1

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 1

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

GKK-1 Kkû Z[û Kkûgòlû(iò¡û«)Kê aêSòaûiõeP^û1.0 C_Kâc1.1 gòlY CùŸgý1.2 Kkûgòlûe @[ð I ]ûeYû1.3. _âûe¸òK Éeùe Kkûgòlûe MêeêZß1.4 @ûkòK Kkû Gaõ jÉKkû (@ûkòK Éee) i´§úd mû^ Gaõ Gjûe gòlûùe

Gjûe _âûiwòKZû1.5 iciûcdòK Kkû I KkûKûe Z[û \égý I @bò^d Kkûe KkûcôK mû^1.6 iûeûõg1.7 @Zòeòq @¤d^ _ûAñ _êÉK iìPú1.8 _ûVû« _âgÜûakú

1.0 C_Kâcgògê G \ê^ò@ûùe KòQò ijRûZ MêY ij R^à ù^A[ûGö ùi _âûKéZòK C_ûdùe c¤ _â[ùc gòlûfûbKeò[ûGö gògêe _â[c bûhû @ûùc ZûKê Kjê[ôaû g±aò̂ ýûi ̂ êùjñö gògêe gòlû @le (a‰ð) I MY^iõLýûeê @ûe¸ ùjûA ̂ [ûGö _êÉK I Z[ý, Äêf I ùgâYúeê c¤ ùjûA^[ûGö _âKéZ gòlû Zûjûe_eòùag I \égýcû^ aÉê, gêbê[ôaû g± _ê¬eê jñò ùjûA[ûGö Zûjûe PZêü_ûgßðe _eòùagùeNUê[ôaû ^û^û NUYû eê jñò gòlû gògêe c^ I cû^iòKZû Kê _âbûaòZ Keò[ûGö gògê ù~Cñ g± iaêgêùY ZûjûKê @^êKeY Kùe I Kùjö _òfûUò Zûkòcûùe I @û^¦ùe jùiö ~ûjû ù\ùL ZûjûKê@aòKk ^òùR Keòaûùe @û^¦ _ûG û iwúZ gêYò, iê¦e iàòZjûi Kê ù\Lôù\Lô, Ægðe @^êbìZòeê_òfûUò @ûù_@ûù_ @ûKiàòK _âZòCe ù\A[ûGö @^ý_lùe NWNWòe g±, aòRêkòe PcK Gaõ_âjûe @aû NéYû ~êq aýajûe _âZò Zûjûe @eêPò _âKûgòZ ùjûA[ûGö ùi ɸòbìZ ùjûA[ûG I LêaþùRûeþùe _ûUò Keò[ûGöGjò_eò ùjC[ôaû ]ûeûaûjòK NUYû cSòùe gògêe RûYòaû, gòLôaû I ùLûRòaû @ûe¸ ùjûA[ûG,~ûjû\ßûeû gòlYe @ûe¸ \égý Gaõ C_iÚû_^û Kkû (Performing art) \ßûeû jñò iõ_û\òZ ùjûA[ûGöKkû (Art) KûjûKê Kj«ò ? aògßKaò eaú¦â^û[ VûKêeu cZ@^êiûùe Kkû ùjC@Qò aûÉaZû_âZò aýqòe iéR^ûcôK @ûcôûe @ûjßû^ / WûK û1.1 gòlY CùŸgýGjò GKKKê @¤d^ Keòaû \ßûeû Zêùc - \égý I @bò^d Kkû i´§ùe aýûLýû Keò_ûeòaö @ûce @ûkòK KkûcôK eì_ : iwúZ, ^éZý, Kù‹A ^ûP @û\ò aòhdùe

iùPZ^Zûe aòKûg Gaõ iÚû^úd Kkû I @ûkòK Kkû _âZò bf _ûAaûe aòKûgKeò_ûeòaö

2

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

2

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

aò^û aû]ûùe@û^¦e ij gòLôaû

icû^ZûKê _âgõiû KeòaûZ[û aòbò^ÜZû /_û[ðKýMêWòKê

iûcûRòK \ûdòZß ^òRKê Z[û @^ýKê i¹û^

ùK¦âúd

ù~ûMûù~ûM Keòaû ]ûeYûMêWòKe aòaò] C_ûdcû^ue aòùgähY Keò_ûeòaö ù\÷^¦ò^ gòlû\û^ùe ^òdcòZ _ûVýKâc _eòPûk^û ^òcò Kkû Kû~ðýMêWòK @û_Y

Kkûe i´§ ^òdcòZ _ûVýKâc ijòZ ij i´§òZ Keò_ûeòaö ùMûUòG _òfûe iéR^ûcôK \lZûKê gûYòZ Keòaû I Ê^òùŸðgòZ gòlYKê CiôûjòZ

Kò_eò KkûKû~ðýMêWòK Keò[ûG Zûjû aêSûA _ûeòa û Gjû \éÁòKê @bò^a IaòKgòZ Keò[ûG û

Êûbòcû^, @ûcôgévkû, Cc c^ ù~ûM AZýû\ò bkò aýqòZße ùa÷gòÁýMêWòKê@bòaé¡ò Keòaûùe Kkûe MêeêZßKê aòùgähY Keò_ûeòaö

aòùghZü ù~CñVûùe Kkûgòlû @«bðêq _òfûcûù^ ùijò Äêfùe KûjñòKò bf Ke«ò?Kkûgòlû @û¸cû^uê ajê_âKûe CùŸgý jûif Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûG û ùiMêWòKùjfû :-

1.2 Kkûgòlûe @[ð I ]ûeYû1.2.1 Kkûgòlû K’Y?Kkûgòlû gòlY ò̂cò GK _âû[còK aûU, ùiø¦~ðýû̂ êbìZò ò̂cò gòlû\û^ @[ðe @ûaòÃûee GK ~ûZâû ûcû^aúd KÌ^û, \lZû/ùKøgk Gaõ Cbûa^ \ßûeû iéÁ ]ûeYû MêWòKe _eò_âKûg jó Kkû û K[ûùe@Qò MúZ ~ûjû @ ê̂bae gŸbkò û ùijò bkò Gjû @^ýKkû eì_MêWòK _ûAñ _âRê~ý û PûfòPk^@ûùaMKê _â\gðòZ Kùe, Êee CZþ[û^ _Z^ @«^òðjòZ ibû @ûWKê aûU KXûA^òG, PòZâûu^ cÉòÃe@« ò̂jòZ ÉeKê Cù^àûPòZ Kùe, bûÄ~ðý @« ò̂jòðZ ibûe \_ðY ........... Gjû jó Kkû gòlû û Gjûù~Cñ[ô _ûAñ @ûùc Kkû gòlû @ûagýK Keê û Kkû gòlû gòlYe GK ùlZâ ~ûjû @û]ûeòZ ùjûA[ûG :• \égý, Ægð̂ úd Kkû• @bò^d Kkû \égý

1.2.2 \égý (the visual)-GK KkûKûe KûMR, Kû^bûi, cûUò/_äûÁe _ýûeòi, \âaý ewKê aòbò^Ü eì_ùe eì_û«eòZKeò Gaõ ùiMêWòKê _âûKéZòK eì_ùe C_ù~ûM Keò KòQò iéR^ûcôK/ùbøZòK Kkû aÉêe^òcðûY Keò_ûeòa û1. PòZâûu^ Keòaû

3

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 3

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

2. ewù\aû3. bûÄe aò\ýû4. _eòKÌ^û (MjYû, fêMûaêYû, cûUòKûc, MXY

AZýû\ò Gaõ @]ôK aýajûeòK ùlZâ _ûAñ_âRê~ðý _eòKÌ^û ~[û aýaiûdòK PòZâKkûGaõ Méj ie¬ûc)

5. icKûkú^ aòhd ù~_eò `ùUûMâû`ò, bòWòI,`òfà WòRûA^þ, PòZâûu^, KµêýUe, KkûAZýû\ò

@ûce PZêü_ûgßðùe Kkû aò\ýcû^ö ù~_eò ù_òõ, @ûKðòùUPeþ, ù_ûUeò, bûÄ~ðýaò\ýûAZýû\òö @ûce @ûKðòùUKÖ @ûc Ne bòZee aûÉêKkû û @ûùc aÉêe ]ûeY ù~_eò KeêI @ûc aýqòZßKê _eò_âKûg Keê ùijò Xwùe VòKþ ùijò_eò Keò[û«òö ù~_eò Xwùe@ûùc QòWû ùjC, ù~_eò aiê, ù~_eò K[ûaûðû Keê @[aû aýqòZßKê _eò_âKûg KeêG iaê Kkûe ùMûUòG ùMûUòG eì_ @ùUö @ûRò @ûce _âZò _að_aðûYòùe ù~_eòùiø¦~ðýùaû] _eòÇêUòZ ùjûA[ûG Zûjû Kkûe eì_ @ùUö \ú_ûakò @aieùe@ûcNee iûRiRû, \gjeû @aieùe ù~_eò ù\aú I eûaYû\òe ùagbìhû,\êMðûcûZûue Zò@ûeò ùjûA[ôaû _âZòcû ~ûjû aòbò^Ü @ûKûe _âKûe ùg÷kú - G iaê _âKûgòZKùe Kò @ûùc Kkû aò̂ û ^òRe Rúa^Kê VòKþ Xwùe _âKûgòZ Keòaû @i¸aö\égýKkûùe ]ûeYû ùKøgke mû^ @ûc iõÄéZò, _eòµeû, _â[û @û\òKê _òXò _ùe _òXòjÉû«e Keòaûùe iûjû~ý Keò_ûeòa ûGK gòlK bûaùe ZêcKê `ùUûMâû`ò, Pò^ûcûUò Kûc, ]ûZa _\û[ðe Kûc, KkûcôKeP^û bkò aòaò] KkûcôK Kû~ðýKê @ûaòÃûe Keòaû _ûAñ Zêc _òfûcû^uê @ûùMA ù^aûKêùja û ù~ùZùaùk 35-40 RY _òòfû ùgâYúùe ùMûUòG KûùiäU aû KkûKéZi{úKeYùe ùPÁòZ [û@û«ò Zêùc ù\Lô_ûeòa ù~ ùKùZ _âKûee ùg÷kú I eì_ iéÁòùjûA_ûeòQò û GMêWòKe _â\gð^ @ûC GK Kkû _â\gð^ú @ùU û

1.2.3 @bò^d Kkû K’Y?• KkûKûe ^òRe geúe, ùPùjeû Gaõ C_iÚòZòKê Kkûe GK cû¤c eìù_ aýajûeKe«ò û• Gjû ùjCQò ùijò Kkû ~ûjû @bò^òZ jêG, ù\Lô jêG I gêYò ùjûA[ûG ûiû]ûeYZü MâjY Keû~ûA[ôaû I aêSò ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKûe @bò^d Kkû ùjCQò- ^ûUýgûkû iwúZ ^éZý Kù‹A^ûP

4

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

4

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

Kò«ê @^ý ùKùZK ùjfû -

KkûKûe, ~òG \gðK/ùgâûZûu iûc^ûùe @bò^d Kkûùe @õgMâjY Keò[ûG ZûjûKê_â\gð^Kûeú Kêjû~ûG û Gcûù^ ùijò ùfûK ~òG Kò @ûKÖe (Actor), KùcWò@û^(Commedian), ^ðK (Dancer), iwúZm (Musician), MûdK (Singer) I Kù‹A^ðK (Puppet dancer) AZýû\òö RùY i`k gòlKue cêLý MêYûakú ùjC@Qò iòGRùY bf C_iÚû_^Kûeú (Good performer) û iòG ùKak J_PûeòK gòlû cû¤cùe^êùjñ aýqòMZ @ûMâj Gaõ \lZû \ßûeû c¤ bfgòlû ù\A_ûeòùaö bûeZùe @ù^KiõÄéZò iµ^Ü RûZò aû ]cðe ùfûK @Q«òö bûeZe aòbò^Ü iõÄéZò Z[û _âûKéZòK aÉêe_âbûa @ûc Rúa^ C_ùe Z[û Rúa^e aòKûg C_ùe _Wò[ûG û Gjû GK @û^¦cd_eòùag iéÁò Kùe ù~CñVûùe _òfûUò ù\÷^¦ò^ Rúa^e aòbò^Ü KkûcôK Kû~ðýùe@õgMâjY Kùe ~ûjû @ûcôaòKûg I gòlû _ûAñ ùK÷¦âòK @ùU û Kkûe aòbò^Ü Kû~ðýaò]ôi¹òkòZ ùjûA ^òRe ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe _eòað^ @ûYò[ûGö ùMûUòG _òfû R^à Z[ûPûUgûkúùe _Xòaû Zûjûe aâZNe Kò´û aòaûj @û\ò ùjaû Kò´û aòbò^Ü Ciôaû\òùebûMù^aû, aûWòaMòPûùe aòbò^Ü Kòice `if Keòaû, Zûjû @ck Keòaû I céZêý _ùegâû¡ iõÄûe Keòaû Giaê @ûc iõÄéZòùe aòbò^Ü _âKûe KkûKê ^òeì_òZ Kùe @aû\gðûA[ûGö Kkû iað\û ùPZ^ I @ùPZ^ c^ùe C_iÚòZ [ûGö ù~CñKûeYeê C_~êqeì_ùe Kkûe iéR^ ùjûA[ûGö Gùa @ûi aêSòaû ùMûUòG Ciôae _ûk^ Kò_eò @ûciõÄéZòe aòaò] \òMKê aêSòaûùe iûjû~ý Keò[ûG û

C\ûjeY -_¬ûa _âù\gùe Mjc GK gúZKûkú^ `ifö @ùKÖûae cûi ùakKê aòj^

aêYû~ûG I cûyð/G_âòf ùakKê `if KUû~ûA[ûGö Rû^êdûeú cûiùe KéhK ^òRùlZùe iêù^fò `ifKê ù\Lô Lêiò ùjûA[ûG Gaõ GK _að _ûk^ Kùe ~ûjûKê Kj«ò‘ùfûjeò’ö ùfûjeò _að `if KUûAaû I ZûjûKê GKûVò Keòaûe cûiö _¬ûa _ûAñ‘ùfûjeò’ Lûfò GK _að ^êùjñ, GK Rúa^ RúAñaûe cû¤cö Gjò icdùe gúZKûk

C_iÚû_^ Kkû(Performing Art)

iõMúZ

iKði Kkû

K[ôZ gŸ

KêjêK

^éZý ^ûUK

5

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 5

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

ieò~ûA[ûG Gaõ _é[ôaú iì~ðýu @ûWKê CeûdY MZò Keò[ûGö GA gêb @aieKê‘ùfûjeò’ _að_ûk^ Keû~ûGö aû\ûc (Peanut), eòIßûeò, @Uû, fjêYò @û\òLû\ýiûcMâúKê ]ûcðòK iÚkùe _â\û^ Keò ùicûù^ ]^ýaû\ ù\aû ijòZ Lêiòùe Kj«òKò @û_Yu \dûeê iê¦e `if ùjûA@Qòö Gjò ]ûcðòK @^êÂû^ _ûAñ KûVLŠiaêC_ùe eLû~ûG I ùi[ùe ^ò@ûñ fMûA\ò@û~ûGö Gjû ij KéhK cûù^ @MÜòù\aZûe _ìRû Keò[û«òö Gjû ^òeì_òZ KùeKò ùlZùe ^ì@û ùjûA @ûiò[ôaû `ifùicû^uê @ûMûcú \ò^ùe Lêiò @ûYòù\aö KéhKcû^u a§ê I iµKðúd @MÜòePZêü_ûgßðùe Zò^ò[e _eòKâcû Ke«ò Gaõ cKÑûe __þK‰ð, _ò^Uþ, ùeIßûeò I còVûA@û\òKê @MÜòùe ic_ðY Keò[û@û«òö ùghùe _âiû\ bûùa eûgòùZf, _ò^Uþ, eòIßûeò,__þW eûAi (cêXò), __þK‰ð, MRKþ Gaõ @^ý còVû @û\ò aû~ûGö AG iaê Kû~ðýeê_òfûUòG K’Y aû gòLôa? Gjò Ciôaû\òùe @ûiê[ôaû \égýcû^ _òfûcû^u c^ùeaiûaû§ò eùjö ~\ò Gjò Ciôae CPòZþ mû^ _â\û^ Keû~òa ùZùa _òfûe mû^ c¤iõ_ì‰ð ùjaö Gjû\ßûeû _òfûUòKê Gjò mû^ còkò[ûG Kò Kò_eò EZê a\kò [ûGö Rcòecjß K’Y? `ifKê ùKùa I Kò_eò fMû~òa? ùKùa _êYò KUû~òa? Lû\ý_\û[ðù~_eòKò ùZf, _ò^Uþ, ùeIßûeò, gúZKûkùe KûjñòKò Lû@û«ò? ‘ùfûjeò’ _aðeicûRùe Kò cjß ejò@Qòö ùfûKcûù^ Kò_eò @û^¦ I \êüL @^ýcû^uê @bòaýqKe«ò? Gjò_eò RùY gòlK _ûAñ Gjû @ûagýK ^êùjñ Kò ùfûjeò _að _ûk^ Keòaûeaòbò^Ü K[û ùgâYúKlKê @ûYòaûö Gjò _aðKê ùgâYúKlaûjûùe _ûk^ Keò G[ôeê icÉmû^ @ûYòùjaö ùfûjeò _aðe _êeû _âKâòdûKê C_iÚû_òZ Kkûe mû^ Gaõ Gjò_eòbûaùe ^éZý, ùfûK^éZý geúeKê iKâòd Gaõ gqò\ûdK eLô[ûGö Gjò_eò bûaùe@ûù¸cûù^ gûeúeK I cû^iòK @bòaé¡òe @aùfûK^ Gjò _aðùe Keò[ûCö GjûijòZ @ûKhðK `òfþc @ûce Rúa^]ûe aòbò^Ü _ûgßðKê \gðûA[ûGö @ûù¸cûù^ Gjòiaê[ôeê KòQò @^êbìZò @ûYò_ûeòaû Kò?

G[ô̂ òcò gòlKcûù^ @ûi«ê Gùa @ûù¸cûù^ GjûKê @^êieY Keòaû eaú¦â̂ û[ubkò aòLýûZ Kaò Rúa^ aòhdùe Kò Pò«û Keò @Q«ò? “@ûùc ùfLôfê, @ûùc MúZMûAfê, @ûùccûù^ @bò̂ d Kfê Gaõ @ûùccûù^ ^òRKê jRûAù\fêö iaê[ôùe@ûùccûù^ c{òMfêö” G[ôùe @Zògd C^àû\^û I iõûÄéZòK icé¡ beò ejò[ôfû û^òR @MâMZò @ûKk^- 1

K) VòKþ () Kò´û bêfþ () \gðû@I) MjYû Zò@ûeò, Mec _ûAñ ùeùRA Zò@ûeò, KûVòùe KûeêKû~ðý, cêeêRùe

ewú^ PòZâ Keòaû @û\ò jÉ Kkû @ùUö (VòKþ/bêfþ)II) iaê Kkû bf Kkû @ùUö cûcêfò Kkû ^ûcùe KòQò ^ûjñòö (VòKþ/bêfþ)III) Kkû iaêùaùk iê¦e ùjaû @ûagýKö (VòKþ/bêfþ)IV) cêñ GK @ûMâùjûŸú_K @ûKûee _[e _ûAfòö cñê ZûjûKê NeKê @ûYòfòö

^òR Nùe ZûjûKê iRûA eLôfòö Gjû GK bf _âKûe Cc Kkû LŠ[ôfûö (VòKþ/bêfþ)

6

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

6

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

V) Kkû iaêùaùk aûÉa ùjaû @ûagýK û Gjû Kkû ùaûfò MâjYúdùjûA_ûeòa ^ûjó ~\ò Gjû aûÉa Rúa^ùe @ûc @ûLô ù\Lô ^[ôaû bkòùjûA ^_ûùe û (VòKþ/bêfþ)

L) ùKøYiò GK _aðe a‰ð̂ û Ke- ~ûjû @ûcKê @ûc @ke ùbøMkòK iÚòZò, GK^òŸòðÁ @kùe @^êiéZ _eõ_eû, Kéhò AZýû\ò aòhdùe iìP^û ù\A[ûG û

1.2.4 Kkû gòlûe Êeì_ I _eòie@ûRòe \ê^ò@ûùe iéR^ûcôK Kkûe _eòie Gaõ aéò @]ôK ùaMùe aXòPûfòQò û

@ûRò aògß Kkûe ùlZâùe Gaõ Gjûe cjß Z[û iûc[ðý ùlZâùe iRûM ùjûA@Qò;KûeY Kkû @ûRò @ûce @û[ðòK, iûcûRòK, ùg÷lòK Gaõ iûõÄéZòK _eòieKê _âbûaòZKeê@Qòö aýqòMZ aòKûg

@ûRòe _òfûcûù^ cjß_ì‰ð Rúa^ ùKøgk aûQòaûùe ^òRe KkûgòlY Kê GKcû¤c bûùa aòùaP^û KeêQ«òö ù~_eòKò bf iàeY gqò, bf aêSòaûe gqò Gaõaûðûkû_ Keòaûe Kkû Z[û iûõùKZòK eì_ùe Êúd mû^ I aòPûe @û\û^ _â\û^ KeòaûAZýû\òö

C_~êðq K[û i`k ùjaû ^òcò _òfûcû^ue _âùPÂû Z[û ^ì@û @ûjßû^ iaêKêaêSòaûe gqòKê aXûA[ûGö

iõ_ì‰ð mû^e @ûjeYGjò ^òòŸðòÁ eì_e gòlY, Zûjûe AZòjûi, iéÁò, KâòdûKkû_, aòùgæhY, aòùaP^û

(Critique) Z[û _i¦ Keòaûe Kkû AZýû\ò gòlYùe GK cêLý bìcòKû ^òbûA[û@û«òGaõ @û¸cû^uê iõ_ì‰ðmû^ (Holistic knowledge) _â\û^ùe ijûdZû Keò[û@û«òö

7

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 7

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

Rúa^Kê iê¦e Gaõ @ûKhðYúd Keò MXÿòaû:@ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ùiø¦~ðý I @ûKhðYe ejòQò ajêZ aW cjßö Gjû

@ûc Rúa^e _âZòùlZâKê _âbûaòZ Keò[ûGö ù~_eò Lû\ý LûAaû Vûeê fêMû_Uû _ò§òaû_~ðý« Gaõ Méj ^òcðûY Vûeê Gjûe iûRiRû Keòaû, _að_aðûYòe _ûk^ Z[û Rúa^ij ù~ûWû~ûA[ôaû aòbò^Ü KûeYcû^ ùiø¦~ðý ùaû] iéÁò Keò[û«ò Gaõ @ûc Rúa^C_ùe _âbûa aòÉûe Keò[û@û«òö

mû^ûcôK CŸú_^ûc^ iõ_KðòZ aû Pò«û Keòaû aû bûaòaû bkò

lcZû KkûgòlY ij i´§òZ ùjûAQò û Gjû @ûcecû^iòK ùPZ^û, iéR^ûcôK gqò, c^^ gqò, aòPûee@bòaýqò @û\ò aòKûgùe @û¸cû^uê @bòù_âeòZ Keò[ûG`kùe @ûù¸cûù^ c^ I cÉòÃe lcZûKê _êeûC_ù~ûM Keò_ûeòaûö1998 e GK eòù_ûUð “ùQûU _òfû Gaõ Kkû : iéR^ûcôK i´§ iÚû_^ Keòaû”MùahYûeê còkò[ûG ù~ _òfûe mû^ûcôK, bûhû I ù_gúd ùKøgk ^òcò Kkûgòlûecjß_ì‰ð @a\û^ ejòQò û“gòlY I Kkû : iúcû @ZòKâc Keòaû” iìPúZ Kùe ù~ @ûce cÉòÃ@ûcgeúee GK cjß_ì‰ð @w @ùUö GVûùe iìP^ûKê GKZâ Keò ZûjûKê aòùgæhYKeò[ûG Gaõ GK CPòZ ^òùŸðg ù\A[ûGö Kkûgòlûe Kâcùe @ûc cÉòà ùbøZòKaÉê ù\Lô[ûGö Gjû \égýcû^ aÉêKê Äû^ Keò^òG I cÉòà bòZùe _jûA \òGöù~CñVûùe aòùgh CŸú_^ûe @û]ûeùe iKâòd ^ò‰ðd (decision) ^ò@û~ûA[ûGöcÉòÃe Gjò Kâòdû GK iwúZKûe Vûùe ù\Lû~ûA[ûGöùg÷lòK C_f²ò ù~Cñ _òfûcûù^ ^òRe KkûKê ùgâYúMéjùe iûcòf Keò[û@û«ò Gaõ KkûKê

¤û^_ìaðK gòLô[û@û«ò ùijò _òfûcûù^ aò\ýûkdùe Cc eìù_ Kû~ðý iõ_û\^Keò[û«òö

jûbûWð MûWð^e (Howard Gardener) ue ajêaò] ùc]û iò¡û«ùe Kjò@Q«òKkû gòlûùe ^òRKê iûcòf Ke[ôaû _òfûcûù^ @]ôKe gòlY iûc[ðý jûifKeò[û«ò KûeY ùicûù^ ùicû^ue _ûeõ_eòK ùgâYúe bûhûMZ I MûYòZòKZKðaòZKð aûjûùe ùicû^u gòlY ùg÷kúKê _âiûeòZ Keò[û«ò û

Gjû RYû~ûG ù~ KkûùgâYúùe ^òdcòZ bûaùe @¤d^ Keê[ôaû _òfûcûù^gòlY ùlZâùe Cycû^e _ûe\gðòZû _â\gð̂ Keò[û«ò I Cye Pò«^ iûc[ðýe@]ôKûeú ùjûA[û«ò ûGjû GK KûkûcôK aòmû^ @bòaýqòe C\ûjeY : MQùe aé¡òNUòaû icdùe

^ì@û KûŠ (Stem), _Zâ (Leaves) Z[û ^ì@û eì_ùe ùPe (Root) ^òcðòZ

8

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

8

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

ùjûA[ûGö Gjûe Zêk^û cò:iàûUð u aé¡ò _ûAñ aûk/ùKge aé¡ò ij Keû~ûA[ûG Gaõcò:IßûùeW (Mr Weird) ue iaêùaùk ^òdcòZ aé¡ò _ûC[ôaû \ûXò (beard) ijòZKeû~ûA[ûGö _â\ aûðû - iéR^ûcôK Kkû aòbò^Ü _âKûee KkûcôK @bòaýqòKê (Expres-

sion) @«bðêq Keò[ûG ~ûjû @ûcKê ^ò¡ðûeòZ \gðKcû^u _ûLùe ùKùZK aðûù_âeY Keòaûùe iûjû~ý Kùe û ù~_eò _[_âû« ^ûUK, @^êKeY Kkû ûùKøYiò Kû~ðýe _â\gð^ Keòaû aû ù_ûÁe _â\gð^ -Gjû iaê aW @û½~ðýR^Keì_ùe bûeZahðe eûRù^÷ZòK Éee Z[û _â\ìhY, R^ aòùÀûeY GaõaWùeûPK iciýûKê @Zò @ûMâùjûŸú_K I PòûKhðK bûaùe ùicûù^ ùfLê[ôaûZ[ý aòùgh aû _âa§ Zêk^ûùe _âKûg Keû~ûA_ûeòa û

aýqòMZ _ûgßð\égý Gaõ aé¡ò (Personal profile and Growth) aéò i´§úd aòaò] aòPûe - GMêWòK KòŠeMûUð^ Vûeê @ûe¸Keò, _âû[còK

I cû¤còK aò\ýûkd Gaõ CyZe gòlûùe _i¦ bûùa ù~_eòaògßaò\ýûkdcû^uùe gòlû\ò@û~ûG û Kkûùe @Zògd _âaéò ijòZ Zêùc UòbòKû~ðýKâcùe @bòù^Zû / @bòù^Zâú, aýaiûdòK KkûKûe, aògßaò\ýûkd Icjûaò\ýûkdcû^uùe gòlK, _âgòlK, aéòMZ iwúZKûe I ^ßðýK, ùi÷û¦~ðýa¡ðK gfý PòKiôK, ié_Zò, ^KèûKûe @ûbý«e iÚ_Zò, iòù^cû \ê^ò@û _eò@ù^K aéòùe i`kZûe ij @MâMZò Keò_ûeòa û

^òR @MâMZò @ûKk^- 2_âgÜ - 1: aòbò^Ü Kkû cû¤cùe @býûi Keò[ôaû _òfûUòe aýqòMZ aòKûg

_~ðýûdMêWòKê CùfäL Keö----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------_âgÜ - 2: Kkûgòlû ij iõ_KðòZ icÉ aéòKê Pò«û Ke û G iõ_Kðùe

C\ûjeYcû^ \ò@ö----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

9

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 9

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

_âgÜ - 3: bûhû I MYòZbòòK ZKðgqò e aûjûùe ùicû^u gòlY ùg÷kúe_âiûeY Kjòùf Zêùc K’Y aêS ?

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.3. _âûe¸òK Éeùe Kkûgòlûe MêeêZß

RùY gòlK ùgâYúMéjKê @ûiò _òfûcû^uê LŠòGKûMR `Ÿð ù^aûKê Kjòùf û Zû_ùe ùicû^uêùKùZK ^òRðúaaÉê ij iõ_KðòZ Keòaû _ûAñ KêjûMfûû ùiMêWòKe PòZâ @u^ Keò ùicû^u aòhdùeùKùZK ]ûWò ùfLôaû _ûAñ c¤ KêjûMfû û GjòbkòùMûUòG ùfLû[ôfû bòeûRe -

- cêñ bòeûR, GK ùRU jûIßûA RûjûR û- cêñ gŸ Keò ùgâYú iûeû ùRûeùe aêùf I iað\û ùcû flý iÚkùe _â[ùc

_jô~ûG û- @]ôK gqò _ûAaû _ûAñ ^òRKê _ê^üA§^ beòaûKê cêñ @ûagýK Keê[ôaûeê cêñ

aòeZò icdùe @]ôK A§^ / Lû\ý @ûagýK Kùe û@ûùc @^êba Kùf -

1) _òfûcûù^ ~ûjû I ù~_eò @^êba Ke«ò ~ûjûe cêq @bòaýqòe aòKûg ^òcòKkû ùicû^uê iêù~ûM _â\û^ Kùe û2) XûûMZ _ûV Zêk^ûùe Gjû ùicû^u @]ôK iéR^gúk C_ûdùe gòlûKeòaûKêiêù~ûM \òG û3) GVûùe bf ùjaûe bd ^[ûG û @iù«ûhùe Plê bîKê^ Keòaû _eòaùaûÉaùe ùicûù^ GVûùe ùKøZêjk _ì‰ð _eòùage iêù~ûM _û@û«ò û4) Gjû @ûcôaòùgähY, Êbòcû^ (Self esteem) Z[û @ûcôgévkû Éee @bòaé¡ò Kùeû Gjò _òfûcûù^ @^ýcû^u Zêk^ûùe @]ôK @bòù_âeòZ I ijù~ûM cù^ûbûaeùjûA[û«ò û5) Gjû aýûajûeòK _âKéZòe @bòaé¡ò Kùe I Pò«^Kê ijûdZû Keò[ûG û6) iaê _âKûe \lZû eõM (Colour) Gaõ fòw iõ_^Ü aýqòcû^ue (Gender)KkûcôK Kû~ðý ij i´§ [ûG û Kkû iaê_âKûee RûZò, a‰ð, ]cð Gaõ G_eòKòeûRý, ù\g I bûhûMêWòKe iúcû \ßûeû @ûa¡ ^êùjñ û7) Gjû ùKak ù~ ùiø¦~ðýe icé¡ eêPò I _i¦Kê @^êgúk^ Kùe ^ûjó aeõGjû @û«^òðjòZ gqòKê iéR^ûcôK iûc[ðýùe ^òùŸðgòZ Keò[ûG û8) RùY KkûKûe ^òRe ÊeKê Cùûk^ KeòaûKê _ùW^ûjó û Kkûe @bòaýqòjñò

10

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

10

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

G[ô_ûAñ _~ðýû¯ @ùUö Gjû gqò icìjKê iKeûcôK @bòaýqòùe iõù~ûRòZ Keòaûe GKPcKôûe iû]^ú @ùU û9) gòlY ^òcò GK _âKéò \òMùe @Mâie _ûAñ KûÌ^òK I ÆÁ @bòaýqò iKeûcôKùg÷lòK iêù~ûM iéÁò Kùe û10) RùY Kaò ^éýKûe \égý KkûKûe RùY iwúZKûee ùi÷û¦~ðýûcôK @^êbìZò iaêPò«^ _âKâòdûùe GK aûÉa ^aRûMeY @ûYò gòlû[ðúe \éÁòKê ^òùdûRòZ Keò[ûG û11) bìùMûkeê bMÜûõg, _\û[ð aòmû^eê Rúaaòmû^e KVò^ ]ûeYû _~ðý« aòhdMêWòKC_ùe Ægð Keò Z[û _òfûKê PZêü_ûgßðe _é[ôaú iõ_Kðùe aýajûeòK I Ægð^úd @^êbìZò_â\û^ _ìaðK Kkû GK @^êi§û^e ~ûZâû @ûe¸ Keòaûe GK CKéÁ C_ûd @ùU û`kZü Gjû gòlYe @bòaé¡ò Kùe ûNe jó ÊMð Gjû @ûRò \ò^e _âcêL ]ûeYûö ùMûUòG Ne Zò@ûeò Keòaû _ûAñ _òfûcû^uêKêjûMfû û @]ôKûõg _òfû Ne Zò@ûeò Keòaû _ûAñ ^òR^òR iûcMâú @ûYòùfö Ne Zò@ûeòKeòaûKê ~ûA _òfûu Vûeê aòbò^Ü _âKûe ]ûeYû @ûiòfû ù~Cñ[ôùe SêµêWòNeVûeê aòeûU@…ûkòKûe mû^ iaê @ûiòMfûö (ùicû^u _i¦ @^êiûùe) Gaõ iû[úùe ù~_eò ɸùeaW Lê´e NeVûeê KûVòe Ne, AMäëe ae` Ne Vûeê Zêkû _~ðý« Necû^ [ôfû ûNee ùKûYùe \êAUò _òfû aýÉ [ôùf û SûWLŠe aúeûcYò ùaûfò Sò@UòG @ù^K gêLôfûNûi iõMâj Keò[ôfû I ùMûUòG _lú aiû @ûKûeùe GjûKê aêYòaûùe ùi aýÉ [ôfûû @^ý Sò@ RêfKû ~òG @û`âòKûe [ôfû ùi KûMRKê bûwú GK ùQûU Ne Zò@ûeò Keê[ôfûGaõ ùijò Ne _ûLùe KûVò ij KûMR bûwe GK ùQûU KêKêe [ôfû û ùcû Sò@Kùj-

“cêñ AZòjûiKê NéYû Kùe ^ûjñò” Kò«ê ùi A¦âRûf KcòKèKê bf _ûG û ùiÊû]ú^Zû _eaðú NUYûMêWòK C_ùe G÷÷ZòjûiòK @bò^dKê bf_ûG û

1.3.1 \égýKkûe @ûagýKZû I MêeêZßßù\Lôaû I _~ðýùalY _ûAñ gòlY Gaõ _ùe C_iÚû_^ \égýKkû _ûVýKâce ù\Lôaû GK MêeêZß_ì‰ð @w @ùU û gòlYùe GKû]ôK A¦âòd

@«bðêq [ôaûeê Gjòbkò GK A¦âòdû^êbìZò @]ôK icd _ûAñ ejò[ûG û gòlû[ðúcûù^ùicû^u PZêü_ûgßðKê aòg\ bûùa _~ðýùalY Keòaû _ûAñ ù_âûiôûj^ @ûagýKKe«ò Gaõ aÉê I ùicû^u _eòùag c¤ùe [ôaû i´§Kê @ù^ßhY Ke«ò û_âKéZ aÉêe _~ðýùalY aû KÌ^û cû¤cùe ù~ùZùaùk _òfûUòG GK _âZòQaò

11

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 11

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

@u^ Kùe ]ûeYûUò _ûAñ @]ôK @[ð_ì‰ð ùjûA[ûG KûeY \égý _âZòQaòùe @[ð_ûAñ Gjû Mbúe aòùgähYe aòKûg Keò[ûG û

@ûeòùÁûùUfu cZùe-Kkûe @[ð aÉêe aûjý _âZò̂ ò]ôZß ê̂ùjñ aeõ Gjûe @«^òðjòZ cjZße _eò_âKûg @ùU û@ûi @ûùc _eòùag iõ_Kðùe gòlû[ðúcû^u @]ôK RûYòaû I aêSòaûe iûc[ðý aòKûgC_ùe @ûùfûK_ûZ Keòaû û

C\ûjeY: (1) cêLý ùKøgk; _~ðýùalYaòhd: Kòfäû (Forts)

_âÉûaòZ i´k icìj : Kòfäûe ^cì^û Kòfäûe `ùUû PòZâ Käòfû C_ùe ijûdK _êÉòKû aòbò^Ü _âKûe Kòfäû _eòbâcYe bòWòI Käò_þ ùMûUòG Kòfäûe bâcY Kòfäûe cû^PòZâ1) _âûe¸òK Kû~ðý icìj - fò_òa¡KeY `Ÿð _âÉêZò Keòaû^òKUùe [ôaû HZòjûiòK _âûiû\ Gaõ @ûKéZòMêWòKê PòjÜU Keòaû I ^òùcÜûq \òMMêWòKê iìPòZKeò fò_òa¡KeY `Ÿð _âÉêZ Keòaû _ûAñ @û_Y _òfûcû^uê Kjò_ûeò«ò û ù~_eò - HZòjûiòK _âûiû\e ^ûc iÚû^ / VòKYû Z[û _âûiû\e _âKûe _âûiû\e ÊZªZûe KûeY _âûiû\e @\ßòZúd iÚû_Zý Kkûe ùa÷gòÁý ~[û É´, LôfûY, ùMûfûKûe M´êR,

_âùag _[, _eòKÌ^û / ^Kèûu^e PòZâ @u^Keòaû û

2) cêLý Kû~ðý icìj - Kòfäû c¤ùe bâcY KeòaûHZòjûiòK Kòfäûe GK cû^PòZâ Zò@ûeò Keò GaõG[ôùe Rkûgd, aêRð, _âùag I _âiÚû^ \ßûe

@ù^K ùQûUùQûU cjf, aòùgh _âKûee ùZû_eMêeêZß_ì‰ð ùa÷gòÁý icìje PòjÜU û2) GK HZòjûiòK cjfKê MâjY Keòaû icû¯ iìPKKû~ðý icìj : KòfäûUò ùKùZ _êeêYû ùLûRò aûjûe Keòaû ? KòfäûUò _âûKéZòK _eòùagKê ùKøYiò eì_ùe _âbûaòZ Keò@Qò Kòö

12

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

12

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

Kòfäûe ùiø¦~ðýKê elû Keòaû ^òcò K’Y iaê Keû~ûA@Qò? Gjû Zò@ûeò Keòaû _ûAñ Kò _âKûe iûcMâúe C_ù~ûM ùjûA@Qò RûYòaûö Kòfäûe _âZÜZûßòK aòùghZû iRûiRò C_ù~ûM ùjûA[ôaû _[e ùLû\^ iÚû_ZýKkû

@ÈgÈ AZýû\ò aòhdùe ùLûRò aûje Keòaû û icde _eòað^ ijòZ KúòðeûRòe aýajûeùe _eòað^ ùjûA[ôfû Kò ?

KúðúeûRòUò Kò_eò @\ßòZúd ? ùijò icdùe KkûKê _i¦Ke Gaõ GjûKê aðcû^e Kkû ijòZ Zêk^û Ke ûC\ûjeY: 2 - aÉêe ]ûeYû Keòaû

iaê KkûKéZòe ^òRÊ @[ð Z[û iõeP^ûZàK ^òdc ejòQò û KkûKûecûù^ ùicû^u]ûeYûMêWòKê Kò_eò iõeP^û Keòùa Zûjû iÚòe Ke«ò û ]ûeYûMêWòKe KkûcôK @bòaýq\òMùe MZò Keòaûùe MV^ûcôK Kâc _ûAñ @ù^K i¸ûa^ûKê @ù^ßhY Keòaû Gaõ_eòùagùe MV^ûcôK Kâce aòbò^Ü eì_Kê ^òeúlY Keòaûùe Gjò GKK gòlû[ðúcû^uêCiôûjòZ Keò[ûG û GVûùe @ûùc ]ûeYûMêWòKee @bòaýqòMêWòK @ûWKê MZò Keòaû û

aòhd - “ù_ûf/Fly Overs

C_Kâc Kû~ðý icìj: ùMûUòG ù_ûf/ ùMûUòG ù_ûf C_ùe @ûe ùMûUòG ù_ûfe PòZâ @u^ Ke aû

ù_ûfMêWòKe PòZâKê _~ðýùalY Ke û GjòMêWòKùe ùKøYiò KkûcôK C_û\û^ ^òjòZ @Qò Kò? Zêùc ù_ûf _eòKÌ^ûùe ùKøYiò Xûûe _~ðýùalY KeêQ Kò ? @ûi Gùa @ûùc @ûce ù_ûf (bridge)/ (Fly over) `äûA IbeeMêWòKe aòbò^Ü

ùa÷gòÁý icìjKê ùLûRò aûje Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö ù_ûfe @ûKûe, Xûû,aýajéZ iûcMâú Gaõ ùiMêWòKe @ûKûe AZýû\ò û

Zêùc Zò@ûeò Keò[ôaû ù_ûf Gaõ `äûA IbeeMêWòKê ^òR a§êu \ßûeû Keû~ûA[ôaûù_ûf I `äûA Ibe ijòZ Zêk^û Ke û Zêùc iaê GKû_âKûe iûcMâú aýajûeKeêQ Kò ?

ù_ûfMêWòK _âûd _âZòiûcý ùjûA[ûG û gòlû[ðúcûù^ _âZòiûcý I @_âZòiûcýe @[ð@ù^ßhY KeòQ«ò Kò ?

13

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 13

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

2.cêLý Kû̃ðý icìj:Kû~ðýMêWòKe ù~ûR^û _âÉêZ Ke ù~Cñ[ôùe gòlû[ðúcûù^ MV^ûcôK iûc[ðý I

@ûKûe c¤ùe [ôaû i´§Kê @ù^ßhY Keòùa û aòbò^Ü iûcMâú ~[û Kû\ê@ / KûMR /KûWð ùaûWð / ùiûf, KûVò / KûV / _[e / Zûe / KêUû AZýû\òKê aýajûe Keòùicû^u ù_ûf Zò@ûeò Keòaû _ûAñ ùPÁû KeòaûKê Kêj«ê û ùMûUòG KûMR `Ÿðùeùicû^u ù~ûR^û @u^, @ûùfûP^û I C_iÚû_^ KeòaûKê ùicû^uê Kêj«ê û

Gjò @ûKûe aêSòaû cû¤cùe MV^ûcôK iûc[ðýKê aêSòaûKê ùicû^uê Kêj«ê û1. ùMûUòG icZk _éÁ aògòÁ KûWðUòG ^ò@ I GjûKê \êAUò ɸ C_ùe eL û Gjû

C_ùe KòQò cê\âû eLôaûKê ùPÁû Ke û KòQò cê\âû eLôaû_ùe Gjû cê\âûe bûe]eò eLô^_ûeò jVûZþ bûwò ~òa û

2. Gùa KûMRe \êA KWKê Kû^Ú bkò bûwòa û Gùa Gjû bòZùe cê\âûMêWòKêeLôaûKê ùPÁû Ke û Gjû bûwò ^~ûA @]ôK cê\âûKê ]eò eLô _ûeòa û

3. Gùa Gjûe bòZeKê @uûauû Keò bûw û Gùa ù_ûf C_ùe ùKùZ @]ôKcê\âû eLû~ûA_ûeòQò ù\Lô Zêùc @û½~ðý ùja ù_ûfe \égýcû^ iÚòZò (iûRiRû)Z[û Gjûe Kû~ðý aòhdùe ùicû^uê cù^_KûA \ò@«ê ûGK _â\gð^úe ù~ûR^û Ke ù~CñVûùe gòlû[ðúcûù^ ùicû^u \ßûeû _âÉêZ ù_ûfaòhdùe K[ûaûðû ùjûA_ûeòùa û

C\ûjeY - 3: ùicû^u PZêü_ûgßðe KkûcôK _é[ôaúKê @ù^ßhY Keòaû ûgòlû[ðúcû^uê iùPZ^ Keòaû ^òcò Gjò GKKUò _eòKÌòZ Keû~ûAQò ù~ aòbò^Ü

eì_ùe \égýKkû Rúa^e GK @w @ùU û ùicû^u ^òKUc _eòùaÂ^úùe Kkûaò\ýcû^ û \égý Kkûùe Kûc Keê[ôaû ùfûKcûù^ ùjùf PòZâKûe, KkûKûe, ùeùRAZò@ûeò Keê[ôaû \eRò, Pò^û cûUòe KkûKûe, K_Wûe aòbò^Ü _âKûe Xûû Zò@ûeò Keê[ôaûKkûKûe, WòRûA^e, iÚ_Zò, @ûKðòùUKÖ, UûC^_äû^e, eûÉûKWe ùjûWðòõ Kû~ðýKeê[ôaûKkûKûe Gaõ @ûjêeò @ù^K KkûKûe AZýû\ò û Gjò \égý Qû_MêWòK ùijò ùMûÂòeiûõÄéZòK iÚòZò aòhdùe @ù^K KòQò _â\gðòZ Keòaû ijòZ icde _eòað^ cû¤cùeKkûe aòKûgKê c¤ _â\gðòZ Keò[ûG û

cù^Ke @ûùc iÚû^úd, Mâûc aû ijee RùY jÉ gòÌúue cûUòùe Zò@ûeò GK_ûZâKê Pd^ Kfê û jÉKkû aòhdùe _ûVûMûee _êÉKMêWòK ùicû^uê @]~ôKRûYòaûùe iûjû~ý Kùe û @ûagýKúd ùKøgke Cc ]ûeYû _ûAaû ^òcò ùicûù^

14

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

14

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû^òRe ùQûUò@û _ûZâUòKê _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòaû ^òjûZò \eKûe û Zêc ^òRMýûùfeú iéÁò Keòaû _ûAñ bòWòI PòZâ aû Kýûùceûùe iÚòe PòZâ ^ò@û~ûA_ûeòa ûùicûù^ ^òR _ûZâKê Kò_eò Zò@ûeò Keòùa ùi iõ_KðòZ iõ_ì‰ð _âKâòdû (ùiû_û^bòòK)e Z[ý Gjû ùicû^uê _â\û^ Keò[ûG û ùicû^u PZêü_ûgßðùe [ôaû ùiø¦~ðýZßKê _âgõiû Keòaûùe Gaõ ùicû^u iûÄéZòK cìfýùaû]Kê \éXòbìZ Keòaûùe Gjûiûjû~ðý Kùe û

@û_Y iÚû^úd Kȩ̂ ûeKê cûUòùe Zò@ûeò _ûZâ _âÉêZòe GK Kcðgûkû @ûùdûR^_ûAñ ^òcªY Keò_ûe«ò û Zêc ^òR _eòKÌ^û _âÉêZ Ke Gaõ G[ôùe ew ù\aû_ûAñ ùPÂû Ke û

_ŠòZ Raûjûefûf ù^ùjeêu cZùe @ûRò @ûùc ~ûjûKê @ûce _eõ_eû ùaûfòi¹û^ ù\CùQ Zûjû ]ûeûaûjòK aòKûg R^òZ KâcòK _eòað^e `k @ùU û _eõ_eûGK @ûù¦ûk^ ~ûjû iéR^ûcôK bûùa iRúa û1.3.2 _`ðcòw @ûUðe @ûagýKZû I MêeêZß1.3.2.1 ^ûPe \ê^ò@û(K) MZò I @bòaýqò

@ûi gòlû[ðúcû^uê CiôûjòZ Keòaû C_ùe ¤û^ ù\aû aòbò^Ü _âKûee i¸ûaý MZòe @^êi§û^ Keòaûö ùicû^u ùKøgkMêWòKê aé¡ò Keòaû ^òŸòðÁ MZòMêWòKe _ê^eûaéò Keòaûe iûc[ðý ûaòhd: i^þ Wû^þi: iì~ðý ^cÄûe(K) _âÉûaòZ i´k icìj : _êÉK I bòUòI Käò_þ

Zêùc @^êba Keòaû _eò MZò Ke Gaõ MZòKeòaû bkò @^êba Ke .... gòLôaû _ûAñMZògúk ùjaû Gaõ iµû\^ Keòaû û^éZý _âKûg KeòaûKê [ôaû ùQûU ùQûU _û\

_KûAaû c¤ gòlû[ðúcû^u ijòZ aòKûg Keû~ûA _ûeòa û iì~ðýue ]úe ChàZû /cé\êKòeYe _âZò`k^ Gaõ gòlû[ðúcû^ue iì~ðýu Kc^úd MZò ijòZ aò]ô _ìaðK _ìRûKeaûKê GVûùe MeêZß \ò@û~ûG û ù~ùKøYiò iõù~ûM ~[û cé\êMZò, ZúlÜ / Kc^údaû ù~ûM @û\òKê aýajûe Keò gòlû[ðúcû^uê iì~ðý ^cÄûe KeòaûKê iêù~ûM \ò@ û_âùZýK gòlû[ðú @ûMKê @ûiò I ùicû^u _âZòbû _â\gð^ Keòaû _ûAñ @]ôK MZò IiÚû^ ^òcò MV^cû^ ù~ûMKe û

_é[ôaú I Gjûe aûiò¦ûu C_ùe iì~ðýu _âbûae @ûùaM I bûaeê ^éZý ~ûZâû@ûe¸ Ke Gaõ @]ôKZe bûùa iì~ðý ^cÄûee ù~ûM _âKâòdû cû¤cùe iì~ðýuê _ìRûKeòaû I _ùe ZûuVûeê gqò _ûAaû _ûAñ iì~ðýuê @^êùeû] Ke û

15

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 15

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

(L) ]ûeYû I ù_âeYû _eòùag, aòbò^Ü _âKûe eì_e C\NûU^ Gaõ aýqòMZ@^êbìZòeê ^éZý cû¤cùe ]ûeYûMêWòK _ûAñ @bòaýqò @ûiò[ûG û @ûùc ù~ùZùaùk@ù^K ^éZýKê ù\Lê - ù~_eòKò gûÈúd ^ûPùe K[K, K[Kkò, KêPò_êWò aûùfûK ^éZýùe ù~_eò aòjì, PòeûC, ^ûMû^éZý, bûMeû ^éZý AZýû\ò, ùiùZùaùk@ûùc aòbò^Ü _âKûe cê\âû, MZò, @aòaýqò, iõMúZ Z[û iéR^ûcôK _âKûgKê_~ðýùalY Keò[ûC û

ùKâû], gâ¡û/ù_âc, iûji aòeqò I @iù«ûh, bd, Lêiò, gû«ò, \êüL, @½~ðý @û\òKêc^ù~ûM ù\A ù\L û

aòbò^Ü _âKûe MZò I Kû~ðý cû¤cùe geúee C_ù~ûM iéÁò Keê[ôaû aòbò^Ü @ûKéZòI MZògúkZûKê _~ðýùalY Ke û

bûa^û / Kû~ðýe _âKûg aû _âKûgùe iûjû~ý _ûAñ _âÉêZ @wbwú aòhdùeKù[û_K[^ û

^éZýe Zêk^û Gaõ ùa÷hcý ^òeì_Y _ûAñ Gjò iìP^ûe aýajûe aÉêe ]ûeYûKeòaû û

(M) ^éZý ^òùŸðgKcûù^ ùicû^u MZòe ]ûeYûMêWòKê GK eì_Kê @ûY«ò û KûeY ù~_~ðý« GMêWòKê GK eì_ \ò@û^~ûAQò ùi _~ðý« aòlò̄ MZòMêWòK @[ðjú^ùjûA[ûG û ^éZý iéÁò Keòaû _ûAñ ùicûù^ MZòMêWòKe KâcKê aêS«ò û

1.3.2.2 ^ûUKe \ê^ò@ûaòbò^Ü iõÄéZò I HZòjûiòK icdKûk iûeû ùMûÂúe ù\÷^¦òZ Rúa^Kê aêSòaûùe^ûUKe bìcòKû iõ_Kðùe iùPZ^Zûe aòKûgùe gòlû[ðúcû^uê iûjû~ý Keòaû _ûAñGjò GKKUò _âÉêZ Keû~ûAQò û ^ûUKKê ù\÷^¦ò^ Rúa^e GK @w Gaõ iõÄéZòI icûRe @bòaýqò eìù_ ù\LôaûKê Gjò GKKUò gòlû[ðúcû^u iûc[ðý C_ùe@ûùfûK_ûZ Keò[ûG û

(K) ]ûeYû Gaõ ù_âeYû ^ûUK _ûAñ ]ûeYû aòbò^Ü ùiâûZeê @ûiò[ûG û

1. KÌ^û

2. _eòùag

3. aýqòMZ @^êbìZò \ßûeû

4. AZòjûi / iûjòZý

16

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

16

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

5. Qaò, PkPòZâ

6. cû¤c

^ûUK aòbò^Ü C_ûdùe @býûi Keû~ûG ù~_eò @bòaýqò ij @bò^d cêLû fMûA_âKûg Keòaû, a‰ð̂ û Keòaû Z[û aòbò^Ü _âKûe MZò\ßûeû AZýû\òö

(L) “cêLû ~û\ê” (@ûLô, _ûUò I _êeû cêjñKê Xûuòaû _ûAñ cêLû aýajûeKeû~ûA_ûùe) ûcêLû GK ùKøZêKò@û Kû~ðý Gaõ Z[û_ò Gjû aòbò^Ü \òMKê _eò_âKûg Keò[ûG û GjûiûõùKZòK bûaùe ùMûUòG PeòZâ iéÁò Kùe ù~còZò ^úk ewe geúe Icdìe_êQ [ôaû bMaû^ gâúKé¾, \g cêŠ~êq eûaY @[aû ù~ùKøYiò @û\òaûiúbûa^ûe _eò_âKûg û _òfûcûù^ cêLû _ò§òaû cûZâùK ùicûù^ ùijò PeòZâKê_eòaðòZ ùjûA~û@û«ò, bìcòKû @bò^d @ûe¸ Ke«ò, KÌ^û I iõkû_ _eòùahYGaõ PûfòPk^ Keòaû @ûe¸ Ke«ò Gaõ ]úùe ]úùe ùijò PeòZâe aûÉaZûKê@^êba Keò[û«ò û iûcû^ýZc ijûdZû Gaõ iìP^û _òfûKê @ù^K KòQò gòlûKeòaûe iêù~ûM _â\û^ Kùe û

(M) iûjòZý _âZò _âZòKâòdû :HZòjûiòK Z[ýûakú, MêeêZß_ì‰ð ùfûKK[û, iciûcdòK iûcûRòK NUYû AZýû\òKê_eòùahY Keû~ûA_ûeòa û

(N) aÉêe ]ûeYû Keòaû :gòlû[ðúcû^u ^òRÊ ^ûUK _ûAñ @ûiê[ôaû ]ûeYûe Ciô Gaõ _òfûcûù^ Kò_eò ^òRÊKû~ðýKê _âÉêZ I C_iÚû_^ Ke«ò Zûjû C_ùe Gjò GKK MêeêZß _â\û^ Keò[ûGû GK ^ûUK _âÉêZ Keòaû icdùe gòlû[ðúcûù^ iÚòeKeê[ôaû MêeêZß_ì‰ð aû _âcêL_i¦MêWòKê ù\Lôaû @ûe¸ Keò[û«ò û

1.3.2.3 iõMúZe \ê^ò@û :Kkûe Gjò eì_Uò aòbò^Ü iõÄéZò, icd Kûk Gaõ ùicû^u Nùe I ùMûÂúùegòlû[ðúu iõMúZ aêSòaû C_ùe MêeêZß _â\û^ Kùe û

(K) gêYòaû _ûAñ gòlY :aðcû^ gŸ gêYòaû, gŸe iìlà flYMêWòKê PòjÜU Keòaû Gaõ gŸe _âbûaKêaêSòaûe \lZû C_ùe Kû~ðý Keòaûe icd û

17

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 17

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaûgŸKê @ù^ßhY Keòaûùe ùicû^uê iûjû~ý Keòaû MêeêZß_ì‰ð @ùU û iõMúZ i´§údaòbò^Ü _âKûe aû\ý~ª ~[û- Wâcþ, iúZûe, NUK AZýû\òe gŸKê gêYòaû Gaõ ùiMêWòKêPòjÜU Keòaû _ûAñ _òfûcû^uê ù_âeYû ù\aû CPòZþ û ùicû^uê G aûa\ùe C_~êqbûùa aêSòaû _ûAñ @ûLô a¦ Keò gŸ gêYû@ û@ûMâùjûŸú_K Kû ð̃ý icìj :- _ûYò _ì‰ð iûZUò Pò^ûcûUò _ûZâKê aýajûe Keò RkZew _eò Zêce ^òRÊ

iõMúZ i´§úd aû\ý~ª _âÉêZ KeòaûKê ùPÁûKe û- iûZUò ùKûKûùKûfû ùaûZf aýajûe Keò I aòbò^Ü _âKûe ùcûùUAe eae

aýûŠ ù^A Keò GK MúUûe _âÉêZ Ke û_eÆe _ûAñ aû @^ý ùgâYú _ûAñ, ù~ ùKøYiò iõeP^û aû ùicû^u \ßûeû iéÁòùjûA[ôaû gŸ _ûAñ gòlû[ðúcû^uê Kû~ðýKeòaûKê iêù~ûM \ò@ û@bò^d Kò´û MÌ ij iõMúZe iµKð :1. _âûe¸òK Kû̃ðýKâc- gjgj ahð ]eò Kò_eò bûaùe aòbò^Ü KkûKûe _eÆeKê ù_âeYû _â\û^ Keò @ûiòQ«ò@ûùfûP^û Ke û- KûjûYú _â\gð^ _ûAñ Rúa« PkPòZâ _âÉêZ Keû~ûAQò û (aòùgh iõMúZ ij j^êcû^Kò´û ùcûMfú Kò´û IßûfU Wòi^ú Kû~ðýKâc gòlY _ûAñ Cc @ùU û2. cêLý Kû̃ðýKâc Q@ RY gòlû[ðúuê ù^A ùMûUòG \k Ke, iwúZ @û]ûeòZKù‹A ^ûP _ûAñ ùicûù^ Pò«û Keê[ôaû GK iek KûjûYúKê aûQ ~ûjû G[ô ^òcòGK Cc @û]ûe ùja û KûjûYúe NUYûakú, PeòZâ Gaõ aòhd aÉê ^ò¡ðûeYKeòaûKê KûjûYúKê icúlû KeòaûKê ùicû^uê \ò@ ûgòlû[ðúcûù^ ùQûUùQûU \kùe c¤ Kû~ðý Keò_ûeòùa :- KòQò lê\â iõMúZ _âÉêZ Keòaû- GK lê\â _ûŠêfò_ò eP^û Keòaû- iõMúZ Kû~ðýKâc _ûAñ Kù‹A PeòZâ _âÉêZ Keòaû- GK Kù‹A ^ûP c _âÉêZ Keòaû- ù~ùKøYiò @ûagýKúd C_KeY _âÉêZ Keòaû- _âPûe C_ù~ûMú iûcMâú _âÉêZ Keòaû3-_eòicû¯ò Kû̃ðýKâc:gòlû[ðúcû^uê @^ý ùgâYúMêWòK _ûAñ ùicû^u Kù‹A ^ûP _eòùahY _ûAñ iêù~ûM \ò@öKòQò MêeêZß_ì‰ð gòlY _eûcgð:--RùY KkûKûeu ij iûlûZKûe Gaõ ùijò KkûKûeu Vûeê iwúZe _âKûeKê aêSòaûKê gòlû[ðúcû^uêKêj û-aýajéZ aòbò^Ü _âKûeKê @ûaòÃûe Keòaû _ûAñ _ìaðeê ùeKWÿð Keû~ûA[ôaû aòbò^Ü _âKûeeiõMúZKê gêYö

18

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

18

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaûGK aéò bûaùe iùPZ^Zû:-iõMúZe _âcêL bìcòKû [ôaû aòbò^Ü aéòe ZûfòKû _âÉêZ Ke; C\ûjeY Êeì_-MûdK, iõMúZm,XòÄ RKò, g± ùa÷hdòKaòZþ, icìj iõMúZ @ûùdûR^Kûeú Gaõ iõMúZ gòlK I iõMúZKûeAZýû\òö^òR @MâMZò @ûKk^- 31-Zêc PZêü_ûgßðùe Zêùc gêYê[ôaû aòbò^Ü _âKûe g±MêWÿòK K’Y?---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2-C_iÚû_^ Kkû cû¤cùe aòbò^Ü _âKûe _â\gð^e _¡ZòMêWÿòK K’Y?---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3- ‘bûeZahðùe iõMúZ @ûc Rúa^e GK @õg’-Gjò CqòKê aýûLýû Keö---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.3.3 gògê KkûKê aêSòaû:ùiø¦~ðýKê bf _ûAaû eêPò @ùUö ùiø¦~ðý iéÁò Kkû @ùUö\égý Kkû:_òfûUòG ]úùe ]úùe gòùLö ùKâd^þ I ù_^þiòfþ \ßûeû _â[c Kû~ðý GYêùZYê fòL^ @ùUö Gjûùicû^u Pkcû^ \lZû `kû`ke C_~êq _eò_âKûg Gaõ ùicû^ue _âcêL KkûKéZò @ùUö@cìð Qaò icìj:_âûdZü Zò^ò ahðeê _òfûUò aé I ùeLûKê ù~ûWÿò iek PòZâcû^ Zò@ûeò Keò[ûGö @ûùc flý Keò[ôaûù~ _òfûcûù^ geúe ̂ [ûA cêŠ I cêŠeê iò]ûikL jÉcû^ Zò@ûeò Keò[û«òö ùaùkùaùk aWÿaWÿ@ûLô Zò@ûeò Keò[û«ò ~ûjû cêjñe @]ôKûõg @õgKê @ûzû\òZ Keò[ûG Gaõ jûZ I ùMûWÿKê ùicûù^ijRùe bêfò~ûA[û«òöiùuZaû\:Gùa _û ahð _ûLû_ûLôùe ùicûù^_âZòQaòe GK bŠûe/ùKûh Zò@ûeòKe«òö ùMûUòG gògê GK Ne, aòùfA,KêKêe Kò´û _lúe PòZâ @u^ Keò[ûGù~Cñ[ôùe cìk _âZòKéZò _eòað òZùjûA~ûA[ûG (ù~còZòKò KêKêe ù\jùeUòKû, aòùfA ù\jùe _Uû_Uû \ûMGaõ iaêR ewe ùWYû[ôaû PùXÿA/

19

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 19

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû_lú)ö cìk @ûKûeKê iùuZ Kêjû~ûGö _âùZýK K’Y @u^ ùjûAQò Zêk^ûùe K’Y ^òeúlYKeòQ«òKê @û]ûe Keò ^òR^òRe ùaû]gqò @^êiûùe ^òRe iùuZicìj aòKgòZ Keò[û«òöaûÉaaû\:_òfûcû^u @bòaé¡ò @^êiûùe ùicûù^ ùicû^ue iùuZKê ^ìý^ Keòaû @ûe¸ Ke«òö _òfûaòùgh Keò Cùeûe @ûaòÃûe Kùeö_eþ`cðòõ @ûUð/ C_iÚû_^ Kkû:_òfûcûù^ R^àeê ùicû^u cû’u WûK aû ^û^ûaûdû MúZKê gêYò[û«òö adi aé¡ò @^êiûùeùicûù^ g± gêY«ò I _âZòKâòdû _âKûg Ke«òö _òfûUò cYòh I _âKéZòe g± _âZò @Zý]ôK @ûKhðòZùjûA[ûGö cêñ flý KeòQò, aûjûùe ahðûe U_þU_þ g± gêYò _òfûcûù^ SeKû ^òKUKê @û^¦ùeù\øWÿò ~ûA[û«òö ùicû^u C_ùe ahðû _ûYò _Wÿòaû lYò ùicûù^ cûUòe aûiÜû aûeò[û«ò Gaõùicû^ue Cfäûi _â\gð^ Keò[û«òö @ûKûgùe aòRêkò PcKùe ùicûù^ @ûKhðòZ ùjûA[û«ò IC_eKþê Pûjû«ò, @û½~ðý jê@«ò cûZâ NWÿNWÿò g±ùe ùicûù^ bdbúZ ùjûA~û@û«òö Gjò icÉ@ûùaM Kâcgü aé¡ò _ûG Gaõ Kkûe ùcøkòKZû @ûù_@ûù_ ùicû^uVûùe @ûcô_âKûg KùeöC›a icdùe aû _eòaûe GKûVò ùjaû icdùe ùicûù^ @û^¦ùe Zûkò cûe«ò, ùKøZêKò@ûù_ûhûK _ò§òaûKê bf_û@û«ò, Ne bòZùe aû aûjûee iûRi{ûKê _âgõiû Ke«ò Gaõ _eòaûei\iý I iûwcû^u ij _âû[ð^û Ke«ò, MúZ Mû@û«ò I ^ûP«òö Gjò icÉMêWÿòK aòbò^Ü ùlZâeC_iÚû_^ Kkûe gòlûMâjY Keòaû, _âgõiû Keòaû I @õgMâjY Keòaûe _â[c ùiû_û^ @ùUöKâcgü aòbò^Ü _âKûe Kkû iõÆgðùe @ûiòaû Gaõ _eòPd ùjaû \ßûeû Kkûe aòbò^Ü _âKûe iµKðùe_òfûcûù^ gòlû Ke«òö ùicûù^ @û^¦òZ jê@«ò Gaõ _eµeû, HZòjý_ì‰ð @ZúZ aòhdùe mû^@ûjeY Ke«ò, KûjûYú gêY«ò Gaõ Kâcgü aòbò^Ü _âKûe Kkûe ^ò~ðýûi fûb Ke«òö iõMúZ_eòùahY I ^éZýe aòbò^Ü @wbwú (cê\âû) aé¡ò @^êiûùe @]ôK mû^ _â\û^ Kùeö aòbò^ÜKû~ðýKâcùe _âZýl iûcòf ùjaû _ùe ùicûù^ ù~Cñ C›ûj I CŸú_^û fûb Ke«ò Zûjûùicû^uê gòlYùe I \îZ @ûjeY Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûG I gòlY Rúa^iûeû cù^ eùjöiÜûdêaòK aòmû^ cZùe Kkû @^êbìZò cÉòÃe MêeêZß_ì‰ð @õgKê aòKgòZ I Kâòdûgúk KeûG; ~ûjû`kùe gògêVûùe ajêaò] aòmZû aé¡ò NùUö ùZYê _òfû ùakeê iek iwúZ I @]ôK Zûk _òfûegòlYùe ijûdZû Kùeö @bò^d _¡Zòùe ^ûUK ùicû^uê @]ôK i^ÜòaòÁ KeûGö iek Pk^c]ý _òfû _ûAñ jòZKeö \lZû I aòùgh mû^Kê aêSòaûùe _òfûKê ijûdZû _â\û^ Keòaû _ûAñGiaê Kâcgü aýaiÚòZ ùjûA_ûùeö@ûùeûMý_â\:Kkû PòKò›û _òfûcû^u aòKûg Gaõ ùicû^uê ùicû^u @ûùaM ij ù~ûWÿòaû _ûAñ GK _âbûaú_^Úû ùjûA_ûùeö- Gjû c]ý ù\Lû~ûAQò ù~ cû^iòK @^Mâie _òfûuê ùicû^u bûa^û _eò_âKûg Keòaûùe

PòZâûu^ iûjû~ý Keò[ûGö- ùijò_eò ~ê¡/@_eû]e gòKûe ùjûA búZZâÉ ùjûA ^òRe bûa^ûKê K[ûùe aLûYòaûKê @lc

_òfûcûù^ Kkû Reò@ûùe ùicû^u eûMùeûhKê _â\gðòZ Keò[û«òö- ùijò ]eYe iÚòZòùe _òfûcû^uê ùicû^u bûaûùaM _âKûg Keòaûùe Kkû ijûdZû Keò[ûGö- RùY eûMú KkûKûe KßPòZ ù\Lû~ûA[û«òö KûeY KkûKûe KkûZàK _eò_âKûg Reò@ûùe

ùicû^u bûaûùaMKê iek bûùa _âgcòZ Keò[û«òö

20

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

20

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

1.4 @ûkòK Kkû I jÉKkûe mû^ (iÚû^úd)1.4.1 @ûkòK Kkû I jÉKkû K’Y ?- @ûkòK Éeùe ùfûKcû^u c¤ùe iéÁ Kkû ùicû^u iõÄéZòe _âZò`k^ Kùe û aòbò^Ü

ùMûÂú icìj-cìk aûiò¦û, R^RûZò, ]ûcðòK, ùKøkòK Gaõ ùbøùMûkòK ùMûÂúe _ûeµeòKKkûKê Gjû _âZò̀ kòZ Kùeö

- Gjû aò\ýûkd gòlû Keò^[ôaû GK ùMûÂúe Kû~ðý ù~Cñcûù^ GK ^òŸðòÁ iõÄéZòe _eµeûKêC{úaòZ KeòeLô[û«òö ùfûK KkûKûe iÚû^úd ùMûÂúeê @Y@û^êÂû^òK bûaùe _ûeµeòK \lZûI ùKøgk jûif Keò[û«òö

- Gjûe ^òRÊ KkûùKøgk ejòQò cûZâùicûù^ @û^ê_ûZòK I fd iò¡û« \ßûeû _eòPûkòZ ^êj«òö- \égý Kkû _âû[còK bûaùe aòhdbòòK I _ùe GjûKê @ûkuûeòK iûcMâú ~[û- K_Wÿû, KûMR,

cûUò, KûV, Z«ê, ]ûZê Gaõ @ûjêeò @ù^Kùe iê\égý Keû~ûA[ûGö1.4.2 _âûe¸òK gòlûùe @ûkòK Kkû I jÉKkûe i´§_âûe¸òK Éeùe @ûkòK Kkû I jÉKkû i´§úd iùPZ^Zû iûjû~ý Kùe:-1-bûeZe ajêaò] iûõÄéZòK aòPûe]ûeû aòhdùe _òfûcû^uê iùPZ^ Keòaû-iÚû^úd jÉKkû

iõKâû«ùe iùPZ^ Keòaûö2-_ûeµeòK I icKûkú^ Kkû I KkûKéZòe ÊúKéZò I _âPûeö3-jÉKkû, KêUúe gòÌe _âPûe Gaõ KkûKûeu \lZû Gaõ icûRKê ùicû^u @a\û^Kê _âgõiû

Reò@ûùe @ûcô^òùdûR^ Kû~ðýKâce _âPûeö Gjû Kkû Gaõ @ûc iû]ûeY HZòjýe iõelY\òMùe GK iûcûRòK \ûdòZßKê akae Keòaö

1.4.3 ùfûK aÉê I _ûeµeòK Kkû aòhdùe QûZâQûZâúuê gòlû\û^ ù\aûbûeZ Kkû I jÉKkû _eµeûùe icé¡ ù~CñVûùe KûeòMeú ùKøgk _òXÿòeê _òXÿò jÉû«eYùjûA@ûiò[ûGö bûeZe _âùZýK ùKûY @^êùKûYùe @ûKhðYúd jÉKkûùe iÚû^úd KûeòMeu_ûe\gðòZû _âZò̀ kòZö Gjû c]ý ùfûK\k, _â[û, bûa, iê¦eZû Gaõ KUKYûKê _âZò̀ k^ KùeöKû̃ðýKâc: _òfûcû^uê Méjeê ùKùZK _ûeµeòK Kkûe ùfûK aÉê ~[û-Kûgàúeeê cû’ _ûA[ôaûKûwâò, ùRùRcû’ KêUòKc Keò[ôaû GK aò‚Yû/ZKò@û/gûXÿú Kò´û Lû\ý _\û[ð ù~còZòKò ùXûKfû,jûfê@û aû _eòaûeùe ÊZª C›a @aieùe _âÉêZ ùjC[ôaû eiùMûfû @ûYòaûKê Kêjö GiaêKêù^A KûjûYú eP^û Ke Gaõ iõÄéZò I icûR aòhdùe gòlû\û^ KeöUò®Yú:- a\kû~ûA _ûeê^[ôaû aÉêe lZò ùeûKòaû _ûAñ ldò¾ê, aýdajêk @[aû @Zò cìfýaû^aÉê @ûYòaûKê QûZâQûZâúuê ^òeê›ûjòZ Keö Zêùc c]ý _òZûcûZû, ùRùR, ùRRòcû’ Kò́ û ZêcùMûÂúe RYûgêYû _ûeµeòK KkûKûeuê Zêc ùgâYúKê @ûcªY Keò _ûeòaöaýûLýû I @ûùfûP^û:--ùfûK aÉê Ægðù~ûMý I jÉ^òcðòZ _\û[ð ~ûjûKê ùfûKcûù^ Zò@ûeò Keò[û«ò ùicû^u ùfûK\kc]ýùe @ûa^ Keò[û«òö-@ù^K icdùe ùfûKaÉê RùY aýqòu \ßûeû _âÉêZ ùjûA[ôùf c]ý Zûjû _ìeû ùMûÂúe XûûKê_âZò`kòZ Keò[ûGö-ùfûKaÉêe _âÉêZòùe \lZû, ]ûeYû, ùiø¦~ðý,ew I XûûMZ _eò_ûUú @«bðêqö

21

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 21

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

-@ù^K ùfûK aÉê aòùgh G_eòKò ]ûcðòK C›aû^êÂû^ùe aýajéZ ùjûA[ûGö Gjû aòaò] iõÄéZò iµKðùe _eòPòZ KeûG Gaõ _ûeµeòK KkûKê GK iKûeûZàK \éÁòbwúùe_âgõiû Kùeö jûZ Zò@ûeò aÉêe _âÉêZò RûYòaû \ßûeû @ûùc GK ùMûÂúe lcZûKê RûYò_ûeê IùMûÂúKê aêSò_ûeêö C\ûjeY Êeì_- GK c]êa^ú PòZâKê @aùfûK^ Keòaû _ùe ZêcKê ZûjûeXûû _âÉêZò, icû^Zû, _eò_ûUú,ewKûc Gaõ iÚû^e aýajûe aòhdùe@ûùfûP^û KeòaûKê iêù~ûM còkò[ûGö`ùUûùe GK c]êa^ú Kkû _â\gðòZùjûAQò Gaõ _ûLùe GK _ûZâùe @ûLêLŠ eLû~ûAQòö G[ôeê ÆÁ ù~ aòjûeeùfûKcûù^ giý @ck icdùe_ìRûyð^û Keò[û«òö

^òR @MâMZò @ûKk^-41- ^òcÜfòLôZ eûRýcû^ue ^òŸòðÁ _ûeµeòK Kkû K’Y?(K) cjûeûÁâ---------------------------------------------------------(L)MêReûU ----------------------------------------------------------(M) _¬ûa ----------------------------------------------------------(N) eûRiÚû^ ---------------------------------------------------------2- Zêùc ùKCñ iµâ\ûde? Zêc iµâ\ûd/ùMûÂúe icÉ _ûeµeòK Kkû I jÉKkûKê ùfLö---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.5 icKûkú^ Kkû I KkûKûe Gaõ \égýKkû I _eþ`cðòõ Kkû ùlZâùe KûeòMeu mû^:@RYû icdeê bûeZ KkûKûeu cûUò ejò@ûiòQòö Kkûe icÉ ùlZâe @\ßòZúd KkûKûe ejòQ«òù~Cñcûù^ aòbò^Ü @ke iõÄéZòKê ÊZª bûùa C_iÚû_^ Keò[û«òö iõMúZùe @ûce aúebìcþeaûCfþiu _eò KkûKûe ù~Cñcûù^ Rúa^e cû^a \gð̂ iõKâû« iõMúZ Mû^ KeòQ«ò @[aû~lMY _eòùahY Keê[ôaû ùKeke ùfûK ewc \k c¤ ejòQ«òö ùfûKKkûùe @ûce_ûeµeòK ùfûKKkû ~[û- _…PòZâ, _òPê@ûA, @Ì^û, ùKûfûc AZýû\ò ejòQòö aòbò^Ü ùlZâùe@]ôKûõg Mâûcý KkûKûe ejòQ«ò ù~Cñcûù^ ùKøYiò @û^êÂû^òK Zûfòc_âû¯ ^êj«òö KkûùKøgkùicû^uê _òXÿò _ùe _òòXÿò jÉû«eY ùjCQòö @û^êÂû^òK gòlû gûÈúd Kkû ùlZâùe _â\û^Keû~ûCQò ù~ùjZê ùijò ùlZâùe @Zò iìlàûZò iìlà _û[ðKý ij aýû_K ZRðcû C_f²öKkûKûeu ZûfòKû \úNð Gaõ ùlZâMêWÿòK c]ý ^éZý, Kù‹A^ûP, iõMúZ, iõMúZ i´§údaû\ý~ª, PòZâ, bûÄ~ðý _eò bò^Übò^Üö @]ôK _âÉûa^û ^òcù« ùKùZK KkûKûe, ^ûP\k,KûeòMeu ^ûc ^òcÜùe _â\û^ KeûMfûö Gjò ZûfòKû aýqòMZ bûaùe gòlK _âÉêZ Keò_ûeòùa~ûjû baòhýZùe aýajûe ^òcù« GK cìfýaû^ Z[ý bŠûe ùjûA_ûeòaö

22

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

22

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

icKûkú^ Kkû:-@ûc ù\gùe ùKùZK _âKûee \égýKkû ùjfû-- ùKûfûc aû @Ì^û-ùKek I _½òcawùe PUûY PòZâ- `êfKûeú-_¬ûaùe Keû~ûC[ôaû iìZûKûc- gâú^Mee jýûŠþ aäKþ Qû_ûC_iÚû_^ Kkûùe:-- gûÈúd iõMúZ-jò¦êÉû^ú I K‰ðûUKú- gûÈúd ^éZý-K[K, bûeZ^ûUýcþ, K[ûKkò AZýû\ò- @ûkòK iõMúZ-iê`ò, aûCfþ I MòŸû AZýû\ò- @ûkòK ^éZý-bûwWÿû, eûiþ, aòjê AZýû\ò- Kù‹A^ûP-jûZ_ƒû Kù‹A ~[û-_ûIßû-K[ûKkò, iLô Kù‹A ^ûP AZýû\òicKûkú^ KkûKûe I KûeòMe@ûc ù\ge ùKùZK KûeòMe ùjùf-a^cûkú cjû_ûZâ-M¬ò̀ û KûWÿðaòRd ù~ûgú-`û\þ ù_òõùMûKêkaòjûeú _…^ûdK-_…PòZâ@a\êfþ Rae LZâú-aû§ò^ú (UûA I WûA)`òeþù\ûh @j¹\ Rû^þ-_ûiþcò^û gûfþ ad^Kuêùa^þ fûfûbûA _ûecûeþ-@û_þfòKþùKùZK C_iÚû_^ KkûKûe ùjùf:-ùfûKMúZ MûdK- @ûfäû RòfûA aûA- _¹òaûA- ùZR^þ aûA- eicûA aûfKâò¾- _ûa^ \ûi aûCfþ- ùbû_ûùKùZK \kMZ ùfûK^éZý- Meþaû- ^ûcùR^þ- Kòù^Üøeú^Uò- ùZeZûkò- PûeKêfû- fûaYú

23

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 23

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

- Zcûiû- [ûwþ Uû- Pûwþ fêùKùZK _ûeµeòK bûeZúd ewcõP ùjfû:-- _êeûZ^ iõÄéZ ewcõPe GKcûZâ _âPkòZ _âKûe ùjfû Kê…ò@û…cþö- MêReûUe bûIßûA- awkûe ~ûZâû- jeò@ûYû, Ce _âù\g I c]ý_âù\ge cûfIßû @kùe ùfûK_âòd iê@ûw- K‰ðûUKe ~lMY- ùKeke ^éZý-^ûUòKû K[ûKkòKù‹A ^ûPe aòbò^Ü _âKûe ùjfû:--_ƒû(jûZ) Kù‹A _â\gð^ ùKek (_ûIßû-K[Kkò), IWÿògû(iLô-Kù‹A^ûP) I _½òcaw(ùaù^e_êUêf^ûP)ùe _âPkòZö-@û§â_âù\g (ù[ûfêùaûcûfZû), K‰ûUK (ùZûMûfê ùMûù´dûZû),ùKek (ùZûfþ_ûIßûùKû[ê),cjûeûÁâ (icû\ýûùi aûjêfý), IWÿògû I Zûcòf^ûWê (ùZûfþ_ûIßûAùKû[ê)ùe Qûdû Kù‹A ewc_â\gð^ Rûeò ejòQòö1.6 iûeûõgRúa^ ijòZ Kkûe ^òaòWÿ i´§ ejòQò- aûÉaùe Gjû @ûc PZêü_ûgßðùe ejòQòö @ûùc Kkûeaòbò^Ü aÉê icìj \ßûeû _eòùaÁòZö Gjû _òfûcû^uê ]eûa§û _ûVý_êÉKeê gòlYVûeê \ìùeA ù^Aaò\ýûkd gòlûe icÉ Éeùe _âùZýK aòhdKê @]ôK @û^¦\ûdK I CŸú_K Keò_ûùe Gaõ@ûcô^òùŸðg^ gòlY aýaiÚûKê Gjû MêeêZß ù\aû _eò gòlY aé¡ò, @ûcô i¹û^ aé¡ò Kùe Gaõ GKgògêe ]ýû^Kê C^ÜZò Keòaû ij @ûcôgévkû aXûGö aò\ýûkdùe @]ôK bf gòlY I @]ôKZe bf_â\gð^ Keòaû _ûAñ Gjû _òfûKê ijûdZû Kùeö Kkûe _âKûe Cbd _ûeµeòK/ùfûKKkû Kò´ûgûÈúd iõMúZ, ^éZý, ewc, Kù‹A^ûP, _âZòKéZò ^òcðûY, cûUò_ûZâ ^òcðûY, PòZâ @u^ AZýû\ò@ùUö gòlYe cû]ýc bûaùe Kkûe aýajûe ùfûKKkû, bûeZe icé¡ iõÄéZò I _eµeûKê_âgõiû Keòaûùe _òfûKê iûjû~ý Kùe Gaõ ùicû^uê ùijòiaêe cìke ^òKUKê ù^A[ûGö @ûcù\ge AZòjûiKê Cc bûaùe aêSòaûùe Gjû c]ý _òfûcû^uê iûjû~ý Kùeö Kkû cû]ýcùegòlY _òfûe iéR^gqò aòKûg Keòaûùe ijûdZû Kùe; ~ûjû `kùe _eaðú icdùe @ù^KaéðòMZ _[ C^àëq ùjûA[ûGö aòùgh ijûdZû @ûagýK Keê[ôaû QûZâQûZâúu _ûAñ Kkû c]ý@]ôK @ûagýKö ùcûUûùcûUò bûaùe Gjû gòlKu jûZùe ejòQòö GK aòhdKê iei/cRû\ûeKeòaû _ûAñ ùKùZ C\ýc Keû~ûAQò Zûjû QûZâQûZâúu iKûeûZàK cù^ûbûa I @ûMâj Reò@ûùe_âZò`kòZ ùjûA[ûGö gòlKu @Zòeòq C\ýc \úNðiÚûdú ùjûA[ûG Gaõ ù\ge RùY @]ôK\ûdòZßaû^ baòhýZ ^ûMeòK MXÿòùZûkòaûùe ijûdK ùjûA[ûGöMêeêù\a eaú|â^û[ VûKêe KjòQ«ò,“ Zûjûjó iùaðûy gòlû ~ûjû @ûcKê ùKak iìP^û _â\û^ Kùe^û, aeõ @ûc Rúa^Kê iaêiÚòZòùeùiøjûŸðý_ì‰ð Keò[ûGö”

24

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

24

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

1.7 @Zòeòq @]ýd^ _ûAñ _êÉK iìPú• en.wikipedia.org/wiki/Theatre_of_India• en.wikipedia.org/wiki/List_of_Indian_folk_dances• www.indianfolkdances.com/folk-dances-india.html• en.wikipedia.org/wiki/Music_of_India• download.nos.org/sec225new/Lesson-4.pdf

1.8 _ûVû« _âgÜûakúgòlY Kû ð̃ý- 1-_òfûcû^uê @ûc eûÁâúd @ûù¦ûk^ Gaõ Kò_eò bûaùe @ù^K akò\û^ _ùe @ûùc Êû]ú^Zû_ûAùf @]ýd^ KeòaûKê Kêjö Z^à]ýeê ùKCñ NUYû ùicû^uê @]ôK _âbûaòZ Kfûö eûÁâúd@ûù¦ûk^ iõKâû« iõMúZ I aé¦Mû^ iõMâj KeòaûKê Gaõ Êû]ú^Zû iõMâûc I Zûjûe `kû`ke@bò^d @[aû ^éZýûbò^d KeòaûKê ùicû^uê Kêjö-bûeZúd RûZúd @ûù¦ûk^e aòbò^Ü _âmû_^ ùcXÿe PòZâY _ûAñ ùgâYúKê aòbò^Ü \kùe bûMKeö 1857 iò_ûjú aòù\âûj..... Rûfò@û^þIßûfû aûMþ MYjZýû......\ûŠò ~ûZâû......@ijù~ûM@ûù¦ûk^......iûAc^þ Kcòg^þ........bMZ iòõju @ûRúa^ Kûeû\Šûù\g Kû~ðýKûeú.....Mû§úu@ûaòbðûa........Êû]ú^Zû \òaiùe ù^ùjeêu C\þùaû]^ögòlY Kû ð̃ý- 2céðòKûeê iéÁò: GK cûUò_ûZâ Kcðgûkû @ûùdûR^ Ke ûKû\ê@Kê QêAñaû I @^êba Keòaûe iûù´\òK @bòmZû _òfûcû^uê _â\û^ Keö Zêùc c]ýùicû^uê ^òRe iéÁò ^òcò iûjû~ý Keòaû _ûAñ iÚû^úd Kȩ̂ ûeKê @ûcªòZ Keò_ûe û aûÉaùe@ù^K Kcðgûkûe @ûùdûR^ Keû~ûA_ûeòa û \êAUò cêLý iû]^ú ~[û ̂ òR jûZ I ^òR PK Kê¸ûe\ßûeû aýajéZ ùjûA[ûG û ùicûù^ Kû^Úùe Uûwòaû _ûAñ PCWÿû @û]ûe~êq aòbò^Ü _âKûe I PòZâeKkûKéZò _âÉêZ Keò_ûeòùaö-aòbò^Ü @ûKûe I @ûKéZòe cûVò@û c]ý ùicûù^ Zò@ûeò Keò_ûeòùa I _eaðú icdùe ùiiaêKêew ù\ùaö-ùicûù^ MQfZû I _gê_lúu PòZâ c]ý Zò@ûeò Keò_ûeòùaö-G_eòKò C_ù~ûMú C_KeY ~[û-aûi^Kêi^, ÁûŠþ, PòZâ, aòbò^Ü _âKûe aòhd @û]ûeòZ PòZâ,Áûµþ, ù\aù\aúu cìðò AZýû\ò c]ý _âÉêZ Keû~ûA _ûùeö\lZû:1-C_~êq _âKûee Kû\ê@/cògâY _âÉêZ Keòaû _ûAñ cûUò I _ûYòKê cògûAaûö2-PKe Nì‰ð^ I Nìeòaû _ûAñ @ûagýK _eòcûYe ak _âùdûMKê RûYòaûö3-cûUòKê C_~êq @ûKûe ù\aû gòlû Keòaûö4-_ûZâKê gêLûAaû Gaõ GjûKê PìWÿû« eì_ I @ûKéZò ù\aûö5-^ò@ûñ Reò@ûùe _ûZâKê igq Keòaûö @]ôK @ûKhðYúd Keòaû _ûAñ GjûKê aòbò^Ü KìUòKcKeòaûöGjû \ßûeû GK C_ù~ûMú iûcMâú _âÉêZò ijòZ cûUòe aòbò^Ü _ûZâ I @ûKûe~êq aÉê Zò@ûeò \lZûc]ý aé¡ò _ûAaö

25

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.) 25

Uò®Yú

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

@býûi _âgÜûakú:1-Zêùc ùKCñ Cqò ij GKcZ? jñ Kò́ û ^ûñ ùfLö- ùKøZêK _ûAñ Kkû _âÉêZ Keû~ûA _ûùeö- _òfûcûù^ ^òRKê aLûYòaû _ûAñ Kkû @ûagýK Ke«òö- `ùUûCùûk^ aéðò GK cRû\ûe Kkûö- @ûc _òfûcû^u @ûùaMKê Kkû _eò_âKûg KeûGö- ùKøYiò _âKûe Kkû \ßûeû aòmû^ gòlû\û^ Keû~ûA _ûeòa ^ûjóö- jÉKkû Kkû ^êùjñö- R^RûZò Kkû GùZ @icû^ê_ûZòK ù~ GjûKê Kkû Kêjû~ûA ^_ûùeö- cYòhe KÌ^û, \lZû Gaõ Cnûa^ \ßûeû iéÁ ]ûeYûe _eò_âKûg jó Kkûö- _âûPúe_Zâ, ùUfòbòR^þ aòmû_^cû^, KµêýUe ùLkùe @û^òùci^þ, _ýûùKUe XûûKeY GaõùfûùMû AZýû\ò _âbûaú \égý iõù~ûR^ûKûeú-aûYòRòýK Kkû @U«òö-@ûùc icùÉ @ûR^à iéR^gúkö2-ù~CñMêWÿòK aòbò^Ü Kkûe ùMûUòG _âKûe ^êùjñ ùiMêWÿòKê VòKþ PòjÜ \ò@:Pò^ûcûUò_ûZâcê\âY`ùUûCùûk^ aéðòùKûfûRþùfûKMúZùfûK Kkûewc3-@ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe @ûùc aýajûe Keê[ôaû ùKøYiò ^òcðòZ aÉê ~[û-cûUò_ûZâ, ZKò@ûAZýû\òKê GK Kkû Kjò _ûeòaû Kò?4-_eò_âKûg I _âgõiû _ûAñ gòlY:KòQò \ò^ Zùk cêñ GK A-ùcfþ _ûA[ôfò ù~Cñ[ôùe RùY KkûKûe GK icê\âùakûe aûfòùe^òcðûY Keò[ôaû KòQò KkûKéZò ejò[ôfûö ùi K’Y _eò_âKûg KeòaûKê ùPÁû KeòQ«ò ùMûUòG_ûeûùe a‰ð^û Keö

26

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.EI.Ed.)

Uò®Yú

26

Kkû Z[û Kkûgòlû (iò¡û«)Kê aêSòaû

5-Gjû ùMûUòG _éÂû KûMReê _âÉêZö icû^ _eòcûYe ]ûeYûKê \gðûC[ôaû @ûC GK C\ûjeYZêùc ù\A_ûeòa Kò?

6-GK gògêe Rúa^ Kkû Reò@ûùe gòlYeê @ûe¸ ùjûA[ûG cûZâ _ùe Gjû aò\ýûkdùe icû_^KeòaûKê [ôaû GK Kû~ðýe ùaûS ùjûA~ûGö Gjû KûjóKò a‰ð̂ û Ke? Zêc aòPûee ~[û[ðZû_âZò_û\^ Keòaû _ûAñ C\ûjeY aû NUYû @]ýd^ ùfLö7- MjYû Zò@ûeò I KûVKûc jÉKkû bûaùe _eòPòZö jÉKkûMêWÿòK Kkû Kò?8-VòKþ aòKÌKê Pd^ Ke:- K[ûKkò, bûeZ^ûUýcþ, cYò_êeú, K[K, IWÿògú Gaõ KêPò_êWÿò Gjò icÉ ùfûK^éZý/gûÈúd

^éZý @U«òö- RùY ^éZýw^û aýajûe Keê[ôaû aòbò^Ü _âKûe jÉbwú cê\âû / ^aei bûùa RYûö- RùY c KkûKûe gûeúeòK @wbwú / _âPûe_Zâ Reò@ûùe ù~ûMiìZâ iÚû_^ Keê[ôaû

_eòùahYKûeú @U«òö- GK aòPûe ùKak ùMûUòG / GKû]ôK C_ûdùe _eò_âKûg Keû~ûA_ûùeö- GK Kkû, Kkû @ùU / Kkû ^êùjñ ~\ò Gjû @û^ê_ûZòK @[aû fde ^òdcûakúKê @^ê_ûk^

Kùeö