kyç. Rezultati duhet të jetë identifikimi i një imazhi të integruar të "identitetit të trashëgimisë" të SKT-së në zhvillim e sipër. Ndërtimi i këtij imazhi është i bazuar në konceptin e "gjeometrisë variabile", një koncept i rëndësishëm në filozofinë e SKT-së, sipas të cilit në çdo SKT karakteristikat përbëjnë një model të veçantë në kontekstin specifik. Duke u nisur nga ky imazh, elementet që mbështesin zhvillimin e SKT-së dalin nga mbivendosja e nevojave dhe potencialeve do të identifikohen në pjesën B.2.

B.2 Diagnoza e SKT-së (Karakterizimi dhe vlerësimi ex-ante) (10-13 faqe)

Karakterizimi i SKT-së kërkon analiza dhe vlerësime në lidhje me: resurset e sistemit (resurset kulturore, resurset territoriale, resurset lokale ekonomike, resurset njerëzore), sistemi ofron në aspektin e shërbimeve dhe të infrastrukturës, dhe kapaciteti institucional për të zbatuar Planin e Veprimit dhe për të menaxhuar SKT-në. Kjo diagnozë ka për qëllim paraqitjen e një interpretimi të territorit të fokusuar në mundësitë aktuale për të rritur resurset si vektorë të zhvillimit lokal dhe në vlerësimin e kapacitetit lokal dhe nevojës për fuqizim, në kuadër të procesit të "ndërtimit" të SKT-së.

B.2.1 Resurset që duhet të merren parasysh

Një SKT karakterizohet nga një kompleks i resurseve të lidhura reciprokisht brenda një sistemi të marrëdhënieve, në mënyrë që të sigurojë kohezion, solidaritet dhe njohshmëri të identitetit kulturor. Vizioni i integruar dhe kompleks që lidh trashëgiminë dhe territorin, element i financimit i projektit DELTA, përfshin një qasje të llojllojshme të bazuar në një "leximit kritik"

specifik të këtyre resurseve që ka për qëllim vlerësimin e rolit të tyre të përbashkët në strategjinë e Planit të Veprimit.

- Burimet kulturore

Në këtë seksion duhet të analizohen resurset kulturore të SKT-së dhe gjendja e tyre aktuale në aspektin e menaxhimit. Cilat janë resurset kulturore në zonë? Cilat janë më të rëndësishmet (materiale dhe/ose jomateriale, arkitektura dhe vendet dhe/ose muzetë, vende të rëndësisë kulturore, industritë kulturore, artizanatet, traditat popullore dhe fetare, kuzhina dhe produkte përkatëse bujqësore, etj) për ruajtjen e identiteteve lokale? Çfarë është vetëdija lokale në potencialet e ruajtjes dhe promovimin e këtyre resurseve si një mjet për zhvillimin njerëzor dhe ekonomik? Cilat janë çështjet kryesore dhe problemet për konzervimin dhe promovimin e tyre? Cila është korniza institucionale dhe juridike relevante për këtë fushë? Cili është roli i luajtur nga ana e shoqërisë civile dhe sektorit privat?

- Peizazhet dhe resurset tjera territoriale Në këtë seksion duhet të analizohen resurset territoriale të SKT-së dhe gjendja e tyre aktuale në aspektin e menaxhimit. Cilat janë resurset territoriale në këtë zonë, që kanë të bëjnë si me peizazhin ashtu edhe me infrastrukturën? Cila është e korniza institucionale dhe juridike relevante për këtë fushë? Cilat janë iniciativat për përmirësimin e infrastrukturës dhe pajisjeve? Cili është shqetësimi të administratës për çështjen e mbrojtjes së mjedisit? Cilat janë çështjet kryesore dhe problemet për mbrojtjen? Cilat janë ndryshimet e mëdha që u shfaqën në përdorimin e tokës?

- Sistemi ekonomik lokal Në këtë seksion duhet të analizohet sistemi ekonomik lokal i SKT-së dhe gjendja e tij aktuale si dhe trendet. Cila është struktura e sistemit ekonomik lokal? Cilat janë aktivitetet kryesore në bujqësi, industri dhe shërbime? Çfarë është korniza institucionale dhe juridike relevante për këtë fushë? Cilat janë aktivitetet që kanë potencial të zhvillimit dhe që kanë nevojë për promovim? Cili është roli i turizmit dhe cilat janë përqindjet e formave të ndryshme të turizmit (sa i përket kulturës, sa i përket kohës së lirë; sa i përket sportit; sa i përket shumë-shërbimit, etj.)? Cila është rëndësia e industrive kulturore (zinxhiri i librit: nga shkrimtari deri tek lexuesi, performimi i arteve, sa i përket kulturës dhe prodhimit medial, etj)?

- Resurset njerëzore

Në këtë seksion duhet të analizohen burimet njerëzore të SKT-së dhe gjendja e tyre aktuale si dhe trendet. Çfarë është situata lokale sa i përket trajnimit (sidomos profesional dhe shkollimit të vazhdueshëm) dhe aktivitetet? Çfarë është prania dhe dukshmëria e grave në sektorë të ndryshëm të aktiviteteve? Çfarë është gjendja e të rinjve sa i përket shkollimit, trajnimit, si dhe qasjes në punësim? Cila është korniza institucionale dhe juridike relevante për këtë fushë? Cilat janë shqetësimet dhe angazhimet e pushtetit lokal në afrimin e grave dhe të rinjve lidhur me çështjet e punësimit? Cilat janë iniciativat e mëhershme dhe cilat janë në vazhdim e sipër? B.2.2 Faktorët tjerë që duhet të merren parasysh - Shërbimet dhe infrastruktura Cila është situata aktuale sa i përket disponueshmërisë dhe mundësisë të qasjes në shërbime dhe infrastrukturë? Cilat janë institucionet publik/private përgjegjëse për menaxhimin e tyre? Është vendi i lehtë për t’ju qasur me mjete të ndryshme të transportit? Çfarë është oferta vendase e shërbimeve për turistët? Cilat janë problemet dhe nevojat për fuqizimin dhe përmirësimin e cilësisë së këtyre shërbimeve dhe e kapacitetit institucional në planifikimin dhe

menaxhimin e tyre?

- Kapaciteti (kapaciteti institucional) Cila është situata aktuale në lidhje me kapacitetet lokale institucionale për të implementuar Planin e Veprimit dhe për të menaxhuar SKT-në, në mënyrë që të garantojnë sukses dhe qëndrueshmëri të procesit? Cilat janë nevojat për fuqizimin institucional sa i përket njësive dhe/ se trajnimit dhe/ose pajisjes në fusha specifike? Cilat janë aftësitë e menaxhimit dhe mbledhjes së fondeve? Si të përmirësohet koordinimi i aktiviteteve të institucioneve vendore dhe promovimi i partneritetit "horizontal "? B.2.3 Krahasimi vlerësues (analiza SWOT, krahasimi me kontekstet tjera konkurrencë) Vlerësimi i faktorëve të mësipërm është i përmbledhur dhe kompletuar nga një tabelë që ilustron analizat e të ashtuquajturës SWOT, një mjet që përdoret për krahasimin e faktorëve në aspektin e Përparësive, Dobësive, Mundësive dhe Kërcënimeve me gjëra të njëjta në kontekste të tjera. C. VIZIONI: STRATEGJIA PËR ZGJERIMIN E SKT-së (8 - 10 faqe) C.1 Fokusi tematik Bazuar në ekzistencën e parakushteve të analizuara në pjesën B, zhvillimi i një SKT-je dhe politikat për rritjen e saj duhet të ndërtohen përreth një fokusi tematik, mundësisht e shoqëruar me resurse të trashëgiminë duke luajtur një rol të madh në rëndësinë dhe identitetin e SKT-së. Për shembull, ndjenja e identitetit të një grupi etnik në një lagje të dhënë mund të bëhet një fokus i madh, një lloj teme kryesore, e cila mund të reflektohet në prioritetin e dhënë në ruajtjen e gjuhës dhe traditave lokale. Ose, prania e një monumenti të rëndësishme fetar (p.sh. një destinacion për haxhillëk) mund të përbëjnë një fokus tjetër të bazuar nga njëra anë mbi vetë asetin material monumental, nga ana tjetër mbi besime jomateriale dhe tradita lokale që kanë një ndikim të gjerë territorial. Fokusi tematik është një element kyç në ndërtimin e strategjisë për rritjen e SKT-së, edhe pse ai duhet të veprojë si vektorë për promovimin e sistemit të integruar të resurseve dhe jo si një resurs i izoluar. C.2 Objektivat dhe çështjet kryesore Është e domosdoshme që të përcaktohen objektivat specifike dhe çështjet kryesore të Planit të Veprimit, për secilin nga të katër kategoritë e resurseve (resurseve kulturore, resurseve territoriale, resurseve ekonomike lokale, resurseve njerëzore), në mënyrë që të lidhen këto objektiva me masat që duhet të planifikohen në pjesën D. Duke filluar që nga resurset e identifikuara, këto objektiva janë, në radhë të parë, ato që kanë të bëjnë me konzervimin e trashëgimisë kulturore (si një resurs i "pa-renovueshëm") dhe përmirësimin ei cilësisë së prodhimit të kulturës (në të gjitha shprehjet e saj, sipas një qasje të gjerë antropologjike). Objektivat tjera, në lidhje me tri kategoritë e tjera dhe karakterin e përgjithshëm të SKT-së, do të përcaktohen në mënyrë paralele me specifikimet e kontekstit, përmes respektimit të parimeve të përcaktuara mirë të rigjenerimit, rritjes dhe zhvillimit të qëndrueshëm. C.3 Strategjia dhe hapat Bazuar në objektivat e identifikuara në pjesën C.2, një veçori themelore për avancimin e një programi që të jetë efektiv është të përcaktojë boshtet specifike të veprimeve të integruara në një strategji dhe të artikuluar në hapa, akterët e involvuar, kohën dhe burimet financiare. Planet menaxhimit të disa Vendeve Botërore Britanike të Trashëgimisë janë një shembull i kësaj qasjeje praktike. Ndërlidhja e Planit të Veprimit me boshtet e programeve ndërkombëtare dhe financimi në fushat e trashëgimisë dhe të konzervimit së peizazhit do të japë një vlerë të shtuar SKT-së. Përkthyer në një qasje operative kjo nënkupton identifikimin e një sërë boshteve kryesore të veprimeve të integruara për t’i realizuar në periudhën afatmesme-afatgjatë (5-10 vjet).

C.4 Boshtet prioritare Strategjia duhet të artikulohet në një grup prej pesë boshteve përkatëse prioritare për avancimin e resurseve kulturore, dhe përmirësimin e resurseve territoriale, rritjen e kapitalit njerëzor, dhe zhvillimin e sistemit ekonomik lokal. Burimet adekuate financiare duhet të identifikohen për secilin bosht prioritar. D. Masat për implementim (15 - 20 faqe) D.1 Linjat e veprimit dhe hapat Korniza strategjike e përshkruar në pjesën C duhet të jenë të transferohet në linjat e veçanta operative të veprimit dhe hapa për një kohë të caktuar (zakonisht 5-10 vjet afatmesëm- afatgjatë) konsistente me objektivat për katër llojet e resurseve të identifikuar në pjesën B. 2. Megjithatë, këto katër kategori të linjave të veprimit dhe hapat e kanë për qëllim të jenë rezultat i një qasje të integruar, bazuar në boshtet kryesore të veprimit të identifikuara në strategjinë për të arritur objektivat specifike në lidhje me katër kategoritë e resurseve. Duhet të jetë një lidhje koherente mes të katër hapave: fokusi tematik, diagnoza, objektivi dhe linjat e veprimit. Një shembull praktik i kësaj qasje: ne dëshirojmë të propozojmë zhvillimin e një SKT-je në disa lagje të rajonit alpine për të avancuar identitetin kulturor të një grupi etnik lokal (dmth në lidhje me grupe "Ëalser" ose "Occitan", gjuhën dhe traditat e tyre). Supozimi është se identiteti kulturor e këtij grupi është temë kyçe rreth së cilës mëtojmë të ndërtojmë SKT-në tonë. Identifikimi dhe diagnoza verifikojnë se sa shumë veçoritë lokale dhe resurset (p.sh. përdorimi aktual të tokës në krahasim me përdorimin tradicional, përdorimi i drurit si material ndërtim dhe në artizanate, përdorimi i gjuhës, mundësia e qasjes në zonë , etj) mbështesin këtë supozim. Nëse është kështu, Planit të Veprimit propozon një vizion afat-mesëm dhe afat-gjatë dhe një sërë boshtesh strategjike për të zhvilluar këtë SKT përmes linjave specifike të boshteve. D.1.1 Linjat e veprimit për resurset kulturore Linjat e veprimit të propozuara konsistente me objektivat e identifikuara për resurset kulturore në C.2 D.1.2 Linjat e veprimit për resurset territoriale Linjat e veprimit të propozuara konsistente me objektivat e identifikuara për resurset territoriale në C.2 D.1.3 Linjat e veprimit për the sistemet lokale ekonomike Linjat e veprimit të propozuara konsistente me objektivat e identifikuara për sistemin ekonomik lokal në C.2 D.1.4 Linjat e veprimit për resurset njerëzore Linjat e veprimit të propozuara konsistente me objektivat e identifikuara për resurset njerëzore në C.2 D.2 Mjetet për implementimin e planit të veprimit D.2.1 Qeverisja dhe menaxhimi, partneriteti dhe përkushtimi Implementimi dhe qeverisja e Planit të Veprimit janë një çështje kryesore, duke pasur parasysh mungesën e një ad hok kornize institucionale të strukturave për menaxhimin SKT-së. Megjithatë, Plani i Veprimit ka për qëllim të krijojë bazën për krijimin e një platforme lokale për diskutim dhe partneritet mes të gjitha palëve të interesit (akterët institucional dhe privat që i përkasin sektorëve të ndryshëm dhe fushave të ndryshme). Plani i Veprimit ka për qëllim, nga njëra anë të promovojë linjat e veprimit “ teknikisht i realizueshme”, në mënyrë që të lehtësojë implementimin e tyre me mjetet ekzistuese të qeverisjes, në anën tjetër të identifikoj aktivitetet e përbashkëta zhvillimore të të gjithë akterëve të përfshirë (institucional dhe vendim-marrësit privat), në mënyrë që të shmangen konfliktet e mundshme. Për këtë arsye Plani i Veprimit është një mjet orientimi për të këshilluar aktivitetin e akterëve

lokal në planifikimin e tyre përkitazi me ruajtjen e trashëgimisë kulturore dhe zhvillimit lokal. Në këtë kuptim, Plani i Veprimit mund të këshillojë në krijimin e partneriteti më të efektshëm, koordinimin e akterëve të përfshirë, si dhe të japë rekomandime për themelimin e strukturave të veçanta dhe mbi reformat juridike për të promovuar rritjen e SKT-së. Duke pasur parasysh kontekstin specifik, kornizën institucionale dhe juridike, cili është partneriteti më e përshtatshme që duhet marrë parasysh për implementimin e Planit të Veprimit? Si të sigurohet vazhdimësia e vullnetit politik dhe angazhimi në menaxhim? Si mundet shoqëria civile dhe sektori privat (shoqatat, jo-fitimprurëse, shoqatat e profesionistëve, ndërmarrjet, etj) të kontribuojnë në menaxhimin dhe të siguruarit e qëndrueshmërisë së procesit? D.2.3 Mjetet monitoruese dhe të vlerësimit Krijimi i një sistemi specifik të monitorimit është një hap fundamental për vlerësimin e realizimit aktual të objektivave të programuara në strategjinë dhe ndikimin kulturore, sociale dhe ekonomike të veprimtarive në territorin në fjalë. Prandaj aktiviteti i monitorimit duhet të planifikohen me kujdes sipas modelit të kontrollit të implementimit të Planit të Veprimit. Duhet të identifikohen indikatorë dhe parametra specifik për linjat e ndryshme të veprimit dhe me kohën precize. A PILOT PROJEKTI: MJET PËR TË LANSUAR DHE TESTUAR PLANIN E VEPRIMIT Një Plan Veprimi është një proces për zhvillimin dhe përmirësimin e SKT-së me anë të një sërë veprimesh të ndërlidhura dhe projekte plotësuese. Në këtë kontekst, Pilot Projekti është një mjet eksperimental për lansimin e operacioneve për të implementuar Planin e Veprimit. Si e tillë, Pilot Projekti është një lloj i modelit që integron të gjitha çështjet kryesore të vetë Planit të Veprimit,, në përputhje me vizionin e gjithëpërfshirës që karakterizon parimet e SKT-së. Shtojcat - Hartat - Bibliografia - Të tjera (dmth. Të dhëna statistikore, përmbledhje dhe ekstrakte të tekstit të legjislacionit legjislacion, etj)

Shtojca D: Broshura mbi konzervimin e Integruar

SHËNIM: Ky shembull i kësaj broshure është propozuar për përhapjen e konceptit të

konzervimit të integruar në mes të palëve qendrore dhe lokale në Kosovë. Kjo është një

projekt-ide që do mund të zhvillohej dhe përshtatej edhe më tej për grupe të ndryshme të

qëllimit: institucionet qendrore, administratat lokale, OJQ-të, etj.

ÇKA ËSHTË KONZERVIMI I INTEGRUAR Konzervimi i integruar i trashëgimisë është karakteristikë kryesore e planifikimit urban dhe hapësinor. Konzervimi i integruar i trashëgimisë ka të bëjë me qytetarë dhe i involvon direkt qytetarët. Politikat nacionale të konzervimit të integruar përbëhen nga masat administrative, financiare dhe edukative. Në mënyrë që politikat e konzervimit të integruar të implementohen në mënyrë adekuate duhet të ketë bashkëpunim ndër-sektorial ndërmjet organeve të ndryshme publike administrative dhe duhet të koordinohen masat legjislative ashtu që ato të plotësojnë dhe avancojnë njëra tjetrën. Konzervimi i integruar implikon hulumtim sistematik të formave të ndërveprimeve potenciale ndërmjet partnerëve përmes aktiviteteve publike dhe private, pa degradim të profesionit, masa që e bëjnë kompanitë më përgjegjëse si dhe punë vullnetare të marrë mirë në objektiv. Dhe Autoritet Nacionale, rajonale dhe lokale duhet të marrin përgjegjësi aktive për Implementimin e konzervimit të integruar.

Këshilli i Evropës

1. Një vlerësim i hollësishëm dhe i vazhdueshëm i hulumtimit, dokumentimit e

monitorimit të resurseve të trashëgimisë dhe peizazhit janë parakushte esenciale për ndonjë politikë dhe praktikë efektive të konzervimit

2. Qasja sistematike e kornizës ligjore dhe institucionale dhe qëndrimi i fortë bashkëpunues janë imperativ për të arritur benificione publike sa i përket cilësisë së peizazhit dhe zhvillimit socio-ekonomik.

3. Edukimi adekuat i publikut të gjerë dhe sektorit privat drejt vlerave të trashëgimisë dhe peizazhit janë kyçe për konzervim të përmirësuar duke pasur për qëllim arritjen e objektivave e cilësisë së peizazhit.

4. Kapacitetet duhet të adaptohen për t’u ballafaquar me ndryshimet e nevojshme të konzervimit të integruar, duke trajnuar profesionistët që punojnë në autoritete e trashëgiminë kulturore dhe planifikimin hapësinor dhe institucionet përkatëse akademike.

5. Vlerat e vendeve të trashëgimisë janë të ndërlidhura me ambientin e tyre dhe kontekstin, i cili duhet të ruhet ose regjenerohet nga një planifikim i integruar hapësinor dhe të ri-dizajnohet nga një politikë e mirë e mbrojtjes së mjedisit.

6. Një rritje e komunikimit dhe prezantimit të trashëgimisë dhe peizazhit të Kosovës ka potencial të madh që të përmirësojë mirëkuptimin kulturor dhe valorizimin ekonomik në dobi të komuniteteve lokale.

7. Zejet tradicionale të ndërtimit, artizanatet dhe njohuritë teknike përkatëse janë komponente fundamentale jomateriale mbijetesa e të cilave është mjet për ruajtjen e trashëgimisë dhe mirëkuptimin ndërkulturor.

8. Ripërdorimi i integruar i ndërtesave dhe vendeve të adaptuara të hapura për publikun javë vektorët kryesorë për të siguruar mirëmbajtjen dhe për të promovuar zhvillimin lokal bazuar në avancimin sistematik të resurseve kulturore.