KOMUNIKACJA

ALTERNATYWNA

AAC

Powiatowa Poradnia

Psychologiczno-

Pedagogiczna w Olsztynie

Czym jest komunikacja alternatywna

i wspomagająca?

Komunikację wspomagającą można definiować jako „proces wspomagania zdolności mówienia”. Zawiera wszelkie sposoby przekazywania informacji innym w sytuacji braku możliwości posługiwania się mową lub gdy ich mowa jest na tyle niewyraźna, że otoczenie nie jest w stanie zrozumieć nadawanego przez nie komunikatu. Mogą to być gesty, wyrazy twarzy, udawanie ruchów, listy pisane na karteczkach, pisemne notatki. Stosuje się ją w celu podniesienia efektywności komunikacyjnej.

Komunikacja alternatywna (czasami nazywana

komunikacją bezsłowną, pozawerbalną) jest

metodą porozumiewania się używana zamiast

mowy. Jest metodą ostateczną i używaną wtedy,

kiedy są nikłe szanse lub prognozuje się bardzo

długi czas na rozwój albo przywrócenie mowy

dźwiękowej.

Jak podaje książka „Porozumiewanie się bez słów.

Komunikacja wspomagająca i alternatywna na

świecie” A. Warrick w trakcie gromadzenia

doświadczeń badacze i praktycy zauważyli,

że „komunikacja wspomagająca obejmuje

wszelkie sposoby porozumiewania się i zawiera

w sobie równie pojęcie komunikacji alternatywnej”

Jak podaje Loebl (2006) zarówno używanie

terminów „komunikacja wspomagająca i

alternatywna” jak również określenie użytkowników

AAC oraz klasyfikacja używanych metod są

przedmiotami dyskusji i nie ma pełnej zgody między

poszczególnymi stronami

Do kogo są skierowane? Metody ACC skierowane są do dzieci, młodzieży

i osób dorosłych pozbawionych zdolności mówienia lub tych, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych. Korzystając ze środków alternatywnych mają szansę na porozumiewanie się w sposób satysfakcjonujący, zgodnie ze swoimi potrzebami i potencjałem poznawczym. Korzystanie z AAC wymaga również od partnerów komunikacji (rodziny, terapeutów, nauczycieli, itd.) zaangażowania w proces (na etapie nauki dziecka, doskonalenie i wykorzystywania poznanej metody) aby komunikaty, które nadaje były przez nich rozumiane.

Wyróżnia się trzy grupy

użytkowników AAC:

Osoby z zaburzeniami ekspresji językowej

•rozumieją mowę innych, ale same nie mogą mówić,

•np. dzieci z porażeniem mózgowym, które z powodu dużej spastyczności, ruchów mimowolnych nie są w stanie kontrolować sowich narządów mowy, by czytelnie artykułować dźwięki,

•np. osoby z niepełnosprawnością intelektualną, u których występuje duża różnica pomiędzy rozumieniem mowy, a możliwością jej ekspresji (jak np. u niektórych osób z zespołem Downa) ,

•CEL: znalezienie i wyposażenie w metodę porozumiewania się, która może stać się stałym sposobem ekspresji języka (stosowanie w różnych sytuacjach przezcałe życie), np. bazowanie na nauce symboli graficznych, czytania).

Osoby wymagające wsparcia językowego

•rozumieja mowę werbalną i posługują się nią, jednak w sposób mało zrozumiały i wyrazisty dla odbiorcy, co utrudnia komunikację,

•np. dzieci z dysfazją rozwojową, niepełnosprawnością intelektualną, u których mowa rozwija się wolniej,

•dotyczy osób, które w niektórych środowiskach są dobrze rozumiane (dom, szkoła, do której chodzą, klasa), a w innych nie (sklep, komunikacja miejska) - AAC doskonali, usprawnia komunikację,

•CEL: znalezienie i wyposażenie w metodę porozumiewania się, która nie będzie głównym sposobem ekspresji; wspomaganie mowy, obserwacja, czy partner rozmowy rozumie i ewentualne skorzystanie ze środka innego niż mowa werbalna dla podwyższenia efektywności komuniacji

Osoby wymagające języka alternatywnego

•mają poważne problemy z rozumieniem mowy, nierozwinięta mowa dźwiękowa - komunikacja alternatywna jako podstawowy sposób porozumiewania się przez całe życie,

•również forma języka dla tych, którzy komunikują się z osobami wymagającymi języka alternatywnego,

•np. osoby z autyzmem, agnozją słuchową, niepełnosprawnością intelektualną,

•CEL: stworzenie możliwości nauki rozumienia i używania alteratywnej formy komunikacji bez możliwości używania mowy werbalnej, istotne stworzenie formy, która będzie faktycznie funkcjonalna w kontaktach pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem

Jakie są zalety ich stosowania? Stosowanie metod komunikacji wspomagającej i alternatywnej:

wpływa na poczucie bezpieczeństwa dzięki temu, że osoba niepełnosprawna lepiej rozumie świat i kierowane do niego komunikaty oraz jest lepiej rozumiana przez otoczenie, ponieważ wyraża siebie, swoich potrzeb, pragnień, np. dzięki przekazowi wielomodalnemu,

buduje samodzielność, niezależność, zachęca do inicjatywy i kontaktu z otoczeniem – umiejętności kluczowe dla prawidłowego rozwoju poznawczego, emocjonalno-społecznego, kształtowaniu motywacji,

buduje poczucie skuteczności i kompetencji – istotne dla kształtowania obrazu siebie i adekwatnej samooceny,

poszerza krąg partnerów komunikacyjnych z osobą niepełnosprawną o każdego, kto nauczy się używanego przez nią systemu komunikacji,

daje możliwość rozwoju poznawczego: zdobywania informacji, zadawania pytań, brania udziału w rozmowach, uczenia się, zapamiętywania,

stanowi szansę na bycie aktywnym partnerem interakcji,

pomaga redukować frustrację i problemy z zachowaniem,

zapobiega wyuczonej bezradności – wprowadzone wcześnie,

pozwala uczynić język „widocznym” (ważne dla dzieci ze spektrum autyzmu) oraz konkretnym (ważne dla dzieci z upośledzeniem umysłowym),

podczas terapii mówienia symbole AAC są idealnym sposobem na pokazanie osobie niepełnosprawnej, że jej sposób komunikacji „działa” i w ten sposób motywować do mówienia, mogą wzbogacać mowę osoby, która mówi słabo, pomagać w byciu zrozumianym, podnosić gotowość komunikacyjną,

ostatecznie, w sytuacji braku pojawienia się mowy, są one alternatywą dla komunikacji.

Jakie są rodzaje AAC? Ze względu na rodzaj niepełnosprawności

możemy dokonać podziału metod AAC

następująco:

Metody wspomagającej komunikacji dla osób z uszkodzeniami słuchu: np. język migowy

Metody wspomagającej komunikacji dla osób niewidomych i niedowidzących: alfabet Brailla

Metody wspomagającej komunikacji dla osób głuchoniewidomych: alfabet do dłoni

Metody wspomagającej komunikacji dla osób z niesprawnością sprzężoną: metoda Blissa, system Piktogramów, tablice obrazkowe

RODZAJE METOD

Znaki przestrzenno – dotykowe:

1. System symboli jednoznacznych – użycie

przedmiotów codziennego użytku, by

skojarzyć i utożsamić je z sytuacją.

2. Miniatury i znaki trójwymiarowe

adaptowane.

Znaki przestrzenno – dotykowe:

3. Alfabet punktowy do dłoni (alfabet Lorma) – metoda opracowana w oparciu o system Lorma przez

głuchoniewidomego Grzegorza Kozłowskiego (istnieje przygotowany przez niego również mały

podręcznik). Alfabet przeznaczony jest głównie dla ludzi, którzy przed utratą słuchu zdążyli opanować

język naturalny (np. mowę dźwiękową, sztukę pisania i czytania oraz liczenia). Wszystkie litery, cyfry oraz

znaki niezbędne do przekazywania informacji rozmieszcza się w ściśle określonych miejscach lewej

dłoni, stanowią one punkty, których rozmówca dotyka swoim palcem na dłoni

głuchoniewidomego.

Znaki przestrzenno – dotykowe:

4. System Braille'a (dla osób niewidomych)- system

składający się z sześciu wypukłych punktów

ułożonych w dwóch kolumnach po trzy punkty

w każdej. Lewa kolumna zawiera umownie

oznaczone punkty: 1,2,3, zaś prawą stanowią

punkty: 4,5,6. Wzajemna kombinacja i

rozmieszczenie punktów daje możliwość

sześćdziesięciu czterech znaków.

Znaki przestrzenno – dotykowe:

5. Klocki słowne Premacka – drewniane lub

plastikowe klocki w różnym kształcie

służące do nauczania pojedynczych

znaków.

Znaki manualne: 1. Gesty naturalne – podkreśla się nimi wypowiadane

słowa, np. „tak”, „nie”.

2. KOGHAMO - system do porozumiewania się, opracowany przez Michel Magis (psycholog) i Marie Gabrielle Tytgat (logopeda), stworzony na bazie belgijskiego języka migowego oraz angielskiego systemu gestykulacyjnego Makaton. Coghamo - to skrót nazwy belgijskiej znaczającej komunikację gestykulacyjną dla osób niepełnosprawnych ruchowo: Co - comunication; Ha (pour) - handicapem; Mo - moterus. Gesty Coghamo nie wymagają nazbyt precyzyjnych ruchów, są bardzo proste, łatwe do zapamiętania, a co ważniejsze - dostosowane do możliwości ruchowych osób nawet z rozległymi niedowładami rąk.

Znaki manualne: 3. Język migowy - ogół znaków manualno-mimicznych,

używanych przez niesłyszących (z uszkodzeniami narządu słuchu) do porozumiewania się między sobą za pośrednictwem kanału gestowo-wzrokowego. Obecnie naturalny język migowy jest wzbogacony przez formułowanie końcówek fleksyjnych i innych form gramatycznych. Każdy język migowy posiada swe charakterystyczne słownictwo w postaci migowych znaków ideograficznych określających poszczególne słowa, czasem krótkie zwroty. Ich liczba w różnych językach waha się od 5 do 15 tysięcy znaków. Jest to swoista baza, podstawa komunikacji językowej głuchych/głuchoniemych. Uzupełnieniem znaków ideograficznych są znaki daktylograficzne, na które składa się alfabet palcowy.

Znaki manualne:

4. Alfabet palcowy (daktylografia) - oparta na odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny. Znaki migowe daktylograficzne, w tym głównie alfabet palcowy, służą przede wszystkim do celów specjalnych, takich jak przekazywanie nazw własnych i wyrazów, dla których brak znaków ideograficznych i wreszcie przekazywanie końcówek wyrazów w systemie językowo-migowym pełnym. Alfabet palcowy ma również zastosowanie przy przekazywaniu imion, synonimów i wyrazów bliskoznacznych, a także przy wprowadzaniu nowych pojęć wraz z ich znakami migowymi (tzw. literowanie nowych wyrazów).

Znaki manualne:

5. Skrócony alfabet manualny (gesty lewej

ręki połączone z alfabetem palcowym

prawej ręki).

Znaki manualne:

6. System fonogestów (Cued Speech – język uzupełniony Cornetta) - to system umownych gestów, które uzupełniają mowę, a tym samym ułatwiają człowiekowi niesłyszącemu wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust. Opracował ją w 1966 r. dr Robert Orin Cornett. Posłużył się następujący rozumowaniem: „jeśli obrazy wymawianych głosek będą się od siebie różniły wyglądem tak samo, jak różnią się dźwięki dla normalnie funkcjonującego ucha, to dziecko z uszkodzeniem słuchu będzie mogło łatwo nauczyć się języka dzięki spostrzeganiu wzrokowemu. (...) Układy ust w czasie wymawiania różnych głosek są bardzo podobne, a często nawet identyczne. Trzeba je więc uzupełnić czymś, co sprawi, że staną się wyraziste i jednoznaczne. Powstał pomysł zastosowania dyskretnych ruchów ręki i układów palców” (Krakowiak, 2006, s.216). Gesty nie zastępują mówienia, są dodane, aby podobnym układom ust przy wypowiadaniu głosek towarzyszyły inne gesty dłoni.

Znaki manualne:

7. Gestykulacyjny alfabet Morse'a – system

sygnałów oznaczających poszczególne

litery alfabetu oraz znaki przestankowe.

W alfabecie tym znaki są prezentowane

w postaci impulsów długich (kresek) i

krótkich (kropek). Wszystkie znaki

przekazywane są seriami sygnałów.

Odstęp między znakami musi wynosić jedną pionową kreskę,

natomiast pomiędzy grupami znaków - trzy kreski. Alfabet możliwy

jest do prezentowania za pomocą rąk wg schematu:

- kropka - uniesienie rąk pionowo w górę,

- kreska - uniesienie ramion poziomo na boki,

- rozdzielenie znaków - ramiona skrzyżowane na piersi,

- rozdzielenie grup znaków - skrzyżowanie ramion w dół,

- pomyłka lub prośba o powtórzenie - okręgi ramionami

uniesionymi nad głową.

Znaki manualne: 8. Mima i pantomima - mima jest techniką przedstawiania

nastrojów, uczuć, emocji, niektórych czynności, rzeczy

konkretnych i abstrakcyjnych za pomocą mimiki twarzy i ruchów

głowy. Pantomima natomiast to technika przedstawiania

nastrojów, uczuć, myśli, sądów bądź opowiadanie (narracja) za

pomocą gestów, ruchów całego ciała, ale i mimiki twarzy.

Używa się przy niej wszystkie partie ciała, a nie tylko górne (jak w

języku migowym), gesty są dynamiczne, a ich znaczenia

przekazywane są poprzez całe sekwencje powiązanych

gestów, nie zaś przez gesty pojedyncze, jak to ma miejsce

w systemie języka migowego. W porównaniu do mimy, za

pomocą której wyrażamy jednego typu „znak”, np. uczucie,

pantomima daje możliwość

formułowania dłuższych wypowiedzi.

Znaki graficzne:

1. PIC (Pictogram Ideogram Communication) – znaki graficzne powstałe w Kanadzie, zaadaptowane w krajach skandynawskich. Wykorzystywane do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, które nie mogły korzystać z symboli Blissa oraz pisma. Mają kształt kartnowego kwadratu o rozmiarach 10 x 10 cm z wydrukowanymi czarnymi konturami na białym tle - dla osób niepełnosprawnych, w oznaczeniu komunikacji systemowej.

Znaki graficzne: 2. Pictogram Communication Symbols (PCS) – Piktogramy, białe kontury symboli na czarnym tle,

często z podpisami, uznawane za bardzo czytelne dla odbiorcy. Metoda opublikowana przez Mayer-Johnson jako narzędzie zawierające system symboli obrazkowych do porozumiewania się z osobą niemówiącą, zebrany w książkę. Obecnie PCS zawiera ponad 300 symboli uporządkowanych w kategorie: ludzie, czasowniki, symbole opisowe, jedzenie, czas wolny, rzeczowniki, często używane zwroty, zdania wykorzystywane w sytuacjach społecznych, itd. Każdy symbol posiada napis umieszczony powyżej obrazka.

Znaki graficzne: 3. Rebusy piktograficzne - piktograficzne symbole, które

mają oznaczać całe wyrazy lub ich części. Na rebusie można umieścić symbol przedmiotu, jego nazwę lub część wyrazu.

4. System symboli BLISS - graficzne ilustracje, rysunki, symbole wyrażające treści konkretnych słów. Podstawowy słownik Blissa zawiera ok. 3000 symboli, które reprezentują ponad 6000 słów. Symbole Blissa umożliwiają budowanie zdań, a wiec długich wypowiedzi, prowadzenie narracji dotyczącej wydarzeń, uczuć, opisów sytuacji, wyrażanie opinii, ocen, a poprzez to rozwijanie w pełni własnej osobowości. Prostota symboli (mimo, iż niektóre symbole wyglądają dość abstrakcyjnie) i logiczna rozbudowa systemu pozwalają na szybkie uczenie się tej metody.

Znaki graficzne:

5. Znaki graficzne MAKATON Program Językowy Makaton - system gestów i symboli graficznych bazujących na prostych gestach i rysunkach graficznych, znanych już dziecku. Gesty wspomagają słowne porozumiewanie się. Wykonywane są symultanicznie z mową, stanowią środek dodatkowy, który wzmacnia komunikat. Powinna towarzyszyć im poprawna gramatycznie mowa. W Makatonie można korzystać również z symboli graficznych, na które wskazują osoby nie będące w stanie wykonać określonego gestu. W ten sposób mogą sygnalizować swoje potrzeby i zainteresowania.

Znaki graficzne:

6. Rysunki (przekazywanie informacji za

pomocą własnych rysunków)

7. Litery, sylaby, wyrazy - tablice

komunikacyjne,

8. System obrazkowy ALADYN – słownik

obrazkowy stanowiący część programu

komputerowego.

Wachlarz metod AAC zawiera

również metody takie jak:

system kalendarzowy (pudełkowy, przegródkowy) – metodyka wprowadzania pojęć,

metoda SPEEC (tablica komunikacyjna do kodowania wiadomości poprzez wskazywanie uporządkowanych fonemów),

system ruchomych symboli (Manipulable Symbols),

metody kombinowane (połączenie wybranych metod w jeden spójny system porozumiewania się).

Jakimi narzędziami musimy dysponować,

by móc stosować te metody?

ciało człowieka i sprawne fizycznie poszczególne

narządy: głowa, twarz (mimika), ręce (gesty),

tułów,

tablice komunikacyjne na których umieszczone

są symbole/zdjęcia/rysunki

z potrzebnymi do komunikacji wyrażeniami,

komputer/tablet/inne urządzenie elektroniczne z

zainstalowanymi programami, np. MÓWik,

ALADIN.

książki z reprodukcjami znaków i symboli,

kartoniki, opaski z reprodukcjami znaków i symboli,

gry, ćwiczenia, pomoce dydaktyczne, np. MÓWik

MEMORY