kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia w świetle topicznej

Studia Prawno-Ekonomiczne, t. LXXX, 2009PL ISSN 0081-6841 s. 9–29

Justyna Holocher*

KONtEKst OdKRycIA I KONtEKst uzasadnienia w świetle topicznej

koncepcji prawa

1. Wprowadzenie

Celem artykułu jest wskazanie na znaczenie dystynkcji kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia w myśleniu prawniczym na przykładzie dyskursyw-nej koncepcji prawa, jaką jest topika. Takie ujęcie tematu wymaga w pierwszej kolejności przedstawienia idei i sensu rozróżnienia obu perspektyw zarówno w filozofii nauki, gdzie ma ono swój początek, jak i w filozofii prawa, a na-stępnie podjęcia próby jego aplikacji na gruncie topiki prawniczej. Zaznaczyć przy tym należy, że poniższe rozważania mają charakter filozoficzno-prawny, a nie dogmatyczno-prawny, nie odwołują się zatem bezpośrednio do żadnej z dziedzin prawa. Punktem wyjścia, a jednocześnie uzasadnieniem, dla pro-wadzonych poniżej rozważań jest przyjęcie hipotezy o możliwości adaptacji powołanej dystynkcji w teorii prawa. Jej sens sprowadza się do postawienia dwóch odrębnych, ale równie istotnych pytań odniesionych do różnych aspektów myślenia prawniczego, z których pierwsze brzmi – w jaki sposób dochodzimy do rozstrzygnięcia, a drugie – w jaki sposób daje się ono uza-sadnić. Owo rozstrzygnięcie jest rezultatem rozumowania prawniczego, które ujmowane będzie tutaj jako czynność intelektualna odniesiona do relacji stanu

* Dr, asystent sędziego Sądu Rejonowego dla Krakowa Śródmieścia w Krakowie.

10 JUSTyNA HOLOCHER

faktycznego i norm prawnych, sprowadzająca się do powiązania z nim okre-ślonego skutku prawnego. Kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia odnie-sione zostaną zatem do wykładni prawa, odbywającej się w okolicznościach konkretnego stanu faktycznego, a zmierzającej do wyjaśnienia wszelkich wątpliwości, umożliwiającej rozwiązanie spornego przypadku. Oczywistym jest, że określenie charakteru myślenia prawniczego uzależnione jest zawsze od założeń ontologicznych i metodologicznych przyjętych w danej koncepcji prawa. Inaczej ujmują je pozytywizm, hermeneutyka, teorie argumentacji czy realizm prawny. W niniejszym artykule jako podstawa rozważań przyjęta została topiczna koncepcja prawa.

Z całą świadomością wszelkich ograniczeń, wynikających z jednej strony z pochodzenia dystynkcji kontekstów, w szczególności z faktu, że wiązana była zwykle w filozofii nauki z postulatami formalizacji i systematyzacji oraz z drugiej strony, ze specyfiki rozumowań prawniczych, przyjęte zostało jako punkt wyjścia stanowisko akceptujące perspektywę heurezy i uzasadnienia również w teorii i filozofii prawa. Niezależnie od różnic w prezentowanych stanowiskach co do zasadności wyróżnienia odkrycia i uzasadnienia oraz ich postaci, zawsze można zadać pytanie, czy sposób wyłaniania hipotez deter-minuje ostateczne rozstrzygnięcie oraz w jaki sposób uzasadnienie decyzji wpływa na to, w jaki sposób prawnik dochodzi do decyzji interpretacyj-nej1. Konstatacja ta jest moim zdaniem warunkiem koniecznym, a zarazem wystarczającym do postawienia tych pytań w koncepcji topicznej. Ta zaś wpisuje się w dyskusję nad znaczeniem niepozytywistycznego paradygmatu w filozofii prawa, a w konsekwencji w problematykę rozstrzygania sporów w oparciu o zasady nie zawsze wyrażone w tekstach ustaw.

2. Kontekst odkrycia – kontekst uzasadnienia

2.1. Geneza i sens dystynkcji kontekstu odkrycia i uzasadnienia

Dyskusja nad znaczeniem dystynkcji kontekstu odkrycia i kontekstu uza-sadnienia miała charakter wieloaspektowy. Dotykała zarówno zagadnień natu-ry ogólnej – epistemologicznych i ontologicznych oraz szczególnej, w postaci ich aplikacji w rozmaitych dziedzinach wiedzy, także w dziedzinie prawa. Kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia kojarzony jest zwykle z dwoma filozofami, a mianowicie z H. Reichenbachem i K. Popperem. Samo wprowa-

1 T. S p y r a, Granice wykładni prawa. Znaczenie języka tekstu prawnego jako granica wykładni, Zakamycze 2006, s. 25–26.

KONTEKST ODKRyCIA I KONTEKST UZASADNIENIA... 11

dzenie terminów kontekstu odkrycia i uzasadnienia przypisywane jest jednak H. Reichenbachowi, który zadania epistemologii określał jako deskryptywne, sprowadzające się do opisu faktycznie istniejącej wiedzy oraz normatywne, realizowane poprzez jej krytyczną analizę. Epistemologia miała się zajmować relacjami wewnętrznymi wiedzy – logiczno-semantycznymi, odpowiadając na pytanie, jakie jest znaczenie pojęć używanych w naukach lub w jaki sposób jesteśmy w stanie stwierdzić, że dane zdanie jest prawdziwe2. Epistemologia została więc zasadniczo wpisana w kontekst uzasadnienia.

W Popperowskim ujęciu zagadnienia dystynkcja kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadniania postrzegana była jako odmiana kantowskiego od-różnienia quid iuris i quid facti3, przy czym zadania filozofii nauki ograniczo-ne zostały również tutaj do kontekstu uzasadnienia, a więc do badań metod stosowanych w trakcie systematycznego sprawdzania nowych koncepcji. Kontekst odkrycia jako opis inwencji, powzięcia pomysłu, niepoddający się analizie logicznej, pozostawał poza sferą naukowych zainteresowań. Epistemologia miała się zajmować nie faktycznymi procesami myślenia, ale ich logicznym substytutem – racjonalną rekonstrukcją, odpowiadającą raczej formie, w której myślenie jest komunikowane innej osobie niż formie, którą posiadają faktycznie przebiegające subiektywnie procesy4. Epistemo-logia była więc widziana jako nauka normatywna, obejmująca zagadnienia prawomocności wiedzy rozumianej, jako zasadność twierdzeń naukowych i formalna poprawność rozumowania5.

W filozofii nauki prezentowane były zarówno stanowiska opowiada-jące się za rozdziałem kwestii prawomocności teorii od ich genezy, jak i opowiadające się za jednolitością procesu poznawczego. Bez wątpienia stwierdzić można, że dystynkcja kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia może być traktowana jako wyraz odmienności pytań, na które poszukuje się odpowiedzi. Otwartym pozostaje jednak, czy fakt ten przesądzać musi o przymiocie doniosłości i naukowości pytań stawianych w kontekście uzasadnienia, a braku tego przymiotu w przypadku pytań i odpowiedzi właściwych kontekstowi odkrycia. Nie przesadzając na wstępie tej kwestii, wskazać można na zasadniczo metodologiczny charakter tych problemów.

2 Powszechna Encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk, Lublin 2002, t. V., s. 822 i nast.

3 K. P o p p e r, Logika odkrycia naukowego, Warszawa 2002, s. 32.4 E. P i e t r u s z k a - M a d e j, Odkrycie naukowe. Kontrowersje filozoficzne, Warszawa

1990, s. 11.5 Tamże.

12 JUSTyNA HOLOCHER

Nie oznacza to jednak całkowitego zrezygnowania z odwołań do problemów natury ontologicznej czy metafizycznej, istotnych z punktu widzenia pojęć heurezy, zasad heurystycznych oraz uzasadnienia.

2.2. Heureza

Pojęcie heurezy nie jest pojęciem jednoznacznym. Pojawia się zarówno w filozofii nauki jak i w teorii prawa. Jej wyróżnienie w procesie poznania, nadanie konkretnej treści, jak i ocena znaczenia jest konsekwencją prezen-towanego stanowiska filozoficznego. Niezależnie jednak od zarysowanych odmienności wskazać można kilka ogólnych określeń, które dadzą się za-akceptować w metodologii nauk. I tak heureza określana jest zwykle jako rozumienie, odkrycie czy też umiejętność zadawania pytań prowadzących do rozwiązania postawionego problemu. Ostatecznie sprowadza się do for-mułowania hipotez zmierzających do rozwiązania określonego zagadnienia. W teorii prawa z tej perspektywy oceniana jest zwykle hipoteza interpreta-cyjna ujmowana jako możliwy element rozstrzygnięcia prawnego.

Przypisanie kontekstowi odkrycia aktywności intelektualnej w postaci wskazywania możliwych hipotez, otwiera dwa zagadnienia. Pierwsze do-tyczy znaczenia założeń metafizycznych, jako pierwotnych źródeł proble-mów, drugie natomiast kwestii racjonalnej rekonstrukcji procesu odkrycia6. W przypadku pierwszego nie sposób kwestionować związku prezentowanych poglądów z zadawanymi pytaniami, a niekiedy i z uzyskiwanymi odpo-wiedziami. Także w dziedzinie prawa. Drugie wydaje się mniej oczywiste. Problem heurezy z perspektywy metodologicznej oznacza pytanie o moż-liwość i zasadności standaryzowania odkrycia, słowem o jego naukowość. Czynności heurystyczne, w zakresie poszukiwania podstaw akceptacji, odwoływały się zwykle do uogólnień, analogii czy przypuszczeń, które przeciwstawiano ścisłym metodom dowodzenia i uzasadniania twierdzeń naukowych.

Postulat standaryzacji heurezy stawia, aktualny również w myśleniu prawniczym, problem sposobu jej dokonania. Ten zaś odwołuje się do akceptowanej wersji heurezy. Najczęściej prezentowanym stanowiskiem było rozumienie standaryzacji, jako generalizacji danych doświadczalnych. U podstaw tej wersji leżało przekonanie o pierwotności danych wobec teorii. Pogląd odmienny zakładał pierwszeństwo zasad heurystycznych, rządzących

6 E. P i e t r u s z k a - M a d e j, Szkice o filozofii K. Poppera, Warszawa 1997, s. 25 i nast.


odkryciem, wpływających na powstawanie nowych hipotez. Teoria pozna-nia badać miała treści i przedmiot aktów poznawczych. Podporządkowanie zjawisk teoriom miało odbywać się poprzez opis sytuacji problemowej i uwzględnienie kontekstu jej występowania. Ostatecznie o przyjęciu lub odrzuceniu danej hipotezy rozstrzygały przyjęte na wstępie reguły7.

Wskazane powyżej zagadnienie heurezy oraz zasad heurystycznych pojawiają się również w filozofii prawa. Podobnie jak w filozofii nauki przypisywane jest im różne znaczenie. Dla przykładu wystarczy wspo-mnieć tu chociażby z jednej strony skandynawski realizm prawny, ujmujący zjawiska prawne w kategoriach faktów psychologicznych czy też realizm amerykański w wersji intuicyjnej J.C. Hutchesona, a z drugiej strony pozy-tywizm z postulatami wykluczenia elementów heurystycznych utożsamia-nych z intuicyjnymi, inwencyjnymi, irracjonalnymi czy emocjonalnymi w procesie stosowania prawa8.

2.3. Uzasadnienie

Zagadnienia związane z kontekstem uzasadnienia wydają się nie mniej problematyczne niż w przypadku kontekstu odkrycia. Dotyczy to samej de-finicji uzasadnienia, jak i wzorów, wedle których winno przebiegać. Mimo świadomości problemów natury pojęciowej, uzasadnienie z perspektywy dystynkcji dwóch kontekstów, może być postrzegane jako działalność sprowadzająca się do popierania odpowiednimi argumentami wyłonionych w kontekście odkrycia hipotez. Argumenty te mają być akceptowalne w świetle takiej czy innej teorii racjonalnego uzasadnienia. Uzasadnienie jest więc zabiegiem polegającym na wykazaniu, że jakaś hipoteza inter-pretacyjna, ze względu na określone wymogi, zasługuje na uznanie jako prawdopodobna lub prawdziwa, a tym samym może stanowić wiążącą podstawę rozstrzygnięcia. Kontekst uzasadnienia zaś jest perspektywą pozwalającą ocenić wzajemną relacją poprawności i uzasadnialności po-wstałych w kontekście odkrycia twierdzeń czy hipotez interpretacyjnych. Standaryzacja może przybrać najrozmaitsze formy. Ich wybór uzależniony jest od preferencji w zakresie kryteriów prawomocności i poprawności oraz od oczekiwań dotyczących pewności uzyskiwanych wyników. W literaturze wskazano na trzy zasadnicze wersje standaryzacji kontekstu uzasadniania, mianowicie dedukcyjną, indukcjonistyczną – uprawdopodabniającą oraz

7 E. P i e t r u s z k a - M a d e j, Odkrycie..., s. 86.8 J. S t e l m a c h, B. B r o ż e k, Metody prawnicze, Zakamycze 2004, s. 12 i s. 19–

20.

14 JUSTyNA HOLOCHER

trzecią, wspartą na akceptacjoniźmie9. Dedukcjonizm jako teoria naukowa, uzasadnianie i wyjaśnianie realizuje ideał standardowy poprzez wskazanie ściśle określonego i sformalizowanego zbioru aksjomatów, z których wy-prowadza się twierdzenia za pomocą reguł dowodzenia i definiowania. Dają się one charakteryzować za pomocą niesprzeczności, zupełności, rozstrzy-galności czy aksjomatyzowalności.

Indukcją nazywa się z kolei metody badawcze dotyczące zarówno wy-krywania faktów lub prawidłowości na drodze wnioskowania indukcyjnego zwanego też heurystycznym, jak też uzasadniania twierdzeń na drodze takie-go wnioskowania. Indukcjonizm jako podstawę prawomocności rozstrzyg-nięć czyni rozumowanie, prowadzące do ogólnego wniosku z przesłanek, wśród których znajdują się obserwacyjne zdania jednostkowe, stwierdzające poszczególne przypadki owego wniosku ogólnego.

W przypadku akceptacjonizmu za cechę wspólną łączącą jego rozmaite odmiany uznaje się pogląd, zgodnie z którym rezultat rozumowania nie jest konkluzją uzyskaną na drodze inferencji, ale decyzją, dla której podstawą pra-womocności jest zgoda określonej grupy osób, uzyskana w oparciu o wcześniej przyjęte reguły10. Każda z przedstawionych wersji standaryzacji kontekstu uza-sadnienia znajduje swoje odzwierciedlenie w filozofii prawa. I tak stanowisko dedukcjonistyczne przypisywane było pozytywizmowi, zaś indukcjonizm oraz akceptacjonizm związany był z poglądami antypozytywistycznymi, do których zalicza się, interesująca z punktu widzenia tekstu, koncepcja topiki prawniczej.

Podsumowując, przedstawione cechy kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia, uświadamiające odmienność operacji intelektualnych podej-mowanych w poszukiwaniu rozwiązania z jednej strony, a jego uzasadnianiu z drugiej, skłania do przypuszczeń, że mogą mieć one znaczenie również w myśleniu prawniczym, innymi słowy, że można mówić o prawniczej perspektywie odkrycia oraz uzasadnienia. Intuicyjnym wydaje się, że dla rozstrzygnięcia sporu znaczenie będzie miało, nie tylko wskazanie możli-wych na gruncie prawa rozwiązań, ale również uzasadnienie wyboru jednego z nich. Co więcej, niekiedy same przepisy procedury przewidują obowiązek uzasadnienia, przesądzając również o obligatoryjnych jego elementach11.

9 J. Wo l e ń s k i, Logika, kontekst odkrycia, kontekst uzasadnienia, [w:] Odkrycie naukowe i inne zagadnienia współczesnej nauki, red. W. Krajewski, W. Strawiński, War-szawa 2003, s. 84.

10 Tamże, s. 83.11 Np. art. 328 par. 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego

(Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.). Zgodnie z nim uzasadnienie wyroku powinno zawierać


3. topika prawnicza i jurysprudencja topiczna

Dyskusję nad znaczeniem topiki w rozumowaniach prawniczych, a szerzej rzecz ujmując retoryki, otworzyła w latach 50. XX w. rozprawa T. Viehwega “Topik und Jurisprudenz”12. U jej podstaw leży rozumienie topiki, jako myślenia problemowego odwołującego się do natury rzeczy analizowanego zagadnienia, jako umiejętności i sposobu poszukiwania czy tworzenia przesłanek, a więc jako retorycznej procedury inwencyjnej, a w dalszej kolejności ich wykorzystywania jako figur argumentacyjnych w prawniczej argumentacji. Same toposy zaś traktowane były jako znane i uznane argumenty determinujące procesy decyzyjne w sytuacjach proble-mowych13. Sytuacje problemowe zaś uznane zostały za paradygmatyczne w dziedzinie prawa.

Istotę topiki prawniczej oddają cztery cechy. Pierwsza dotyczy pojęcia „problemu”. „Problem” jest tu widziany nie jako jakakolwiek wątpliwość czy niejasność, ale jako moment konstytuujący całą dyscyplinę, ze wszyst-kimi ontologicznymi i metodologicznymi konsekwencjami. Topiczne po-jęcie problemu jest ujęciem arystotelesowskim, utożsamianym z pytaniem dopuszczającym więcej niż jedną odpowiedź. Jego rozwiązaniu, za sprawą toposów ogólnych i szczególnych, służyć miała właśnie topika, określana jako wiedza o miejscach wspólnych i związany z tym sposób dowodzenia. „Topiczne problemy” dają się scharakteryzować poprzez trzy cechy. Pierwszą jest stałość ich występowania, drugą ich odniesienie do konkretnej sytuacji sporu powstającej „tu i teraz”, trzecią natomiast ich antypozytywistyczny, antyformalny i antysystemowy charakter. Ostatnia właściwość wskazuje na drugi aspekt wyróżniający topikę, mianowicie na definiowanie jej w oparciu o przeciwstawienie myślenia problemowego systemowemu. Zasadniczo istota i intensywność tego przeciwstawienia uzależniona była od samych pojęć „problemu” jak i „systemu”, przy czym topiczne stanowisko wobec systemu nie było ani jednolite ani konsekwentne. Najogólniej rzecz ujmując można powiedzieć, że wedle topików system prawa nie jest i być nie może systemem w znaczeniu logicznym, a to ze względu na charakter problemów wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.

12 T. V i e h w e g, Topik und Jurisprudenz, Muenchen 1974.13 W. C y r u l, Topiki i prawo. Krytyczna analiza topicznej wizji dyskursu prawnego,

„Państwo i Prawo” 2004, z. 6, s. 50.

16 JUSTyNA HOLOCHER

prawnych uwikłanych w wartości i konieczność dokonywania ich oceny i interpretacji. System prawny zatem w znaczeniu nadanym mu przez to-pikę określony być może jako szczególny zbiór toposów, zebranych przez ustawodawcę w celu rozstrzygania problemów społecznych14.

Trzecia i czwarta cecha charakteryzująca topikę odnosi się do kryte-rium prawomocności. Podstawą akceptacji tez w topicznym ujęciu jest ich potwierdzenie w drodze konsensusu oraz realizacja idei sprawiedliwości. Określa to sposób konstytuowania się toposów i podstawę ich mocy wiążą-cej, opierającą się domniemaniu słuszności rozstrzygnięcia przyjętego przez większość, odniesionego do tego co „tu i teraz” jest sprawiedliwe.

Wskazane na wstępie ujęcie topiki wydaje się być najbardziej reprezen-tatywnym i najczęściej wykorzystywanym w dyskusji filozoficzno-prawnej. Przyjmowali je m in. T. Viehweg, G. Otte czy R. Alexy. Ponadto umożliwia ono zadanie pytań właściwych kontekstowi odkrycia oraz uzasadnienia, innymi słowy na wskazanie perspektywy poznawczej i argumentacyjnej w topice prawniczej. Jako właściwe kontekstowi odkrycia wskazać można inwencyjne poszukiwanie czy tworzenie przesłanek będących hipotezami interpretacyjnymi odniesionymi do zaistniałych problemów. Z kolei jako właściwe kontekstowi uzasadnienia ich wykorzystywanie w argumentacji prawniczej. Odwołując się do podanej powyżej charakterystyki uzasadnienia jako zabiegu, którego istota sprowadza się do wykazania, że jakaś hipoteza interpretacyjna ze względu na określone wymogi zasługuje na uznanie jako prawdopodobna lub prawdziwa, stwierdzić należy, że topika wpisuje się w dyskurs praktyczny, odniesiony do kryteriów sprawiedliwości i słuszności. Te zaś definiowane są zawsze w odniesieniu do jakiejś koncepcji racjonalno-ści15. Jako topiczne kryterium racjonalności obowiązuje consensus omnium – konwencja czy domniemanie uważania za słuszne tego, co zgodne jest z poglądem większości doktryny prawniczej czy orzecznictwa. Celem topiki nie jest zapewnienie obiektywnej ważności argumentów i uniwersalizacji. Jej zadaniem jest odniesienie argumentacji do tego, co „tu i teraz” jest spra-wiedliwe i osiągnięcie w tej kwestii porozumienia. Topika nie wyklucza elementów inwencyjnych i intuicyjnych z myślenia prawniczego. Z drugiej jednak strony nie opiera się na stwierdzeniu, że prawnicze rozstrzygnięcia mają i mieć powinny charakter irracjonalny czy przypadkowy. Tą swoistą retoryczną „racjonalność topiczną” ma gwarantować wszechstronne roz-ważenie problemu w oparciu o topiki będące powszechnie akceptowanymi

14 Tamże, s. 54.15 S t e l m a c h J., B r o ż e k B., op. cit., s. 157.


argumentami w dyskursie praktycznym, przybierającym postać dyskursu doktrynalnego czy orzeczniczego.

Topiczne rozumowanie odchodzi wyraźnie od wymogu formalizacji i systematyzacji, kierując się w stronę argumentów natury pragmatycznej i retorycznej.

Wskazane cechy topicznego uzasadnienia oraz kryteria jego poprawności pozwalają wpisać go w akceptacjonistyczną wersję standaryzacji. Za cechę wspólną łączącą jego rozmaite odmiany uznaje się, jak już wspomniano, pogląd, wedle którego rezultat rozumowania nie jest konkluzją uzyskaną na drodze inferencji, ale decyzją, dla której podstawą prawomocności jest zgoda określonej grupy osób, uzyskana w oparciu o wcześniej przyjęte zasady. Warunkiem poprawności jego odniesienia jest przede wszystkim uwzględnienie istoty akceptacjonizmu oraz świadomość jego zróżnicowania, przejawiającego się w odmienności przyjmowanych wymogów akceptacji hipotez interpretacyjnych. W retorycznych i materialnych koncepcjach ar-gumentacji prawniczej, jaką jest topika, może być traktowany jako wyraz poglądów antyteoretycznych, antysystemowych czy antyformalistycznych, a co za tym idzie antypozytywistycznych. Topika przedstawia wersję argu-mentacji, której rezultat rozstrzygnięcia i jego uzasadnienie odniesione są do audytorium, w ramach którego osiągnięty został konsensus co do tego, co „tu i teraz” jest sprawiedliwe. Konsekwencją takiego podejścia była zmiana myślenia o prawie, systemie prawnym oraz interpretacji prawa16.

Z przedstawionych powyżej rozważań wynikają dwa istotne wnioski. Po pierwsze, topika zakłada obecność wartościowania w heurezie i uzasad-nieniu, modyfikując w ten sposób pierwotny sens dystynkcji. Po drugie, wyniki topicznej interpretacji oceniać należy jako słuszne czy niesłuszne nie tylko wedle tego jak zostały uzyskane, ale również ze względu na to, czy i jak dadzą się uzasadnić.

4. Istota topicznej relacji kontekstów odkrycia i uzasadnienia

Istotą naukowej oraz prawniczej relacji kontekstu odkrycia i uzasadnienia jest pytanie czy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie przyjęcie określonej wersji kontekstu odkrycia przesądza o jej związku z kontekstem uzasadnienia i czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób, oddziałuje na charakter uzasadnienia oraz na

16 Cy r u l W., Topiki i prawo. Krytyczna analiza topicznej wizji dyskursu prawnego, Państwo i prawo, 2004/6, s. 47 i nast.

18 JUSTyNA HOLOCHER

związane z tym wymogi prawomocności, jak również czy przyjęcie kon-kretnej wersji kontekstu uzasadnienia determinuje charakter heurezy.

Jak zostało już powiedziane, u podstaw przyjęcia dystynkcji kontekstu odkrycia i uzasadnienia leży przekonanie, że rozumowanie, które doprowa-dziło do danej hipotezy, może się nie pokrywać z logiką uzasadnienia, a skoro tak, to należy je odróżnić17. Rozumowania te, podstawy ich odróżnienia oraz relacje między nimi mogą być rozmaicie ujmowane. W filozofii nauki, jak i filozofii prawa, prezentowane były stanowiska na rzecz związku obu kontekstów, z różnymi jego wersjami, jak i ich odrębności, przede wszyst-kim w postaci tezy o autonomii kontekstu uzasadnienia wobec kontekstu odkrycia. Przyjęcie danego poglądu było konsekwencją postrzegania teorii bądź jako teorii odnoszonych wyłącznie do heurezy, bądź wyłącznie do uza-sadnienia, bądź też w określonych zakresach do obu perspektyw. Poniższe rozważania mają na celu przedstawienie topicznego stanowiska w kwestii związku heurezy i uzasadnienia oraz jego wpływu na jakość prawniczych rozstrzygnięć.

Pierwszym aspektem zagadnienia związku kontekstu odkrycia i kon-tekstu uzasadnienia w świetle topicznej filozofii prawa jest, już częściowo rozważane pytanie o zakres obu tych kontekstów, ich treść i możliwość wska-zania przebiegającej pomiędzy nimi granicy. Treścią topicznego kontekstu odkrycia jest poznanie rozumiane, jako identyfikacja problemu w sporze oraz ukształtowanie hipotez interpretacyjnych, adekwatnych względem niego, w związku z okolicznościami stanu faktycznego i na podstawie uznanych za obowiązujące norm prawnych. Zakres topicznego kontekstu odkrycia przekracza ramy tekstu prawnego, wedle topików tekst prawny jest bowiem jedynie jednym z elementów urzeczywistniających osiągnięcie sprawiedliwego orzeczenia. Hipotezy interpretacyjne mogą, ale nie muszą, być formułowane wyłącznie w odwołaniu i na podstawie norm obowiązu-jącego prawa. Ostatecznie w koncepcji przedstawionej przez topików to nie przymiot związania z obowiązującym prawem przesądza o ich znaczeniu, lecz stopień przekonania „doktrynalnego czy orzeczniczego” audytorium o ich wartości, tj. realizacji sprawiedliwości w okolicznościach konkret-nego przypadku, będący już jednak zagadnieniem kontekstu uzasadnienia. Topika miała dawać podstawę wyboru hipotez z punktu widzenia ich ak-ceptowalności, a następnie wykorzystywać je jako element uzasadnienia. Jako podstawę akceptacji przyjęto nie formalną poprawność rozumowania,

17 J. W r ó b l e w s k i, Logika prawnicza a teoria argumentacji Ch. Perelmana, [w:] P e r e l m a n Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 11.


ale oczywistość rozstrzygnięcia. Ta oczywistość definiowana jest poprzez pojęcie sprawiedliwego rozstrzygnięcia, przy czym pojęcie sprawiedliwości miało być formułowane na gruncie i na potrzeby każdej konkretnej sprawy (Einzelfallgerechtigkeit).

Przypomniany powyżej zakres zainteresowania obu kontekstów prze-sądza równocześnie o granicy pomiędzy nimi, która przebiega tam, gdzie zmienia się treść zadawanego w procesie interpretacji pytania. Treść same-go pytania daje się dość łatwo przyporządkować każdemu z kontekstów. Dużo bardziej problematyczne, z perspektywy rozdziału obu kontekstów, jest zagadnienie treści udzielanych odpowiedzi i wpływu na ich kształt z jednej strony wyobrażeń i założeń heurystycznych, a z drugiej wymogów argumentacyjnych.

Niezależnie od tych problemów wniosek natury ogólnej brzmi tak, że podstawy wyróżnienia obu kontekstów oraz określenie przestrzeni topicz-nej heurezy i uzasadnienia dają się ostatecznie sprowadzić do problemu prawomocności poznania prawniczego. Na jego dookreślenie ma bez wąt-pienia wpływ relacja obu tych kontekstów. Rodzaj tej relacji jest w filozofii nauki konsekwencją przyjętych wymogów standaryzacji, obiektywizacji i uniwersalizacji. Im są one bardziej restrykcyjne i formalne, tym bardziej ograniczany jest wpływ elementów heurystycznych. Sprawdzenia wymaga więc, czy, w świetle przedstawionej koncepcji odkrycia i uzasadnienia, topika prawnicza jest potwierdzeniem i ilustracją tego sposobu rozumowania.

5. ciągłość i przeciwstawienie obu kontekstów

Relacja kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia daje się charakte-ryzować poprzez cechy ciągłości i przeciwstawienia, z różnym stopniem ich intensywności. Pierwsza zakłada wpływ uzasadnienia na heurezę lub heurezy na uzasadnienie bądź też oba, druga go odrzuca.

O ciągłości obu kontekstów, rozumianej jako zwrotne oddziaływanie reguł uzasadniania na proces poznania, zwykło się mówić w znaczeniu temporalnym i normatywnym. Pierwsze znaczenie przyjmujące, że moment powstania hipotezy stanowi równocześnie moment kształtowania się argu-mentów przemawiających za jej słusznością, jest zgodny z wyobrażeniami topicznymi. W tym sensie można więc twierdzić, że topiczny kontekst odkrycia i kontekst uzasadniania kształtowałyby się równocześnie, a zatem

20 JUSTyNA HOLOCHER

ich relację określić można jako ciągłą18. Drugie znaczenie ciągłości zakła-da z kolei tożsamość argumentów wykorzystywanych w obu kontekstach. Takie ujęcie ciągłości prowadzić będzie do tego, że zbiór wzorców norma-tywnych umożliwiających odkrycie, przy założeniu oczywiście, że dadzą się one wyodrębnić, będzie stanowił element uzasadnienia19. Wydaje się, że takie rozumienie ciągłości może również charakteryzować topiczną relację kontekstu odkrycia i uzasadnienia. Topiczne przesłanki będąc elementem heurezy, wskazujące na potencjalne sposoby rozwiązania sporu, przesądza-łyby równocześnie o kształcie uzasadnienia.

Ciągłość kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia w wersji topicznej, oprócz wskazanych cech metodologicznych, wspiera się na jej podstawowym założeniu, jakim jest postulat wszechstronnego rozważenie problemu i sfor-mułowania adekwatnej hipotezy lub hipotez interpretacyjnych, tj. propozycji rozwiązania sporu. Kwalifikacja taka jest oceną dokonywaną na każdym etapie procesu interpretacyjnego norm prawnych na gruncie stanu faktycz-nego. Pierwszym z nich jest stadium tzw. wstępnej wiarygodności hipotez interpretacyjnych, a więc stwierdzenia, że pozostaje ona w określonej relacji do innych problemów i uznanych sposobów ich rozwiązań, a inaczej rzecz ujmując, że hipotezy interpretacyjne wyłaniają się z tych samych racji, które dostarczają wstępnych powodów ich wiarygodności20. Rekonstrukcja czynności oceniających wymagać będzie wskazania powodów, dla których teza pojawiała się w interpretacji prawniczej jako akceptowalna i ważna dla rozważanego problemu prawnego. Test wstępnej wiarygodności zawę-ża kontekst prawniczego odkrycia, co prowadzi również do ograniczenia możliwych argumentów jako elementów uzasadnienia.

Związek obu kontekstów w topice prawniczej przesądza koncepcja kon-tekstu uzasadnienia i jego wersja standaryzacji, która przybiera charakter antyformalny, antysystemowy i antysytematyczny. Rozumowanie topiczne, jak już zaznaczono, oparte jest na indukcji i analogii. W filozofii nauki zakła-da to brak silnego przeciwstawienia obu kontekstów, przede wszystkim zaś brak wyraźnej autonomii kontekstu uzasadnienia wobec kontekstu odkrycia. Wobec braku wymogu formalnych reguł uzasadnienia traci po części sens silne przeciwstawianie kontekstu uzasadnienia kontekstowi odkrycia. Kon-statacja ta pozostaje w pełni aktualna na gruncie filozofii prawa. „Miękki” charakter uzasadnienia oraz wymogi prawomocności wraz z uwzględnie-

18 J. Wo l e ń s k i, Logika..., s. 87.19 E. P i e t r u s k a - M a d e j, Odkrycie ..., s. 70.20 Tamże, s. 64.


niem, a nawet podkreśleniem inwencyjnej roli heurezy, kształtują charakter wzajemnego oddziaływania obu kontekstów w topicznym rozumowaniu. Konsekwencją związku obu kontekstów jest wzajemne przenikanie się w znaczeniu temporalnym i normatywnym. Relacja ta odnosi się również do ich metodologicznych słabości. Dlatego też topiczna aporia jest aporią kontekstu odkrycia odniesioną do tego, co „tu i teraz” jest sprawiedliwe, wpływającą również na topiczne możliwości uzasadniania tej kwestii.

6. niezgodność kontekstu odkrycia z kontekstem uzasadnienia

Istotnym z punktu widzenia wzajemnej relacji obu kontekstów w rozu-mowaniu prawniczym jest zagadnienie niezgodności rezultatów osiągniętych w prawniczym odkryciu z tym, co podlegać będzie uzasadnieniu. Daje się tu wyróżnić kilka odmiennych sytuacji. Punktem wyjścia dla ich oceny na gruncie topiki prawniczej jest przyjęta w przedstawionym powyżej kształcie teza o związku obu kontekstów. Związek ten ma charakter postulatywny, normatywny, wynika z podstawowych założeń T. Viehwega, które tutaj sprowadzają się do wymogu uzasadniania tych racji, które uzyskane zostały w kontekście odkrycia. Każda więc z przedstawionych poniżej sytuacji nie-zgodności nosi z punktu widzenia topiki znamiona wadliwości. Wskazanie rozwiązania jest rekonstrukcją poprawnej topicznej odpowiedzi w tej kwestii i zarazem próbą korygowania zaistniałej niezgodności w celu osiągnięcia akceptowalnego rozstrzygnięcia. Zasadniczo sprowadza się to do wskazania rangi i priorytetu jednego z kontekstów, rozstrzygającego ostatecznie o to-picznie rozumianej prawidłowości, przy czym prawidłowość odnoszona do kontekstu odkrycia definiowana jest poprzez wymóg wszechstronnego roz-ważenia problemu i sformułowania w oparciu o to adekwatnej przesłanki dla przyszłego rozstrzygnięcia, a odnoszona do kontekstu uzasadnienia oznacza taką argumentację, która doprowadzi do osiągnięcia konsensusu, konstytuu-jącego się w drodze jednostkowych decyzji interpretacyjnych, w przedmiocie tego, co „tu i teraz” jest sprawiedliwe. Zaznaczyć jednak należy, że realizacja tego celu w wielu przypadkach wynikać będzie z ograniczeń, jakim podle-ga dyskurs prawniczy w porównaniu do ogólnego dyskursu praktycznego. W pierwszej kolejności wskazać można na ograniczenie, przede wszystkim w dyskursie orzeczniczym, zasady powszechności dostępu, przejawiającym się w konieczności posiadania określonego statusu procesowego oraz zasady równości podmiotów w nim uczestniczących w postaci dominacji sądu nad

22 JUSTyNA HOLOCHER

stronami postępowania. Właśnie ów formalny status procesowy, przeja-wiający się w przyznaniu podmiotom roli powodów, pozwanych, wniosko-dawców, uczestników, oskarżycieli, oskarżonych czy świadków, decyduje o uprawnieniach i obowiązkach w ramach postępowania, ograniczając krąg jego uczestników do osób legitymujących się interesem prawnym w sprawie. Ponad stronami postępowania jako uczestnikami dyskursu pozostaje zawsze niezawisły sąd, któremu przyznana jest dominacja formalna i materialna w sporze. Oznacza to, że to sąd ostatecznie rozstrzygać będzie o przebiegu postępowania na każdym jego etapie oraz o sposobie jego zakończenia.

Niezwykle istotne są również ograniczenia zasady prawdomówności, przejawiające się przede wszystkim w instytucji braku obowiązku oskarżo-nego dostarczania dowodów na swoją niekorzyść, czy też w prawie odmowy zeznań przysługującym pewnej kategorii świadków21. Do tego rodzaju oko-liczności zaliczyć należy również ustawowy obowiązek obrońcy podejmowa-nia w procesie działań jedynie na korzyść oskarżonego. W dyskursie praw-niczym bardzo często dochodzi również do odstępstwa od zasady mówiącej, że argumentacja powinna respektować podstawowe zasady komunikacji językowej. Dotyczy to zwłaszcza zasady jawności w przypadku np. wszel-kich tajemnic państwowych, służbowych i zawodowych czy postępowania przygotowawczego w ramach procedury karnej, jak również wykluczenia jawności rozpraw22. Odmienności dyskursu prawniczego dotyczą również zasady jego prowadzenia przy wykorzystaniu możliwie prostych środków językowych. Związane jest to z wyspecjalizowaniem języka prawnego i prawniczego. Wskazane przykłady dowodzą, że dyskurs prawny przejawia istotne odmienności w porównaniu do ogólnego dyskursu praktycznego, które w dość istotny sposób wpływają na jego przebieg, a przede wszystkim zaś na jego ostateczne zakończenie. Ograniczenia te mają również znaczenie we wzajemnej relacji prawniczego kontekstu odkrycia oraz uzasadnienia.

Wspomniane niezgodności obejmują wszelkie sytuacje, kiedy argu-mentacja prowadzona jest na rzecz innej hipotezy niż ta, która wyłoniła się w kontekście odkrycia. Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, gdy rzeczywiste motywy rozstrzygnięcia będą odmienne od podanych w uzasadnieniu, przy czym odmienność ta może wynikać z różnych okoliczności – merytorycz-nych, jak i pozamerytorycznych. Uzasadnienie będzie więc przytaczać argu-menty, które będą równocześnie racjonalizować i legalizować rozstrzygnięcie zapadłe na innych podstawach niż te, które przesądziły o ich pojawieniu

21 J. S t e l m a c h, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Zakamycze 2003, s. 44–45.22 Tamże, s. 55 i nast.


się w kontekście odkrycia i które powinny być zawarte w uzasadnieniu. W konsekwencji uzasadnienie ukrywa rzeczywiste podstawy rozstrzygnięcia i w tym sensie nosi ono znamiona pozorności23. Faktyczne powody decyzji, jako nie akceptowalne na gruncie danej koncepcji prawa – bądź jako nie relewantne bądź jako sprzeczne z prawem, nie zostaną ujawnione.

Rozbieżność ta oceniana być może z punktu widzenia poprawności metodologicznej, jak i z punktu widzenia jej konsekwencji prawnych. W pierwszym przypadku można mówić o rodzaju wadliwości rozstrzyg-nięcia. Jeżeli topiczne argumenty na rzecz danej tezy kształtują się już w momencie jej wyłaniania, wspomniana rozbieżność będzie zaburzeniem tej relacji. Rozbieżność ta może jednak pozostać tylko na poziomie mo-tywów. Może zdarzyć się tak, że gdyby orzeczenie zapadło na podstawie wyłonionej w kontekście odkrycia hipotezy, to jego sentencja brzmiałaby dokładnie tak samo jak w przypadku motywów fałszywych. Z punktu wi-dzenia konsekwencji takiego orzeczenia jest to przypadek, który można by określić przypadkiem wadliwości mniejszej wagi. O znamieniu mniejszej wagi przesądza wyłącznie zbieżność rozstrzygnięć. W sytuacji rozbieżno-ści ocena ta musi być zdecydowanie bardziej restrykcyjna. Dla topików, w takiej sytuacji, ostatecznym kryterium akceptacji będzie realizacja zasady sprawiedliwości, rozumianej jako Einzelfallgerechtigkeit.

Niezgodność kontekstu odkrycia z kontekstem uzasadnienia może być związana z problemem niemożności zadowalającego uzasadnienia decyzji z przyczyn prawnych czy pozaprawnych. Dotyczyć to będzie przede wszyst-kim takich sytuacji, w których ramy postępowania dowodowego ograniczać będą dopuszczalną prawnie możliwość powoływania istotnych dla sprawy okoliczności. Wynik kontekstu odkrycia, inwencyjny czy intuicyjny, nie będzie mógł znaleźć oparcia czy też potwierdzenia w relewantnych prawnie argumentach. Prowadzić to może do powoływania się do fikcji przy kwali-fikacji faktów bądź przy uzasadnianiu wyroku, bądź też w ostateczności do zmiany decyzji, co oznacza, oceniając sytuację z perspektywy kontekstów, dostosowanie kontekstu odkrycia, bądź co do wyobrażeń na temat treści kontekstu uzasadnienia, bądź co do jego rygorów24. Taka sytuacja pozostaje również w sprzeczności z topiczną koncepcją relacji obu kontekstów, która zakłada, że na wstępie całą sytuację interpretacyjną otwiera i kształtuje kontekst prawniczego odkrycia, a pośrednio także uzasadnienia.

23 U. N e u m a n n, Juristische Argumentationslehre, Darmstadt 1986, s. 5.24 Ch. P e r e l m a n, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 231.

24 JUSTyNA HOLOCHER

Uzasadnienie stanowi część topicznego dyskursu prawniczego. Kon-stytuuje się w oparciu o jego reguły i na ich podstawie jest oceniane. Z założenia ma wskazywać sposób rozumowania i rozwiewać wszelkie wątpliwości i niejasności pojawiające się w danej sprawie. Oczywistym wydaje się, że uzasadnienie jako odnoszące się do dyspozytywnej części rozstrzygnięcia powinno być z nią zgodne. Niezachowanie tych wymogów stanowić będzie błąd w argumentacji przekładający się na błąd w procesie stosowania prawa.

W tym ostatnim środkiem kompensacji wszelakich błędów w argumen-tacji prawniczej jest zasada prawomocności, kończąca zasadniczo wszelkie spory interpretacyjne. Sama, postrzegana jako topos przyjmujący domniema-nie prawdziwości rozstrzygnięcia, przesądza, na podstawie zaakceptowanej konwencji, o poprawności argumentacji dokonanej w oparciu o inne toposy. W tym sensie jest toposem drugiego stopnia. W wyniku przyjęcia tej zasady błędy w rozstrzygnięciach mogą uzyskać przymiot ostateczności i niewzru-szalności i w sposób wiążący wpływać na określenie praw i obowiązków podmiotów prawnych. Z metodologicznego punktu widzenia normatywna poprawność powinna pokrywać się z argumentacyjną. U podstaw prawo-mocności leży jednak pewna fikcja, której przyjęcie może doprowadzić do takich konsekwencji, że poprawność normatywna będzie odbiegać od argumentacyjnej25.

Topika prawnicza przyjmuje, że poprawność rozstrzygnięcia nie powinna być odniesiona wyłącznie do kontekstu uzasadnienia, przewiduje bowiem związek przejawiający się we wpływie jakości heurezy na uzasadnienie. W topice prawniczej kontekst uzasadnienia nie odrywa się całkowicie od kontekstu odkrycia. Uzasadnienie rozstrzygnięcia jest bez wątpienia istot-ne, co więcej, niekiedy nawet decydujące, ma ono jednak opierać się na argumentach merytorycznych, odniesionych do istoty problemu, określonej w kontekście odkrycia. Uzasadnienie ma być ilustracją podstaw podjętej decyzji, ukształtowanej w heurezie prawniczej.

Podsumowując, powiedzieć można, że pogląd opowiadający się za związ-kiem kontekstu odkrycia i uzasadnienia jest wyrazem założenia, że oba, choć w różnej roli, są istotne dla rozumowania prawniczego. O akceptacji takiego stanowiska decyduje przyjęta przez topikę wersja heurezy i uzasadnienia. W konsekwencji udzielenie odpowiedzi na pytania stawiane w kontekście

25 A. A c h t e r b e r g, Argumentationsmängel als Fehlerquellen bei der Rechtsfindung, [w:] W. K r a w i e t z, Argumentation und Hermeneutik in der Jurisprudenz, Duncker Hum-blot, „Rechtstheorie“, Zeszyt 1, Berlin 1979, s. 54.


odkrycia przesądzają treść odpowiedzi dotyczących podstaw prawomoc-ności, a więc tych przypisywanych zwykle kontekstowi uzasadnienia. Nie można więc mówić o przeciwstawieniu kontekstów w topicznej filozofii prawa, ale o ich związku czy też ciągłości w przedstawionym powyżej sen-sie. Oznacza to, że podstawa ukonstytuowania się hipotezy interpretacyjnej staje się równocześnie argumentem na jej rzecz. Topika zakłada nie tylko ich łączność i wzajemne przenikanie, ale zgodność. Nie dopuszcza bowiem, co do zasady, argumentacji na rzecz hipotezy wykraczającej poza kontekst prawniczego odkrycia.

Z perspektywy topiki prawniczej, postrzeganej jako teoria normatywna, nie jest więc dopuszczalna argumentacja wbrew temu czy poza to, co zostało ustalone w kontekście odkrycia. Poprawność decyzji nie zależy wyłącznie od uzasadnienia. Nie jest więc tak, że złe motywy nie są w stanie sprawić, że dobre argumenty będą złe, a słuszne motywy, że złe argumenty staną się akceptowalne26.

Zaistniała w procesie interpretacji prawniczej rozbieżność kontekstów zawsze będzie musiała być, z topicznego punktu widzenia, traktowana jako rodzaj wadliwości wymagającej kompensacji poprzez wskazanie większej doniosłości jednego z kontekstów. W takiej sytuacji topiczna odpowiedź na pytanie, który z nich ma pierwszeństwo, zdaje się wskazywać na cel argumentacji w postaci sprawiedliwego rozstrzygnięcia.

7. uwagi podsumowujące

Próba przejęcia twierdzeń i pojęć z filozofii nauki w aspekcie związku kontekstu odkrycia i uzasadnienia prowadzi do następujących wniosków. Bez wątpienia na gruncie topiki prawniczej może znajdować zastosowanie pojęcie relacji obu kontekstów, gdzie kontekst odkrycia i kontekst uzasad-nienia postrzegane są jako dwa stadia procesu pozostające ze sobą w relacji przyczynowej czy genetycznej27.

Inaczej ma się sprawa w przypadku logicznej interpretacji tego związku, odnoszącej się do zakresowych relacji pomiędzy nimi. Niezależność znaczy tu brak koniecznego związku pomiędzy przynależnością pewnego elementu do kontekstu odkrycia z jego przynależnością do kontekstu uzasadnienia. Konsekwencją tego rozumienia jest, jak wskazano, brak konieczności przy-

26 U. N e u m a n n, Juristische…, s. 4–5.27 J. Wo l e ń s k i, Logika..., s. 80.

26 JUSTyNA HOLOCHER

woływania w uzasadnieniu faktów, które były istotne dla heurezy. Możliwość ich powołania uzależnia się od tego, czy droga odkrycia zawiera okoliczności spełniające warunki właściwych testów sprawdzających28. Z topicznego punktu widzenia wątpliwości wywołuje już samo pojęcie „właściwych testów sprawdzających”. Antyformalny i inwencyjny charakter topiki w gruncie rzeczy je wyklucza. Ponadto topika przewiduje, co do zasady, konieczność, a nie jedynie możliwość, uzależnioną od dodatkowych warunków, powołania wszelkich okoliczności istotnych dla odkrycia, postrzeganego również jako element uzasadnienia

Zasadniczym argumentem, który przemawia na rzecz tezy o związku obu kontekstów, jest okoliczność, że topika nie przewiduje wyraźnie zarysowanej odrębności, niezależności zasad i niezastępowalności wzorców postępowania oraz procedur w obu kontekstach. Topiczny punkt widzenia wiązany jest z poglądami opowiadającymi się za wartością genetyczną i walidacyjną heurezy w procesie poznania prawniczego. W tym ujęciu heureza jest trak-towana zarówno jako punkt wyjścia dla każdego poznania, wpływający na jego ostateczną wartość, jak i element jego uzasadnienia. Dzięki rozluź-nieniu kryteriów standaryzacji i przyjęciu jej akceptacjonistycznej wersji, otworzyło się miejsce dla heurezy w interpretacyjnych i argumentacyjnych rozumowaniach prawniczych.

Przy wyraźnym rozróżnieniu logiki heurezy i logiki uzasadnienia, opo-wiadającym się za logicznym schematem rozumowań, topika ujmowana była zwykle jako inwencyjna, a więc właściwa wyłącznie kontekstowi odkrycia29. Sylogistyczny model stosowania prawa pozostawiał poza przedmiotem swojego zainteresowania sposób kształtowania się i formułowania prze-słanek sylogizmu. Miejsce topiki widziano natomiast w tzw. uzasadnieniu zewnętrznym rozstrzygającym o słuszności przesłanek.

Topika prawnicza przyjmuje jednak odmienną koncepcję stosowania prawa. Pozostawiając powyższe podziały poza przedmiotem swojego zain-teresowania, kształtuje odmienną koncepcję heurezy i uzasadnienia oraz ich związku. Zakłada ona, że myślenie prawnicze ma charakter interpretacyjny, w którym obecne jest wartościowanie i to już nie tylko na poziomie odkry-cia, ale i uzasadnienia30. Co więcej, odnosi się ono zarówno do interpretacji normy prawnej, ale i oceny stanu faktycznego. Ostatecznie takie stanowisko

28 J. Wo l e ń s k i, W sprawie odróżnienia pomiędzy kontekstem odkrycia i kontekstem uzasadnienia,[w:] J. Woleński, W stronę logiki, Kraków 1996, s. 269.

29 J. W r ó b l e w s k i, Logika…, s. 10.30 Tamże, s. 24.


prowadzi do wyeliminowania silnego przeciwstawienia obu kontekstów. Zadaniem topicznego kontekstu uzasadnienia nie jest obiektywizacja czy uniwersalizacja. Pierwotny sens wywodzący się z filozofii nauki został za-stąpiony konsensusem osiąganym na potrzeby każdego konkretnego przy-padku. Topiczne uzasadnienie zasadza się na rozumowaniu indukcyjnym i rozumowaniu z analogii. Tym samym odchodzi ono od pierwotnego ujęcia, typowego dla filozofii nauki, gdzie analogii przyznawano wyłącznie role heurystyczną, odmawiając jej jakiegokolwiek znaczenia w uzasadnieniu31. Rola analogii sprowadzona została w topice do rozszerzania konsensusu w oparciu o podobieństwo co do decyzji, do której prawidłowości panuje zgoda, a która zapadła na podstawie loci communes, do innej decyzji norma-tywnej, której prawidłowość jest wątpliwa32. W przypadku topiki wartościami czy okolicznościami, które o tym decydują, jest adekwatność do problemu, który ma zostać rozstrzygnięty. Uzasadnienie podobieństwa ma aspekt po-jęciowy i intuicyjny. W pierwszym wykazuje się cechy podobne oraz różne, w aspekcie intuicyjnym ocenia się, czy cechy te są istotne z punktu widzenia badanych wartości i czy są one na tyle intensywne.

W ten sposób toposy stają się użyteczne nie tylko na etapie powstawania hipotez, ale i ich uzasadniania. Takie ujęcie zagadnienia może spotkać się z zarzutem, że oddzielenie przez topikę kontekstu odkrycia od kontekstu uzasadnienia nie jest zasadne, a uczynione jest jedynie po to, aby uniknąć zarzutów, że ta teoria prawa wspiera się wyłącznie na intuicyjnym ujęciu i rozwiązaniu problemu.

Nie taki był jednak cel podjętej na rzecz dystynkcji obu kontekstów ar-gumentacji. Topika nie kwestionuje elementów inwencyjnych i intuicyjnych. Wręcz przeciwnie, to one w dużej mierze mają przesądzać o adekwatności tej filozofii prawa dla opisu rozumowań prawniczych. Celem rozważań było jedynie wykazanie, że topika prawnicza stawia pytania właściwe i istotne zarówno dla kontekstu odkrycia jak i uzasadnienia.

Odpowiedzi na pytanie o cechy obu kontekstów oraz charakter ich związku w myśleniu prawniczym mogą być różne. Sporny jest zakres każdego z kontekstów, odmienność reguł, którymi się rządzą czy wreszcie charakter i intensywność związku obu kontekstów oraz znaczenie, które jest mu przypisywane. Topika prawnicza staje na stanowisku ich dość bliskiego związku kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia, co więcej stopień for-malizacji w kontekście uzasadnienia nie musi być większy niż w kontekście

31 Ch. P e r e l m a n, Logika ..., s. 174.32 T. S p y r a, Granice ..., s. 248.

28 JUSTyNA HOLOCHER

odkrycia. Przesądzają o tym topiczne zasady heurystyczne oraz właściwości topicznego uzasadnienia.

Na zadane więc na wstępie pytania – czy sposób wyłaniania hipotez de-terminuje ostateczne rozstrzygnięcie oraz czy sposób uzasadnienia decyzji wpływa na to, w jaki sposób prawnik dochodzi do decyzji interpretacyjnej, topika udziela pozytywnych odpowiedzi. Topiczne pojęcie poprawności określane jest poprzez jakość poznania oraz uzasadnienia. W topicznej koncepcji prawa można mówić o genezie i prawomocności hipotez interpre-tacyjnych, ale przeciwstawienie sobie tych pojęć nie jest elementem konsty-tutywnym dla tego sposobu rozumowania. Przyjęcie poglądu zakładającego ciągłość obu kontekstów, wyrażającą się poprzez zwrotne oddziaływania reguł uzasadnienia na proces prawniczego poznania, nie musi z kolei nego-wać dystynkcji obu kontekstów i topika jej nie neguje, aczkolwiek przyjęcie takiego stanowiska powoduje, że granica pomiędzy nimi może nie być już tak wyraźnie zaznaczona.

Ostatnia uwaga związana z aspektem związku kontekstu odkrycia z kontekstem uzasadnienia dotyczy ich deskryptywnego czy normatywne-go statusu. W filozofii nauki ten pierwszy przypisywany był kontekstowi odkrycia, drugi z kolei kontekstowi uzasadnienia. W topice prawniczej dystynkcja kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia nie jest wiązana z ich odmiennych statusem – deskryptywnym czy normatywnym. Trudno w sposób jednoznaczny przypisać topicznemu kontekstowi odkrycia cechy wyłącznie deskryptywne, a kontekstowi uzasadnienia wyłącznie norma-tywne. W obu można by dopatrywać się elementów normatywnych jak i deskryptywnych.

Justyna Holocher

cONtExt Of discovery and context of justification in the Light of the topicaL concept of Law

(Summary)

The subject of this text is the distinction between the context of discovery and context of justification in legal reasoning, exemplified by the discursive concept of law which is represented by legal topics, however, the deliberations contained herein are of the philo-sophical and legal nature instead of dogmatic and legal one, thus, they do not directly refer to any field of law. The starting point and also justification for the deliberations is to assume a hypothesis for the possible adaptation of the appointed distinction in the theory of law.


Its meaning has been limited to two separate questions referred to various aspects of legal interpretation and argumentation, the former being: “How do we arrive at formulating an interpretative hypothesis?”, and the latter: “How can it be justified?”. The main thesis of the text comes down to a statement that it is the nature of legal reasoning as presented by legal topics which defines both the way of arriving at an interpretative hypothesis understood as a proposal to settle a dispute as well as the way of justification for such hypothesis. As a result of that, a topical point of view is associated with both views being in favour of the genetic and validative value of heuristics in the process of legal cognition and the kind of preferred justification criteria, which, in case of topics, constitutes a consensus of opinions on what, in a specific here and now case, is or might be regarded as just. That means that the final decision on the value of legal reasoning and adjudicationis coming down to con-nect a specific legal effect with the actual state of affairs will be made on the basis of both the context of legal discovery and the context of justification.

kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia w świetle topicznej

Documents