1. Kijkduin Een onderzoek naar identiteit November 2007 Frank Bosboom Robert-Jan Hofhuis Eric Boekel Maarten Knigs Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 1

2. Vingerafdruk Kijkduin Afstand centrum tot < 3 km Den Haag 119 ha 1.440 Voornamelijk na-oorlogse woningbouw Woonmilieu stijl: buitencentrum Locatie in Nederland Huidige plattegrond Kijkduin Stedelijk/landschappelijk Oppervlakte Aantal inwoners 2006 81% Nl 0-14 10% 0,5% Marokkaans 15-24 6% 1,5% Antilliaans 25-44 14% 16% 30.100,00 2,6% 12% Overig westers 45-64 39% 5% Overig niet-westers 65+ 31% Bevolkingsgroepen per 2004 Leeftijd opbouw 2005 Concentratie jongeren (0-24 jaar) 2005 Gemiddeld besteedbaar inkomen 2004 Niet-werkende werkzoekenden 2006 Aantal delicten 2006: 90 14 x diefstal uit woning 54% koop 1-persoon 28% 31 x diefstal uit auto 813 32% particulier 2-persoon 18% 420.934,00 19 x diefstal overig 10% sociale huur 2 met kind 8% 3 x mishandeling 4% eigendom onbepaald 1 met kind 25% overig 21% Sociale veiligheid 2006 Aantal woningen 2006 2007 Huishoudensamenstelling WOZ-waarde 2005 Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 2

3. Inhoud Inleiding 4 Filosofie 5 Vraag 5 Aanpak 5 Orintatie 6 De rondleiding en themagesprekken 8 Identiteitssessie 15 Waarden Kijkduin 25 Kernwaarden 25 De identiteit van Kijkduin 26 Brandsheet 28 Merken genoemd in de sessies 30 Aanbevelingen 31 Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 3

4. Inleiding De huidige bebouwing van Kijkduin en de recreatieve en toeristische functies vertonen te weinig samenhang. Veel van de bebouwing is bovendien gedateerd geraakt. Zowel de ondernemers als de bewoners en de gemeente Den Haag werken aan plannen ter vernieuwing van Kijkduin. De gemeente wil in het kader van het masterplan Kijkduin tussen de 900 en 1000 woningen toevoegen aan de badplaats. Hierdoor staat Kijkduin aan de vooravond van een belangrijke nieuwe ontwikkeling. De geschiedenis van de badplaats Kijkduin begint in de late negentiende eeuw. Op de smalste plek van de zogeheten jonge duinen stonden rond 1900 drie villa's, een hotel en een hospitium van de Sophia-stichting. Tussen 1920 en 1923 werd aan de voet van het duin villapark Meer en Bosch aangelegd naar ontwerp van B. Bijvoet en J. Duiker. Het park behelsde 126 tot villa's geschakelde middenstandshuizen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is ten gevolge van de aanleg van de Atlantik Wall ongeveer de helft van de bebouwing van Kijkduin gesloopt, waaronder een groot deel van 'Meer en Bosch'. Tussen 1954 en 1965 werd een gedeelte van de polder Segbroek ingericht als kampeerterrein. Een gedeelte van Camping Ockenburgh is in het midden van de jaren negentig omgevormd tot een bungalowpark. In 1956 presenteerde de gemeente een herbouw- en uitbreidingsplan voor Kijkduin. Het Rijk wees het door F. van der Sluys gemaakte plan echter af, omdat men vond dat het Westduinpark tot aan Kijkduin onbebouwd moest blijven en de bebouwingsdichtheid in de strook achter de duinen te hoog was. In de loop van de jaren zestig en zeventig is de bebouwing van Kijkduin alsnog volgens een aangepast plan van Van der Sluys (1962) tot stand gekomen. De trage ontwikkeling werd mede veroorzaakt door de gevolgen van de stormvloed van 1953. De versterking van de kust met puinduinen is pas in 1968 voltooid. In dat jaar werd de Machiel Vrijenhoeklaan doorgetrokken tot aan de camping en werden aan weerszijden grote parkeerterreinen aangelegd. De recreatieve functie van Kijkduin neemt sinds eind jaren tachtig sterk toe. De kern van Kijkduin bestaat nu uit een winkelboulevard op de top van het duin. Direct daarachter ligt het Deltaplein en de verbrede Kijkduinsestraat met flats in drie tot zeven lagen. Ten oosten van deze straat is een belangrijk deel van het villapark Meer en Bosch behouden. De als middenstandswoningen gebouwde huizen zijn voor het merendeel verbouwd tot luxe landhuisjes. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 4

5. Filosofie In het algemeen wordt de vraag naar het bepalen van de identiteit gesteld vanuit het uitgangspunt dat een goed vastgestelde en geborgde identiteit: een vanzelfsprekende (marketing-)communicatie over een gebied ondersteunt. aspirant-bewoners en bedrijven die bij deze identiteit passen aantrekt (externe clustering). professionals sturing en houvast biedt in wat zij gezamenlijk gaan realiseren (sectorale clustering). hardware (gebouwen/infrastructuur) en software (bedrijven, voorzieningen etc.) koppelt (hard/zacht clustering). Voor lang lopende herstructureringstrajecten blijkt een verliggend baken nodig te zijn om de plannen en projecten te kunnen richten en om de onderlinge samenhang te bewaken. Omdat het een lang traject betreft moeten tussentijdse ontwikkelingen en ervaringen benut kunnen worden om een heroverweging toe te staan op onderdelen. Een masterplan of stedenbouwkundig plan is daarvoor vaak ontoereikend en te star. Het formuleren en vastleggen in beelden van de identiteit en de kernwaarden van het gebied waaraan gewerkt wordt, dat als een merk beschouwd kan worden, kan een dergelijke functie wel vervullen. Het kan werken als inspiratiebron voor ieder die werkt aan het nieuwe Kijkduin. Niet alleen bij grote ingrepen maar ook bij beheer. Niet alleen voor de activiteiten maar ook voor de wijze waarop dat gebeurt en hoe bewoners en belanghebbenden daarbij worden betrokken. Niet alleen voor ontwerpers van nieuwbouw of openbare ruimte, maar ook voor scholen, het welzijnswerk, ondernemers, openbaar bestuur. Kortom voor alle mensen die sturende of ontwerpende rollen hebben in de nieuwe activiteiten die plaatsvinden in het gebied. Vraag opdrachtgever Opdrachtgever Gemeente Den Haag heeft gevraagd een onderzoek te doen naar de gewenste identiteit van Kijkduin waarbij: de gewenste identiteit van Kijkduin als badplaats en als woonplaats in samenhang wordt bekeken; de verschillende stakeholders (bewoners, ondernemers, investeerders, beleidsmakers en professionals) in het proces worden betrokken de resultaten dienen als een duidelijk kompas voor Kijkduin, waarlangs de verdere planvorming kan worden beoordeeld de resultaten overdraagbaar zijn naar de interne en externe partners zodat zij vanuit de gewenste identiteit invulling kunnen geven aan ontwerpen en plannen De aanpak In dit onderzoek is de basis van de identiteit geoogst uit de kennismaking met de historische en recente ontwikkelingen van de wijk, de bestaande plannen met het gebied en een analyse van de invloeden van buitenaf. De aanpak heeft de volgende stappen doorlopen: Lezen van beschikbaar onderzoek en een themabijeenkomst waarin deze onderzoeken met elkaar zijn verbonden. Op basis van dit vooronderzoek zijn onderzoeksvragen vastgesteld voor de orintatiedag op 6 september 2007. Deze dag bestond uit: o een wandeling door Kijkduin gemaakt met een groep deskundige gidsen; o drie orintatiegesprekken met deelnemers die in Kijkduin actief zijn (bewoners en professionals). Op basis van deze gesprekken zijn de vragen voor de identiteitssessies vastgesteld en de groepen deelnemers voor de sessies geselecteerd. Op 26 september 2007 heeft de identiteitssessie plaatsgevonden. Tijdens deze sessie hebben de (ervarings-)deskundigen, professionals, stake-holders en bewoners hun inbreng gehad in het onderzoek naar de identiteit van Kijkduin. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 5

6. Orintatie (1) 6 september 2007 Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 6

7. Orintatie (2) 6 september 2007 Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 7

8. De rondleiding en themagesprekken 6 september 2007 Aan de rondleiding werd deelgenomen door: Robbert Aalbers Management Atlantic Hotel Bas Grotenhuis Bewoner Nelly Spaans Bewoner Rene van Vlaanderen Bewoner Jorien Burger Hoogheemraadschap Delfland Frans van der Walle Stichting Beach Resort Sander Hoogrug Projectontwikkelaar voor Ockenburg Marieke Versloot Projectontwikkelaar voor Ockenburg Corn Paris Projectleider gemeente Den Haag Marjolijn Roers Medewerker ROMZ gemeente Den Haag Rene van Gestel DSO Gemeente Den Haag Tristan Martijn Medewerker verkeer gemeente Den Haag Frank Bosboom Holland Branding Group Maarten Knigs Holland Branding Group Robert-Jan Hofhuis Holland Branding Group Het Deltaplein is een groot open plein. Het grootste gedeelte van het plein wordt in beslag genomen door een busbaan en parkeergelegenheid. Het plein ligt heuvel op tegen het duin. Van onder af is niet te zien dat je vlak bij zee bent. Aan het plein grenst een winkelcentrum. De ingang van het winkelcentrum ligt van het plein af. Binnenkort wordt de zeewering aangepast: deze wordt versterkt waardoor het strand verder weg komt te liggen. Er is een nieuw busplein gecreerd tegen een woonwijk aan. Bewoners klagen over geluids- en stankoverlast van de dagelijkse 600 bussen. De paden van de parkeerplaatsen door de duinen naar het strand zijn onduidelijk aangegeven en niet erg goed onderhouden. Op verschillende plekken zijn de duinen verboden toegang om zo de begroeiing en daarmee het achterland te beschermen. In de jaren 70 is puin uit Bezuidenhout hier achter de duinen gestort. De begroeiing begint nu volwassen te worden. Deze zogenaamde puinduinen vormen een glooiend landschap. Dicht tegen de duinen, verscholen in het bos, liggen nieuwbouw van de internationale school, een golfterrein en verschillende sportvelden. Op het strand liggen de fundamenten van het zeehospitium. Een projectontwikkelaar wil daar een wellness-centrum bouwen. Het hoogheemraadschap heeft het strand tot beschermd gebied verklaard. Deze kustzone is een van de kwetsbaarste plekken in de kustverdediging. Het gebied (duinen, woongebied) maakt een rommelige indruk: veel verschillende bouw, onduidelijke inrichting van het openbaar gebied. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 8

9. Themagesprek 1 Welke vorm van gastvrijheid past bij Kijkduin? Deelnemers Robbert Aalbers Management Atlantic Hotel John Roos Strandtenthouder, eigenaar restaurant en bewoner Frederick Visser Beheerder Kijkduinpark Lucia Visser Bezoeker Kijkduin Pheona Kuypers Medewerker EZ gemeente Den Haag Tom van Dijk Medewerker OCW/Sportbeleid Jan Bouter Wijkagent Sander Hoogrug Projectontwikkelaar voor Ockenburg Marieke Versloot Projectontwikkelaar voor Ockenburg Gabrille Rijsemus DSO Gemeente Den Haag Frank Bosboom Holland Branding Group Maarten Knigs Holland Branding Group Kijkduin mag best wat meer op de kaart. De natuur is hier prachtig, maar het plein heeft geen uitstraling. De boulevard mag mooier. Kijkduin is divers, mooie duinen, hoge flats. Het mag transparanter en met een betere doorgang naar de stad. Om van Kijkduin iets te maken, hebben commercile partijen elkaar nodig. De cohesie ontbreekt. Kijkduin mag meer een geheel zijn voor de mensen die het bezoeken. Mensen komen naar Kijkduin vanwege de kleinschaligheid en rust en de gemakken in de omgeving. Zowel grote stad als natuur. Het eerste bezoek is vaak toeval, daarna komen de herhalingsbezoeken bijna vanzelf. Kijkduin is minder massaal dan Scheveningen: een goede uitvalsbasis. Ik beleef het strand als toegankelijk. Ik ben defensief: blijf met je poten van mijn sportvelden af. Als gemeente en hotel samenwerken, zouden faciliteiten als het zwembad behouden kunnen blijven. Kijkduin heeft behoefte aan clustering. Steeds meer wordt prijsgegeven aan bebouwing, grote claims zijn de doodsteek voor sport. De sportaccommodaties zouden beter in beeld kunnen zijn, minder verstopt. Het is 5 voor 12 voor de badplaats. Door alle aanpassingen door het hoogheemraadschap hebben we straks minder strand. Kijkduin moet een hoogwaardige badplaats worden met mooie winkels en goede bereikbaarheid. Het winkelcentrum ligt nu met de opening naar de verkeerde kant (van het plein af). Iedere wijk in de stad heeft zijn eigen strandtent op het strand van Kijkduin. In mijn hotel is 50% zakelijk en 50% priv. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 9

10. Ik woon hier al 30 jaar, maar ben nog nooit in de puinduinen geweest. De verhuur van zalen zorgt voor verhuur van kamers. Voor alleen kamers wordt in Den Haag zelf geboekt, ben ik te ver weg. Ik wil meer zalen bouwen. We moeten durf hebben. Een nieuw winkelcentrum kan alleen uit als er ook woningen op kunnen. Ik snap best dat de duinen mooi zijn, maar als we met iedereen rekening houden komen we nergens. Wij concurreren met Limburg en de Veluwe. De sfeer tussen de ondernemers is goed. Er wordt samengewerkt. Maar er moeten nu grote veranderingen komen. Ik vind Kijkduin nu kil, weinig gevoel. De ondernemers hebben zelf de bomen geplant. Het uitzicht vanaf de boulevard naar het strand moet beter. Je mist de strandbeleving. Er lijkt hier wel een spel van claims gaande. De bezoeker van de boulevard is veeleisender dan de bezoeker van het strand. Op de boulevard komen de oudere, chique mensen. Kijkduin is menselijk en heeft kwaliteit. Hier komen oude, deftige mensen. Kijkduin heeft geen aantrekkingskracht op Benoordenhout. Kijkduin is de huiskamer van Den Haag. Eerder was onze aantrekkingskracht dat de winkels op zondag open waren, maar dat is nu overal. Je zou bij het stoplicht al blij moeten worden. Nu moet je eerst parkeren, uitstappen en naar de boulevard lopen. Wat past bij Kijkduin? - Huiskamer en mondaine 4 sterren - Cannes of St Tropez - Appartementen die spetteren - Een beach resort, strandomgeving met laagbouw - New Pat Bay: natuurlijk materiaal gebruik, uitstraling - Catamaran, kite surfen - Parken, fietsen, wandelen - Sfeer proeven - Een kleine jachthaven Ik gun Kijkduin samenhang met behoud van kleinschaligheid. We zijn nu niet gastvrij door de slechte bereikbaarheid: s avonds geen taxis, bussen i.p.v. trams, geen aansluiting op Randstadrail. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 10

11. Themagesprek 2 Wat typeert Kijkduin als woon- en badplaats? Deelnemers: Bas Grotenhuis Bewoner Nelly Spaans Bewoner Rob van Egmond Beheerder Staedion Jan Bouter Wijkagent Marius Schoon Wegbeheerder, gemeente Den Haag Tristan Martin Gebiedplanoloog gemeente Den Haag Ninette Groenhof HTM De sfeer is die van een familiebadplaats, netter publiek dan in Scheveningen en vooral voor de lokale bevolking. De bezoekers van de strandtenten zijn per Haagse wijk in te delen. Dat gevoel van familiebadplaats moet behouden blijven. We willen hier geen gajes of groepjes die rondstekkeren. Ik hoef alleen op te treden voor verkeersovertredingen. Ik wens Kijkduin een goed en mooi plan toe. Staedion investeert op dit moment met groot onderhoud fors in de woningen. De woningen zijn gewild. Als bewoner kies je voor Kijkduin vanwege rust, recreatie, strand, ruimte, voorzieningen. Rust met de geneugten van de grote stad. Ik snap dat er gebouwd moet worden, maar dan geen hoogbouw. Blijf onder de boomgrens. Ik snap dat er meer parkeerruimte nodig is maar dat kan veel intelligenter. Bijvoorbeeld gebruiken van crematorium en volkstuin. De gemeente luistert slecht naar bewoners en houdt zich zelf niet aan de wet. De bouw is een samenraapsel van een hoop niks. Wat nodig is, is een visie waar men achter kan staan. Probleem is de bus, lelijke flats en een zwart Deltaplein. In 1960 is Kijkduin bedoeld als woonwijk, niet als badplaats. Er was maar n pad naar het strand. In 1972 is de boulevard gekomen met het Deltaplein. Nu is de omgeving (infrastructuur) niet gebouwd op grote ontwikkelingen. Gewenst is een goed en mooi plan voor Kijkduin, dan accepteren de bewoners het. HTM maakt geen autonoom beleid maar sluit aan bij wat gemeente wil en de ontwikkeling van reizigersaantallen. Een tram zou bij de badplaats passen. Heeft een betere uitstraling maar het aantal reizigers is nu te weinig voor een tram. Kijkduin is divers: badplaats, ondernemers, woonplaats, golf, Kijkduinpark, natuur, groen. Kijkduin bestaat uit meerdere identiteiten die niet bij elkaar passen door verschil in schaal. De ontwikkelingen de laatste halve eeuw zijn hapsnap. Wat moet verbeteren: uitstraling, bereikbaarheid, internationaal. Niet Scheveningen, geen asfalt, massaliteit. Wel: allure, kleinschalig. De overgang van stad naar stadsrand moet duidelijker. Het moet geen druk stadskwartier worden, maar geen Torremolinos. Kijkduin is een dure buurt en wordt daardoor een ouwelullenwijk. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 11

12. Kijkduin is moeilijk warm te krijgen voor iets nieuws. De Kijkduiner maakt weinig gebruik van de voorzieningen. Oude mensen zoeken rust. Verjonging is wel te zien, maar het is hier gn starterswijk. We zijn behoudend, maar niet in de zin van we willen niets veranderen. Wel: zorgzaam, bewaken van de kwaliteit. Ik heb in Kijkduin steeds het gevoel van vakantie al woon ik er al 20 jaar. Het lijkt hier op het oude gedeelte van Panne, Knokke. Grandeur; een internationaal milieu. Een stad aan zee is uniek. Bij het internationale karakter past allure, dure woningen, bereikbaarheid en in de natuur, wellness-voorzieningen. Ik verwacht mooie architectuur die landschappelijk is ingepast. Burgemeester De Monchyplein is een indicatie. 4 lagen appartementen. Het volksdeel van Kijkduin vinden dat internationale elitair, badplaats is nu al ok. Duurzame sociale woningbouw kn, maar wel op kritische manier benaderen. Nette uitstraling nodigt net gedrag uit. Staedion wil sociale cohesie terugkrijgen in nieuwbouw met aanvullende regels en duidelijk profiel. Kijkduin is het dorp van Den Haag. Het is hier gemoedelijker. Het loopt door richting Westland. Sociale woningbouw kan bijna niet voldoen aan hoge norm. Maar dat moet wel, dat is de beoogde identiteit namelijk. Na 17 uur is hier niets meer te doen. Er gebeurt zelden iets op het strand: nette familiesfeer, af en toe een schoolfeest. Een zichtrelatie van de badplaats met de zee is belangrijk en die is er nu vaak niet. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 12

13. Themagesprek 3 Wat kenmerkt de landschappelijke kwaliteiten van Kijkduin? Deelnemers Loes van Zee AVN John Roos Ondernemer Irene Mulder Zuid-Hollands Landschap Arjen van de Berg Bewoner, bewonerscommissie Even de stad uit zijn, goede verbinding met de stad Dynamiek van een eigentijdse badplaats, met bestaande waarden van het landschap. Je ervaart een grote ruimte. Kom niet aan de kern van het gebied: de duinen en het strand. Ik vind het centrum de kern. Daarvoor is het 5 voor 12. Het voldoet niet aan de tijd met de autos, het beton en de achterkanten. We moeten de Boulevard opkrikken, zodat het weer een hoogwaardige badplaats wordt. We moeten kijkduin naar deze eeuw trekken. Ik ben verliefd op de zee, leuk soort herrie. Een betere samenhang tussen natuur en badplaats is nodig. Het is nu vaak het een of het ander. De bestemming van de ruimte is onduidelijk: mijn paviljoen staat in de natuur. Dit moet bestemming toerisme zijn, dit is geen natuur. Ik wil permanente strandpaviljoens. De beschermde status van natuur houdt ontwikkelingen tegen. Ik ben voorzichtig omdat er niet zorgvuldig met natuur wordt omgegaan. Als je te veel toegeeft ben je alles kwijt. Natuur is niet toegankelijk. Beheer en onderhoud is slecht. Natura2000 is truttig. De puinduinen staan er slecht bij. Ik wil dat er zorgvuldiger wordt omgegaan met landschap en wetgeving. Er moet wel een ecologische passage blijven voor de boulevard. Bescherming is noodzakelijk om prille natuurontwikkeling mogelijk te maken. Ik vind dat een stedenbouwkundige naar Kijkduin moet kijken met oog voor landschap. Ontwikkelingen zijn leidend, maar let op natuurwaarden. Gemeente mist een landschapsmeester (of stadsecoloog) naast Maarten Schmitt. Weeg verschillende belangen in dit confrontatiegebied. Landschap kan leidend zijn. Zoek naar overgang stad en landschap (in tegenstelling tot confrontatie). Creatief met water omgaan. Badplaats moet opgaan in de natuur. Dit is ook voor de ondernemers ideaal: een mooie, groene badplaats. Mooie compositie. Geen nep-landschap als camouflage. Vroeger was ook de natuur een trekker. Nu is er geen reden te komen als de zon niet schijnt. Op Kijkduinpark: natuurlijke setting is bewust gekozen en nagemaakt. Voor natuurlijke samenhang is het belangrijk dat er geen hoogbouw is en gebruik natuurlijke bouwmaterialen in openbare ruimte. Er is eerst een (landschappelijk) samenhangende structuur nodig, dan wordt variatie mogelijk en kunnen details worden uitgewerkt. Zon raamwerk moet niet te star zijn. Kijk ook naar verre toekomst. Het Schouwburgplein is een slecht voorbeeld. Rood voor groen is tot nu toe niet goed gegaan. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 13

14. Goede referentie: saunalandschap uit Hoogovens is bijzonder (afstudeeronderwerp Ronald Rietveld). Landschappelijk kader kan ook bebouwd zijn. Leg de waarden vast voor de toekomst. Die zijn namelijk moeilijk te veranderen. Maak een laboratorium met elkaar. Kijkduin is ruimte, verrassing, ontspannen, leg dit vast. Een klein beetje hectiek is wel gewenst en ook mogelijk. Kijkduin is de tweede badplaats en heeft een grote functie. Een mooie combinatie van landschap, rust, maar ook leven in de brouwerij /vitaliteit. Maak een zonering waar wel en geen lawaai mag. Er zijn teveel barrires. Ga naar een (pret)parksetting toe. Stepping Stones richting Ockenburgh zijn nodig. Procesafspraken en duidelijkheid zijn belangrijk. Logische aansluitingen en overgangen ontbreken. De eerste indruk is ellendig. Er is nu geen reden om langer te blijven of functies te combineren. Neem het landschap als basis, niet belemmerd door andere gedachten. De golfbaan is een mooi voorbeeld van landschappelijke inpassing en past bij Kijkduin. Kijkduinpark is ook goed gelukt, is onzichtbaar. Eigenlijk zijn er twee gebieden: de badplaats en de rest. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 14

15. Identiteitssessie 26 september 2007 Deelnemers Joris Quaedvlieg assistent projectleider, gemeente Den Haag, coach Francine Smissaert bewoner John Roos restaurant en strandtenthouder (ondernemer) Hans Berger Metterwoon (investeerder) Loes Verhaart stedenbouwkundige, gemeente Den Haag (instellingen) Richard Flanderhijn Meavita thuiszorg (instellingen) Gabrille Rijsemus communicatieadviseur gemeente Den Haag, coach George Laarhoven voorzitter winkeliersvereniging Loosduinen (ondernemer) Jorien Burger Hoogheemraadschap Delfland (investeerder) Peter ter Veer commissie Loosduinen (instelling) Arjen Verburg bewoner, actief in wijkberaad Cees Kimmel potentieel bewoner Mijke Rousseau communicatieadviseur gemeente Den Haag, coach Staf Haven Roompot recreatie (ondernemer) Nelly Spaans bewoner Ruud Stemerdink Hopman Interheem Vesteda (investeerder) Jan Bouter wijkagent (instellingen) Irene Mulder projectmedewerker ROMZ, gemeente Den Haag, coach Casper Duchart projectontwikkelaar van landhuis Ockenburg (ondernemer) Ron van Egmond Staedion (investeerder) Hanneke Kloosterman AVN (instellingen) Jan Karremans slager winkelcentrum Kijkduin (ondernemer) Rene van Gestel gebruiker Kijkduin (en organisatie namens gemeente Den Haag) Eric Boekel freelance tekstschrijver Frank Bosboom Holland Branding Group Robert-Jan Hofhuis Holland Branding Group Maarten Knigs Holland Branding Group Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 15

16. Ik vind het belangrijk om hier te zijn omdat Ik de ambitie heb in Kijkduin mijn ultieme woonwens te creren. De gemeente een goed beeld moet hebben van onze woonwensen. Er meer groen en ruimte behouden moet blijven. Ik wil meepraten over het masterplan van de gemeente Den Haag. Ik een beeld wil krijgen van wat er leeft in Kijkduin. Kijkduin een kleinschalige badplaats moet blijven. We stapsgewijs verder moeten zien te komen. Het goed is elkaar in de ogen te kijken. We extra trekkers willen voor ons 4/5 sterrenhotel. De waarden van de natuur en het parkachtige in Kijkduin behouden moeten blijven. Kijkduin wat meer uitstraling moet krijgen. We de ontwikkelingen in Kijkduin goed willen volgen. Ik benieuwd ben waar we naartoe gaan met Kijkduin. De belangen van het groen in en om de stad overeind moeten blijven. Ik benieuwd ben naar creatieve ideen voor Kijkduin. Het vakantiepark een park moet blijven. De strandcultuur bewaakt moet worden: je moet beleven dat je in Kijkduin op of bij het strand bent. De gemoedelijkheid, frisheid en ruimtelijkheid bewaard moeten blijven. Kijkduin de enige plek in Nederland is waar de stad z dicht bij de duinen ligt. Het prettig is te weten waar Kijkduin naartoe gaat. De kleinschaligheid, de gemoedelijkheid en het dorpse behouden moet blijven. Ik benieuwd ben hoe je het dorpse kunt behouden als je toch het internationale karakter versterkt. Het verschil van Kijkduin en Schevingen een van dag en nacht is; dat moet zo blijven. Kijkduin een heerlijke plek is om naartoe te fietsen. Het is alleen soms t rustig. We graag willen weten wat voor mensen hier komen wonen. Dat mogen zeker ook ouderen zijn. Kijkduin voor ondernemers rendabeler moet worden. Het centrum van Kijkduin een hogere kwaliteit moet krijgen. Vraag 1: Wat betekent een favoriete badplaats voor jou persoonlijk? Liever schoenen niet uit op het strand, mooi weer, boulevard (denk aan Albir in Spanje), lekker eten en drinken). Rust, genieten, eeuwig uitzicht op zee. Rust, vrienden, gezelligheid, eigen picknickmand, op grens water en land. Vanuit landschap en beweging toe naar aha-erlebnis, naar de belofte toe. Een kleine badplaats in een breed duingebied (Domburg /Castricum). Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 16

17. Cinque Terra: verrassend, klein strand, beschutte baai, niet te groot, goed eten en drinken. Moet er naartoe kunnen fietsen, verrassing aan de horizon, strandtentje. Wandelen, hond, gezin, een vuurtoren, goed vis eten. Verstilde plekken, afgezonderde mensen. Je laat de stad achter je, rijdt badplaats in (van Sportlaan naar Machiel Vrijenhoeklaan). Kunt de drukte van de stad van je af laten vallen (verdraagt zich met druk achterland). Na 17 uur heb je geen badplaats meer nodig, de individuele rust is heerlijk. Mijn ideaal: Westerschouwen in Zeeland: gemakkelijk te bereiken met de auto, niet in de file, vlot parkeren. Kunt net achter het strand rustig in de duinen fietsen, niet hutje mutje. Mijn favoriete strandtent ligt bij Noordwijk in een duinpan; 300 meter de andere kant op ligt Huis ter Duin waar je kunt wonen; een stilteplek kun je creren. Een baai, beschutting van de omliggende bergen, de enscenering is belangrijk. Door een soort duindorp naar het strand (Huis ter Heide, Monster), is absoluut niet geslaagd: geen overgang van bewoning naar strand en zee. Kijkduin is drukke strandbeleving, drukte op het strand, maar liever niet in combinatie met de flats erachter. Als je alle strandtenten clustert en bij elkaar zet tot een soort zomerboulevard op het strand - veroorzaak je elders geen overlast. Andere zones blijven dan rustig. Maak het centrum van Kijkduin ronder, bouw woningen rond de zogenaamde sterflats en hef de parkeerterreintjes voor winkelpersoneel op. De nadruk moet liggen op een goede infrastructuur naar het strand toe. Het mag druk zijn, maar je moet je wel veilig voelen. Behoud de natuur, creer een landelijk strandgevoel: je verblijft tussen een soort landgoed in het groen op het strand, pas drachter komt de bebouwing. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 17

18. De ideale plek: niets om je heen, rustig met een boekje op het strand, 500 meter ergens vandaan. Moet ook aantrekkelijk zijn om naar het strand te gaan als het niet mooi weer is. Zwemmen in of wandelen bij de zee, maar ook andere natuur: de sfeer van het bos of een landgoed. De badplaats moet in een zekere eenvoud ook comfort bieden: een strandstoel en een parasol, bijzondere winkels, een bepaalde luxe, een goede cappuccino in een leuke strandtent. Het belangrijkst is: alle ellende onder de grond, zoals het auto parkeren van de strandbezoekers. Kom je boven, dan genieten, relaxen met gezin: strand, boulevard, terras, loop- en fietsgebied, rust. Een concentratie van activiteiten maakt een badplaats bijzonder; lucht, water, strand, duinen en wonen. Zorg voor clustering; natuurplekken voor passief genieten, wonen compact houden, geen lintbebouwing. De overgangen van natuur en wonen moeten spannend zijn. Je gaat naar badplaats om activiteiten te doen: strand, shoppen, eten en drinken. Kijkduin mag een beetje mondain zijn, strandcultuur, kleinschaligheid, tegenover actief en massaal in Scheveningen. Parkeren goed faciliteren in combinatie met OV. Je moet welkom zijn met groen en natuur. Natuurbeleving en veiligheid staan boven stadsbeleving. Concentreer hoogwaardige activiteiten ten dienst van de badplaats. Een beetje dorps, la Terschelling: op korte afstand van elkaar heel verschillende gebieden, verspreide dorpen. Mag wat chiquer en mondainer dan Scheveningen, geen patatcultuur. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 18

19. Een overgangsgebied, natuur moet in de beleving de boventoon voeren. Kleinschalig, wandelboulevard, laagbouw, kleine jachthaven. Een Frans badplaatsje; kleine strandtentjes, monumentale panden op de achtergrond, lekker wandelen over boulevard, geen autos, rust, kalmte, niet pers stilte. Mondain is mooie architectuur, ornamenten, natuur, het juiste publiek, moois straatmeubilair, mooie lantaarns, schoon, verzorgd. Als je nu Kijkduin binnenrijdt, staat er hoog onkruid in de bermen; een onverzorgde indruk. De grote gemene deler: zee, strand, boulevard, een plint (winkels, restaurants, appartementen e.d.), natuur. Het verblijf is veilig, het jaar rond; ook bij slecht weer, mensen ontmoeten, het moet schoon zijn. Winkel - boulevard en strand zijn op elkaar betrokken, je kunt er jaarrond wonen. De sfeer is kleinschalig en divers. De sterke pluspunten: landschap en natuurlijkheid; ruimte en licht; kleuren en geuren; ontmoeten van mensen. Bereikbaar met de auto, OV, fietsen te voet. Aandacht voor de gevolgen van bereikbaarheid, verkeer geeft sterke dynamiek, Kijkduin moet wel bereikbaar blijven. Naast de horeca een beetje mondaine winkelstand die de moeite waard is om naartoe te gaan (luxe, funshoppen, beleving). Het is mooi als het gebied je kan omarmen, een beschutte baaigevoel creren. Je moet je welkom en geborgen voelen. De ene pool is ruimte, natuur, natuurlijkheid, duinen; het beleven van de bijzondere vegetatie. De andere pool is terrasjes, lekker eten, de zilte lucht en het licht beleven. Is ontspannen, tot jezelf komen, reflectie, in gesprek gaan met mensen. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 19

20. Vraag 2: Wat voor soort gasten en activiteiten passen bij de ideale badplaats? Jong (met drankje op het strand), oud (beetje chique, kopje koffie met slagroom) en gezinnen (spelen op het strand, hapje eten). Geen gouden kettingen, leggings en scooters zoals bij Scheveningen. Wel: midden- en hoge inkomens (upper middle-class). Goed bereikbaarheid, horeca, winkeltjes, watersport. Een actief gezin (sportief, beachbal, volleybal) met grootouders. Wonen, hotel, in- en ontspannen, funshoppen, restaurant en terrasje. Het moet wel hoogwaardig worden: meer Bijenkorf dan HEMA; architectuur is heel belangrijk. Liever op natuursteen naar de parfums dan op linoleum naar de worst. Het moet goed zijn en uitstraling hebben, maar het hoeft niet per se upper-class te zijn. V & D is toch ook prima voor iedereen? Er komen van allerlei mensen uit de Volvo en de Espace. Er zijn activiteiten zoals een filmfestival, maar het hoeft geen strijkkwartet te zijn. Niet te elitair. Je moet de seizoenen kunnen overbruggen met slecht weer voorzieningen. Wat we niet willen: loslopende jongeren die zich vervelen, of zuipschuiten. De opa/kleinkindcombinatie wordt steeds populairder. Het dorp in Den Haag is een verkeerd beeld. Het is niet allemaal onder ons en we kijken alle bezoekers weg. Het gaat meer om de stijl en de overzichtelijkheid. Het moet toegankelijker, maar wel kleinschalig en werelds. Het moet een mix zijn: levendig, ook als het stormt en regent komen strandmensen en natuurliefhebbers. Wel wat clusteren: de levendigheid voor de jongeren moet niet bijten met bewoners en natuurgenieters. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 20

21. Veel mensen komen met het OV, liefst met de tram. Kijkduin is niet voor alle doelgroepen, wel voor mensen die wat te besteden hebben en voor sportieve mensen. Woningen in de duurdere huursector, sociale huur door deze omgeving niet zo gewenst. Maar het moet geen mondaine enclave worden, dat is een karikatuur. Wel: wonen met een zekere kwaliteit; geen solitaire flats. Lager bouwen in lagere dichtheid is echter wel wat duurder. Een mix van permanente woonculturen. Een overdekte hal met klimrekken, speelkasteel e.d. voor de kinderen, ook zwembad, tennisbanen en/of een overdekt kuuroord. Een multicultureel gebouw, met theater, dans en muziek. Hoogwaardig en kleinschalig. Kan de aantrekkingskracht vergroten. Biedt diversiteit: verschillende segmenten en gebieden. Een hoogwaardige wellness-voorziening; heerlijk tot rust komen in het duinlandschap. Biedt van jazz tot house; festivals e.d. Overdekt, het hele jaar rond publiek trekken met een goede programmering. Iedereen moet zich relaxed kunnen voelen, tot rust kunnen komen. Van patat eten tot gezond eten, yoga en wellness. Kiikduin moet je in samenhang met Den Haag bekijken. Je moet het op de kaart zetten als hoogwaardig verblijfsgebied voor het jaar rond. Kijk bijvoorbeeld naar de golfclub Kennemerduinen, met een groot internationaal toernooi met allure. Of naar Noordwijk, wat de tweede congresstad van Nederland is geworden. Dat was nooit zo bedacht. Zorg voor een goede winkelstrip die past bij congres en hotelvoorzieningen. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 21

22. En een zeil-, kite- en surfschool op het strand. Kijk naar Cascais (bij Lissabon) en naar Valencia: badplaatsen met een raakvlak van zakelijk en recreatief. De kracht van Kijkduin is de kleinschaligheid en gemoedelijkheid. Dat moet een oppepper krijgen, kortom: je moet versterken wat er is. Overdag vooral gezinnen: kinderen spelen op het strand, aan de boulevard zitten. De avonduren beter benutten: zorg voor een aantrekkelijke eetboulevard, goed en gemakkelijk bereikbaar. Een muziektheater zou erg leuk zijn, maar past dat bij de kleinschaligheid? Als bewoner zit je niet te wachten op allerlei toevoegingen. Maar wel: versterken en vernieuwen wat er is, bijvoorbeeld het winkelcentrum wat vergroten en voor betere winkels zorgen. Je moet mensen een duidelijk doel geven om naar Kijkduin te gaan. Zo voorkom je dat mensen met de handen in de zakken gaan rondsjokken. Een golfbaan en wellness-voorziening passen heel goed Trek de sneltram door vanaf de Laan van Meerdervoort. Dat is maar 300 meter. Gemiste kans dat dat nooit is gebeurd. De bewoner van Kijkduin is heel anders dan de bezoeker. Het openluchttheater in het Zuiderpark is de leukste plek van Den Haag. Daar is altijd iets leuks te beleven. Kijkduin heeft ook zon plek als je de muziektent sloopt. De gasten van Kijkduin zijn jong en oud, van alle talen en van alle milieus. Er moet een evenwicht blijven tussen wonen en recreatie. Die moeten elkaar betaalbaar houden. De bezoekers en bewoners moeten alle vernieuwingen opbrengen. Het evenwicht tussen exclusief en informeel, tussen rustpunt en activiteiten. Een beachvolleystadion hebben we in Kijkduin juist niet nodig. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 22

23. Vraag 3: Wat zijn de kenmerken van het door jullie gewenste Kijkduin? Kijkduin is ook bereikbaar met de tram, parkeren gebeurt onder het duin (of onder nieuwe trekpleister). De boulevard maakt verbinding met het strand, nu zie je alleen de zee. Een buitenbadplaats met een golfbaan in de natuur/ in de duinen. Een bescheiden grote trekker erbij, zoals een wellnesscentrum en/of theater. Kleinschalige festivals voor gevarieerde doelgroepen. Een open en ruim winkelcentrum met een betere uitstraling (mag twee keer zo breed en twee keer zo hoog worden). Kijkduin is het kleinschalige pareltje van de stad; een tikkeltje mondain. Een bijzondere wijk van Den Haag, de grens is door de natuur bepaald, met een fantastische duin- en kuststrook. Wonen en recreren met een glimlach. Kijkduin moet meer als n geheel worden gezien; door een aanzienlijke verdichting kun je samenhang brengen. Het blik (de autos) moet weg van de huidige plek. Er zijn veel mensen, gezelligheid tot in de avond, levendigheid. Een kleinschalige theaterfunctie. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 23

24. Mag met bebouwing wel wat stapelen: drie, vier of vijf lagen. Niet hoger. Niet alleen focussen op het winkelcentrum. Kijkduin ligt uniek op een kruispunt van groenstructuren, met een golfterrein en landgoed. In de duinkommen is beschutting en geborgenheid. Je ziet conferentiegangers, sporters, studenten van de Internationale Hogeschool; mensen uit Zuid-West en Wapenveld (?). Het is een soort stedelijk recreatielandgoed. Er moet goede ruimtelijke samenhang komen, er is een duidelijke inrichtingsvisie nodig. Goed kijken hoe de bereikbaarheid wordt georganiseerd: parkeren voor autos, een tram, ondersteuning door een website. Korte reactie van wethouder Marnix Norder: We willen als gemeentebestuur een integraal verhaal voor Kijkduin en de kwaliteiten duidelijk benoemen. Het moet niet roggebroderig worden, d.w.z. te verkruimeld, dat is het nu wel. Kijkduin en Scheveningen zijn pareltjes. In Kijkduin moeten we een goede balans vinden tussen het creren van trekkers zonder in het niet-mondaine van Scheveningen terecht te komen. In Kijkduin kan in redelijk hoge dichtheden worden gebouwd. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 24

25. Waarden Kijkduin kernwaarde landgoed actief toegankelijk beschut allure lucht eenvoudig comfort bescheiden omarmen internationaal duinen all season evenwicht aantrekkelijk bijzonder verrassend gezinnen in orde genieten geen patatwalm water levendig kleinschalig kalmte goede leven recreatielandgoed duidelijk niet hutje mutje beleving chique parksetting faciliterend niet te elitair belofte cultureel strand familiebadplaats niet verkruimeld compact deftig uitzicht op zee gemakkelijk overgang gemoedelijk exclusief informeel verstild goed eten wandelboulevard gezelligheid hoogwaardig zoneringen festival natuurlijke grenzen mondain landelijk ontmoeten omarming selectief landelijk strandgevoel spannend welkom voelen shoppen organisch ontspannen sfeer uitstraling landschap ruimtelijk ontwerp wat te besteden natuurbeleving oppepper rust zakelijk compositie sportief enscenering strandcultuur samenhang vriendschap Kernwaarden kernwaarde landgoed actief toegankelijk beschut allure emotie verrassend fit welkom belofte selectief functie wonen en ontspannen faciliterend in orde compact duurzaam streven compositie levendig evenwicht thuis mondain Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 25

26. De identiteit van Kijkduin Kijkduin bestond rond 1900 voornamelijk uit enkele hotels voor badgasten. De stad Den Haag lag nog ver weg. In 1923 werd villapark Meer en Bosch opgeleverd, ontworpen door de architecten Bijvoet en Duiker. De als middenstandswoningen gebouwde huizen hadden kleine tuinen met lage hekjes en hagen. Zo hadden de woningen een open verbinding met het omringende natuurlijke duinlandschap. In de Tweede Wereldoorlog werd een fors deel van het villapark gesloopt voor de aanleg van de Atlantik Wall, de Duitse verdedigingslinie langs de Atlantische kust. Na de zware stormvloed van 1953 werden de duinen jarenlang versterkt met puin en ontstonden de zogeheten puinduinen. Veel van de huidige bebouwing van Kijkduin, de sterflats, het Deltaplein en de winkelboulevard, is gebouwd in de jaren zestig en vroege jaren zeventig. In 1968 werd de Machiel Vrijenhoeklaan doorgetrokken tot aan de camping en werden aan weerszijden van de laan grote parkeerterreinen aangelegd. Sindsdien heeft Kijkduin de karakteristiek van een gebied met verrassende overgangen, een confrontatiegebied ook, dat zoekt naar een nieuwe integratie van landschap en stedelijkheid; badplaats en woonplaats; behoud en durf; en publieke en private interventies. Daarvoor is een vertrouwenwekkend en goed te communiceren kader nodig waarop alle belanghebbenden kunnen koersen, anders worden er fragmenten beschermd. De gemeente Den Haag wil in Kijkduin uitbreiden met 1000 woningen, er staan benodigde ingrepen ter versterking van de duinen op stapel en de ondernemers zien het groeiend aantal inwoners en recreanten als een uitgelezen kans om tot noodzakelijke vernieuwing en uitbreiding van hun winkels en andere voorzieningen te komen. De bewoners kiezen voor Kijkduin vanwege de rustige ligging vlak aan zee, met de geneugten van de stad onder handbereik. Hoge woningprijzen werken selectief: in de badplaats wonen vooral mensen uit de betere middenklasse, Hagenaars die passen bij een stad die werkt binnen een internationaal profiel van openbaar bestuur, recht, vrede en veiligheid. Kijkduin zoekt daarin naar een stedenbouw vanuit het perspectief van een wandelaar, een stedenbouw die de landschappelijke kwaliteit liefdevol als vertrekpunt neemt en actualiseert, integreert en intensiveert. Als badplaats heeft Kijkduin vooral een rol voor mensen uit Den Haag en omstreken. Den Haag heeft een bijzondere traditie in het verbinden van de Hagenaar en de Hagenees, de elite en het volk, de bewoners van het zand en die van het veen. Kenmerkend voor deze verbinding is dat beide partijen gewend zijn om te wonen in en om te gaan met een deftige stad met allure. De scheiding van zand en veen vinden we in Kijkduin als badplaats tussen de boulevard en het strand. Zonder elkaar uit te sluiten of willen sluiten is de boulevard primair van de Hagenaar en het strand primair van de Hagenees. De sferen verschillen en vullen elkaar aan, op de grensvlakken combineert een volks soort chique met een chique soort volks. Bij elkaar is het een Haags milieu, anders dan Scheveningen primair een plek voor mensen en gezinnen uit Den Haag zelf en een heel aangenaam milieu voor alle andere mensen die deze sfeer makkelijk aanvoelen. Dit Kijkduin heeft alles in zich om uit te groeien tot een dynamische eigentijdse badplaats, met een belangrijk ander profiel dan Scheveningen, dat zich meer richt op een breed nationaal publiek. De primair landschappelijke aandacht typeert Kijkduin als een landgoed, ook de dichter bebouwde woongebieden behoren daartoe. Er worden zones en sferen onderscheiden die ieder voor zich tot verschillende expressies mogen komen (bonding). Daarbij is aandacht voor het scheiden van functies die elkaar kunnen hinderen. Overgangen kunnen onverwacht en spannend zijn maar worden steeds met zorg gemaakt (bridging). Daarbij hoort een integraal en boven de partijen staand ontwerp en compositie, als de kamers in een huis. De verschillende sferen bieden daarin ieder een eigen beleving. Actieve ontspanning, spelen, verstilling, natuurbeleving, winkels, voorzieningen, horeca en woongebieden vinden hierin hun plaatsen. In het ontwerp van Kijkduin heeft toegankelijkheid een bijzondere positie. Kijkduin nodigt uit tot stijlvol gedrag, zowel van bezoekers als van bewoners. Daarin passen vervolgens actieve, sportieve en ongedwongen activiteiten en ook bezoeken van staatshoofden en chique bijeenkomsten. Binnen de code is iedereen welkom. De Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 26

27. tweede vorm van toegankelijkheid is de manier waarop je er fysiek kan komen. Daarin passen hoogwaardige vormen van openbaar vervoer (zoals de tram) en ondergrondse oplossingen voor parkeren. Kijkduin ondersteunt haar stijlvol karakter met een eigen handschrift, dat je terugvindt in allerlei details van architectuur, woonvormen, groen en openbare ruimte. Het doorvoeren van deze stijlelementen is een van de manieren waarop compositorische samenhang tussen de onderdelen, zones en sferen wordt gemaakt. Deze is meteen bij binnenkomst herkenbaar. Kijkduin is een belofte, een plek die vanaf de aankomst spannend en verrassend is. Het bepalen van deze visuele stijl vraagt, net als een huisstijl van een organisatie, veel aandacht en behoeft de instemming van de stakeholders die verantwoordelijk zijn voor deelontwerpen. Dit ondersteunt het ontstaan van een internationaal wervend mondain milieu dat aan hoge standaards voldoet en streeft naar een nieuwe (toekomstige) monumentaliteit. Net als de bezoekers moeten ook de nieuwe bewoners van Kijkduin passen in de huidige sociale structuur. Het zijn daarmee vooral mensen uit de betere middenklasse: gezinnen, maar ook vijftigplussers die wat te besteden hebben, die hechten aan een verzorgde omgeving met goede voorzieningen. Er is ook ruimte voor sociale woningbouw voor mensen met een lager of modaal inkomen. Daar tekent de zand-veen of boulevard-strand scheiding zich af binnen de woongebieden en vraagt ook daar om de typisch Haagse verbinding. Een badplaats met deze kwaliteiten is een natuurlijke plek voor cultuur, festivals, sport, exposities, muziek, hoogwaardige winkels en horeca. Deze activiteiten verlengen het seizoen, en zorgen dat er het hele jaar rond wat te beleven is in Kijkduin, all weather, all season. Overdekte speelvoorzieningen voor kinderen en een hoogwaardig welnesscentrum in de duinen passen hierin. Ook hier geldt dat samenhang tussen de onderdelen leidt tot werkelijke allure. Dat veronderstelt een zorgvuldige compositie van het gehele aanbod, een programmering waarin private partijen intens samenwerken met culturele voorzieningen en bijvoorbeeld sport- en festivalorganisaties. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 27

28. Brandsheet Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 28

29. Brandsheet (achterzijde) Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 29

30. Aanbevelingen Formeer een publiek-private kerngroep van ondernemende betrokkenen die op basis van de gewenste identiteit aan de slag gaan met de implementatie. Deze kerngroep stelt een ruimtelijk supervisor aan, die namens de kerngroep en vanuit de kernwaarden de ruimtelijke (landschappelijke en stedelijke) compositie van Kijkduin aanstuurt. Deze kerngroep stelt een programmerend supervisor aan, die namens de kerngroep en vanuit de kernwaarden de programmatische samenhang van Kijkduin aanstuurt: activiteiten, branchering, acties. De supervisoren ontwikkelen een integraal kwaliteitsplan voor Kijkduin dat dient als onderlegger voor het proces, hiermee wordt het opdrachtgeverschap voor ontwerpen en beleid vormgegeven. Werk op korte termijn een aantal projecten, minimaal 3, zover uit dat ze de nieuwe koers van Kijkduin zichtbaar maken en vergrendelen, zodat dit proces onomkeerbaar wordt. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 30

31. Merken genoemd tijdens de orintatie Bijenkorf: luxe en volume. Volvo: grote doelgroep, rustiger publiek, degelijk, veilig, zeker, ruig. Saab: goed, degelijk, enerverend. MG: mix van nieuw en oldtimers. NRC: goed leesbaar, degelijk, informatief. NRC Next Volkskrant: jonger, daar moeten we heen, intellectueel, serieuzer. FC Twente: goede uitstraling, net publiek, niet te. Brand bier: gemoedelijk, iets duurder, maar kwaliteit. Miele: exclusief en degelijk. Evian: toegankelijk product. Lancme. Vichy: natuurlijk. Ralph Lauren. St. Tropez. Oude deel van Panne, Knokke: grandeur, een internationaal milieu. Lange Voorhout: multifunctioneel, deftig maar niet te, open en besloten tegelijk. Nike: snel maar toch bereikbaar. Rituals: jong, van deze tijd, wellness. Holland Branding Group Kijkduin Een onderzoek naar identiteit 31