«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k...

«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k(ze.yu÷.yuz.)

yÇÞkMk- 502«kÚkr{f rðãk÷Þku{kt þiûkrýf «r¢Þk

rð¼køk- 1yrÄøk{ yLku rþûký «r¢Þk

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûkk MktMÚkkLkyu- 24-25, EÂLMxxâwþLk÷ yuheÞk, Mkuõxh- 62, LkkuEzk

økkiík{çkwæÄ Lkøkh, ÞwÃke- 201309.ðuçkMkkEx: www.nios.ac.in

rð¼køk- 1yrÄøk{ yLku rþûkýLke «r¢Þk

yuf{ 1 «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

yuf{ 2 rþûký íku{s yrÄøk{Lkk WÃkkÞku

yuf{ 3 rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku

yuf{ 4 rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{

rð¼køk Ãkrh[Þ

yuf rþ¾Lkkh íkhefu ík{u ç÷kuf 1 ÷‹Lkøk yLku yæÞÞLk «r¢Þk yÇÞkMk fhþku. yk ç÷kuf{kt [kh ÞwrLkx Aurþûký «ýk÷e þe¾ðk MktçktrÄík yuf{ku. Ëhuf yuf{ rð¼køkku yLku WÃkrð¼køkku{kt ÚkÞu÷ Au.

ÞwrLkx 1: yk ÞwrLkx ík{Lku þe¾ðkLkku ÏÞk÷ yLku «r¢ÞkLke Mk{s ykÃkþu. íku su Ãkrhçk¤ku þe¾ðkLku«¼krðík fhu Au, su{ fu Ëhuf çkk¤f yLkLÞ Au yLku íkuLkk ÃkkuíkkLkk{kt þe¾þu {køko þe¾ðk {kxu ½ýe heíkkuAu, WËknhý íkhefu yLkwfhý, yð÷kufLk, þe¾ðkLke yLku rþûkýLkk rðrðÄ Ãkrh{kýkuLku Mk{sðk.

ÞwrLkx 2: yk yuf{ Au su ík{Lku rþûký MktçktrÄík rðrðÄ yr¼øk{kuLku Mk{òððk {kxu Mkþõík çkLkkðþu.rþûkfku furLÿík yr¼øk{ yLku rð»kÞ furLÿík yr¼øk{ çktLkuLku ÃkhtÃkhkøkík yr¼øk{ íkhefu økýðk{kt ykðu Au.MÃkÄkoí{fíkk ykÄkrhík yLku çkk¤ furLÿík yr¼øk{ ykÄwrLkf Au rþûký yLku rþûkýLkk yr¼øk{, yuLkMkeyuV,2005 Ëhuf íkhefu h[Lkkí{f yr¼øk{ Ãkh ¼kh {wfu Au yLku Ëhuf çkk¤f ¿kkLkLkk fLMxÙfxh Au.

ÞwrLkx 3: yk yuf{ ík{Lku rðrðÄ «fkhLke MktÃkwýo Mk{s ykÃkðkLkku «ÞíLk fhþu rþûký yLku rþûkýÃkØríkyku fux÷ef ÃkØríkyku Au su Mkw[Lkku Ãkh ykÄkrhík Au. WËknhý ÷uõ[h ÃkØrík, rLkËþoLk ÃkØrík,EÂLzrððrxð yLku ykLkw{krLkf ÃkØrík. íÞkt Ãký Au y{wf ÃkØríkyku su þe¾Lkkh {irºkÃkwýo Au, yux÷u fu hMíkkuÃkØrík, Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÃkØrík yMkhfkhf rþûký yLku rþûký «r¢Þk {kxu ©uc MktÞkusLk ÃkMktËøke LkesYh Au.

ÞwrLkx 4: ík{u Lke[u «{kýu Au íku {kxuLkk rðrðÄ yr¼øk{kuLku Mk{S þfþku þe¾Lkkh furLÿík yr¼øk{,Mknfkhe rþûký, MknÞkuøke rþûký ðøkuhu. ðÄw ík{u «ð]rík ykÄkrhík yr¼øk{ MkkÚku Ãkrhr[ík , þe¾ðkLke«ð]ríkyku yLku íku{Lkk íkíðkuLkwt «f]rík «ð]rík ykÄkrhík yr¼øk{Lku «kÚkr{f Míkhu yuf {níðÃkwýo yr¼øk{íkhefu økýðk{kt ykðu Au.

rð»kÞðMíkw

¢{ ÃkkXLkwt Lkk{ Ãk]c MktÏÞk

1 «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt 1

2 rþûký íku{s yrÄøk{Lkk WÃkkÞku 30

3 rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku 56

4 rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{ 86

1

LkkUÄ

«khr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

ç÷kuf - 1 : yrÄøk{ yLku rþûký «r¢Þk

yuf{- 1. «khtr¼f þk¤k rþûký Ëhr{ÞkLk ¼ýðwt yLku ¼ýkððwt

{k¤¾wt

1. Ãkrh[Þ

2. rþûký WÆuþku

3. rþûký «r¢Þk

1.2.1 ÏÞk÷ yLku «r¢Þk

1.2.2 rþûkýLku yMkh fhíkk Ãkrhçk¤ku

1.3 çkk¤f fuðe heíku þe¾u Au 3 ?

1.3.1 yLkwfhý

1.3.2 yð÷kufLk

1.3 .3 «ÞíLk yLku ¼w÷

1.3. 4 ¼køkeËkhe

1.3 .5 íkÃkkMk > þkuÄ

1.3 .6 Mk{MÞk Wfu÷

1.3 .7 yÚko rLk{koý íkhefu þe¾ðwt

1.4 yæÞkÃkLk «r¢Þk

1.4.1 ðíkoLk VuhVkh {kxu yæÞkÞLk

1.4.2 çkkuÄkí{f rðfkMk {kxu yæÞkÃkLk

1.4.3 yLkw¼ð rLk{koý {kxu yæÞkÞLk

1.5 Mkkhktþ

1.6 «økríkLkk {çkr÷ÞktfLk {kxuLkk ykËþo W¥khku

1.7 MktË¼o økúÚk / fux÷kf WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku

1.8 ÞwrLkxLkk ytíku {nkðhku

1.0 Ãkrh[Þyuf rþûkf íkhefu ykÃk rþûký yLku yæÞkÃkLk yu{ çkÒku «r¢ÞkykuÚke Mkkhe heíku Ãkrhr[f

nþku. fkhý fu ík{u rðãkŠÚkykuLku rþûký ykÃkðk{kt ÔÞMík hÌkk Aku. Mkk{kLÞ heíku ykÃk yuðeyÃkuûkk hk¾ku Aku fu çkÄk rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLke ûk{íkk «{kýu rþûký yLkw¼ð {u¤ðe ykÃkLkkðøko{kt W¥k{ nkuÞ. ßÞkhu çkÄk rþûkfkuLke Mkh¾e yÃkuûkk nkuÞ Au. su{fu Lkðk yLkw¼ðku {u¤ððk

2

LkkUÄ

rzÃ÷ku{k{kt «khtr¼f rþûkk (ze.yu÷.yuz)


{kxu rðãkŠÚkyku îkhk rþ¾ðkLkku «ÞíLk fhðku. Ãkhtíkwt Ëhuf yæÞkÃkf ÔÞÂõíkøkík heíku yk WÆuþ«kó fhðk {kxu Mk{kLk ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk LkÚke.ykðku «kÚkr{f þk¤kLkk çku ðøkkuoLke Lke[u Ëþkoðu÷ ÂMÚkríkyku Ãkh [[ko fheyu.MkykÃkLku ¼{kððk {kxu 12 f÷kfLke ykð~Þfíkk hnuþu.• Ãknu÷e ÂMÚkrík{kt ðøko¾tz MktÃkwýo heíku rþûkf furLÿík níkku. rþûkfu ÃkkXLkwt ykÞkusLk fÞwo, yLku

þe¾ðk yLku þe¾ððkLke Mkk{økúeLku ÔÞðÂMÚkík økkuXðe, ÏÞk÷kuLke Mk{swíke ykÃke, «&™kuÃkwAâk yLku ðøko¾tzLke yLÞ «ð]ríkyku fhe. rðãkÚkeoykuyu rLkr»¢Þ ¼wr{fk ¼sðe yLkuyÃkuûkk yLkwMkkh rþûkf îkhk yÃkkÞu÷ Mkw[LkkykuLkwt Ãkk÷Lk fÞwO.

• çkeS ÂMÚkrík{kt rðãkÚkeoyku ðøko¾tzLke rþûký «r¢Þk{kt Mkr¢Þ heíku ÔÞMík níkk yLku rþûkf{kºk Mkw[Lkk÷ûke {krníkeLkwt Mkt[k÷Lk fhíkk níkk. rðãkÚkeoyku ÃkkuíkkLke MkkÚku Mkk{økúe ÷ELkuykÔÞk níkk. íkuykuyu [kxo íkiÞkh fÞko, AkuzLkk rðrðÄ ¼køkku Ãkh ÷uçk÷ ÷økkÔÞk, [kxkuoLku«ËŠþík fÞko yLku MðuåAkyu {wÕÞktfLk fkÞo{kt ¼køk ÷eÄkuu.íkuðe «ríkrík ÚkkÞ Au fu rþûkýLke çku ÃkØríkyku ðå[uLkk íkVkðíkLkwt fkhý rþûkfLkk rðãkÚkeoyku

«íÞuLkk ÔÞðnkh{kt hnu÷e r¼Òkíkk Au. ðkMíkð{kt ¼ýðk ¼ýkððkLke «r¢ÞkLke {w¤¼wík{kLÞíkkyku{kt íkVkðík níkku. ©e{kLk hk{LkLku rðïkMk níkku fu çkk¤fku LkkLkk yLku ykuAk yLkw¼ðeAu yLku íku{Lku rþûkýLkk íkÚÞku þe¾ððkLke ykð~Þõíkk Au. {eMk Mke{kLku rðïkMk níkku fu rðãkÚkeoykuÃkkMku ðøko ¾tz{kt ykðíkk Ãknu÷k [khu íkhVLkk ðkíkkðhýÚke «kó ÚkÞu÷ku yLkw¼ð Au yLku suLkkuWÃkÞkuøkíku Lkðk yLkw¼ðku «kó fhðk {kxu fhe þfu Au.

çkk¤fku rðþuLke {kLÞíkkyku yLku Äkhýkyku, rþûkfLke ¼qr{fk, ðøko¾tzLke ÃkhMÃkhLker¢Þk-Ãkr¢Þk yLkuu {qÕÞktfLkLke ÃkØrík, ðkMíkrðf rþûký «r¢Þk yLku yÇÞkMkLku «¼krðík fhu Au.fux÷kf rþûkfku çkk¤fkuLkk yð÷kufLkkí{f ÔÞðnkhLku çkË÷ðk {kxu rþûký «r¢Þk yLku {nkðhkÃkh ¼kh {qfu Au yLku fux÷kf ¿kkLkkí{f ÞkuøÞíkkLku rðfrMkík fhðk Ãkh ¼kh {qfu Au. íku{s fux÷kfrþûkfkuLku yuðku rðïkMk Au fu çkk¤fkuLku òíku ¿kkLk rLk{koý fhðk{k íku{Lke {ËË fhe þfkÞ Au. yufrþûkf íkhefu ík{khu rðr¼Òk yÇÞkMk íkÚkk íkuLkk {kxu ykÄkh¼wík {krníke rðþu òøk]íkíkk ÷kððesYhe Au yLku yuðwt yux÷k {kxu Au su ík{u yk yuf{{ktÚke þe¾þku. ykÃk rþûký «r¢ÞkLke «f]ríkrðþu òýþku. çkk¤fku fE ÃkØríkÚke þe¾u Au yLku «¼kðe {kLÞíkk ytøkuLkw {køkoËþoLk {u¤ðþku.rþûký yr¼øk{ «r¢ÞkLkk rMkØktíkku íkÚkk yÇÞkMkLkk Lke[u {wsçkLkk ºký WÃkÞkuøkku Au.

1. ðíkoLk ÃkrhðíkoLk2. Mk{MÞk Wfu÷ yLku3. yLkw¼ðkuLkwt rLk{koýykLke [[ko fhðk{kt ykðþu. LkkLkk çkk¤fku {kxuLke rþûký ÃkØrík yÚkoÃkqýo heíku «kÃÞ Au.

yuðku rðïkMk Au fu ßÞkhu rþûký çkk¤f {kxu yÚkoÃkqýo nkuÞ Au. íÞkhu íku rþûkýLku «u{ fhu Au yLkuíÞkhu íku nt{uþk rþûký{Þ hnu Au.

ßÞkhu ík{u yuf{Lku ¼ýkðe hÌkk Aku íÞkhu ykÃku yLku çkk¤fkuyu æÞkLk{kt hk¾ðwt òuEyu fuçkk¤fkuyu nS «kÚkr{f þk¤k{kt ykððkLkwt þY fÞwO Au. yk yuf{Lkk rðrðÄ ÏÞk÷kuLku MktÃkwýo heíkuuMk{sðk {kxu ykÃku 12 f÷kf ¼ýkððkLke ykð~Þfíkk hnuþu.

•

3

LkkUÄ



1.1 rþûkýLkk WÆuþkuyk yuf{Lkk Ãkwýo ÚkÞk ÃkAe ykÃk yu ÞkuøÞ ÚkE þfþku fu ,

• rþûkýLke MktfÕÃkLkk yLku «r¢ÞkLku Mk{òðe þfþku.• rþûký «r¢ÞkLku «¼krðík fhLkkh ½xfku Ãkh «fkþ Ãkkze þfþku.• rþûkýLkk rðr¼Òk rMkØktíkku yLku {kuzu÷Lkwt ðýoLk fhe þfþku.• rþûký yLku yæÞkÃkLkLkk ÃkhtÃkhkøkík yLku ykÄwrLkf yr¼øk{ku ðå[uLkwt ytíkh òýe þfþku.

1.2 rþûký «r¢Þkrþûký yux÷u þwt ? çkk¤f fuðe heíku þe¾u Au ? ykÃkýu çkk¤fkuLkk rþûkýLku fuðe heíku Mkh¤ çkLkkðeþfeyu ? yuf rþûkfLkk YÃk{kt ík{khe Mk{ûk yk «fkhLkk «&™ku Au su þk¤k{kt çkk¤fkuLku rþûkýLkuykfkh ykÃku Au. yk sðkçkËkheLku Mktíkku»kfkhf heíku rLk¼kððk {kxu íku Mk{sðk sYhe Au.

1.2.1 rþûkýLkku ÏÞk÷ yLku «r¢ÞkykÃkLkk ¼ýðk {kxu yLku ®[íkLk {kxu Lke[u fux÷kf íkÚÞku ykÃku÷ Au.• MktMkkh{kt ykÃkýe [khu çkkswt þwt ÚkE hÌkw Au, ykÃkýu þwt fhðwt yLku ykÃkýu þwt yð÷kufLk

fhðwt Au. yk çkÄk {kxu rþûký ðÄw fu ykuAk MÚkkÞe «{ký{kt YÃkktíkrhík ÚkðkLke yuf «r¢ÞkAu.

• rþûký yuf yuðe «r¢Þk Au su{k íkk÷e{ îkhk ÔÞðnkhLku {w¤{ktÚke Ãkrhðíkeoík fhe þfkÞAu.(Ãkkf]ríkf ðkíkkðhý {kxu yÚkðk íkku «Þkuøk þk¤k{kt)

• rþûký yuf yuðe «r¢Þk Au suLkk îkhk ÔÞÂõík rðr¼Òk xuðku, ¿kkLk yLku «ð]rík «kó fhuAu. su Mkk{kLÞ heíku SðLkLke {ktøk «{kýu «kó fhðwt sYhe Au.

• rþûký ÔÞÂõíkíð (¿kkLkkí{f, «¼kðfkhe, «ð]r¥kÃkwýo, WíMkknÃkýo ÔÞÔnkh Ãkwýo yLkuyÇÞkMkkí{f){kt MktÃkwýo heíku ÃkrhðíkoLk fhu Au íkÚkk íkuLkk «ËþoLk{kt ÃkrhðíkoLkLke [{fòuðk {¤u Au, õÞkhuf õÞkhuf yk yÇÞkMk îkhk ykðu Au. íku{ Aíkkt yk ytíkhÆrü fu yLÞfkuE {kæÞ{ fu r[íkLkÚke Ãký sL{e þfu Au. (Sahakin 1976 P3)

WÃkhLkk íkÚÞku ykÃkýLku rþûkýLke ºký rðMík]ík ÃkØríkykuLku Mk{sðk íkhV rLkËuoþ fhu Au.rþûkýLku ºký «fkhLku MkwrLkrùík fhe þfkÞ Au.• ÔÞðnkhLkwt Ãkwýo íkÚkk MÚkkÞe YÃkktíkhý• SðLkLke {ktøk MkkÚku íkk÷ {e÷kððk {kxu sYhe xuðku, ¿kkLk íkÚkk ð]ríkLku økúný fhðk.• ÔÞÂõík{kt Ãkwýo heíku MÚkkÞe ÃkrhðíkoLk (ík{k{ Mkt¼rðík rð¼køkku{kt ) rþûký «r¢ÞkLke

rðþu»kíkkyku Lke[u «{kýu Au.• rþûký rLkhtíkh ÃkrhðíkoLk Ãkk{íke «r¢Þk Au : çkk¤ÃkýÚke s Ëhuf {kLkðe ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh

rð[kh,«ð]rík,hMk ðøkuhu îkhk ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððkLkku «ÞíLk fhu Au.yuðwt íku yux÷k {kxu fhu Au fu suÚke SðLkLke øk{u íkuðe ÃkrhÂMÚkrík{kt Ãký ÃkkuíkkLke òíkLkuMðMÚk hk¾e þfu.

4

LkkUÄ



• rþûký yuf «íÞûk ÷ûÞ Au : Ëhuf {Lkw»Þ ÃkkuíkkLkk SðLk{kt fux÷kf ÷ûÞ «kó fhðkLkeEåAk hk¾u Au. yk ÷ûÞkuLku rþûký îkhk «kó fhe þfkÞ Au. Ãkhtíkw òu fkuE ÷ûÞ Lk nkuÞrþûkýLke fkuE ykð~Þfíkk hnuíke LkÚke.

• rþûký nuíkw ÷ûke «r¢Þk Au.ßÞkhu fkuE ÔÞÂõík ÃkkuíkkLkk {kxu fkuE ÷ûÞ Lk¬e fhu Au. íÞkhu íku ÷ûÞ «kó fhðk {kxuMk{S rð[kheLku fkuE r¢Þk fhu Au. òu íkuLke ÃkkMku ÃkkuíkkLku ÷ûÞ MkwÄe Ãknku[kzðk {kxu fkuErð[kh LkÚke yÚkðk íkku íku íkuLkk rðþu rçk÷fw÷ þktík Au. íÞkhu íkuLkwt íkuLkk ÷ûÞ MkwÄe ÃknkU[ðw{w~fu÷ Au. yuLkku yÚko yu{ ÚkÞku fu íkuLkw rþûký Lkçk¤w Au.

• rþûký yuf Mkr¢Þ «r¢Þk Au : ftEf þe¾ðe {kxu þkhehef {kLkMkef fu çktÒku «fkhLkefkuEf r¢Þk «r¢Þk fhðe ykð~Þf nkuÞ Au. Lkðk yLkw¼ðku þe¾ðk {kxu {øks Mkr¢Þnkuðwt sYhe Au. yuLkk ðøkh rþûký «kó fhðwt þõÞ LkÚke.

• rþûký ÔÞÂõíkðkËe Au : ykÃku ðøko¾tz{kt rLkrhûký fÞwo nþu fu fux÷kf çkk¤fku ¾wçk sÍzÃkÚke þe¾u Au, ßÞkhu fux÷kf Äehu Äehu þe¾u Au. ðkMíkð{kt Ëhuf ÔÞÂõíkLke rþûký{u¤ððLkeøkrík y÷øk y÷øk nkuÞ Au.

• rþûký yuf ÔÞÂõíkLke ðkíkkðhý MkkÚkuLke ÃkhMÃkh r¢ÞkLkwt Ãkrhýk{ Au. yuf rþûkfLkkYÃk{kt çkk¤fkuLku «kuíMkkrník fhðk {kxu MkkðÄkLke Ãkwðof ðkíkkðhý íkiÞkh fhðwt Ãkzu Au.ßÞkhu íku ykÃkLke MkkÚku ÃkhMÃkh ðkíkko÷kÃk fhu Au. ÃkkuíkkLkk ðøko r{ºkku MkkÚku ðkíkko÷kÃk fhu Au.íkÚkk rþûkýLke Mkk{økúe MkkÚku ÃkhMÃkh r¢Þk fhu Au.

• rþûký MÚkkLkktíkrhík «r¢Þk Au : yuf ÂMÚkrík{kt fhu÷wt rþûký fkÞo yLÞ ÂMÚkríkyku{kt Mk{MÞkWfu÷ðk{kt Ãký WÃkÞkuøke ÚkE þfu Au. økýeík, rð¿kkLk, Mkk{kSf rð¿kkLk íkÚkk ¼k»kkLkwtrþûký çkk¤fkuLkk ðkMíkrðf SðLk{kt rðr¼Òk r¢Þk «r¢ÞkykuLkk «ËþoLk{kt MknkÞ¼wíkÚkkÞ Au.

1.2.2 rþûkýLku «¼krðík fhíkkt Ãkrhçk¤ku :-

ykÃku yu rLkrhûký fÞwo nþu fu fkuE ÔÞÂõík økkze [÷kððkLkwt, íkhðkLkwt fu hMkkuE fhðkLkwt fkÞoMkh¤íkkÚke þe¾e ÷u Au, ßÞkhu fux÷kf ÷kufku {kxu íku Mkh¤ nkuíkw LkÚke. ykðwt þk {kxu ÚkkÞ Au ? íkuu þwtþe¾u Au , fuðe heíku þe¾u Au , yk MktË¼o{kt ÔÞÂõíkøkík r¼Òkíkk {kxuLkk fÞk fkhýku nkuE þfu Au ?ðøkuhu «&LkkuLkk W¥khku {u¤ðku. ykðku rþûkýLku «¼krðík fhLkkhk rðrðÄ Ãkrhçk¤kuLku Mk{sðk«ÞíLk fheyu.• rþûký yLku ÃkrhÃkõðíkk :- ÃkrhÃkõðíkk ð]ÂæÄ yLku rðfkMkLke «r¢Þk MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au.

su ÃkrhðíkoLkkuLkwt ðýoLk fhu Au. su yÃkuûkkÞwõík ðkíkkðhýLkk «¼kðÚke Mðíktºk Au. íku{síkuðwt {kLkðk{kt ykðu Au fu íku ðtþðkË fu ÃkhtÃkhkðkËe «¼kðÚke ÃkwýoYÃkuu MktçktÄeík Au. çkeòþçËku{kt fneyu íkku rþûký su íku Mk{ÞLkk ðkíkkðhýLke MkkÚku ðuÞÂõíkøkík ÃkkhMÃkrhf r¢Þkykuîkhk «kÚkr{f ykfkh «kó fhu Au.

WËknhý :- [k÷ðkLke þYykík fkuE rLkrùík {ktMkÃkuþeykuykuLkk Mk{wnLke Ãkrhfðíkk íkÚkk íkuLke

5

LkkUÄ



ðÄðkLke økríkLkk rLkÞtºký Ãkh rLk¼oh fhu Au. (ÃkrhÃkõðíkkLkku rðfkMk) Ãkhtíkw [k÷ðwt rðr¼ÒkfkiþÕÞkuLkk yÇÞkMk yLku ÃkrhÂMÚkrík rðLkk (ðkíkkðhý yLku rþûký) fkuELkk {kxu þõÞ Lkne.íkuðe s heíku çkku÷ðkLke þYykík yu ÃkrhÃkõðíkkÚke «¼krðík nkuÞ Au. fkuE Ãký «fkhLkk yÇÞkMkyLku rþûký rðLkk yÚkoÃkwýo hkíku çkku÷e þfkÞ Lkne su rþûkýÚke «¼krðík Au. ykÃkýu yu Ãkýòýeyu Aeyu fu yuf A {rnLkkLkk çkk¤fLku ½rzÞk þe¾ððk yMkt¼ð Au.ßÞkt MkwÄe íku {kLkMkefheíku ÃkrhÃkõð Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe íku rLkrùík Míkh MkwÄe ÃknkU[e þfíkk LkÚke.• þe¾ðkLke íkíÃkhíkk :- ßÞkhu çkk¤fku ðøko¾tz{kt rþûký Mkk{økúeLke ÔÞðMÚkk fhe hÌkk nkuÞ

íÞkhu ík{khu çkk¤fkuLke ÃkkMku yMkkðÄkLke Ãkwðof sðwt òuEyu. ßÞkhu íku ík{khk «&™kuLkksðkçk LkÚke ykÃkíkk íÞkhu ík{u íku{LkkÚke rLkhkþ ÚkE skyku Aku ? ykðwt þk {kxu ÚkkÞ Au ? þwík{u yk rðþu çkk¤fku MkkÚku [[ko fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo Au ?yuðk õÞk {Lkkuþkherhf yÚkðk Mkk{kSf fkhýku nkuE þfu suLkk fkhýu çkk¤fku þe¾ðk

{kxu íkiÞkh Úkíkk LkÚke. yk swËk «fkhLke íkíÃkhíkk Au ? fux÷ef þkherhf ÃkrhÃkõðíkk MkkÚku MktçktrÄíkAu (su çkk¤f [k÷ðk ÞkuøÞ LkÚke íku Ëkuz{kt ¼køk Lkne ÷E þfu). fkuE çkkiræÄf ÃkrhÃkõðíkk MkkÚkuMktçktrÄík nkuÞ Au. yLku fux÷ef Ãkwðo Mkw[Lkkyku ytøkuLke {krníke økúný fhðkLke ÃkrhÃkõðíkk MkkÚkuMktçktrÄík Au. (su çkk¤f Mkhðk¤ku fhðkLkwt LkÚke òýíkku íku økwýkfkh fhíkk fuðe heíku þe¾e þfu) yLkufkuE «kuíMkknLkLke ÃkrhÃkrfðíkk MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au.

rðãkÚkeoLke {kLkrMkf íkíÃkhíkk rþûký {kxu yrík ykð~Þf Au. Ëk.ík. ¼k»kk rþûkýLkeÃkrhÂMÚkrík{kt ßÞkfu çkk¤f «kÚkr{f Míkh Ãkh nkuÞ íÞkhu y½hk þçËku yLku ðkõÞku þe¾ðkLkeyÃkuûkk hk¾e þfkÞ Lkne. Mk{kLkYÃkÚke þkhehef r¢Þkyku su{ fu xkEÃk fhðwt, Lk]íÞ fhðwt ðøkuhu{ktçkk¤fkuLke þkhehef íkíÃkhíkkLke ykð~Þfíkk nkuÞ Au. ßÞkhu çkk¤f þe¾ðk {kxu íkíÃkh nkuÞ AuíÞkhu «¼kðfkhe rþûkýLkku ÏÞk÷ ykðu Au. çkk¤fkuLku ¼kðkí{f yLku çkkirØf rðfkMkLkwt ¿kkLk nkuðwtykð~Þf Au.• þiûkrýf ðkíkkðhý :- þk¤kLkk «¼kðþk¤e rþûký {kxu þk¤kLkwt ðkíkkðhý rþûkýLkuyLkwfw¤ nkuðwt sYhe Au. Mk{Þ yLku MÚkkLk yLkwMkkh ¼ýðk yLku ¼ýkððkLke «r¢Þk{kt ÃkhMÃkhr¢ÞkLke yLkw{rík nkuðe sYhe Au. WrËó rþûký ðkíkkðhýLkk MksoLk yLku rLk{koý, «¼kðþk¤eðøko™k MktøkXLk îkhk, ÃkkhMÃkrhf r¢Þk îkhk yLku Mk{økú þk¤kLkk «ËþoLk yLku þkuÄ Ãkwýo ðkíkkðhýîkhk «kó fhe þfkÞ Au.çku ðøko¾tzkuLke Lke[u {wsçkLke ÂMÚkríkLke fÕÃkLkk fhku.

yuf ûký {kxu rð[khku fu WÃkh{ktÚke fE ÂMÚkrík «¼kðfkhe rþûký {kxu WÃkÞkuøke Au. yLkufu{ ? ykÃkLkk ÃkkuíkkLkk þk¤kLkk rËðMkku rðþu Ãký rð[khku, þwt ÞkË ykðu Au ? rþûký «r¢Þk{ktÚkefE r¢Þk ík{Lku ðÄkhu Mktíkku»k ykÃku Au ? fËk[ Mk{wËkÞ fu Mk{ks{kt ðøkoÚke çknkh ûkuºkeÞ ¼ú{ý,Mk{wnr¢Þk- fkÞo ÃkrhÞkusLkk fu rþûký ðøkuhu{kt ykÃkLku ðÄw Mktíkku»k {¤u Au. ðkMíkð{kt WÃkh «{kýuLkwt«¼kðþk¤e ðkíkkðhý su{ fu ðøkoLkku ykðfkh, {kÃk, rËðk÷kuLku f÷h, ¼kUÞík¤eÞkLke MkwtËhíkk,nðk-hkuþLke íku{s MkkÚku MkkÚku «¼kðþk¤e ðøkoLkwt MktøkXLk suLku fkhýu çkk¤fku òíku s rþûký{kt÷køke òÞ Au. Mkwhûkeík hku[f íkÚkk ykhk{ËkÞf,{irºkÃkwýo ðkíkkðhý rðãkÚkeoykuLku ykÃkLkk îkhkykÃkðk{kt ykðu÷ rþûký fkÞkuo{kt ÔÞMík fhe Lkkt¾u Au.

6

LkkUÄ



• rþûký yLku «uhýk :- «uhýk yu yktíkhef þÂõík Au. su ÔÞÂõíkLku fkÞo ÃkwY fhðk MkwÄe Mk{økúr¢ÞkLku rLkÞtºký íkÚkk rËþk ykÃku Au. «hýk çku «fkhLke nkuÞ Au. yktíkrhf «uhýk íkÚkk çkkÌk «uhýk• yktíkrhf «uhýk :- yktíkrhf «uhýk hMk íkÚkk ykLktË MkkÚku skíku WíÃkÒk ÚkkÞ Au Lkne fu fkuEçkkÌk þÂõíkLku fkhýu. yktíkhef «uhýk fkuE r¢Þk fhðkLkk ykLktË Ãkh ykÄkheík nkuÞ Au Lkne fufkuE ÃkwhMfkh fu ÷k÷[Lku fkhýu WËknhý : rð¿kkLk- økýeíkLkk «kusuõx rðãkÚkeoLku fËk[ yux÷kuykLktË ykÃku fu suLkk V¤MðYÃku rðãkÚkeo òíku s r¢Þk fhðk {kxu «uheík ÚkE òÞ.• çkkÌk «uhýk :- fkuE çkkÌk WÆuþLke «kró {kxu fkÞo fhðwt yu çkkÌk «uhýk Au. WËknhý :fkuErðãkŠÚk {kíkk-rÃkíkk økwMMkkÚke çk[ðk {kxu yÚkðk íkku íku{Lku rLkhkþ Lk fhðkLkk fkhýu ÷uþLk fhu Au.íkuyku çkkÌk «¼kðÚke «uheík Au. çkkÌk «hýkLkk †kuuík ELkk{, «þtMkk,ÃkiMkk, {kfoMk ðøkuhu nkuE þfuAu. òu {kíkk-rÃkíkk fu rþûkf çkk¤fkuLku MkV¤íkk Ãkwýo fkÞo fhðk Ãkh ELkk{ fu ¼ux ykÃku Au íkku íkuçkkÌk «uhýk Au.

Mkk[e yLku WÃkÞkuøke «uhýk rðãkÚkeoyku{kt rþûkýLku «kuíMkkrník fhu Au. yuf rþûkf íkhefuçkk¤fkuLkwt æÞkLk rþûký íkhV fuLÿeík fhðk {kxu ík{khu WÃkh Ëþokðu÷ ÞwÂõíkyku rð[khðe òuEyu.E-2 fkuE çku WËknhý ykÃkku su yktíkhef «hýk çkkÌk «uhýLkk yr¼øk{ {kxu WÃkÞkuøke nkuÞ.

1.3 çkk¤f fuðe heíku þe¾u AuykÃku ½ýk çkÄk çkk¤fkuLku Ãknu÷k Äkuhý{kt «ðuþ {u¤ðíkk òuÞk nþu. yk rðãkÚkeoyku Ãknu÷e

ðkh þk¤k{kt ykiÃk[krhf yÇÞkMk¢{ yLkwMkkh rþûký {kxu ykðu Au. þwt ík{u òýku Aku fu yk

çkk¤fku Ãknu÷k fþw þeÏÞk LkÚke yLku Mkki «Úk{ ðkh þe¾e hÌkk Au ?«ð]rík- 1

©e{kLk rçkLkÞ ykÃkLke su{ s yuf «kÚkr{f þk¤k{kt rþûkf Au. íku yuf Lkðku «ðuþ {u¤ðu÷rðãkÚkeo fu suLkwt Lkk{ swnwBÃkk Au. íkuLke MkkÚku ðkík[eík fhe íkuLkwt yð÷kufLk fÞwO yLku Lke[u «{kýuLker¢ÞkykuLke ÞkËe çkLkkðe su íkuýeLke ykMkkLkeÚke fhe þõíke níke.• íku MkkÄkhý ðkõÞku îkhk ÃkkuíkkLke ¼kðLkkyku ÔÞõík fe þfíke níke.• íku rð»kÞ yLkwMkkh r¢ÞkLkkt ÞkuøÞ fk¤Lkku WÃkÞkuøk fhe çkku÷e þfu Au.• íku MkkÄkhý «&™ku su{ fu “ík{u çkÃkkuhLkk ¼kusLk{kt þwt ¾kÄw ? ” ykÃk fE h{ík ÃkMktË fhku

Au, fk÷u ík{khk ½hu fkuý ykÔÞw níkwt ? ðøkuhuLkk W¥khku ykÃku Au. íku rs¿kkMkw Au yLku ½ýk çkÄk«&™ku ÃkwAu Au

• íku rþûkfLke Mkw[Lkk «{kýu fkÞo fhu Au yLku íku{Lke ðkíkkuLku Mk{su Au. “W¼k ÚkE òð”“zkçke íkhV ð¤ku” “ÃkkuíkkLke yk¾ku çktÄ fhku” ðøkuhu

• íku ÃkkuíkkLke ÃkMktË «{kýuLkk økeíkku økkÞ Au.• íku ÃkkuíkkLkk ðøkoLkk çkk¤fku MkkÚku h{íkLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhíkkt fux÷ef h{íkku h{u Au.

æÞkLk{kt hk¾ku rðøkík ÷ktçke Au.fkuE Ãký Mkk{kLÞ çkk¤f yk çkÄe r¢Þkyku fhe þfu Au.Ãkhtíkw snwBÃkk yk çkÄe «r¢Þk Mkh¤íkkÚke fhíkkt þe¾e íkuLke [khu íkhV íkÚkk fwxwtçk{kt íku{s Ãkzkuþ{kt½ýk çkÄk {kýMkku níkk.íku{ Aíkkt íku{ktÚke fkuEÃký yu yk r¢Þkyku fhíkkt íkuLku LkÚke þe¾ðe. sku fuMÃkü Au fu su yu fhíke níke rþûkýLke søÞk LkÚke fkuE Ãký [khu çkkswÚke yk MktMkkh{kt yLkw¼ð

7

LkkUÄ



{u¤ððkLke ÃkØríkLku ò™eyu Aeyu íku ykÃkýu ðøko ¾tz{kt «r¢ÞkLkk WÃkÞkuøkÚke yr¼øk{Lku ðÄkhu«f]ríkf,yÚkoÃkwýo yLku þe¾ðk{kxu Mkh¤ çkLkkðe þfe yu Aeyu. [k÷ku çkeò îkhk Ãký yLku íkuLkkyr¼øk{ Mðík: ÚkE òÞ Au.

1.3.1 yLkwfhýMkk{kLÞ hkíku ÔÞÂõík fkuE fkÞo yLkwfhý,ÔÞðnkh yÚkðk íkku fkuE yLÞ «fkhLke

r¢ÞkÚke þe¾u Au. yk Ãký fkuE {wÏÞ «r¢Þkyku Au. suLkkÚke çkk¤fku Lkðk yLkw¼ðku yLku ÔÞðnkhfhíkkt þe¾u Au yLkwfhý fkuE yLÞ ÔÞÂõíkLkk ÔÞðnkhLke Lkf÷ Au.çkk¤f ËhufLkwt yLkwfhý LkÚkefhíkwt íku ðkMíkð{kt suLku ÃkMktË fhu Au íkuLku [wtxu Au yLku íkuLkwwt yLkwfhý Au. fkhý fu íku ÔÞÂõíkLker¢Þkyku çkk¤fLku ykfŠ»kík fhu Au. ykðe ÔÞÂõík yLkwfhý {kxu ykËþo çkLke òÞ Au.íku ykËþoÔÞÂõík fkuE Ãký nkuE þfu su çkk¤fLkk «íÞûk heíku MktÃkfo{kt nkuE þfu Au. su{ fu {kíkk-rÃkíkk,rþûkf fu yLÞ fkuE ÔÞÂõík fu suLkk{kt økwý nkuÞ. fkuE yuðe ÔÞÂõík nkuÞ Au su «íÞûk heíkuçkk¤fLkk MktÃkfo{kt nkuíkk LkÚke íku Aíkkt íkuyku çkk¤fku {kxu ÃkkuíkkLkk ykËþo nkuÞ Au. WËknhý íkhefuyþkuf Mk{úkx, rþðkS, yfçkh, økktÄe, LknuÁ, {Ähk xuhuMkk, ©e hk{, ©e f]»ý, {ehkçkkE,Eþwr¾úÂMík, rVÕ{e yuõxh, h{íkðeh ðøkuhu. yk WÃkhktík «rMkØ fkxwoLkLkk [heºk Ãký LkkLkk çkk¤fkuLkkykËþo çkLke òÞ Au.

ykðk ykËþkuoLku Mkktfuríkf ykËþo fne þfkÞ Au. ½ýe ðkh {kíkk-rÃkíkk, rþûkf, LkkLkkçkk¤fkuLku {nkLk nMíkeykuLkk WËknhý Ãký ykÃku Au. ykðk ykËþkuoLku ðkMíkrðf ykËþo Ãký fneþfkÞ.

yu æÞkLk ykÃkðk suðe ðkík Au fu çkÄk yLkwfhý rþûký LkÚke nkuíkk, ßÞkt MkwÄe yLkwfhýeÞÔÞÂõík çkk¤fkuLkk {kLkMk Ãkh ÃkkuíkkLke rLkrùík AkÃk LkÚke Akuzíkk. ßÞkhu ík{u fkuE çkk¤fLku Mkfkhkí{fyLku yiÂåAf r¢ÞkLkwt yLkwfhý fhíkkt yð÷kufLk fhku Aku íkku ykÃk fE heíku íku yLkwfhýeÞ ÔÞðnkhLkurþûký ÔÞðnkh{kt ÷kððk {kxu «urhík fhe þfku Aku. Mkk{kLÞ hkíku yLkwfhýLku «kuíMkknLk ykÃkðk{kxu ºký {køkkuo nkuE þfu Au su Lke[uu «{kýu Au.MÃkMx Au fu þk¤k s rþûký ykÃkíke yuf {kºksøÞk LkÚke yLkuu fkuE Ãký ÃkkuíkkLke [khu íkhVÚke yk ËwrLkÞk{kt yLkw¼ðkuLke yuf rðMík]ík ©uýe þe¾eþfu Au ykÃkýu Mðk¼krðf heíku yLkw¼ð økúný fhðkLke «r¢ÞkLku òýeyu Aeyu íkku ykÃkýu ðøko{ktíku «r¢ÞkykuLkkt WÃkÞkuøkÚke rþûkýLku ðÄkhu «kf]ríkf yÚkoÃkwýo yLku rþ¾ðk{kt Mkh¤ çkLkkðe þfeyuAeyu, ykðk fux÷kf Lkðk yLkw¼ðkuLku «kó fhðkLke Ãkur¢ÞkykuLku Mk{Syu su çkk¤fku yLku yLÞkuîkhk yLkkiÃk[krhf Mkns heíku s WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.• «íÞûk «þtMkk fu ELkk{ ykÃkðwt fÚkLk îkhk su{fu íku íkku yuf rð»kÞ íks¿kLke su{ Mk{MÞkLkw

MkkÄkLk fhu Au. “íku íkku ÷íkk {tøkuþfhLke su{ ¾wçk s MkhMk økkÞ Au.” Úkðk “þwt Vxfku{kÞkuo Au yk íkku çke÷fw÷ Mk[eLk íkuzw÷fhLke su{ hBÞku” çkk¤fkuLkk ÔÞðnkhLku ÃkwLkhkðŠíkíkfhðk {kxu «rhík fhu Au.

• Mktíkku»ksLkf Ãkrhýk{:- òu yLkwfhýÚke çkk¤f Mk{ks ÂMðf]ík ÔÞðnkhLku yÃkLkkðu Au yLkuEÂåAík ÷ûÞkuLku «kó fhu Au. íku{s WÆuþLku «kó fhu Au. íkku íku íkuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk fhðkLkwtÃkMktË fhu Au. WËknhý íkhefu ßÞkhu fkuE çkk¤f ÃkkuíkkLke {kLku “ËwÄ” fnuíkk Mkkt¼¤u Au íkkuíkuíkuLkwt yLkwfhý fhu Au yLkuu íku þçË ðkhtðkh çkku÷ðkLkwt ÃkMktË fhþu. òu íkuLku íÞkhu Ãkeðk {kxuËwÄ {¤íkwt nþu.

8

LkkUÄ



«ríkrLkrÄ YÃk «çk÷Lk :-

õÞkhuf fux÷kf çkk¤fku fkuELkwt fkuEÃký òíkLke ÷k÷[, ELkk{ fu Mktíkku»ksLkf Ãkrhýk{LkeyÃkuûkk rðLkk yLkwfhfý fhu Au. suLke ÃkkA¤ íkuLkku íkfo nkuÞ Au fu çkeòLku yk fhðkÚke ÷k¼ «kóÚkkÞ Au íkku {Lku Ãký Úkþu. fkuE rðþu»k «fkhLke ÷eÃkMxef fu ÃknuhðuþLku ÃkMktË fhðk, fkuE rðrþühkíku ðkík fhðe, y÷øk ÄwLk økkðe ðøkuhu «ríkrLkrÄYÃk yLkwfhýLkk WËknhý Au.yLkwfhýLkku «¼kð :-

Mkk[wt fneyu íkku yLkwfhý yu ykËþo ÔÞðnkhLke Ãkqhe Lkf÷ Au. Mk{krð»x «ríkr¢ÞkykuLkwtøkt¼ehíkkÃkwðof, {wÕÞktfLk fÞko çkkË yu Lk¬e fhe þfkÞ Au íku yLkwfhýeÞ ÔÞðnkhLke ºký ©uýeykuAu.(1) Lk{wLkkYÃk «çkkð (2) xuðYÃk > h[Lkkí{f «¼kð (3) «urhík «¼kð• fkuE ykËþo ÔÞÂõíkLkwt rLkrhûkýLkk Ãkrhýk{u su Lkðku ÔÞðnkh økúný fheyu íkuLku ykËþeoÞ

«¼kð fne þfkÞ.• Mkk{kLÞ hkíku fkuE Mkh¾k ÔÞðnkh{kt ÔÞMík fkuE ykËþoLku Ëtrzík Úkíkkt òuE íkuLkk ykËþo

MðYÃk{kt ¼úü ÔÞðnkhLkk MkkÚku Ë{Lkkí{f «¼kð MktçktÄ Ähkðu Au.• yk{Lkkí{f «¼kð ykLkkÚke rðÃkheík Au. yk íÞkhu çkLku Au. ßÞkhu çkk¤f Ãknu÷kÚke s fkuE

ykËþo ÔÞÂõíkLku ÃkÚk¼úüÔÞðnkh fhðk Aíkkt ELkk{ {u¤ðíkk swyu Au.• «urhík «¼kð fkuE ykËþoLkk «urhík fkÞo MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au. Lkne fu íkuLke ÔÞðnkhef

rðþu»kíkk Ãkh «urhík «¼kðLkwt yuf WËknhý Mk{qnLkku ÔÞðnkh Au fkuE {íkLke½xLkk{kt,¼ez{kt yuf ÔÞÂõík çkeS ÔÞÂõíkyku{kt ÔÞðnkhLku òuELku íkk¤e ðøkkzu Au. õÞkhufõÞkhuf yk yk ¼ez{kt ½ýe ÔÞÂõíkyku yu LkÚke òýíkk fu íkuyku ykðk ÔÞðnkhLku þk {kxu«økx fhu Au.

• yuf rþûkf íkhefu ykÃk ðøko ¾tz{kt LkkLkk çkk¤fkuLku Mkfkhkí{f íkÚkk Mkk{krsf ÔÞðnkhLkuÞkuøÞ çkLkkððk {kxu «urhík WÃkÞkuøk fuðe heíku fhe þfku Aku MkkY ykÃk Lke[u Ëþkoðu÷ fkÞo fhe þfku Aku.

• ík{khk rðãkÚkeoyku {kxu ykËþo çkLkkðkLkku «ÞíLk fhku. ykÃkLkk Mkfkhkíf ÔÞðnkhLkwt «ËþoLkykÃkLkk rðãkÚkeoyku Mkk{u fhku. yuf rþûkfLkk Mkfkhkí{f yÇÞkMk su{ fu MðAíkk, rLkÞr{íkíkk,Mkå[kE, íku{s MkwtËhíkk ðøkuhu yLkwfhýÚke þe¾ðk {kxu çkk¤fku {kxu «¼kðfkhe Au.õÞkhuÞ ÃkýÃkkuíkkLke Lkçk¤kELkwt «ËþoLk çkk¤fku Mkk{u fhðwt òuEyu Lkne.• ßÞkhu ík{u çkk¤fkuLku EríknkMk, Mkk{krsf rð¿kkLk, MkkrníÞ þe¾ðku yLku ðkíkkoyku fnku

íÞkhu çkk¤fkuLku ¼ýkðku Aku íÞkhu nt{uþkt {níðÃkwýo [krhºkkuLku Mkfkhkí{f ÃkkMkkykuLku çkk¤fkuîkhk yLkwfhý fhðk {kxu rËþkrLkËuoþ fhku.

• ßÞkhu fkuE çkk¤f Mkfkhkí{f ÔÞðnkhLku hsq fhu Au. íÞkhu íkuLku Mk{sðkLkku «ÞíLk fhkuíkÚkk çkk¤fLku Vhe íkuðwt fhðk {kxuu «kuíMkkrník fhku.

E-3 ykÃk ykÃkLkk çkk¤fLku fkuE ykËþoLkk yLkiÂåAf / rð[r÷ík ÔÞðnkhLku «urhík yLkwfhýÚkeçk[kððk {kxu fuðe heíku rLkhWíMkkrník fhe þfku Aku ?

9

LkkUÄ



Þ

?

1.3.2 yð÷kufLkyð÷kufLk îkhk rþûký yu {kLkð rþûkýLke Mkk{kLÞ yLku fwËhíke heík Au. yð÷kufLkkí{f

rþûký (MÚkÃkLkLke, rþûký, Mkk{krsf rþûký fu ykËMko rþûkýLkk Lkk{Úke Ãk{ yku¤¾kÞ Au)çkeò îkhk fhu÷ ÔÞðnkhLku su{ fu yÃkLkkðe yLku íkuLku yLkwMkhðkLkku yk rþûký Au. yð÷kufLkkí{frþûký çkk¤fku {kxu yuf {níðÃkwýo rþûkýLke heík Au. ßÞkhu çkk¤f {kir÷f «f]rík su{ fu ¼k»kkyLku MkktMf]ríkf rMkØktíkLku yLkwMkhu Au. Ãkhtíkw yk yLkwfhýÚke r¼Òk Au su{kt yð÷kufLk fíkko ykËþoLkkÔÞðnkLke Lkf÷ fhu Au yLku íkuLkwt VheÚke rLk{koý fhu Au.ykÚke yð÷kufLkLkk {kæÞ{Úke rþûký fkuEykËþoLkk ÔÞðnkhLkwt Ãkwýo YÃkÚke ÃkwLk: rLk{koý fhðwt LkÚke Ãkhtíkw yð÷kufLk Lk fhu÷k ÔÞðnkhLkuykÄkhu Lkðk ÔÞðnkhLkku rðfkMk Au.

Bandura(1997) yLkwMkkh Lke[uLke rðrþü [kh «r¢Þk yð÷kufLkLkk ÔÞðnkh MkkÚkuMktf¤kÞu÷ Au.

• çkkLzwhk æÞkLk «r¢Þk : ykÃkýu ykËþoLkk Ãkqýo ÔÞðnkhLke Lkf÷ LkÚke fhíkkt Ãkhtíkw {kºkÔÞðnkhLke rðþu»k çkkçkíkku Ãkh æÞkLk furLÿík fheyu Aeyu su þe¾ðk MkkY ÷køku Au. ykÃkýuÔÞðnkhLkk yus rðrþü ÷ûkýkuLku æÞkLk{kt hk¾eyu Aeyu su ykÃkýu þe¾ðk EåAeyuAeyu.WËknhý íkhefu yuf çkk¤f Mkw÷u¾Lk þe¾ðk {kxu rþûkfLku æÞkLk Ãkwðof swyu Au.íkÚkkSýðx Ãkqðof íku{Lke ÃkuÂLMk÷ ÃkfzðkLke ÃkØrík íkhV æÞkLk furLÿík fhu Au Lkne fu rþûkfLkkfÃkzkt fu [k÷ðkLke heík Ãkh.

• Äkhý «r¢Þk :- {krníkeLku {øks{kt yufºkeík fhðkLke ÞkuøÞíkk Ãký rþûký «r¢ÞkLkku{níðÃkqýo ¼køk Au. Mk{]ríkLku ½ýk çkÄk Ãkrhçk¤ku yMkh fhe þfu Au. yufrºkík fhu÷ {krníkeLkuÃkAeÚke WÃkÞkuøk{kt ÷uðe yLku íkuLkk Ãkh y{÷ fhðku yu Ãký yð÷kufLk rþûkýLkku {níðÃkqýo¼køk Au. ykÃkýu yð÷kufLk fhu÷ fux÷ef ðMíkwykuLku fkuE r[ökuLkk WÃkÞkuøkÚke ÃkØrík îkhk,Mk{s îkhk íkÚkk íkuLkwt MktøkXLk fheLku ÞkË hk¾ðkLke sYheÞkík Au. {kuxu¼køku ykÃkýu {kxu çku«r¢ÞkLkku «Þkuøk fhe yu Aeyu.Ãknu÷k òuÞu÷e ðMíkwykuLkku {øks{kt Mktøkún fhðku íkÚkk {Lk{kt yu r¢ÞkykuLke ©wt¾÷k çkLkkððe

íkuLkku yÇÞkMk fhðku.WËknhý. fkuE Íkneh ¾kLkLke su{ çkku÷ VUfðkLke yuõþLkLke «rík{kÍkneh¾kLkLku ÔÞÂõíkøk[ heíku çkku÷ Vutfíkk òuE fu xe.ðe Ãkh òuÞk çkkË fhðe Ãkzu Au yLku íkuLkktyuõþLkLke Açke ÃkkuíkkLkk {øks{kt çkLkkððe Ãkzu Au.

çkkLzwhk (1977) Ëþkoðu Au. yuf ykËþo ÃkkMkuÚke þe¾ðkLkku MkkiÚke Mkkhku hMíkku yu yð÷kufLkfhu÷ ÔÞðnkhLku çkkuÄkí{f heíku MktçktrÄík íkÚkk yÇÞkMk fhðku yLku íÞkh çkkË íkuLkk Ãkh fkÞo fhðwt.ÃkwLk: rLk{koýLke «r¢Þk :- Æ~Þkf]ríkLkk yÇÞkMk îkhk yð÷kufLk ÔÞðnkhLkk M{hý ÃkAe ÔÞðnkhþkherhf fkÞoLkk YÃk{kt çkË÷kE òÞ Au. ykLkk {kxu çku ðMíkwykuLke ykð~Þõíkk nkuÞ Au. yøkhfkuE Mkr[Lk íkUËw÷fhLke su{ çkLkðk {kxu íkuLkk{kt þkherhf ÞkuøÞíkk - ûk{íkk nkuðk {q¤¼wík sYheÞkíkAu. yøkh fkuE þkherhf YÃkÚke yþõík Au. íkku yu þõÞ LkÚke fu Mkr[Lk íkUËw÷fhLke su{ çkuxªøk«uõxeMk fhe þfu íkuLkk {kxu çkux Mkr[LkLke su{ çkuxLku Vuhððwtyu çknw {w~fu÷ fk{ Au.• yð÷kufLk fhu÷ ÔÞðnkhLku r¢ÞkÂLðík fhðkLkwt çkesw ÃkkMkwt íku fkÞoLke þwt¾÷kLkku ðkMíkð{kt

yÇÞkMk fhðku yuAu Æ»Þkf]ríkLke fÕÃkLkk íkÚkk {kLkrMkf heíku yÇÞkMk fhðku Ãký

10

LkkUÄ



yð÷kufLkfíkkoLku íku fkÞoLkk «ËþoLkLkwt Mð¼krðf çkLkkððk{kt MknÞkuøke Lkne nkuÞ.«¼kðþk¤e «ËþoLk {kxu Mkíkík yÇÞkMk íkÚkk yÇÞkMk Ãkh ÷økkíkkhLke «ríkÃk]ce MkkÚku«íÞuf yÇÞkMk ÃkAe ¼q÷ku{kt MkwÄkhku fhðku sYhe Au.

• «uhf r¢Þk :- ykÃku ½ýk çkk¤fkuLku òuÞk nþu fu çkeò çkk¤fkuLku ¾qçk s Mkkhe heíku þe¾e ÷eAu. yLku þeÏÞk çkkË çkÄk ÃkËkuLku çkku÷e Ãký þfu Au. íku{s yk fkÞoLku Mkkhe heíku fhe Ãký þfuAu. Ãkhtíkw ßÞkhu ykð~Þfíkk nkuÞ Au yÚkðk íkku fkuE ð¾ík fkuE íkuLku íku fkÞo fhðk sýkðuAu. íÞkhu íku fkÞo fhe þfíkk LkÚke. ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt Mð«uhýkLkku y¼kð nkuÞ Au. çkk¤fkuLku«kuíMkkrník fhðkLke sYheÞkík nkuÞ Au. ¾kMk fheLku fkuE fkÞo fhðk {kxu Mð «uhýkLkesÁheÞkík nkuÞ Au.xwtf{kt fne þfkÞ fu yð÷kufLkkí{f rþûký fkuE Lk{wLkkYÃk ½xLkkykuLkk yð÷kufLkÚke þY

ÚkkÞ Au. íkÚkk yð÷kufLkfíkkoLkk ykËþoLkwt «ËþoLkLke Mk{kLkíkk MkwÄe ÃknkU[ðk {kxu Lke[uLke [kh«r¢Þk{ktÚke ÃkMkkh Úkðwt Ãkzu Au. i. yð÷kufLkfíkkoyuu æÞkLk ykÃkðwt òuEyu. ii. yð÷kufLkfíkko yu ðíkoLkLkwt çkkuÄkí{f heíkuu yÇÞkMk íkÚkk Mktøkún fhu÷ rð[khku îkhk yð÷kufLk

fhu÷ ÔÞðnkhLkwt «Míkwíkefhý fhðwt òuEyu. iii. yð÷kufLkfíkkoyu yð÷kufLk fhu÷ ÔÞðnkhLkwt þwÂæÄfhý yLku ÃkwLk:rLk{koý fhðwt òuEyu

yøkh yuLku ÞkuøÞíkkLke ykð~Þfíkk nkuÞ íkku iv. yð÷kufLkfhíkkyu «hf ÃkrhÂMÚkrík ðå[u þe¾u÷ ÔÞðnkhLkwt «ËþoLk fhðwt òuEyu. E-4 yð÷kufLkkí{f rþûký{kxu ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoykuLke MknkÞ{kt rþûkfLke ¼qr{fkLke ÔÞkÏÞk

ykÃkku. E-5 yð÷kufLkkí{f yr¼øk{ «ËþoLk {kxu ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoykuLku «urhík fhðk {kxu fkuE Ãký

çku heíkkuLke ÔÞkÏÞk fhku.

1.3.3 «ÞíLk yLku ¼w÷[k÷ku yð÷kufLk fheyu :- yuf çkk¤f MkkÞf÷ [÷kððkLkwt þe¾e hÌkku Au.MkkÞf÷

[÷kððk{kt Ãkqýoíkk «kó fhðkLkk nuíkwLku yuf s «ÞkMk îkhk «kó fhðku {w~fu÷ Au. çkk¤f ykfkiþÕÞ{kt rLkÃkwýíkk {u¤ððk {kxu yLkuf «ÞkMk fhu Au. þYykík{kt íku ¼q÷ku fhu Au. Äehu Äehu ¼q÷kuykuAe Úkðk ÷køku Au. çkk¤f [ku¬Mk fkÞo fu Mk{MÞk{kt yLkuf «ÞkMk fhu Au yLku AuÕ÷u Ãkkuíku fhu÷k«ÞíLkkuLkk çkË÷kð{kt ELkk{ {u¤ðu Au.

ßÞkhu fkuE ÔÞÂõík fkuE {w~fu÷ Mk{MÞkLkku Mkk{Lkku fhu Au suLkkt íkuLke ÃkkMku fkuE íðheík Wfu÷LkÚke íÞkhu yLkuf «fkhLkk Wfu÷{kt ÔÞMík Úkþu. ßÞkt MkwÄe fkuE Mktíkku»kfkhf Wfu÷ LkÚke {¤íkku,çkeò þçËku{kt yk «ÞíLk íkÚkk ¼w÷ îkhk Mk{MÞkLku n÷ fhu Au.

«ÞíLk yLku rþûkýLkku rMkæÄktík y{uhefLk ði¿kkrLkf E.L.Thorndibe îkhk 1913 Mk{ÞËhBÞkLk rðr¼Òk «kýeyku, {wÏÞíkku rçk÷kze Ãkh fhu÷k yLkuf «Þkuøk çkkË rðfrMkík fhu÷ níkku.íku{Lkk ½ýk çkÄk «ÞíLkku{ktÚke {wÏÞ yuf ¼w¾e rçk÷ezeLku Ãkªshk{kt {wfe, çknkh ÷xfíke {kA÷eMkkÚku MktçktÄeík Au. rçk÷kzeLku yuf çkxLk ËçkkðeLku ÃkªshkLke çknkh ykððkLkwt Au yLku {kA÷eLku

11

LkkUÄ



¾kðkLkwt Au. þYkíkLke yðMÚkk{kt rçk÷kzeLku çkxLk ËçkkððkLkku Lkfk{ku «ÞíLk fÞkuo Ãkhtíkw Äe{u Äe{uíkuLkk Lkfk{kt «ÞkMkku ykuAk Úkðk ÷køÞk íkuíkku MkeÄk s çkxLk ËçkkÔÞw yLku çknkh ykðe økE yk«ÞkuøkÚke ÚkkLko zkEf Lke[uLkk ºký rLkÞ{kuLkku rðfkMk fÞkuo.• {nkðhkLkku rLk{{ :- fkuE yuf fkÞoLku ðkhtðkh fhðkÚke íku fkÞo ÷ktçkk Mk{Þ {kxu ÞkË hne

òÞ Au. yk{k {wÏÞ çku rLkÞ{ Au. -WÃkÞkuøk yLku yLkwÃkÞkuøkLkku rLkÞ{. Ãknu÷ku rLkÞ{WrÆÃkLkLkk yr¼MktÄkLkLke ûk{íkk MkkÚku MktçktrÄík Au. íkÚkk «ríkr¢Þk (ðíkoLk) íku ðkhtðkh fhðkMkkÚku MktçktrÄík nkuÞ Au. çkeòu Ãknu÷kÚke rðÁØ Au yux÷u fu Lkçk¤k yr¼MktÄkLk MkkÚku MktçktrÄíkAu su ÃkqLkhkðŠíkík Úkíkwt LkÚke.

• yMkhLkku rLkÞ{ :- rðr¼Òk «r¢Þkyku{ktÚke yuðe «ríkr¢Þk Au suLku fhðkÚke ykLktË íkÚkkMkw¾Lke yLkw¼wíke ÚkkÞ Au. íku sÕËeÚke þe¾e sðkÞ Au. yLku yuðe «ríkr¢Þk su{kt Ëw¾:«kó ÚkkÞ Au íku sÕËe ¼w÷e sðkÞ Au. çkeò þçËku{kt su ÔÞðnkhLkwt Ãkrhýk{ Mkw¾ËkÞe nkuÞAu. íkuLku yÃkLkkðe ÷uðk{kt ykðu Au. yuðe ÂMÚkrík yuðk ÔÞðnkh fu ðíkoLk suLku ÃkwhMfkh fuELkk{ «kó ÚkÞu÷ Au íkuLku ÆZ fhðk{kt rðãkÞf ¼wr{fk ¼sðu Au ßÞkhu Mkò fu ríkhMfkhLkkuçkË÷ku {¤u÷ ðíkoLk{kt rðrðÄ «¼kð Ãkkzu Au.

• íkíÃkhíkkLkku rLkÞ{ :- «¼kðþk¤e rþûký íÞkhu s nkuÞ Au ßÞkhu rðãkÚkeo rþûký {kxuíkiÞkh nkuÞ Au yk rLkÞ{ MÃkü nkuÞ Au.íku çkk¤f su fkuE rðrþü «fkhLkk rþûký {kxuíkiÞkh Auu. íku rþûký yLkw¼ðkuÚke íkhík s ÷kçk WXkðþu yLku çkeò su þe¾ðk {kxu íkiÞkhLkÚke íku yux÷ku ÷k¼ ÷E þfu yk yuf{Lke þYkík{kt ykÃkýu yr¼øk{Lke íkíÃkhíkkLkk{níð rðþu [[ko fhe [wõÞk Aeyu.ÚkkuLko zkEf rþûkýLkk yk ºký rLkÞ{kuLku ðøko¾tzLkk rþûký{kt ¾qçk s «¼kð Ãkkzâku Au.

òufu yLkuf MktþkuÄfkuyu ÃkkuíkkLkk «Þkuøk{kt yk WÃkÞkuøk rðþu ½ýe ¾k{eyku òuE Au. E-6 «ÞíLk íkÚkk ¼w÷Lkk rMkæÄktíkLku yLkwYÃk yuf WËknhý ykÃkku suLkku ykÃku yuf rþûkf íkhefu

yLkw¼ð fÞkuo nkuÞ.

1.3.4 Mkn¼krøkíkk :- Mkn¼krøkíkkÚke u þe¾ðwt yÚkoÃkwýo rþûký {kxu yuf «¼kðþk¤e rðrÄ Au. òíku fk{ fhðkÚke

ðkMíkrðf SðLkLke Mk{MÞkykuLkku Wfu÷ {u¤ððkÚke ðkMíkrðf yLkw¼ð «kó ÚkkÞ Au yu{k fkuEþf LkÚke íku yk heíku MðyrÄøk{ íkÚkk Mð {ÕÞktfLkLku çk¤ ykÃku Au. su rþûký «r¢ÞkLkwt AuÕ÷w ÷ûkýnkuÞ Au. Ãkhtíkw fûkkLke ÂMÚkrík{kt nt{uþk ÔÞÂõíkøkíkYÃku fkÞo fhðk{kt LkÚke ykðíkwt yux÷k {kxuçkk¤fkuLku LkkLkk Mk{qn{kt n¤e{¤eLku fkÞo fhðk {kxu «kuíMkkrník fhðk rþûký {kxu nt{uþk ÷k¼fkhfnkuÞ Au. MktþkuÄLk Ãkrhýk{{kt Ãký Ëþkoððwt Au fu LkkLkk sqÚk{kt «ð]rík Mkr¢Þ Mkn¼køke{kt ÷eÄu÷çkk¤fku ðÄw Mkkhwt Ãkrhýk{ ykÃku Au fûkkLke ÂMÚkrík{kt Mk{qn «ð]ríkLke ðÄw ÔÞðMÚkkLkku «çktÄ fhðkÚkeçkk¤fku «íÞu ðÄw Mkn¼køkeLke yÃkuûkk hk¾e þfkÞ Au.rþûkýLku ðÄkhðkÚke Mkn¼køkeíkkLkk þw÷k¼ Au ? [k÷ku [[ko fheyu.• ÃkwðkoÃkh MktçktrÄík ÂMÚkrík{kt Mkr¢Þ yLku yÚkoÃkqýo rþûký• ÃkhMÃkh yLkw¼ðLke ykÃk-÷u fhðe

12

LkkUÄ



• fkuE fkÞoLku MkV¤íkkÃkqðof Ãkqýo fhðk íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k MktMkkÄLkLku ykfŠ»kík fhðk.• MktþkuÄLk fhðwt. íkfo - rðíkfo fhðwt íkÚkk Mk{MÞkLku n÷ fhðk hMíkku þkuÄðku.• Mkk{ksef økwýkuLku rðfkMk fhðku su{ fu {ËË fhðe, ÃkhkLke¼wríkLkku yLkw¼ð fhðku,«&™ku

ÃkwAðk, yLkw¼ð fhðku, sðkçkËeheyku ÂMðfkh fhðku.ÔÞÂõíkøkík økwýkuLkku rðfkMk fhþku ?

ykí{rðïkMk, «&™ku ÃkwAðkLke nª{ík fhðe, Mk{wn{kt Mkn¼køke Úkðwt ðøkuhu «fkhLkk fkÞoyr¼øk{ YÃk Mkfkhkí{f Mk{wn fkÞo{kt Mkn¼køke Úkðwt rþûký Ãkh nfkhkí{f yMkh fhu Au. «¼kðÃkkzu Au. ðkMíkrðf YÃku òuðk {éÞw Au fu çkÄk Mk{qn fkÞkuo{kt çkÄk rðãkÚkeoyku Mk{kLkYÃkÚke Mkn¼køkeÚkíkk LkÚke. ykÃk ðøko¾tz{kt çkk¤fkuLkk Mkn¼køke ûk{íkk ðÄkhðe {kxu þwt fhe þfku Aku ?

ykÃk Lke[uLkk {wÆk Ãkh rð[kh fhe þfku Aku-ykËþoheíku ¼køkeËkhkuLkku yÚko yu LkÚke fu Ëhuf rðãkÚkeo yuf Mkh¾e çkhkçkhe fhe ¼køk ÷u

Ãkhtíkwt ykÃku yuf yuðwt ðkíkkðhý çkLkkððwt Au suLkkÚke çkÄkLku þe¾ðkLke Mk{kLk íkf {¤e hnu yLkusuLkkÚke ðøko n¤e{¤eLku ½xLkkLku íkÚkk Mk{MÞkykuLku ôzkýÃkqðof Mk{S íkÚkk y÷øk ÿrüfkuýÚkeþe¾u.

ðøko{kt nt{uþk y÷øk y÷øk «fkhLkk rðãkÚkeoyku nkuÞ Au. su{ fu ½ýk rðãkÚkeoyku ðøko{ktçkku÷íkk LkÚke íku rLkÞtrºkík «fkhLkk çkk¤fku nkuÞ Au. su rð[khkuLku {w~fu÷eÚke «økx fhu Au. çkku÷íkkÃknu÷k íku{Lkk {Lk{kt «&™ku nkuÞ Au. çkeò þh{k¤ çkk¤fku nkuÞ Au. su çkÄkLke ðå[u çkku÷íkktøk¼hkÞ Au. ½ýk çkÄk çkk¤fku MðÞtMkuðe nkuÞ Au su Mkr¢Þ nkuÞ Au íkuyku su Ãký çkku÷u Au íkuLkk rðþuÃknu÷k økt¼ehíkkÚke rð[khu Au. íkuÚke yuðe ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt MksoLk fhðwt sYhe Au fu su çkk¤fkuLkkrðr¼Òk rþûký íkÚkk ÔÞÂõíkíð{kt Mk{kðuþ Úkðk ÞkuøÞ çkLkkðu Au yuLke {kxu ík{khu ðÄkhu «ÞíLkkufhðkLke ðÄkhu sYheÞkík Au. suLkk fkhýu þktríkr«Þ çkk¤fku {LkLke ðkík fnu yLku ½ýeðkh ðÄkhuçkku÷ðkðk¤k çkk¤fkuLku [qÃk hnuðkLkwt fnku suLkk ÷eÄu ykuAk çkku÷ðkðk¤k çkk¤fkuLku Ãký çkku÷ðkLkeíkf {¤e hnu.

rðãkÚkeoykuLku Mkk{qrnf [[ko {kxu íkkr÷{ yLku MknkÞ ykÃkðkLke Ãký ykðþÞfíkk Au.suLkk {kxu ykÃkLku sYh Au.

• su heíku íku çkk¤f yuf çkeò MkkÚku ykËkLk - «ËkLk fhu Au íku{Lkk {kxu ykËþo hMíkku çkíkkððku. • çkk¤fkuLku ÃkkuíkkLke ¼k»kk{kt ðkík[eík fhðk íkÚkk íkuLku «¼krðík fhðk fux÷kf rLkÞ{ku Lk¬e

fhðk • n¤e{¤eLku fkÞo fhðkLke ÃkØrík yÃkLkkððe su{kt çkk¤fku Mkr¢Þ heíku ¼køk ÷u. • çkk¤fkuLke Mkn¼krøkíkkLku ðÄkhðk {kxu yk «fkhLke Mkk{wrnf r¢Þk n¤e{¤eLku fhðe sYhe Au. • «&™ku ÃkwAðk. • Mk{ðÞMf r{ºkkuLke Mkr¢Þ yLku MkkíkíÞÃkwýo {ËË ÷uðe. • rðMík]ík YÃkÚke MknkÞ «ËkLk fhðe. • yu íkÃkkMk fhðe fu MknkÞíkk «kó fhðk ðk¤k ykÃkðk{kt ykðu÷ MknkÞík Lku Mk{S þfu E-7yu Mkr¢Þ rðãkÚkeoLkku {q¤¼qík økwýkuLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.

13

LkkUÄ



1.3.5 þkuÄ / ÃkqAÃkhA îkhk rþûkýþkuÄ rþûký yuf ÃkqAÃkhA ykÄkrhík Mkw[Lkk ÃkØrík Au. Jerome Bruner (1960) Lku

þkuÄ rþûkýLkk sL{Ëkíkk {kLkðk{kt ykðu Au íku{Lkwt {kLkðwt níkw fu ÃkkuíkkLkk {kxuLkk þkuÄLkk yÇÞkMkLke{krníke yuðe heíku «kó fhðkLkwt þe¾ðu Au suÚke Mkk[e heíku Mk{MÞkLkk Mk{kÄkLkLke ÃkrhÂMÚkrík{ktnkuÞ Au. ßÞkt rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yLkw¼ðku íkÚkk Ãkqðo¿kkLkLku ykÄkh çkLkkðu Au. yk yu yLkwËuþefrðrÄ Au. su{kt rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk s ðkíkkðhý MkkÚku ykÃk-÷u fhíkkt yLku ðkíkkðhýLke ðMíkwykuLkuíkk÷ - {u÷ fhíkkt íku{s r¼Òk - r¼Òk «ÞkuøkkuÚke þe¾u Au. yk rðrÄ{kt rðãkÚkeo Mkr¢Þ YÃkÚkerLkÞ{, rMkØktík rð[khu Au íkÚkk MkwÍ çkwÍLkku «Þkuøk fhíkkt ÃkkuíkkLkk rð[khkuLkk rðfkMk fhíkkt «kóÚkíkk yktfzk{kt MktçktÄ þkuÄíkk ykÞkusLk fhu Au.

yk ÃkæÄrík Lke[uLkk rMkæÄktíkku Ãkh ykÄkrhík Au. • «ð]ríkLkku rMkæÄktík. • íkkŠff rð[khýkLkku rMkæÄktík • ¿kkLkÚke y¿kkLk íkhV sðkLkku rMkæÄktík • WÆuþ Ãkqýo yLkw¼ðkuLkku rMkæÄktík • rðfÕÃkkuLke þkuÄLkku rMkæÄktík

ÃkwAÃkhA îkhk rþûký{kt rþûkf Mk{MÞkykuLkwt rLk{koý fhu Au. Mk{kÄkLk{kt MknkÞíkk fhu Au.íkÚkk çkk¤fku {kxu yuf swÚk ÚkELku n¤e{¤eLku Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fhðkLke «r¢ÞkLku Mkt¼ðçkLkkðu Au. WËknhý íkhefu yk¾k ðøko¾tz{kt ÃkwAÃkhA îkhk ÃkrhÂMÚkrík{kt yuf rðãkÚkeoði¿kkrLkf ÃkrhÂMÚkrík{kt ¼qr{fk rLk¼kðíkk þk¤kLkk çkøke[k{kt Vq÷kuLke økwýð¥kk íkÚkk ykfkhLkuði¿kkrLkf heíku rLknk¤u Au. íku MÚkkrLkf ði¿kkrLkf ÃkkMku Vq÷kuLkk økwýku íkÚkk Ãkkf ðÄkhðkLkkði¿kkrLkf rLkÞ{ku þe¾ðk {kxu òÞ Au. fkuE rðãkÚkeo rðr¼Òk †kuíkkuÚke ðÄíkk Vq÷kuLke {k¤eÃkrºkfkyku yufºkeík fhu Au íku feçkoLkef yLku yfkçkoLkef ¾kíkhku rðþu {krníke yufºkeík fhu AuíkÚkk sYheÞkík yLkwMkkh ¾kíkh {u¤ðu Au. íÞkhu íkuyku fkçkoLkef íkÚkk yfkçkoLkef ¾kíkhkuLkkrðr¼Òk ÞkuøÞ «{kýLku rð[khíkk y{wf fkçkoLkef ¾kíkhku Akuz{kt Lkkt¾u Au yLku íku ¾kíkhÚke{kuxk ykfkhLkk Vq÷kuLkwt rLk{koý fhu Au suLkkt íku Vq÷kuLkk yLÞ Akuzku Ãkh Ãký «Þkuøk fhu Au yLkuíkuLkwt Mkfkhkí{f Ãkrh{k{ «kó fhu Au.yk WËknhý{kt þkuÄÃkqýo rþûký yuf Mkk{wrnf «ÞkMk níkku þkuÄÃkqýo yLkw¼ð ÔÞÂõíkøkíkÃký nkuE þfu Au.ík{u þkuÄÃkqýo rþûký {kxu fuðe heíku «kuíMkkrník fhe þfku ?

• ík{khu ík{khk çkk¤fkuLku íku{Lkk fíkoÔÞLke òýfkhe ykÃkðe òuEyu Lkne, nt{uMkk íku{Lke Mkk{uMk{MÞk hk¾ðe yÚkðk õÞkhuf fkuE søÞkyu fkuE [[koLkku rð»kÞ nkuÞ íkku íkuLke Mk{MÞkLkuyku¤¾ðk {kxu «kuíMkkrník fhðk. ßÞkhu ík{u íkuLku íku{Lku Mk{MÞk fne Ëku Aku íÞkhu ík{u n÷fhðkLke ÃkØrík Ãký sýkðku Aku. yuLkk fhíkkt ík{u íkuLku fkuE Mk{MÞkLku òíku yku¤¾ðk{ktíkÚkk íkuLku n÷ fhðkLkk WíMkknÚke ðtr[ík hk¾kuu yLku yuf rðãkhÚkeLkk YÃk{kt íku{Lke ûk{íkkLkuðÄkhðk{kt yðhkuÄ W¼ku fhu Au.

• ík{khk rþûkýLkku {qÏÞ nuíkw çkk¤fkuLku yu ÃkæÄrík{kt ÔÞMík fheLku ÃkqAíkkA fhðkLkku Au. su{kt

14

LkkUÄ



ÔÞkÏÞkrÞík fhðk «&™ku ÃkqAðk, yð÷kufLk fhðwt,ðøkeofhý fhðwt, Mkk{kLÞefhý fhðwt,íkÃkkMk fhðe, íkÚkk íkuLku ÷køkw fhðwt ðøkuhuLke «r¢ÞkLkku rðfkMk nkuÞ.

• ík{khku ÃkkX çkk¤fkuLke «ríkr¢Þk «{kýu rðfMkeík nkuðuk òuEyu,Lkne fu Ãknu÷kÚke rLkÄkorhíkyuf íkÚkkfÚkeík íkfoÃkqýo Mkth[kLkk nkuÞ. ykÃkLkk ÃkkX ÞkusLkk òu ÃkkXâðMíkw çkk¤fkuLke «ríkr¢ÞkÃkh ykÄkrhík nkuðe òuEyu, íkuÚke íkuykuLkk ¾kuxk sðkçkku íkÚkk yLkWÃkÞkuøke sðkçkkuÚkeÃkhuþkLk Úkðwt òuEyu Lkne.

• çkk¤fku MkkÚku ÃkhMÃkh r¢ÞkLkku {wÏÞ WÆuþ «&™ ÃkqAðkLkku nkuðku òuEyu «&™ çktLku «fkhLkkyr¼Mkkhe (yuf rLkrùík sðkçk) yÚkðk yÃkMkkhe (yLkuf Mkk[k sðkçkku) «fkhLkk nkuðkòuEyu.

• ykÃku çkk¤fkuLku yLkuf «fkhLkk sðkçkku ykÃkðk {kxu WíMkkrník fhðk òuEyu yLku íkuykuLkuõÞkhuÞ Ãký yuf sðkçk {kxu Lknª Ãkhtíkw yLkuf sðkçk ykÃkðk {kxu fnu÷wt, yuf fkhý LkneÃkhtíkw yLkuf fkhý ykÃkðk fnku yf yÚko ykÃkðk {kxu Lkne Ãkhtíkw yLkuf yÚko ykÃkðk {kxufnku.ßÞkhu çkk¤f ÃkkMkuÚke ík{u {kºk yuf s sðkçkLke {ktøk fhku Aku. íÞkhu çkk¤fMkt¼kðLkkykuLke þkuÄ fhðkLkwt çktÄ fhu Au yLku íku{Lkwt {øks ykøk¤ rð[khðkLkwt çktÄ fhe ËuuAu.

• ík{khu rðãkÚkeo rþûkfLkk ÃkhMÃkh yktíkhr¢ÞkLke yÃkuûkk fhíkkt rðãkÚkko-rðãkÚkeo ðå[uLkeÃkhMÃkhLke yktíkhrLkÞ{Lku «kuíMkknLk ykÃkðwt òuEyu yuf ÃkhtÃkhkøkík ðøkoLke ÃkhMÃkhLker¢Þk{kt çkk¤fku AuÕ÷u sðkçk {kxu rþûkfLke hkn òuðu Au. sÞkhu íku{Lku rþûkfku íkhVÚkesðkçk {¤e òÞ íÞkhu çkk¤fku ykøk¤Lke Mkt¼rðík þkuÄ fhðkLkwt çktÄ fhe Ëu Au. suLkkfkhýu íkuLkk {øksLkku rðfkMk yðhkuÄkÞ Au.

ík{khu ík{khk ÃkkXLke MkV¤íkkLkwt {kÃk çkk¤fku{kt ÃkwAÃkhA îkhk rþûkýÚke çkË÷kíkk ðÞðnkhÚke

fhðwt òuEyu. su{ fu íku{Lku ðkhtðkh «&™ku ÃkwAðkÚke WÃkÞwõík «&™ ÃkqAðk{kt ðÄkhku çkeò rðãkÚkeoyku

yæÞkÃkfkuLkk ÃkkXâÃkwMíkfLke ÃkzfkhÞwõík ÞwÂõíkyku, íku{Lke MÃk»kxíkk, ÃkkuíkkLke ÂMÚkríkLku çkË÷ðk{kt

fu MkwÄkhðk{kt WÃk÷çÄ yktfzk yLkwMkkh EåAk, rðr¼Òk W¥khkuLku Mkk[ku fhðkLke ®n{íkLkku ðÄkhku

íkÚkk íku{Lkwt yð÷kufLk, ðøkeofhý íkÚke Mkk{kLÞefhý ðøkuhu{kt fkiþÕÞ íkÚkk Lkðe yðMÚkkyku{kt

Mkq[Lk íkÚkk ÃkkuíkkLke ÞkuøÞkíkk íku{s rð[khkuLkku «Þkuøk fhíkk Lkðe ÃkØríkÚke Mkk{kLÞefhý fhðwt. • ÃkkXLkwt Mk{kÃkLk õÞkhuÞ Ãký rðãkÚkeoykuLkk W¥khkuLku MkkÃkuûk fhíkkt fhðwt òuEyu Lkne. fkuE

Ãký «fkhLkwt rLk»f{o ykøk¤ síkkt ykðLkkh rð[khkuLkku {kxu òu¾{e Mkkrçkík ÚkE þfu Au.yÚkðk ÃkkXLku ¾wÕ÷kus {qfe Ëuðku òuEyu ykÃk yu{ Ãký fne þfku Aku fu nk÷ ykÃkýu yuÃkrhÂMÚkrík{kt ykøk¤ fkuE hMíkku Au suLku ík{u ykøk¤Lkk ðøko{kt þkuÄðk «ÞíLk fhþku.

• yøkh ykÃkLkk rðãkÚkeoykuLku þkuÄÃkqýo {kÂMík»fLkku rðfkMk fhðk EåAku Aku íkku íku Ãkqhe heíkuík{khk Ãkh rLk¼oh Au. yøkh ykÃk íkuLku yÃkLkkððk EåAku Aku íkku ík{khu íkuLku ÃkqýoYÃkÚkeÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh yLku rðïkh îkhk Ëþkoððwt òuEyu. ík{khu òíku ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoyku MkkÚkufkÞo fhðk {kxu rðãkÚkeo çkLkðwt òuEyu.

E-8 þkuÄ rþûkýLkkt rMkæÄktíkku fÞkt Au ?

15

LkkUÄ



1.3.6 Mk{MÞkLkwt Wfu÷[k÷ku yuf ÃkrhÂMÚkrík Ãkh rð[kh fheyu.ÃkrhÂMÚkrík - 5økýeíkLkk rþûkf {eMk økeíkkyu ðøkoLke þYykík{kt yuf rºkfkuýLkkt ÏÞk÷Lku ¼ýkÔÞkuLku íku{ýuçkk¤fkuuLku rðr¼Òk «fkhLkkt rºkfkuý rðþu ÃkwAÞw. çkk¤fku yk Mkðk÷Lkku sðkçk ykÃkðk {kxuMkûk{ Lk nkuíkk íku{s íku{Lke Mkk{u yuf Mk{MÞk W¼e ÚkE íkuyku yk fkÞoLku ½hu ÷E økÞkíkuykuyu Mk{MÞk rðþu rð[kÞwo yLku ¼wòyku yLku ¾wýkykuLkk rð[kh fhíkkt rðr¼Òk «fkhLkkrºk¼ws çkLkkÔÞk íkuykuyu Lke[u «{kýuLke ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý fÞwO.

• ¼qòyku yMk{kLk Au. • çku ¼qòyku Mk{kLk Au. • ºký ¼qòyku Mk{kLk Au.yuf fkuý 90 Au íkÚkk íkuLku yLÞ çku fkuýku 90 Au. • yuf fkuý 90 Úke {kuxw Au íkÚkk yLÞ çku fkuýkuLkku Þkuøk 90 Úke ykuAk Au. • Ëhuf fkuý 60 Lkku Au.

Ëhuf Ãkrhõ÷ÃkLkk yLkwMkkh çkk¤fkuyu rºkfkuýLku rðr¼Òk Lkk{ ykÃÞk íÞkhu çkk¤fku Mk{MÞkLkw{Mk{kÄkLk fhðk Mkûk{ çkLÞk.WÃkhLke ÃkrhÂMÚkríkÚke yu fne þfkÞ íku Mk{MÞkLkku Ãkzfkh çkk¤fkuLku Ãkqðo¿kkLkLkk WÃkÞkuøkfhíkkt Wfu÷ «kó fhkðu Au. Mk{MÞk MÃkü ¼k»kk{kt çkk¤fkuLke Mkk{u {qfðe òuEyu íkÚkkçkk¤fkuLke Mk{s yLku yLkw¼ð «{kýu nkuðe òuEyu çkk¤fku rþûkfLke {ËËÚke Mk{MÞkLkwtrð&÷u»ký yLku Mkt&÷u»ký fhu Au yLku Mk{kÄkLk «kó fhðkLkku «ÞíLk fhu Au. ykÃkýu fneþfeyu fu Mk{MÞk Wfu÷{kt Lke[uLkk ÷ûkýkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

• ÷ûÞLku «kó fhðk. • ÷ûÞLke «króLkk {køko{k ykðLkkhe {w~fu÷eyku. • Mk¼kLkíkk, ykÞkusLk yLku nuíkwÃkwýoíkkLkk nw{÷k îkhk {w~fu÷eykuLku Ãkzfkhðe.Mk{MÞkLkk Wfu÷ {kxuLkk MkkuÃkkLkku Lke[u {wsçk Au.

• Mk{MÞkLku yku¤¾ðe yLku Ãkrh¼kr»kík fhðe :-Mk{MÞkLke {w~fu÷e, sYrhÞkík, ðíko{kLk rðãkÚkeoykuLke «ð]ríkyku. ðkíkkðhýLke

«ð]ríkyku{ktÚke WËT¼ðu Au. çkk¤fku Mk{MÞkLku yku¤¾ðk ÞkuøÞ íkÚkk MÃkü YÃkÚke Ãkrh¼kr»kík fhðkÞkuøÞ nkuðk òuEyu. • Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký fhðwt :- Mk{MÞkLkwt ÞkuøÞ heíku rð&÷u»ký fhðwt òuEyu. • rðrðÄ yðÄkhýkyku ðå[uLkk MktçktÄkuLke MÃk»[ ÔÞkÏÞ nkuðe òuEyu. • ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý fhðwt. Mk{MÞkLkwt MðYÃk «{kýu Mkt¼trðík Wfu÷kuLkwt rLk{koý. • ÃkrhfÕÃkLkkLke íkÃkkMk fhðe :- Mk{MÞkLkwt Wfu÷ {u¤ððk {kxu Ëhuf ÃkrhfÕÃkLkkLke íkÃkkMk

fhðe òuEyu. • Ãkrhýk{Lke [fkMkýe fhðe :- ÃkrhfÕÃkLkkLke rðïrLkÞíkkLke íkÃkkMk fhðk {kxu ðkhtðkh

16

LkkUÄ



Mk{MÞkLkk Wfu÷Lke [fkMkýe fhðe Ãkzu Au.çkk¤fku îkhk Mk{MÞkLku hsq fhðk íkÚkk Mk{MÞkLkku Wfu÷ {u¤ððk rþûkfLke ¼qr{fk {níðÃkqýo

nkuÞ Au. rþûkfLke ¼qr{fk Lke[u «{kýu Au. - Mk{MÞkLke ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý fhðwt - ðøko¾tz{kt ¼Þ{wõík ðkíkkðhýLkwt rLk{kOý fhðwt. - Mk{MÞkykuLku Mk{sðk{kt, Ãkrh¼kr»kík fhðk{kt yLku ðýoLk fhðk{kt çkk¤fkuLke {ËË fhðe. - Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký fhðk{kt çkk¤fkuLke {ËË fhðe. - ÃkrhfÕÃkLkkykuLkwt rLk{koý íkÚkk [fkMkýe fhðk {kxu rðãkÚkeoykuLku «kuíMkkrník fhðk. - çkk¤fku{kt sxe÷ rð[khýkLkku rðfkMk,{wõík {kLkrMkf ÂMÚkrík, ÃkwAÃkhA fhðkLkwt MkknMk

íkÚkk þkuÄLkk rðfkMk{kt íku{Lke {ËË fhðe. E-9Mk{MÞk Wfu÷Lkkt MkkuÃkkLkku ðýoðku.

1.3.7 yÚkoLkk rLk{koý íkhkfu þe¾ðwt.

Lke[uLke ÃkrhÂMÚkríkLku ðkt[kuÃkrhÂMÚkrík :6

ytøkúuS rð»kÞLke rþrûkfk {eMk MkwÂ»{íkk ðøko - 6 {kt ÃkkuíkkLkk çkk¤fkuLku “ð»kkoÉwíkw” rð»kÞÃkh rLkçktÄ ÷¾ðk{kt {ËË fhe hÌkk Au. þYykík{kt íku{ýu çkk¤fkuLke «ríkr¢Þk òýðk {kxu yufMkkÄkhý «&™ çkk¤fkuLku ÃkwAâku ík{khk {øks{kt þwt rð[khku ykðþu ßÞkhu nwt ík{Lku fnwt fu ðhMkkËÚkE hÌkku Au íkku ðøko{kt Ëhuf çkk¤f sðkçk ykÃkðk {kxu íkíÃkh níkkt su{ktÚke fux÷kf W¥khku yk«fkhLkk Au -

“{Lku ðhMkkË{kt Lkk[ðwt øk{u Au.”“ðhMkkË{kt Ëhuf søÞkyu ¾hkçk yLku fe[z ÚkE òÞ Au.”“ðhMkkË yLku nkuLkkhík Ãkwh ÷ELku ykðu Au.”“ðhMkkË{kt [khu çkkswt nheÞk¤e ÚkE òÞ Au.”“ßÞkhu ðhMkkËLkk Aktxk ½hLke Aík Ãkh Ãkzu Au, íku{kt {Lku Mktøkeík Mkt¼¤kÞ Au yLku nwt íkuLkeMkkÚku økkðkLkwt þY fÁ Awt ”“ðhMkkË{kt {åAh, {k¾e, fezk - {tfkuzk íkÚkk yLkuf rçk{kheyku [khu íkhV Vu÷kÞ Au nwt íkkuyu s «kÚkoLkk fÁ Awt fu ðhMkkË Lk Ãkzu”“ÃkhMkuðkðk¤e ¼khu økh{eLke Éwíkw ÃkAe ðhMkkË fux÷ku Mkw¾Ë yLku ykhk{ËkÞf nkuÞ Au.”“ÃkkuíkkLke ½hLke øk÷e{kt ½ýe çkÄe htøkeLk AíkkuLku òuðe {Lku ¾qçk s øk{u Au.”“ðhMkkË{kt rðr¼Òk «fkhLkk htøkeLk Vq÷kuLku òuðk LkkLkkt LkkLkkt ËuzfkykuLku òuðk, fkøk¤kuLkenkuzeyku çkLkkððe yk çkÄw fhðk{kt {Lku ¾qçk s ykLktË ykðu Au”“þhËeLke MkkÚku Lkkf, øk¤wt, íkkð, {kÚkwt Ëw:¾ðwt ðøkuhu rçk{khe ðhMkkË ÷ELku ykðu Au”“ðkË¤ku ðk¤k ykfkþ{kt ßÞkhu MkqÞo LkÚke Ëu¾kíkku íku ðkík {Lku çknw WËkMk fhu Au”

17

LkkUÄ



yk õÞkhuÞ Ãkqhe Lk Úke þfu íkuðe ÞkËe Au. þwt yk çkÄk sðkçkku{kt fkuE ¾kuxw fu rçkLkWÃkÞkuøke«ríkr¢Þkyku òuðk {¤e ? ðhMkkË rðþuLke Ëhuf çkk¤fLke ÃkkuíkkLke ÔÞÂõíkøkík Äkhýk Au. ík{uðhMkkËLkku yÚko fkZðkLkku «ÞíLk fhku Aku íkku [ku¬Mk yMkV¤íkk {¤þu. ykÃk fkuE Ãký ðMíkwLkkuyÚko ÃkqAþku íkku y÷øk - y÷øk nþu. fkuE ðMíkw fu ÄkhýkLku ykx÷kt rðr¼Òk sðkçkku nkuðkLkk õÞktfkhýku Au ?

nk yk çkÄk «íÞûkefhý Au. su y÷øk - y÷øk ÔÞÂõíkykuLkk y÷øk - y÷øk nkuÞ Au.«íÞûkefhý fkuE ÔÞÂõíkLkk fkÞoLku Mkkhe heíku Mk{òðe þfkÞ Au. ßÞkhu ðhMkkË ÚkE hÌkk Au íkkuy{wf ÔÞÂõík ðhMkkËÚke çk[ðk {kxu AíkLke íkhV Ëkuzu Au. ßÞkhu fkuE ðhMkíkk ðhMkkË{kt Ãk÷¤ðkLke{ò ÷u Au. ðhMkkË ytøku fkuE yMkt{rík LkÚke. Ãkhtíkw íkuLkk fkÞkuo «íÞûkefhý ðå[uLkk ytíkhLku yMkhfhu Au. íkÚkk yLkwYÃk ½xLkkLkku yÚko fkZu Au. y÷øk-y÷øk ÔÞÂõík yuf s ÂMÚkrík{ktÚke y÷øk-y÷øk ðkíkkuLku økúný fhu Au ykÃkýu þwt økúný fheyu Aeyu íku ykÃkýk Ãknu÷k yLkw¼ðku, ykÃkýkrð[kh íkÚkk ykÃkýe sYrhÞkík yLkwMkkh WÆuMkku Ãkh rLk¼oh fhu Au. ykÃkýu yu Mk{Þ MkwÄe ykÃkýk«íÞûkefhý{kt çkË÷kð LkÚke fhíkk ßÞkhu ykÃkýu yuLkk Ãkh ykÄkheík fkuE ykÃkýk fkuE ykÃk{kyðMkhku{kt WíMkkrník LkÚke ÚkE síkkt yøkh ykÃkýu fkuE ðMíkw{kt «r¢Þk rðþu ykÃkýk ÃkkuíkkLkkîkhk çkLkkððk{kt ykðu÷ «íÞûkefhý îkhk ykÃkýk WÆuþkuLke «kóe ÚkE hne Au. íkku ykÃkýu íkuLkuLkÚke çkË÷íkk fkuE íkuLku ¾kuxwt fhu íku{ Aíkkt {kºk ykÃkýk ÃkkuíkkLkk îkhk çkLkkððk{kt yðçkkuÄLk LkðeðMíkwyku Mk{sðk{kt fu çkÄe Mk{MÞkykuLkk Mk{kÄkLk fhðk{kt ykÃkýe {ËË LkÚke fhíkkt. íÞkhu ykÃkýuðifÂÕÃkík yÚkoLke þkuÄ fheyu Aeyu. su ykÃkýk WÆuþLku «kó fhðkLkwt fkÞo fhu Au. þe¾ðkLkeÞkuøÞíkk, yLkÞwõík yðçkkuÄLkLku çkË÷ðk fu yMðefeh fhðkLke ÞkuøÞkíkk Ãkh íkÚkk Lkðk fkÞkuoLkkyÚkkuoLkk rðfkMkÚke MktçktrÄík Au. xwtf{kt rþûkýLkku yÚko fkÞoÂåAík ðiõ÷rÃkf yÚkkuoLku {wfeLku sqLkk yÚkkuoLkuçkË÷ðkLkku Au. ßÞkhu rþûkýLkku yÚko rLk{koý fhðk ÷køku Au íÞkhu çkk¤fku yÚkoLkk rLk{koý fíkko çkLkeòÞ Au. yk MktË¼o{kt rþûký «r¢Þk rðãkÚkeo furLÿík nkuÞ Au . íkÚkk Ãkqýo YÃkÚke rðãkÚkeo Ãkh srLk¼oh fhu Au.

Ãkh{Ãkhkøkík rþûkf furLÿík ÃkkXâ¢{ ykÄkrhík rþûký{ktÚke ðøkoLkk çkk¤ fkuLku yuf Mk{kLkÞkuøÞíkk Míkhðk¤k {kLkðk{kt ykðu Au íkÚkk ðMíkwyku íkÚkk ½xLkkykuLkku yuf suðku yÚko rLkf¤u Au yurðïkMkÚke [k÷eyu Aeyu fu Mkkhk ðøko{kt rþûký yuf s heíku Mkt¼ð Au. yk yuf MkíÞ LkÚke ßÞkhuykÃkýu {kLkðwt Au fu rþûkýLkku yÚko rLk{koý fhðkðk¤w nkuÞ Au.

yÚko rLk{koýLke íkuLke þiûkrýf «r¢Þk{kt Mk{kró LkÚke Úkíke. íku rLkhtíkh ÃkkuíkkLkk ðkíkkðhýLkwtykËkLk - «ËkLk fhíkkt Lkðk yÚko Lkef¤u Au.rþûkfLkk YÃk{kt yÚko Ãkqýo rþûkýLkku ðÄkhku fhðk {kxuík{khe ¼qr{fk Lke[u «{kýu Au - • ðøko{kt fkuE rþûkýfkÞo-«ð]ríkLke þYykík fhíkkt Ãknu÷k ík{khu «íÞuf çkk¤fLke

«ð]ríkÚke MkçktÄeík Ãkqðo¿kkLkLke òýfkhe nkuðe òuEyu. • Ãkqðo¿kLk WÃkhktík ík{khu çkk¤fLkk hMk íkÚkk Ãkð]r¥k rðþuLke rðMík]ík òýfkhe nkuðe òuEyu

yLku íkuLke MkkÚku MkkÚku çkk¤fkuLkk ÔÞÂõíkíðLke òýfkhe nkuðe òuEyu íkuLkk «íÞûkefhýLkwtyk[hý Au.

• ík{khu þk¤k yLku ðøko¾tzLkwt Mkfkhkí{f ðkíkkðhýLkwt MksoLk fhðkLke sYh Au. su{kt çkk¤f[[ko fhðk ÞkuøÞ {wÆkyku Ãkh ÃkkuíkkLkk rð[khku Mðíktºk heíku hsq fhe þfu.

18

LkkUÄ



• ík{khu «íÞuf rðãkÚkeoLkku fkuE {wÆk ÃkhLkk «íÞûkefhýLkk ç÷ufçkkuzo WÃkh ÷¾ðk òuEyu.suÚke çkÄk rðãkÚkeoyku çkÄk fÚkLkku òuE þfu.

• ík{khu Ëhuf çkk¤fLku ÃkkuíkkLkk rð[khkuLke ÔÞÏÞk fhðkLke íkfLkwt MksoLk fhðkLke sYrhÞeíkAu. suÚke Ëhuf rðãkÚkeo «r¢Þk{kt çkeò çkk¤fkuLkk MktçkkuÄLkLku Mk{S þfu íkÚkk yu {wÆk ÃkhíkuLku ÃkkuíkkLke ÂMÚkríkLkwt ðýoLk fhðkLke íkf {¤u íkÚkk íkuLkk îkhk çkLkkððk{kt ykðu÷ yÚkoLkuçkË÷kðk{kt yÚkðk YÃkktíkh fhðk EåAu íkku fhe þfu Au.

E-10 yÚko rLk{koýLke «r¢Þk{kt hnu÷wt «íÞûkefhýLkwt {níð sýkðku.

1.4 yæÞkÞLk «r¢Þk (þe¾ððkLke «r¢Þk)ykÃkýu çkÄk ykÃkýe þk¤kLkk çku r¼Òk ÁÃkkuLkk rþûký yLkw¼ð hnu Auu. Ãkhtíkw òu fkuE ÃkqAu

fu “þe¾ððwt þw Au ?” íkku yrÄf Mk{kLk íkÚkk Mkk{kLÞ sðkçk nkuÞ “ðøko{kt þe¾ðk {kxu rþûkf sufktE ðøkkuo{kt fhu Au íkuLku rþûký fnuðkÞ Au” sux÷k «fkhLkk rðãkÚkeoyku nkuÞ Au íkux÷k s «fkhLkkrþûkfku nkuÞ Au. ÃkhtÃkhkøkík YÃkÚke ykÃkýk yÇÞkMk rþûkfLkk ð[oMððk¤k nkuÞ Au. yÚkkoík þeûkffurLÿík nkuÞ Au. ðøko¾tz{kt su Ãký r¢Þk çkLku Au íku rþûkf îkhk rLkÄkorhík, «ríkçktÄeík íkÚkk Mktfkr÷íknkuÞ Au. ðøko¾tz{kt «çktÄeík rþûký rþûký «r¢Þk{kt rðãkÚkeoykuLku fnuðk fktE LkÚke nkuíkw.rðãkÚkeoykuyu þwt fhðwt Au. rþûkf íkuLku Mkqr[ík íkÚkk rLkËourþík fhu Au. rþûkýLkku yÚko {krníke, íkÚÞkuíkÚkk rð»kÞðMíkw{kt rLkÄkorhík yðÄkhýkykuLku «Mkkheík fhu Au. yøkh rþûkf furLÿík ðøko yÇÞkMkLkurðãkÚkeo furLÿík ðøkoyÇÞkMk{kt çkË÷e íÞkhu rðãkÚkeoyku íkÚkk rþûký yrÄf furLÿík ÚkE òÞ Au.ßÞkt Ãkh rþûkfLke ¼qr{fk íkÚkk rþûkýLkk yÇÞkMk YÃkktíkrhík ÚkE [wõÞk nkuÞ Au. yrÄøk{Lkku yufs {køko LkÚke yux÷k {kxu rþûkýLkk MðiÂåAf ÃkØríkyku yLkwYÃk rðr¼Òk rþûký ykËþo Au.

yk ¼køk{kt rþûkýLkLkk ºký yr¼øk{ku Au. su ykÄwrLkf ðøkoLkk yÇÞkMk {kxu {níðÃkqýoAu. íkÚkk íkuLke [[ko fhðe skuEyu.

1.4.1 ðíkoLk VuhVkh{kxuLkwt yæÞkÃkLkykÃkýu þe¾e [wõÞk Aeyu fu rþûký ÃkwýoYÃkÚke ÔÞðnkh{kt MÚkkÞe ÃkrhðíkoLk Au. ÔÞðnkhLkwt

íkkíÃkÞo r¼Òk ÔÞÂõíkyku {kxu Au. fkuE ÷kufkuLku {¤u Au fu ðíkoLk yu çkÄkLke ÔÞÂõíkøkík rðþu»kíkk Au.su ÔÞÂõík{kt nkuðe òuEÞuLkku Þkuøk çkLku Au. ßÞkhu çkeò ÷kufkuLkku rðïkMk Au fu ÔÞÔnkhyu yð÷kufLkLkkr¢Þk Au. suLkwt ÔÞÂõík «ËþoLk fhu Au. rþûkýLku {kxu ÔÞÔnkh YÃkktíkh yr¼øk{ çkeò rðïkMk ÃkhykÄkrhík Au. ßÞkhu ykÃkýu yuf çkk¤fLkk yð÷kufLkÞwõík ÔÞÔnkhLku ÁÃkktíkrhík fheyu Aeyu fuçkË÷eyu Aeyu íkku ykÃkýu «íÞûk fu y«íÞûk ÁÃkÚke çkk¤fkuLku þe¾ðk{kt {ËË fhu Au.

yð÷kufLk fhu÷k ÔÞÔnkh {wÏÞ ÁÃkÚke çku «fkhLkk nkuÞ Au - «kó fhu÷ku ÔÞÔnkh íkÚkkfkZðk{kt ykðu÷ ÔÞÔnkh. ßÞkhu ykÃkýk çkk¤fkuLku yuf Mk{krsf rLkÞ{ íkÚkk ykËþo yLkwMkkhfkuE y÷øk heíku ÔÞÔnkh Mkk{krsf rLkÞ{ íkÚkk ykËþo yLkwMkkh fkuE y÷øk heíku ÔÞÔnkh fhðkEåA íkku ykÃkýu íku s «{kýu þe¾ðkzðkLkk ðktALkeÞ ÔÞðnkh ÃkrhðíkoLkLke [uck fhu Au WËknhý: ßÞkhu ykÃkýu çkk¤fkuLku [kuf÷ux ykÃkíkk fneyu Aeyu fu ¼køkku,íÞkhu ykÃkýu çkk¤fku ÃkkMku ¼køkðkLke«r¢ÞkLke yÃkuûkk hk¾eyu Aeyu yLku EåAeyu Aeyu fu íku ¼køku (õÞkhuf fkuE yðMkh Ãkh ík{u òuÞwt

19

LkkUÄ



nþu fu yuf LkkLkwt çkk¤f yuf yòýe {eXe ÄqLkLku økkÞ Au, yuf rðãkÚkeo yuf frXLk yMð¼krðfrðrÄÚke n÷ fhu Au. íkÚkk yuf Akufhe LkðeLk yuðwt Lk]íÞ {wÆk çkíkkðu Au su íkuLke Lk]íÞLkk ðøko{kt LkÚkeþe¾ðíkk ðøkuhu WËknhý{kt Mðk¼krðf Lkef¤u÷k ÔÞÔnkhLkku Au.

ßÞkhu yuf çkk¤f Lke[uLkk{ktÚke çku yð÷kufLk ÞkuøÞ ÔÞðnkhLku Mkk{kLÞ økúný fhu÷kÔÞðnkhLkk ÁÃk{kt «ËþoLk {kxu íkiÞkh fhu Au. su{ fu «kó fhu÷ ÔÞðnkh íkÚkk Mðk¼krðf ÔÞðnkhykÃkýu fneyu Aeyu fu çkk¤fku{kt ÔÞðnkhLkwt ÁÃkktíkhý ÚkE økÞwt ÔÞðnkhLkk ÁÃkktíkhýLkk çku ÃkøkÚkeÞktAu. Ãknu÷k [hý{kt MktçktrÄík ÔÞðnkrhf «r¢Þk{kt ðkhtðkh ßÞkhu yÃkuûkk fhu÷e nkuÞ Au íkÚkk çkesw[hý ÔÞðnkhLku MkwÄkhðk{kt rLkhtíkh çkLkkðe hk¾ðkLkk MkkÚku MktçktrÄík Au. suÚke ðíko{kLk íkÚkk þe¾u÷kÔÞðnkh{kt økwýð¥kk ÷kððk ðk¤k Lkðk MkwÄkhkLke xuð Lk¬e fhðk {kxu ÃkwLkhkðíkoLk íkÚkk MkwÄkhfhðku òuEyu yk «r¢ÞkLku {Lkkuði¿kkrLkf yLkwfw÷Lk fnu Au. çku {wÏÞ «fkhLkk yLkwfw÷ çku «fkhLkkÔÞðnkh Ãkh rLk¼oh fhu Au.

(1) þk†eÞ yr¼MktÄkLk(2) fkhf(MkkÄLkYÃk) yr¼MktÄkLkþk†eÞ yr¼MktÄkLk :- 1890 Lke ykMkÃkkMk hrþÞLk þhehrð¿kkLke EÞkLk Ãkkð÷kìðu yk

rËþk{kt fkÞo fÞwo. íku{ýu íku{Lke «Þkuøkþk¤k{kt yu òuÞwt fu ¼qÏÞ fqíkhk ¾kðkLkwt {u¤ðkLkk fu MkwøktÄ÷uðkLke MkkÚkus ÷k¤ xÃkfkððkLkwt þÁ fhe Ëu Au. ykùÞosLkf heíku íku ÃkkuíkkLkk [kufeËkhLku òuíkkLkeMkkÚku íku{Lkk ÃkøkLkk yðksLku Mkkt¼¤íkkLke MkkÚku ÃkkuíkkLkk {kuZk{ktÚke ÷k¤ xÃkfkððkLkwt þwÁ fhu Au.

yk MkkÄkhý yð÷kufLkÚke «¼krðík ÚkELku Ãkkð÷kuðu ¾qçk æÞkLkÃkqðof fux÷kf «Þkuøkku fÞko,su{kt ½txzeLkk yðksLkku Mk{kðuþ níkku. suLkk ÚkðkÚke {kuZk{ktÚke ÷k¤ LkÚke xÃkfíke íkÚkk íkuLkk íkhíks çkkË fwíkhkykuLku s{ðkLkwt ykÃkðwt su yuf WÆeÃkLk Au. su{ktÚke ÷k¤Lkwt ykððwt Mðk¼krðf Au. ykykfkhLkk fux÷kf «MíkwríkfhýLku fÞko çkkË (Ãknu÷k ½txze ðøkkzðe ÃkAe s{ðkLkwt ykÃkðwt) fwíkhk{kºk ½txzeLkk yðks Ãkh s ÷k¤ xÃkfkððk ÷køÞk íku{Lku s{ðkLkwt Lk ykÃkðk Aíkkt.

Ãkkð÷kuðLkk «Þkuøk{kt ½txze yuf yr¼MktrÄík WÆeÃkf Au.¾kuhkf yLkr¼MktrÄík WrÆÃkf Au.Mðk¼krðf WÆeÃkf ¾kuhkf òuELku ÷k¤Lkwt xÃkfkððwt yuf Mðk¼krðf «r¢Þk Au. íku s heíku ½txzeLkuðøkkzðk Ãkh ÷k¤ xÃkfkðe yuf yMðk¼krðf fu yLkwfq÷Lk yr¼MktÄkLk Au. þÁykík{kt ÷k¤LkuxÃkfkððk {kxu ½txzeLku ðkøkðwt suLku yuf íkxMÚk WÆeÃkLk (su fkuE «ríkr¢ÞkÚke WíÃkÒk LkÚke Úkíkkt)Au.

MkkÄkhý þçËku{kt yuf WÆeÃkLk fu yuf ÃkrhÂMÚkrík fkuE yòÛÞk WÆeÃkLkÚke òuzðk Ãkh suÔÞÔnkh WíÃkÒk ÚkkÞ Au íkuLku þk†eÞ yr¼MktÄkLk fnu Au, íkuLku «rík[kh yr¼MktÄkLk Ãký fnu Au.fkhý fu «økx ÔÞðnkh yuf WÆeÃkLkLke «r¢ÞkLku fkhýu nkuÞ Au.

þk†eÞ yLkwfq÷Lk ðøko yÇÞkMk{kt ¾qçk s MÃkü Au. Ëhuf Mkt¼ðLkwt yr¼MktÄkLk Au. íkÚkkyuf s Mk{Þ{kt yLÞ «fkhLkk rþûkýLkk rð[kh fÞko rðLkk [k÷w hnu Au. yLku Mkk{kLÞ hkíku yksy[uíkLk «ríkr¢Þkyku îkhk rðãkÚkeo rð»kÞ íkÚkk rþûkf ÃkMktË fu {kÃkMktË fhðkLkwt þÁ fhu Au. WËknhý: yuf þk¤kLkku rð»kÞ yuf íkxMÚk WÆeÃk su þÁykíkLkk rð[kh{kt LkLke ¼kðkí{f «ríkr¢ÞkykuLkkuWÃkÞkuøk fhu Au. çkk¤f {kxu Lkðe Au. rþûkf, ðøko yÚkðk fkuE yLÞ rðþu»k, WÆeÃkLk yuf yr¼MktÄkLkWÆeÃkLk fkÞo fhe þfu Au. yLkwfq÷Lk WÆeÃkLk Mkw¾ËkÞf Ãký nkuE þfu Au. (su{ fu nkðkËkh,ykhk{ËkÞf ðøko¾tz, yuf r{ºk suðk rþûkf) íkÚkk Ëw:¾ËkÞe Ãký (ytÄeÁ yLku økh{ YÃk yuføkwMMkkðk¤k fzf rþûkf) nkuE þfu Au. Lke[u ÷¾u÷k rðþu»k WÆeÃkLkLke MkkÚku òuzkÞu÷ ¢{ yLkwMkkh

20

LkkUÄ



çkkçkíkku yr¼MktÄkLk, WÆeÃkLkLke MkkÚku òuzkÞu÷ ¼kðLkkyku íkÚkk «ð]r¥kyku þk¤kLke y{wf çkkçkíkkuLkuþk†eÞ yr¼MktÄkLk çkLkkðu Au.fkhf (MkkÄLkYÃk) yr¼MktÄkLk :-

MkkÄLkYÃk yr¼MktÄkLk rðMík]ík heíku B,F. Skinner (1940) îkhk ôËhku yLku fçkwíkhkuÃkh fhðk{kt ykðu÷ ½ýk çkÄk «ÞkuøkkuLkwt Ãkrhýk{ Au. MkkÄkhý þçËku{kt Mkr¢Þ yr¼MktÄkLk þkherhfELÿeÞku ( fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkh Mkr¢Þ fnuðk{kt ykðu Au) Lkk îkhk fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLkwtÃkwLkhkðíkoLk Au. suÚke íkuLke økúný fhðkLke þÂõík ðÄu Au. ÃkwLkoçk÷ yLku ÔÞðnkhLke ðå[u MktçktÄLkeþkuÄÚke yu ðÄkhu MÃkü ÚkkÞ Au. su ÔÞÔnkh ykLkk Ãkrhýk{Lku fuðe heíku «¼krðík fhu Au.

MfeLkh rðþu»k heíku MkçktÄeík Au. MfeLkh ÃkkuíkkLke {níðÃkwýo çku çkkçkíkLkku “MkwÆZ fhðwt íkÚkkÃkwLkOçk÷Lk{kt ðå[u íkVkðík fhðwt” WËknhý :- yuf ELkk{ ¼kusLk MkwÆZ fhu Au. íkÚkk fkuE «ríkr¢Þkfu Ãkrhýk{LkufkZðk {kxu s{ðkLkwt «Míkwík fhðk{kt ykðu Au. íkku íku ÃkwLkOçk÷Lk Au fkuE fkZðk{ktykðu÷ ÔÞðnkhLke ½xLkk íkÚkk fkZðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLku ÁÃkktíkh îkhk ÔÞðnkhLku ykfkh ykÃkðkuÃký rðr¼Òk «fkhLkk ÃkwLkOçk÷ «ËkLk fhðk {kxuu Mkt¼ð fhðk{kt ykðu Au. ÞãrÃk ÃkwLkOçk÷Lk çku«fkhLkk Au. Mkfkhkí{f íkÚkk Lkfkhkí{f

Mkfkhkí{f «çk÷Lk (ELkk{) Mkfkhkí{f «çk÷Lk fhðk{kt ykðu÷ ÔÞÔknkh çkkË Mkw¾ËkÞfWÆeÃkLk ykÃkðk{kt ykðu Au su ÔÞÕnkhLke ½xLkk ÆZíkk ykÃku Au. ßÞkhu yuf rþûkf çkk¤fkuLku òuELkunMku Au yLku íkuykuLke fkuE Mkkhk þçËku ðzu MktçkkuÄu Au, íku{Lkk fkÞoLke «þtMkk fhu Au. íku{Lku Mkkhk økwýykÃku Au yuLkku yÚko yu{ ÚkÞku fu yk rþûkf «ríkÃkwrüLkku WÃkÞkuøk fhu Au.«ríkÃkwrü

Lkfkhkí{f íÞkhu ÚkkÞ Au ßÞkhu fhðk{kt ykðu÷ ÔÞðnkhLke MkkÚku fkuE yr«Þ WÆeÃkLkLkuËwh fhu Au. yk {kxu fhðk{kt ykðu÷ ÔÞÔnkhLke ½xLkk ðÄe òÞ Au. MkòLke Ä{fe, LkkÃkkMk Úkðwt,Awxâk ÃkAe hkufeLku hk¾ðwt yÃk{kLk fhðwt {skf Wzkzðe ðøkuhu îkhk ðøko¾tz{kt rþûkf rðãkÚkeoMkkÚku Ëw:¾ ËkÞf WÆeÃkLkLkk ÁÃkLkku WÃkÞkuøk fhu Au. ßÞkhu íkuLkwt Mk{kÄkLk ÚkE òÞ Au íÞkhu rðãkÚkeoLkuMkwÃk¾ {¤u Au íku ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkh{kt MkwÄkhku ÷kðu Au. ík{khe {kxu yu òýðwt ykð~Þf Au furþûkkLke «r¢Þk «ríkÃkwrü LkÚke rþûkf Ëw:¾ ËkÞf WÆeÃkLk «Míkwík fhu Au. yÚkðk íkku Mkw¾ËkÞfWÆeÃkLkLku fkZu Au suLku fkhýu çkk¤fku{kt þkherhf íkÚkk ¼kðLkkí{f çktLku íkhVÚke Ëw:¾ ÃknkU[u Au.ðøko{kt þkherhf rþûkk fhðe, Ä{fkððwt, [uíkðýe ykÃkðe íkÚkk Awxâk ÃkAe çkk¤fkuLku hkufðkðøkuhu çkk¤fkuLku ykÃkðk{kt ykðíke rþûkkLkk «fkh Au.

«ríkÃkwrü rþûküLke rðr¼Òk ÃkØríkykuLku rðfrMkík fhðk {kxu ÷køkw fhe [wõÞk Aeyuu. ykÞkusLkÃkqðofLkku rþûký fu rLkËuoþ íku{s nk÷{kt s [÷kððk{kt ykðu÷ fkuBÃÞwxh MknkÞf rþûký{kt íku{ku{wÏÞ Au.ÔÞÔknkrhf ÁÃkktíkhý WÃkkøk{Lke WÃkÞkurøkíkk :

ðíkoLk VkhVkh yr¼øk{LkLke WÃkÞkuøkeíkk Lke[u ykÃkðk{kt ykðu÷ rðr¼Òk Mkk{kLÞ ðøkoLkkyÇÞkMkLkk WÃkÞkuøkÚke ykÃkýLku skøk]ík fhe þfu Au. • ÔÞðnkh Mk wÄkhýkLk u í k{k{ rMkØk t í k k u Ú k e y u MÃkü Úk kÞ A u f u rþûký{k t

21

LkkUÄ



yÇÞkMkLke {níðÃk qý o ¼qr{fk Au.• yÇÞkMk rÃkríkÃkwrü rþûkýLku LkÚke ðÄkhíkku.• «ríkÃkwüe{kt VuhVkh ðíkoLk MkwÄkhýk{kt MknkÞ fhuu Au.• yýøk{íkk ÔÞðnkhLku Ëwh fhðk {kxu Mkò yu ðÄw «¼kðþk¤e LkÚke.• fkÞo{kt Ár[ yLku MkwÄkhýk rþûký {kxu [k÷fLke su{ Au.

ÔÞðnkh ÁÃkktíkhý yr¼øk{Lke MkkiÚke {kuxe yk÷ku[Lkk Au íku íku{kt {kºk çknkhÚke òuEþfkÞ íkuðe ÔÞðnkrhf r¢Þk Ãkh æÞkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. yLku íkuLku s yr¼øk{Lkku «ríkfMk{S ÷uðkÞ Au.

íku «kýeyku íkÚkk LkkLkk çkk¤fku {kxu WÃkÞkuøke Au. Ãkhtíkw ðÄíke ô{h MkkÚku {kLkrMkf rðfkMkíkÚkk yð÷kufLkkí{f ÔÞðnkh fkuELke ÔÞÂõíkøkík ÔMíkrðfíkkLke ÄkhýkLku «ríkçktrÄík fhe þfu Lkne.þk¤Lke ô{hLkku çkk¤f fkuE ÔÞðnkhLku {kºk MkòÚke çk[ðk {kxu çkeòLkwt æÞkLk ÃkkuíkkLke íkhVykfŠ»kík fhðk {kxu «ËŠþík Au. òuE þfkÞ íkuðk ÔÞÔnkh ÁÃkktíkhýÚke yuðwt ykð~Þf LkÚke fu nðuðkMíkrðf rþûký ÚkÞwt Au. E-11 fkhf yr¼MktÄkLk îkhk ðíkoLk MkwÄkhýk {kxuLke heík fE Au ? E-12 Lkfkhkí{f «ríkÃkwüe yLku Mkò ðå[u þwt íkVkðík Au ?

1.4.2 çkkuÄkí{f rðfkMk {kxuLkwt rþûkýçkkuÄLkLkku yÚko “òýðkLke f¤k Au” Mkk{kLÞ heíku yu òýðwt Mk{sðkLke «r¢Þk yLku

{krníkeLkk WÃkÞkuøk fhðk MkkÚku MktçktrÄík Au íkÚkk íkuLku {kLkrMkf ÞkuøÞíkk fu çkwrØ{íkkLkk ½xfLkkÁÃk{kt Mk{S þfkÞ Au.çkkuÄkí{f rðfkMk çkkiÂæÄf rðfkMk{kt Mktf¤kÞu÷ yðMÚkkyku íkÚkk «r¢ÞkykuMkkÚku MktçktrÄík Au.

çkkuÄkí{f rðfkMkLkk yLkuf rMkØktíkku Au. yk çkÄk rMkØktíkkuLke ðå[u rÃkyksuLkku rMkØktík çkkuÄkí{frðfkMkLkk sL{Úke ÷ELku 14-15 ð»koLke ô{h MkwÄe rðMík]ík r[ºk hsw fhu Au, ßÞkhu çkkuÄkí{frðfkMk [h{ Mke{kyu nkuÞ Au. íkçk¬kykuLke ©uýe yLkwMkkh rÃkÞksu íku Mkt¿kkí{f rðfkMkLkku yLkw{kLk÷økkðu÷ Au. íkÚkk «íÞuf íkçk¬kLku fktE rLkrùík «fkhLkk ÔÞðnkhku, rLkrùík heíkku, rð[kh íkÚkkMk{MÞkLkk Mk{kÄkLk îkhk íku{Lke rðþu»kíkkykuLku çkíkkððk{kt ykÔÞk Au.

ík{k{ ô{h ykÄkheík íkçk¬kykuLku [kh rðMík]ík íkçk¬kyku{kt ðøkeof]ík fhu÷ Au. • MkktðuËrLkf - MLkkÞkrðf íkçk¬ku (0 Úke 2 ð»koLke ô{h MkwÄe) • Ãkwðo r¢Þkí{f íkçk¬ku( 2Úke 7 ð»koLke ô{h MkwÄe) • ÃkËkÚko÷ûke r¢Þkí{f íkçk¬ku(7 Úke 11 fu 12ð»koLke ô{h MkwÄe) • ykf]ríkf r¢Þkí{f íkçk¬ku(11 fu 12 Úke 14 fu 15 ð»koLke ô{h MkwÄe )

Ëhuf íkçk¬k{kt çkk¤fLkk ðíkoLk rðþu»kíkkykuLkwt ðýoLk ík{khk rðãkÚkeoykuLke çkkuÄkí{f MíkhLkuMk{sðk {kxu yuf rþûkfLkk ÁÃk{kt ík{khe MknkÞíkkLkk rnMkkçkÚke {níðÃkqýo ÚkE þfu Au. fkuE Ãkýíkçk¬k {kxu çkkuÄkí{f MíkhLku yku¤¾ðwt {níðÃkqýo Au. fkhý fu rþûký çkk¤fLku rð[khðkLkeheíkku, fkhýku íkÚkk «r¢ÞkykuLke Mkq[LkkÚke {wÏÞ YÃkÚke «¼krðík nkuÞ Au. çkkuÄkí{f rðfkMkLkk [khu

22

LkkUÄ



íkçk¬kykuLke fux÷ef {wÏÞ rðþu»kíkkyku Lke[u Ëþkoðu÷ xuçk÷ Lktçkh 1{kt ykÃku÷ Au.fkuüf - 1 Ãkeyksu Ëþkoðu÷ çkkuÄkí{f rðfkMkLkk íkçk¬k

íkçk¬ku ytËkrsík ðÞ fux÷ef {wÏÞ rðþu»kíkkykuMkktðuËrLkf-MLkkÞkrðf 0 Úke 2 ð»ko • çkwrØ ykÄkheík MLkkÞkrðf / fkhf

«ð]ríkyku• WÃkÂMÚkrík yLku LkSfLke ½xLkkyku yLku ðMíkwyku MkkÚku MktçktrÄík• ¼k»kk yLku rð[khLkku y¼kð• ðMíkw÷rûk ðkMíkrðõíkkLkk ÏÞk÷Lkku y¼kð

Ãkqðor¢Þkí{f 2 Úke 7 ð»koLke ô{h MkwÄe. • MðfurLÿík rð[khkuÃkqðo ÏÞk÷kí{f 2 Úke 4 ð»ko • «íÞÚkefhý Ãkh ykÄkrhík fkhýytík¿kkoLk 4 Úke 7 ð»ko • íkkŠff Wfu÷Lku çkË÷u ytík¿kkoLk

• xfkððkLke yûk{íkkÃkËkÚko÷ûke 7 Úke 11 ð»ko • xfkðkhe / Mkk[ððkLke ûk{íkkr¢Þkí{f • ðøko yLku MktçktÄkuLkku íkfo

• MktÏÞkí{f ¿kkLkLke Mk{s• Lk¬h ðMíkwyku yLku yLkw¼ðkuLke {ÞkorËík rð[khýk• ði[krhf VuhçkË÷Lkku rðfkMk

ykf]ríkf r¢Þkí{f 11Úke12-14 yÚkðk 15 ð»ko • rð[khkuLkk Mkk{kLÞefhýLke Ãkqýo Mk{s• MkiÄktríkf rð[khýk.• yLkw{krLkík fÕÃkLkkyku yLku ÃkrhÂMÚkríkyku MkkÚku fk{ Ãkkh ÃkkzðkLke ûk{íkk• «çk¤ ykËþoðkËLkku rðfkMk

(Source: Lefrancois 1994 P 60) rÃkÞksu Lkk rMkæÄktík ykÃkýLku sýkðu Aufu çkk¤f {kLkrMkf Mkt¿kkí{f Mkth[Lkk MkkÚku sL{ ÷u Au. suLkeyrÄfík{ ð]ÂæÄ íkÚkk rðfkMk 14-15 ð»koLke ô{h MkwÄe ÚkE òÞ Au. Mkt¿kkí{f rðfkMkLke [khuyðMÚkk ËhBÞkLk {wÏÞ [÷Lk Lke[u «{kýu Au.• SðLkLkk «Úk{ çku ð»kkuo ËhBÞkLk, çkk¤f ÃkkuíkkLke r¢Þkf÷kLkw «ËþoLk yrÄfktþ ÃkkuíkkLke ¿kkLkurLÿÞ

îkhk fhu Au íkÚkk y{wf økíÞkí{f r¢Þkf÷kÃk Ãký fhu Au. yk yðMÚkk{kt çkk¤f fkuE ÔkMíkwLkuòuE™u, Mkkt¼¤eLku, yzeLku, MðkË fu øktÄ îkhk íku ðMíkwLke yLkw¼wíke fhu Au íkÚkk íku ÔkMíkw íkuLkeÚke Ëwhfhðk{kt ykðu Au íkku íkhík s íkuLke ¿kkLkurLÿÞkuyu ðMíkw Lk nkuðkLkku y™w¼ð fhu Au.

23

LkkUÄ



• MktðuËe økíÞkí{f fk¤Lkk ytík nkuðkLke íkhV, çkk£f ÃkkuíkkLke [khu íkhV ðMíkwykuLku yku¤¾ðk÷køku Au íkÚkk çkeòLke r¢ÞkykuLke Lkf÷ fhu Au. íkÚkk íkuLkk ÃkAe yðMÚkk Ãkh çkk¤f fkuE ðMíkwfu r¢ÞkLku òuELku çkkË íkuLke økuhnkshe{kt Ãký íkuLke Lkf÷ fhu Au. ykLkku yu yÚko Lkef¤u Au fuçkk¤f fkuE r¢ÞkLku ¾wçk s økt¼ehíkkÚke swyu Au, íkuLku Mk{su Au íkÚkk íku ÃkAe íkuLke Lkf÷ fhuAu. MkwrLkrùík r¢Þk çkwÂæÄ{íkk Ãkqýo r¢Þk÷kÃk yuf ¼køk Au.

• rÃkÞksu Mktr¢Þ Lku íkfku rLkrùík rLkÞ{kuLku ykÄkh Ãkh yuf {kLkrMkf r¢Þkf÷kÃkLkk ÁÃk{ktÃkrh¼kr»kík fhu Au. rÃkÞks yLkwMkkh 7 ð»koLke ô{h Ãknu÷k Mktr¢Þk MkíÞLkk ÁÃk{kt «ríkíkÚkíke LkÚke Ãkhtíkw ¼k»kkLke ÞkuøÞíkkLkku rðfkMk nkuðkLke MkkÚku çkk¤f Ãkqðo Mktr¢Þ fk¤ËhBÞkLkyÃkrhõík heíku rLk»f»ko fkZðkLke fkurþ»k fhu Au. yk íkfo ûk{íkk {wÏÞ ÁÃkÚke Ãkqðo ÁÃk MkwÄe MðfurLÿík íkÚkk íku{Lkk ytíkh¿kkLkLke ÂMÚkrík nkuÞ Au yLku fkuE heíku ¼ykðLkkyku íkÚkk òuþÚkeMkt[kr÷ík nkuÞ Au.

• {wÏÞÁÃkÚke çkwÂæÄ{íkkLke þÁykíkÚkes Ãkqðo Mkr¢Þk fk¤Lke Mk{kró ËhBÞkLk ÷øk¼øk 6-7ð»koLke ô{h Ãkh òuðk {£u Au. (MktÞkuøkÚke yk Mk{Þ þk¤k{kt sðkLkk Mk{ÞLke þÁykík nkuÞAu.) yk MÚkw¤ Mktr¢Þfk¤ 7 Úke 11 fu 12 ð»koLke ô{hLkk Mk{Þ ËhBÞkrLk su{k çkk¤f ÃkqðoíkfoÚke ykðu÷k rð[khÚke Ãkqýo rð[khLkk ÁÃk{kt yuf {q¤¼wík {níðÃkqýo ÃkrhðíkoLk çkLkkðuAu. íkÚkk Mk{Þ ËhBÞkLk MÚkw¤ ðMíkwyku íkÚkk ½xLkkyku{kt nMíkfkiþÕÞ fhðkLke MkkÚku ºký{níðÃkqýo {kLkrMkf ÞkuøÞkíkLkku rðfkMk ÚkkÞ Au yu Au Mkthûký ðøkeofhý íkÚkk ©uýefhý

Mkthûký:- MkthûkýÚke yu íkkíÃkÞo Au fu fkuE Ãký MktÏÞk fu {kºkk íÞkt MkwÄe LkÚke çkË÷e þfíke ßÞkt MkwÄeyu{kt ftE ðÄkhku fu ½xkzku Úkíkku LkÚke. [knu ðMíkwyku fu ðMíkwykuLkk ¼tzkhLke ÂMÚkrík fu MÚkkLk çkË÷íkkhnku. WËknhý MktÏÞkykuLkk MkthûkýLke íkÃkkMkLku {kuríkykuLkk çku Zøk÷k îkhk Mk{òðe þfku Aku. suLke[u «{kýu Au. 0 00 000 (9) 000000 (6)ykf]rík -1:- {kuíkeÞkuLke ÔÞðMÚkk yøkh Ãkqðo Mktr¢Þk fk¤{kt yk çku ÔÞðMÚkkLku çkk¤fkuLku çkíkkððknkuÞ íku ÷øk¼øk çkÄk çkk¤fku Zøk÷k (6){kt ðÄkhu {kuíke çkíkkðþu fkhýu fu yíÞkh MkwÄe íku{LkeMktÏÞkykuLku ðøkuhu Mk{kLk Mkthûký «r¢Þk yks çkíkkðu Au fu yk ÞkuøÞíkkLkku rðfkMk çkk¤fku{kt MÚkw¤Mktr¢Þk fk¤{kts ÚkkÞ Au.ðøkeofhý:- ðMíkwyku Mk{kLkíkk íkÚkk rðr¼Òkíkk yLkwMkkh Mk{qnfhý fhðw yu ðøkeofhý fnuðkÞ Au.su{kt ðMíkwykuLke rðr¼Òkíkk rðþu»kíkk su{ fu ykfkh, ykf]rík, htøk, ðsLk WÃkÞkuøk Mkk{økúe íkÚkkíkw÷Lkk Lkku ðøkeofhý{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au yuf Ãkqðo Mktr¢Þ fk¤{kt çkk¤f ðMíkwykuLkwt ðøkeofhý fhðkÞkuøÞ ™Úke nkuíkk yLku yuf Mk{Þ{kt çku ðMíkwykuÚke ðÄkhuLke íkw÷Lkk Lkne fhe þfku.©uýefhý:- yuf Mk{kLk ðMíkwykuLku yuf rLkrùík ¢{{kt ÔÞðÂMÚkík fhðkLke ÞkuøÞíkk ([zíkk fu Wíkhíkk¢{{kt) ©uýefhý fnuðk{kt ykðu Au.

yk ºkýuLke ÂMkðkÞ MktÏÞkykuLku Mk{sðkLke ÞkuøÞíkk ðøkeofhý íkÚkk ©uýefhýLkk «íÞûkWíÃkkËLk Au. su MÚkw¤ Mktr¢Þk fk£Lkk Mk{Þ ËhBÞkLk rðfMkeík nkuÞ Au.ykiÃk[khef Mkr¢Þk fk¤Lke yðMÚkk Mkt¿kkí{f rðfkMkLke AuÕ÷e ykðMÚkk Au. yk yux÷k {kxuykiÃk[khef Au fu fkhý fu su çkkçkfíkku{kt çkk¤f yíÞkh MkwÄe MkçktrÄík ÚkE þfu Au íku {wÏÞ ÁÃkÚkefkÕÃkrLkf fu ÃkrhfÕÃkLkk Ãkh ykÄkheík íkÚkk MÚkw¤ ðMíkwyku íkÚkk ½xkLkkykuÚke Mðíktºk íkÚkk y{qíko Au.yk yðMÚkk{kt rð[khðkLke «r¢Þk ð[LkçkæÄ, íkfoLkku Mk{kðuþ nkuÞ Au. su{ fu Ãkhtíkw íÞkhu fkuE

24

LkkUÄ



yuðk «fkhLkk íkfo suðk fu Ãkhtíkw A>B Úke B >C Úke íÞkhu A íkÚkk C Lke ðå[u þwt MkçktÄ Au? yk «fkhLke Mk{MÞk su{kt

y{qíko íkÚkk ð[LkçkæË íkfoLkku Mk{kðuþ Au. çkk¤f MÚkw¤ Mktr¢Þ fk¤{kt n÷ Lkne fhe þfu.÷uð rðòuMfe (Lev Vygotsky) yuf «rMkæË {Lkkuði¿kkrLkfLku Mkt¿kkí{f rðfkMkLkk ÃkkuíkkLkk

rMkæÄktík{kt ÃkkuíkkLkk çku íkíðkuLkku Mk{kðuþ fÞkuo Au. íku{ýu Mkt¿kkí{f rðMkkf Ãkh MkktMf]ríkf íkÚkk ¼k»kkLkk«¼kð Ãkh ¼kh {qõÞku Au. íku{Lkk yLkwMkkh MktMf]rík rðLkk ykÃkýwt {kLkrMkf fkÞo yuf ðktËhkLke su{þÁykíkLke {kLkrMkf «r¢Þkyku MkwÄe ÂMkr{ík Au. MktMf]rík íkÚkk yuf MðMÚk rðfrMkík ¼k»kkLkk íkíðkuLkeMkkÚku ôzkýÃkqðofLke ÃkhMÃkhLke r¢ÞkLku MkkÚku ykÃkýu Wå[ {kLkrMkf r¢Þkyku suðk rð[khku íkfo fhðk,ÞkË fhðk ðøkuhu yk «fkhLke r¢ÞkykuLku ÞkuøÞ çkLkkðu Au.

ykøk£ rðòuMfe ðýoLk fhu Au fu çkk¤f ¼k»kkLkk fkÞoLkk rðfkMk{kt ºký yðMÚkkyku{ktÚkeÃkMkkh ÚkkÞ Au. Mkk{krsf (çkknhe) ¼k»ký:- (3 Úke 4ð»koLke ô{h Ãknu÷k) çkeòLku rLkÞtºký fhðk{kxu rðMík]ík ÁÃkÚke WÃkÞkuøk fu Mk{kLíkh yðÄkhýkLke yr¼ÔÞÂõík yn{furLÿík ¼k»ký ( 3 Úke 7ð»koLke ô{h MkwÄe) yk{k çkk¤f ½ýe ðkh ÃkkuíkkLkk rðþu ðkík fhu Au íkÚkk ô[k yðksu çkku÷u Au.yk{k çkk£f òíku ÃkkuíkkLkk ÔÞðnkhLku rLkÞtrºkík íkÚkk rLkËuorþík fhðkLke ¼w{efk rLk¼kðu Au.III. yktík{LkLke ytËhLkwt ¼k»ký:- ( 7 ð»koLke WÃkhLke ô{h) yk yuf çkkuÕÞk ðøkhLkku MktðkË Au.su rð[khku yLku ÔÞðnkhLku rLkÞtrºkík fhu Au. rðskuMfe þk¤k{kt ¼k»kk MkçktrÄ r¢Þkf÷kÃk íkÚkk ðøko¾tz{kt ytËh fu çknkh ÃkkXâ¢{Lke ÃkhMÃkh r¢Þk{kt MkkMf]ríkf íkíðkuLku Mk{tfeík fhðk {sçkwíke MkkÚkuíkfo ykÃku Au.

ßÞkhu «kÚkr{f rðãk÷ÞLkk çkk£fku rðþu rð[kh fhu Au íkku íku{k ðÄw çkk£fku MÚkw¤ Mktr¢Þkfk£Lkk nkuÞ Au yLku su Wå[ «Úkr{f rðãk÷ÞLkk çkk¤fku nkuÞ Au íku ykiÃk[khef Mktr¢Þk fk¤ nkuÞAu. yuLkk {kxu ík{khu ík{khk rþûkýLke ÔÞwnh[LkkLku rðfMkeík fhðkLke ykð~Þfíkk hnu Au. suÚkeçkk£fkuLke Mkt¿kkí{f rðfkMk yrLkrùík nkuE Lke[u çkkíkkðu÷e y{wf çkkçkíkku æÞkLku Ëuðk ÞkuøÞ Au.

• ykÃkLke rþûký ÔÞwn h[Lk{kt yuf Mkkhe MkkBÞðMÚkk çkLkkðkLke ykð~Þfíkk Au. (¼k»kk{ktrÃkÞksuLkwt MkkBçkÄefhý) Ãknu÷kLkk yLkw¼ðku, swLkk yr¼øk{ku yLku ÔÞðnkhLke ðå[uLkwtMktíkw÷LkLkk ÁÃk{kt Äkhýk fhðe íkÚkk Lkðk ÃkrhðíkoLkLku fhðk, yk «fkhLkk Mktíkw÷Lk fkÞ{hk¾ðk çkk£fLkku ÔÞðnkh íkÚkk «r¢Þk{kt ÃkrhðíkoLkLke Mkk{sMÞ{kt {ËË fhu Au.

• yr¼øk{ yLkw¼ð «ËkLk fhíkkt çkk¤fkuLke ÃkrhÃkõðíkkLkk MíkhLku Ãký yku¤¾ðkLke sÁhAu. ÃkrhÃkõðíkk sL{òík økwýkuLku rLk¾khu Au. su ykÃkýLku WÃkÞwõík yrÄøk{ MkkÚku Lk Úkðk{kt{ËË fhu Au. ykÃk çkk£fkuLku ßÞkt MkwÄe ô[k yðks{kt økeíkku økkðkLkwt Lkne fnku íÞkt MkwÄeíku{Lkk økkðk {kxu ytøk rðfMkeík Lkne nkuE þfu su ÃkrhÃkõðíkkLkk Mk{Þ ËhBÞkLks nkuÞ Au.

• Mkt¿kkí{f rðfkMk çkk¤fkuLkk ËirLkf rËLk[ÞkoLke r¢Þkyku, ðkMíkrðf ðMíkwyku íkÚkk ½xLkkykuLkky™w¼ð Ãkh ykÄkrhík Au. yux÷k {kxu çkk¤fkuLkk þkherhf íkÚkk {kLkrMkf ðkMíkrðf ½xLkkykuíkÚkk ðMíkwykuÚke MkçktrÄík ½ýe çkÄe Mkkhe r¢Þkyku {kxu MkkÄLk ¼uøkk fhðk{kt {ËË fhðeòuEyu rðþu»k ÃkwhÚke ykiÃk[khef Mktr¢Þkí{f ykðMÚkkLke Ãknu÷k.

• Mkk{krsf ÃkhMÃkh r¢Þk çkeskLkk íkÚkk ÃkkuíkkLkk rð[khkuLku òýðk {kxu sÁhe Au yk «fkhLke

25

LkkUÄ



ÃkhMÃkh r¢Þk Mkk{kLÞ heíku þkÂçËf ¼k»kkLkk ÞkuøÞíkkLkk rðfkMkLku {ËË fhu Au. íkÚkk MkçktÄkuLkuMk{sðk{kt Ãký {ËËÁÃk ÚkkÞ Au yk çktLkuLke Mkt¿kkí{f rðfkMk {kxu {níðÃkqýo Au.

• yuf rþûkfLke {kxu çkk£fkuLku Mk{sðwt sÁhe nkuÞ Au. ßÞkhu çkk£f Ãknu÷k ykÃkðk{kt ykðu÷ykf]rík (A ){kt yu fnu Au fu ykf]rík (B){kt ðÄkhu {kuíke Au. ykÃkýu çkk¤fLkk ¼kðLku MÃküheíku Mk{S þfíkk LkÚke íkÚkk ykðku rLkýoÞ fhðku Ãký ÞkuøÞ LkÚke fu íku{Lke fkuE ¼w÷ fhenkuÞ. yuLke søÞkyu ykÃkýu yu òýðkLkku «ÞíLk fhðku òuEyu fu çkk¤f yuLku Mkkhe heíku fu{LkÚke Mk{síkku íÞkhu fËk[ ykÃkýu ÞkuøÞíkkLku ðÄw Mkkhe heíku çkk£fkuLke ûk{íkkyku íkÚkk ¾k{eykuLkuòýe þfe þwt yLku çkk¤fkuLkk {kLkrMkf rðfkMk{kt WÃkhLke ÞwÂõíkyku {u¤ðe þfeþwt.

• ¼k»kk ykÃkýk rð[khkuLku yr¼ÔÞÂõík fhðk {kxuLkku «Úk{ Mktfuík Au. yk {kxu çkk¤fkuLkuçkku÷ðk {kxu ðÄw íkf ykÃkðk {kxu íku{Lkk{kt Mkt¿kkí{f rðfkMk{kt MknkÞf Lkne Ãkhtíkw íku{Lke yr¼ÔÞÂõíkîkhk íku{Lkk rð[khkuLku Mk{sðk{kt Ãký {ËË {¤u Au.E-13 ykÃkýu çkk¤fkuLku «kÚkr{f þk£k{kt ¼ýðk {kxu ðÄw rþûký yr¼øk{ Mkk{økúe þk {kxu ÃkwheÃkkzðe òuEyu.E-14 çkk¤fkuLkk Mkt¿kkí{f rðfkMk {kxu Mk{qn yr¼øk{Lkwt þwt {níð Au.

1.4.3 yLkw¼ðLkk rLk{koý {kxuLkwt rþûkýyuf rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk ¿kkLkLkw rLk{koý ÃkkuíkkLkk ðkíkkðhýLke MkkÚku ÃkhMÃkhLke r¢ÞkLkk ykÄkh Ãkh fhuAu. Mkth[Lkkí{f yr¼øk{Lkk ykÄkh Ãkh çku ÃkqðoyLkw{kLk Lke[u «{kýu Au.• ðkíkkðh{Úke çkk¤fLke Mkr¢ÞíkkÚkes ¿kkLkLke Mkth[Lkk ÚkkÞ Au Lkne fu rLkr»¢ÞíkkÚke.• ðkíkðkhýÚke «kó çkk¤fkuLkk y™w¼ðku îkhk ðkhtðkh ÁÃkktíkheík íkÚkk ÂMðfkh ykÄkheík

«r¢Þk òýðk {kxu

yk æÞkLk hk¾ku fu Lkðe ðMíkwLku þe¾ðk{kt çkk¤fkuLkku y™w¼ð ¾wçk s {níð Ähkðu Au. yufMk{MÞkLke ÂMÚkríkLkku Wfu÷ ÷kððkLkk ¢{{kt íkÚkk Lkðk yLkw¼ðkuLke Mkth[Lkk{kt fu Lkðk ¿kkLkLku «kófhðk{kt çkk¤f yuf÷w s Ãkqðo yLkw¼ðkuLku ÁÃkktíkheík fhe þfu Au. Ãkhtíkw ¿kkLkLkk rLk{koýLke yk«r¢Þk fuðe heíku çkLku Au ?¿kkLkLkk rLk{koýLke yk «r¢Þk Lke[uLkk «fkhÚke ½xeík ÚkkÞ Au.Lkðk rð[khkuLku Ãkqðo¿kkLk –yLkw¼ðkuÚke òuzðk {kxu Lkðk ¿kkLkLku Mkthr[ík fhðwt Ãkzu Au. yøkh fkuE

ðMíkwykuLke økýíkhe fhíkkt òýu Au íkku íku íkuLku òuzðkLkku «Þkuøk þe¾ðk{kt fhe þfu Au. Ãkhtíkwyk yðMÚkk{kt MkeÄe heíku LkÚke þe¾e þfíkkt ÃkkuíkkLkk LkSfLkk ðkíkkðhý{kt ½ýe çkÄe½xLkkyku íkÚkk ðMíkwykuÚke h{íkk ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke {kLkrMkf AçkeLkku rðfkMk fhu Au. yLku ßÞkhuÃký íkuLkku Lkðe ðMíkw MkkÚku Mkk{Lkku ÚkkÞ Au íÞkhu íku Ãknu÷k {¤u÷k ¿kkLkLkk ykÄkhu íkuLke ÔÞkÏÞkfhu Au.

26

LkkUÄ



• yðÄkhýkLkk yufçkeò MkkÚk MktçktÄku Ãkh æÞkLkfurLÿ¼wík fhðkÚke Lkðk rð[khku íkÚkk ¿kkLkLkeMkth[Lkk ÚkkÞ Au. yøkh Mktf£kÞuMk÷ Äkhýkyku ðå[u Mk{kLkíkk fu yMk{kLkíkk ðå[uLkk MkçktÄLkuMÚkkrÃkík fhe þfu íkku Lkðe ðMíkwykuLkku yr¼øk{ ðÄw MkwrðÄk sLkf íkÚkk MkkÚkof ÚkE òÞ Au.

• yr¼øk{Lke ykht¼ef yðMÚkk{kt {kLkMkef Açke çkLkkððe íkÚkk yktíkhef MkçktÄkuLke {wÏÞ«r¢Þk Au. {kLke ÷ku fu çkk¤f yuf Lkðe ðMíkw su Mktíkhk suðe Au yuLku òuðu Au, yLku ÚkkuzkMk{Þ ÃkAe yøkh yu Lkðe ðMíkwLkku MkçktÄ Mktíkhk MkkÚku LkÚke òuze þfíkku íkku íku ÃkkuíkkLke AçkeçkLkkðu Au yLku Úkkuzk Mk{Þ çkkË yus ðMíkw íkuLkk {kxu Lkðe çkLke òÞ Au. çkeò þçËku{kt{kLkrMkf Açke çkLkkððe yus ¿kkLkLke Mkth[Lkk Au.

• Mkk{krsf Mk{wnku{kt ÃkhMÃkh r¢Þk yÚkðk Mkk{krsf rð»kÞ, yr¼øk{ Lku MkkkÚkof çkLkkððk{ktMknkÞf nkuÞ Au. Mkk{krsf ÃkhMÃkh r¢Þk çkk¤fkuLku rðr¼Òk MktMkkhef ðkMíkrðf «&™kuLkuMk{sðk{kt {ËË fhu Au. íku «&™ku ÃkwAu Au. çkeòLkk «&™kuLkk W¥kh ykÃku Au. Mk{MÞk ÃkhæÞkLk furLÿík fhu Au. Mk{MÞkLke ÔÞkÏÞk rðþu Mk{su Au. yLku AuÕ÷u Mk{MÞkLkwt MktÃkqýo {kLkrMkfMðÁÃk çkLkkðe yu Mk{MÞkLku {kLkrMkf ÁÃkÚke Mk{kÄkLk fhðkLkku «ÞkMk fhu Au. yk «fkhuMk{MÞkLkku rðr¼Òk çkkçkíkkuLku {kLkrMkf r[ºkýLkk V¤MðÁÃku Mk{kÄkLk Lkðk ¿kkLkLke Mkth[LkkLkkÁÃk{kt fkZu Au.

yuf rþûkf íkhefu ykÃkLkk rðãkÚkeoykuLke ¿kkLkLke ð]ÂæÄ{kt ík{khe þwt ¼wr{fk Au.• ykËuþ ykÃÞk rðLkk íkuykuLku Lkððe yðÄkhýkyku þe¾ðk{kt {ËË fhðe.

• ðøko¾tz{kt Ëhuf rðãkÚkeoLkk Ãkqðo yLkw¼ð «íÞu MktðuËLkþe÷íkk.

• rðãkÚkeoykuLku ðkMíkrðf MktMkkrhf fkÞo fhðk {kxu ykÃkðwt.

• LkSfLkk ðkíkkðhý MkkÚku sux÷w þõÞ nkuÞ íkux÷k «{ký{kt rð»kÞ ðMíkwLkwt ¿kkLk íkÚkk yLkw¼ðykÃkðk.

• yr¼øk{Lku ðkMíkrðf, MkçktrÄík íkÚkk Mk{Þ yLkwfw÷Lk çkLkkððk {kxu ðkÂMðf MktMkkhef ðMíkwykuíkÚkk yLkwfw¤ ðkíkkðhý «ËkLk fhðkLke fkurþþ Lkne fu ÃkqðorLkÄkoheík rLkËuorþík rð»kÞðMíkw.

• ðkMíkrðf MktMkkhef Mk{MÞk n÷ fhðk íkÚkk ðkMíkrðf ÞwÂõíkyku Ãkh æÞkLk furLÿík fhðwt.• fkuE Ãký Mk{MÞk Mk{kÄkLk kxu çknwÃkûkeÞ Ærüfkuý hk¾ðk Ãkh «kuíMkkrník fhíkk rðr¼Òk

Mk{kÄkLk þkuÄðwt.

• rðãkÚkeoykuLku «&™ ÃkwAðkLke yLkw{íke ykÃkðe íkÚkk íku{Lku çkwÂæÄÃkwðof «&™ku ÃkwAðk {kxu«kuíMkkrník fhðk.

-• {Lk{k Lku {Lk{kt rð[khðkLkku yÇÞkMk rðfMkkððku, çkwÂæÄþk¤e heíku «&™ ÃkwAðkLke f¤kLkuWfMkkððkÚke rðãkÚkeoyku {Lk{kLku {Lk{kt rð[khu Au.

• ðøko¾tz{kt MkË¼kðÃkqðof n¤e{¤eLku yrÄøk{Lku «kuíMkkrník fhðk.

• þk£kLke ytËhLke «r¢ÞkykuLku þk¤kLke çknkhLke «r¢Þkyku MkkÚku òuzðku.

• ÃkkuíkkLkk yr¼øk{Lke ð]ÂæÄLkwt òíku rð&÷u»ký íkÚkk íkÃkkMk fhðe.E-15 Ãkqðo¿kkLkLke Lkðk ¿kkLkLke Mkth[Lkk{kt þwt ¼wr{fk Au?

27

LkkUÄ



1.5 Mkkhktþ:-

• yr¼øk{ yuf «r¢Þk Au su ÔÞÂõíkLkk ÔÞðnkh, ¿kkLkLke xuðku íkÚkk ÔÞÂõíkíðLkk yu çkkçkíkku

Ãkh yuf MÚkkÞe ÃkrhðíkoLk fhu Au. su SðLkLke WÃkuûkkykuLku Ãkqýo fhðk {kxu ykð~Þf Au.

• yrÄøk{ yuf Mkíkík Mkr¢Þ «r¢Þk Au. suLkk fkhýu ÔÞÂõík ðkíkkðhýÚke ÃkhMíkÃk r¢Þk fhu Au.

• ÃkrhÃkõðíkk ðkíkkðhý, þe¾ðkLke íkíÃkhíkk íkÚkk «uhýkyu yuðk íkíð Au suLkku «¼kð

yr¼øk{ Ãkh Ãkzu Au.

• çkk¤fku ½ýe çkÄe ÃkæÄríkÚke þe¾u Au. su{ fu yLkwfhý, Lkf÷, yð÷kufLk, «ÞíLk íkÚkk

¼w÷ku, Mkn¼køkeíkk íkÚkk Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk ðøkuhu ðMíkwykuLke MkkÚkofíkk Ãký yuf þÂõíkþk¤e

yrÄøk{ rðrÄ Au.

• rþûkýLke swLke rLkËoþLk «r¢Þk rMkðkÞ ÔÞðnkh MkwÄkhLke heík Ãk{ ðøko ¾tzLke yr¼øk{

ÃkæÄrík Ãkh «¼kð Ãkkzu Au.

• Mkt¿kkí{f rðfkMk {kxu yrÄøk{ íkÚkk ¿kk Mkth[Lkk {kxu yr¼øk{Lkwt Ãký «Úkr{f þk¤kLkk

rðãkÚkeoyku {kxu {níð Au.

1.6 «økrík íkÃkkMk {kxuLkk ykËþo sðkçkku.E-1 ykÃku÷e Mkw[e{ktÚke fkuE Ãký ºký.

E-2

I. su{fu çkkÌk «kuíMkknLk «ËkLk fhðk {kxu çkeò Ãkh rLk¼oh fhu Au. yktíkhef «kuíMkknLk íkuLke

ytËhÚke s ykðu Au.

II. çkkÌk «kuíMkknLk yÃkuûkk yktíkhef «kuíMkknLk ÷ktçkk Mk{Þ {kxu nkuÞ Au.

E-3 {kuzu÷Lkk Æ~Þ îkhk ÃkÚk ¼úü ÔÞðnkh {kxu Mkò.

E-4 (1) rðrþü çkkçkík Ãkh æÞkLk furLÿík fhðk {kxu çkk¤fLke MknkÞíkk

(2) fkuE r¢ÞkLkk {kLkrMkf yÇÞkMk {kxu WíMkkneík fhðk.

(3) yð÷kufLk r¢ÞkLkk yÇÞkMk {kxu ûkuºk – r¢Þkf÷kÃk «ËkLk fhðwt.

(4) çkk¤fkuLku yð÷kufLkÚke þe¾ðk {kxu «uhýk ykÃkðe.

E-5 (1) ELkk{ ykÃkðwt yLku

(2) rðãkÚkeoyku MkkÚku [[ko fhðe íkÚkk íku{Lku Mð ykf÷Lk {kxu WíMkkrníkk fhðk.

E-6 yÇÞkMkLkku rLkÞ{, «¼kðLkku rLkÞ{ íkÚkk íkíÃkhíkkLkku rLkÞ{

E-7 (1) Mkr¢Þ ÁÃkÚke çkÄe r¢Þkf÷kÃkku{kt ¼køk ÷uðku íkÚkk

28

LkkUÄ



(2) ôzkýÃkqðof íkÃkkMku÷k «&™ ÃkwAðk

E-8 r¢Þkf÷kÃkLkku rMkæÄktík, íkfoÃkqýo rð[khLkku rMkæÄktík, ¿kkLkÚke y¿kkLk íkhV sðkLkku rMkæÄktík,

WÆuþÃkqýo yLkw¼ðLkku MkwæÄktík, rðfÕÃk þkuÄðkLkku rMkæÄktík

E-9 Mk{MÞkLku yku¤¾ðe íkÚkk Ãkrh¼kr»kík fhðe Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký fhðwt ÃkrhfÕÃkLkkLkwt rLk{koý

fhðwt, ÃkrhfÕÃkLkkLke íkÃkkMk fhðe íkÚkk Ãkrhýk{Lkwt Mk{kÃkLk fhðwt. E-10 yuf ðMíkw yuf ½xLkkLkku

yÚko Mðk¼krðf heíku ykÃkýk çkkuÄÚke ykðu Au. ßÞkhu ykÃkýu ykÃkýk Mkk{kLÞ çkkuÄLku çkË÷ðk fu

ÁÃkktíkheík fheyu Aeyu íÞkhu ykÃkýu ÃkwðorLk‘{ík yÚkoLku Ãký çkË÷eyu Aeyu ÁÃkktíkheík fheyu Aeyu.

íku{s ykÃkýk yLkw¼ðkuLku Ãký ÁÃkktíkheík fheyu Aeyu yÚkðk Lkðk yLkw¼ð {u¤ðeyu Aeyu Mkk{kLÞ

çkkuÄ ykÃkýk yr¼øk{Lku Mkkfkh ykÃku Au íkuðku rLk»f»ko Lkef¤u Au.

E-11 «ËkLk fhu÷k ÃkwLkoçk÷LkLke rðr¼Òkíkk îkhk

E-12 Éýkí{f ÃkwLkoçk÷Lk ykhk{ ykÃku Au.

su{ fu Ëw:¾ ykÃkðk ðk¤k WÆeÃkfku Ëwh fhe þfkÞ Au. íkÚkk íkuLke {kxu yiÂåAf ÔÞðnkhLke ½xLkkLku

{sçkwíke {¤u Au. ßÞkhu çkeS íkhV Mkò Ëw:¾ ykÃku Au. íkÚkk yiÂåAf ÔÞðnkhLke ½xLkkyku{kt

yz[ý ykÃku Au.

E-13 MÚkw¤ Mktr¢ÞLku Mktr¢ÞLku rðr¼Òk MÚkw¤ ðMíkwykuLkk nMíkfkiþÕÞ îkhk {sçkwíke «kó ÚkkÞ Au.

«kÚk{ef rðãk÷ÞLkk ð»kkuo (7 Úke 11 ð»koLke Wt{h MkwÄe)Lkk Mk{Þ ËhBÞkLk ðÄw rþûký yr¼øk{

Mkk{økúeLke ykð~ÞkfíkkLkwt «ðÄkLk Au.

E-14 Mk{wn yr¼øk{ ðÄw Mkk{krsf ÃkhMÃkh r¢Þk {kxu ûkuºk ÃkwÁ Ãkkzu Au. su íktËwhMík Mkt¿kkí{f

rðfkMk {kxu ykð~Þf Au.

E-15 Ãkqðo yLkw¼ðLke Lkðe ÂMÚkíkeykuLkk Mk{kLk íkíðku –yðÄkhýkykuÚke MkçktÄ çkLku Au yLku Lkðk

rLk{koý{kt {ËË fhu Au.

1.7 MktË¼o økútÚk- WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku• Moyles J.C. (2007) Beginning Teching Beginning learning in Primary

Education Cestric court: Open University Press.

• Arthur J. & Cremin. T (2006) Learning to Teach in the Primary School,

Newyork Routledge

• Fisher, J. (2008) Starting from the child, McGraw-Hill Education Open

University Press.

29

LkkUÄ



1.8 MkíÞ yuf{ yÇÞkMk(1) yr¼øk{ «r¢ÞkLke Ãkrh¼k»kk ykÃkku íkÚkk íkuLke rðþu»kíkkykuLke ÔÞkÏÞk fhku.

(2) yð÷kufLkkí{f yr¼øk{Lke [kh «r¢ÞkLke WÃkÞwõík WËknhý MkkÚku ÔÞkÏÞk fhku.

(3) fhðk{kt ykðu÷k ÁÃkktíkhýLke «r¢Þk ðøko¾tzLkk yÇÞkMkLku WËknhý ykÃke ðýoLk fhku.

(4) «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfLke ¼qr{fk íku{Lkk rðãkÚkeoykuLkk Mkt¿kkí{f rðfkMk{kt ðýoLk fhku.

(5) yÚkoÃkqýo yr¼øk{Lkk íkÚkk ¿kkLkLkk rLk{koý {kxu rþûkýLke ðå[uLkk MkçktÄkuLkwt Ãkrhûký fhku.

30

LkkUÄ

rþûký íku{s yrÄøk{ Lkk WÃkkÞku


yuf{- 2 rþûký íku{s yrÄøk{Lkk WÃkkÞku

«MíkkðLkk

2.1 yrÄøk{ WÆu~Þ

2.2 rþûký íku{s yrÄøk{ Lkk WÃkkÞku

2.2.1 rþûký - furLÿík WÃkkÞku

2.2.2 rð»kÞ- furLÿík WÃkkÞku

2.2.4 Ëûkíkk ykÄkrhík WÃkkÞku

2.2.5 h[Lkkí{f WÃkkÞku

2.3 WÃkkÞkuLke íkw÷Lkk

2.4 Mkkhktþ

2.5 «økríkLkk þkuÄ {kxu ykËþo W¥kh

2.6 WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku

2.7 yLÞ ÃkkX yÇÞkMk

2.0 «MíkkðLkkykLke Ãknu÷k ÃkkX{kt ík{Lku rþûký íku{s yrÄøk{ Úke {kuzu÷ íkÚÞ, «r¢Þk íku{s

yMkk½khýLkwt yæÞLk fÞwO yuf rþûkfLkk YÃk {k ík{khk yLkw¼ð Úke íku{s su{ fu ík{u ÃkkA¤LkkÃkkX{kt þe¾e økÞk Aku ík{u íkuLkkÚke Mkn{ík nþku fu «íÞuf çkk¤f íkÚkk íkuLkk MðÞt fu yrÄfkh Lkkíkhefu yLÞ çkk¤fku Úke swËk nkuÞ Au. Mk{Þ íku{s MÚkkLk Ãkh rLk¼oh fhíkk çkk¤fku yr¼øk{ Lkk

31

LkkUÄ



rðr¼LLk íkhefku Lku økúný fhe þfu Au. ytíku çkk¤fkuLkk yr¼øk{ Lku swËk swËk yr¼øk{Lku æÞkLk{kthk¾íkk Äkuhýku {kt çkk¤fkuLkk Mk{qn Lku rþûký fhðk yuf çknw s Ãkzfkh Ãkqýo fkÞo Au. suLkku ík{u«íÞuf çkk¤fLkk ÔÞrfíkøkík swÚkÚke ykÃkýu ÃkzfkhLkku Mkk{Lkku fhðk {kxu ík{khu yk òýðkLkeykð~Þfíkk Au. fu swËk-swËk rðrÄÞku Lkku MknÞkuøk fuðe heíku fhe þfkÞ íkÚkk Äkuhý{kt «íÞuf çkk¤fLku yr¼øk{ Lke ykð~Þfíkk Lke ÃkqŠík Lkk {kxu. WÃkÞwõík heíku çkLkkðe þfkÞ. çkeò þçËku {ktyr¼øk{ íku{s rþûký Lkk rðr¼LLk WÃkkÞku suðe heíku rþûký furLÿík WÃkkÞku, rð»kÞ furLÿík WÃkkÞku,Ëûkíkk ykÄkrhík WÃkkÞku íku{s h[Lkkí{f WÃkkÞku ðøkuhu Au. yk ÃkkX {kt yk WÃkkÞku Lkwt ðýoLk fÞwOAu. su{kt ík{u ykÃkýe fûkk Lkk ÃkhMÃkh r¢Þk {kt çkk¤fkuLkk yr¼øk{Lke ykð~Þfíkk Lke yku¤¾îkhk «¼kðÃkqýo yr¼øk{ Lkk ÷eÄu WÃkÞwõík rðrÄÞku yLku WÃkkÞku Lkw økúný fhe þfeyu.

yk ÃkkX yk ykÃku÷e yðÄkhýkLku Mk{sðk {kxu ík{Lku ÷øk¼øk ðkt[ðk 14 rð¼køkkuLkeykð~Þfíkk hnuþuu.

2.1 yrÄøk{ WÆuþyk ÃkkX Lku Ãkqýo fhe Lku ík{u yk ÞkuøÞíkk «kó fhe ÷uþkuík{u yæÞkÃkf furLÿík, rð»kÞ furLÿík íku{s yæÞuíkk furLÿík WÃkkÞkuLke ykð~Þfíkk Lkk YÃku

ÔÞkÏÞk fhe þfþku.rþûký yrÄfkhe ÃkrhÂMÚkríkyku{kt ykð~ÞfíkkLkku Mkkh íku{Lkk WÃkÞkuøkku Lkwt ðýoLk fhe þfþku

fkiþÕÞ íku{s yrÄøk{{kt Ëûkíkk yÄkrhík WÃkkÞku Lke rðþu»kíkkyku íku{s WÃkÞkurøkíkkyku Lkwt ðýoLkfhe þfþku. rþûký íku{s yrÄøk{ {kt h[Lkkí{f WÃkkÞku Lke rðþu»kíkkyku íku{s WÃkÞkurøkíkkyku LkeÔÞkÏÞk fhe þfþku. rþûký íku{s yrÄøk{ Lkk rðr¼LLk WÃkkÞku Lke íkw÷Lkk yu{Lke rðþu»kíkkyku,yrÄøk{{kxu WÃkÞkurøkíkk, ©{íkk íku{s f{o[khe ðøkuhu ÃkËku Lkk ykÄkh Ãkh fhe þfþku.

2.2 rþûký íku{s yrÄfkheyuf rðãkÚkeo íku{s rþûký Lkk MkçktÄ{kt {kt ík{khe ÃkkMku ½kuhýku r¢Þkf÷kÃkkuLkk

swËk-swËk yLkw¼ð Au. rðãkÚkeoykuLkku Mk{qn Au. su{kt ÷øk¼øk çkÄk Mk{kLk Wt{hLkk Au. rþûkýîkhk rLkÞtrºkík Au. íkÚkk yuf MkwrLkÂùík rðþu»k MÚkkLk Ãkh Au su fu yuf YÃk Ãký nkuE þfu Au. yLku¾wÕ÷k MÚkkLk Ãký nkuE þfu Au. «kó Äkuhýku{kt yuf rþûkf íku{s rð»kÞ Mkk{økúe Äkuhýku {kt rþûkfLkk ytÂík{ WÆu~Þ rðãkÚkeoyku Lku ¿kkLk Lku økúný fhðk ÞkuøÞ çkLkkððk íku{s ðøko{kt þe¾ðu÷eyðÄkhýk Lku Mk{sðk {kxu ÞkuøÞ çkLkkððkLkwt Au. íku{ yk{kt Mkn{ík nþku fu yk çkÄk «fkhLke½khýk r¢Þkf÷kÃk Lke MkkiÚke Mkh¤ ÔÞkÏÞk Au. ykðku ÃkwLk: yuf rþûký Lkk ûkuºku rð[kh fheyu.

ík{u ík{khk rþûký îkhk ¼ýkðkÞu÷e heíkku rðþu rð[khku yÚkðk yu heík rðþu rð[khkusuLkkÚke ík{u ðøko{k ¼ýkðku Aku yLku Lke[u Ëþkoðu÷k «&Lkku Lkk sðkçk ykÃkku.

þwt yuf rþûkf yuf s heík Úke y÷øk y÷øk «fhýkuu y÷øk y÷øk ðøko{kt ¼ýkðu Au ?

nðu , Lke[u sýkðu÷ ÂMÚkrík-1ðkt[ku.

32

LkkUÄ



ÂMÚkrík-1 r{Mk MkwÂ»{íkk su «kÚkr{f þk¤k{kt økrýík ¼ýkðu Au. rþûký Lku y÷øk økkrýíkef rðrÄ

yLku heík su{fu r[ºk yLku {kuzu÷ku Lkk «ËþoLk fheLku ÔÞkÏÞk fhðe. çkk¤fkuLku fkuÞzkLkk Wfu÷ fhðk

{kxu fnuðwt, ðøko{kt økrýríkf yðÄkhýk Lkwt rþûký fhíkk. ðøko{kt ðkíkko fnuðe ðøkuhu Lkku WÃkÞkuøk

fhu Au. ßÞkhu íku{Lku ÃkqAðk {kt ykÔÞwt fu íku{ýu yk heíkku Lkwt MktÞkusLk fu{ fÞwO, íkku íku{Lkku sðkçk níkku

“íku{Lku fÌkwt fu yuíkku ÂMÚkrík Ãkh rLk¼oh fhu Au.” íku{ýu yu{ Ãký W{uÞwo fu þwt çkk¤fku ¼ýðk {kxu

WíMkwf Au. þwt íkuyku yÃkuûkk «{kýu Mk{sqíke Lku Mk{su Au. ßÞkhu ÃkkX [k÷íkku nkuÞ íÞkhu íku, íku{Lkku

hMk ò¤ðe hk¾u Au. yk çkÄe ÃkheÂMÚkríkyku «{kýu nwt heík ÃkMktË fhw Awt yLku fÞkhuf nw Mk{ÞLku

æÞkLk {k hk¾eLku heík çkË÷íke hnw Awt.

ík{u Ãký r{Mk MkwÂ»{íkk Lke su{ Mkh¾ku yLkw¼ð «kó fÞkuo nþu. su rþûkf rþûkýLke yufr™rùík heík Lkku WÃkÞkuøk fheLku yuf rðþu»k «fhý ¼ýkððk {kxu Ëhuf rËðMk Lkk «fhýLke íkiÞkhefhu Au. fÞkhuf fÞkhuf ðøko¾tz{kt Mk{Þu s ÂMÚkrík yLkwMkkh. íkiÞkhe fhu÷e heík. çkË÷e Ãký ËuðkÞAu.

ðøko¾tzLkk r¢Þkf÷kÃkku Lke ºký {níðÃkqýo ðkíkko Ãkh rð[kh fhíkk y®nÞk {wÏÞ YÃk ÚkeWÃkøk{ku Lkk ºký {níðÃkqýo ðøkkuoLkwt ðýoLk fhðk{kt ykðu Au. rþûký fuÂLÿík, rð»kÞ fuÂLÿík yLkuyæÞuíkk furLÿík WÃkkøk{ yk WÃkkøk{ku rMkðkÞ çku çkeò WÃkÞkuøk{ku Au. yrnt Ëûkkíkk ykÄkhu WÃkkøk{yLku h[Lkkí{f WÃkkøk{ suLkku yksfk÷ þk¤k{kt ðÄkhu WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Auu. þk¤kLke Lke[uËþkoðu÷ ºký ÂMÚkríkyku 2,3 yLku 4 Lku òýðkLkku «ÞkMk fhku.

ÂMÚkrík- 2 ðøko-4 Lkk rðãkÚkeo ÃkkíkkLke ô[kE yLkwMkkh çkuXk níkk. Akufhk yLku Akufhe y÷øk

y÷øk çkuXk Au. íkuyku íku{Lke rþrûkfk r{Mk heçkk Lku Mkkt¼¤u Au. su {kLkð Ãkk[Lk íktºkLkwt r[ºk çkíkkðe

hÌkk níkk. yLku y÷øk ytøkkuLkk fkÞkuoLke ÔÞkÏÞk fhe hÌkk níkk. rðãkÚkeo þktrík Úke Mkkt¼¤e hÌkk

níkk yLku su r{Mk rhçkk çkku÷e hÌkk níkk íku íkuyku LkkUÄe hÌkk níkk. ßÞkhu r{Mk rhçkk òuÞwt fu fkuE

çkk¤f Lkwt æÞkLk LkÚke yÚkðk fkuE çkk¤fLku ðkík fhíkk swðu Au. íÞkhu yu yu{Lkk Ãkh økwMMkku fhíke

íÞkhu yu íku{Lku fnuíke fu “þktríkÚke [wÃk ÚkELku çkuMkku yLku {Lku Mkkt¼¤ku” ßÞkhu fkuE çkk¤f rþûký

MktçktrÄík fkuE «&Lk ÃkqAíkk íkku íÞkhu íku yÇÞkMk Ãkqhku ÚkðkLke hkn òuðkLkwt fnuíkk. LkkuÄ Lku çkku÷ðk

yuLku Mk{òÔÞk ÃkAe r{Mk heçkk Úkkuzku Mk{Þ Mkðk÷ sðkçk{kt ÔÞríkík fhíkk. íkuyku rðãkÚkeo Lke ¼q÷ku

Lku MkwÄkhu Au. yLku íku{Lkuu Mk{òðu Au. yLku íku{Lkwt «kuíMkknLk ðÄkhðk ÔÞðrMÚkík sðkçk ykÃku Au.

ÂMÚkrík-3 ©e{kLk ykr{h ðøko-5 {kt ¼k»kkLkku yÇÞkMk fhkðu Au. íku{Lkku MkwºkÄkh {kºk ðøko {kxu

«Míkkrðík ¼k»kkLke ÃkwÂMíkfk Au. íkuyku yuf nkÚk{kt ÃkwÂMíkfk hk¾u÷ Au. yLku çkeò nkÚk{kt [kufLkku

xwfzku Ãkfzu÷ Au. íkuyku yu «fhýLkk ¼køkLku {kuxuÚke ðkt[e hÌkk Au. su íku{Lku yu f÷kMk {k ÃkwY

fhðkLkwt Au. yLku íkuyku yus «{kýu {kuxuÚke çkk¤fkuLku yLkwfhý fhðk {kxu fne hÌkk Au. su heíku

33

LkkUÄ



íkuyku MðÞt çkku÷e hÌkk níkk íku{ýu «fhý Lkk {wÏÞ {wËk rðþu [[ko fhe yLku íÞkhçkkË ykÃku÷k

«&Lk ÃkqAâk ßÞkhu fkuE çkk¤fu fkuE Mkðk÷ ÃkqAâku, íÞkhu ©e{kLk ykr{h yu íku{Lku Mk÷kn ykÃke fu

yLkwYÃk Vfhk{ktÚke W¥kh þkuÄe÷ku, ðøkuoLkk ytík{kt íku{ýu ÃkwÂMíkfk{kt ykÃku÷k yÇÞkMk {ktÚke MðkæÞkÞykÃÞwt. íkuyku õÞkhuf «Míkkrðík ÃkwÂMíkfkLke çknkh LkÚke økÞk.

ÂMÚkrík-4 r{Mk Mke{k Mðíktºkíkk rËðMk WsðkLke íkiÞkheyku {kxuLkk ðøkkuo{kt ðøko3 Lkk çkk¤fku MkkÚku

ÞkusLkk çkLkkððk{kt ÔÞMík Au. íku{ýu çkk¤fkuLkk WíMkkrník rð[khku îkhk WsðýeLke íkiÞkhe fhe.

çkk¤fku yu. ÃkkuíkÃkkuíkkLkk sqÚk çkLkkðeLku fkÞkuo Ãkkuík-ÃkkuíkkLke heíku ðnu[e ÷eÄk yuf swÚk ðøkoLke

Mkòðx fhe hÌkk níkk. yuf sqÚk yLÞ Ëuþ ¼ÂõíkøkkLk Lke ÃkMktËøke fhe hÌkwt níkwt, ßÞkhu yLÞ

{nkLk Lkuíkkyku yLku ÃkkuíkkLke ÃkMktËLkk r[ºkku yufrºkík fhe hÌkk níkk íÞkhu r{Mk Mke{k Ëhuf Mk{Þu

sqÚk Lke Ãkqhe {ËË fhe hÌkk níkk yLku yk heíku yk¾k ðøkuo ÔÞðrMÚkík heíku. y÷øk y÷øk fkÞkuo Lku

Mk{ÞMkh Ãkqýuou fÞkuo.

ykÂMÚkrík òuðku yLku Lke[u sýkðu÷k «&Lkku Lkk W¥kh ykÃkLkku «ÞíLk fhku.E-1. WÃkhkuõík ºký ÂMÚkríkyku{ktÚke fE ÂMÚkrík rþûký îkhk ðÄkhu rLkÞtºký níke.

E-2. yk{ktÚke ºký ÂMÚkrík {kt çkk¤fku yu WËuþ Ãkqýo fkÞo fheLku ÃkkuíkkLke MðíktºkíkkLkku yLkw¼ðfÞkuo.

Ãknu÷e ÂMÚkrík{kt MktÃkwýo rLkÞtºký rþûkfLkwt Au. yÚkkoík íÞkt íku r¢Þkf÷kÃkku Lku Mkt[kr÷ík fhehÌkk Au. yrnÞk çkk¤fku Lku r¢Þkf÷kÃk fhðk {kxu rLkËŠþík fhe hÌkk Au. yðøko{kt «íÞuf ðMíkwrþûký Ãkh rLk¼oh Au. yLku çkk¤fkuLku fnuðk {kxu ¾qçk ykuAw Au. yk yuðk ðøkoLkw WËkný Au. ßÞkrþûkf furLÿík WÃkkøk{ Lku økúný fÞwO Au.

çkeS ÂMÚkrík{kt rþûký yLku çkk¤fku çktLku îkhk fkÞkuo fhðk{kt ykðu Au. su ¼ýkðkÞu÷krð»kÞ{k «Míkkrðík ÃkwÂMíkfkLkk ÃkqýoÚke Mk{swíkeÚke ¼hu÷ Au. yk yuf rð»kÞ furLÿík WÃkøk{LkwtWËknhý Au.

ytrík{ ÂMÚkrík yuf yuðe ÂMÚkríkLku «ËŠþík fhu Au. su çkk¤fkuLku yuf [ku¬Mk WËuþ yLkuíkuLkk MktçktrÄík EåAkyku MkkÚku rðr¼LLk fkÞkuo Lkwt «ËþoLkLke ÃkMktËøke su{kt yu yLkuf ðMíkwyku þe¾eþfu Au. fÞwt fkÞo fhðwt yu çkkçkík furLÿík yÚkðk yæÞuíkLÿ õurLÿík WÃkkøk{Lkwt WËknhý Au.ykðku yk ºký WÃkøk{{kt ËhufLke rðMík]ík [[ko fheyu.

2.2.1 rþûký - furLÿík WÃkkøk{rðãkÚkeo íkhefu fu ÃkkuíkkLkk yLkw¼ð «{kýu ykÃkýk{ktÚke ½ýkLkku yuðku rðïkMk Au fu ðøko

Lkk Ëhuf fkÞkuo {kt rþûkfLkwt ð[oMð nkuÞ Au. ðøko{kt su ftE Ãký ½xLkk ÚkkÞ Au. çkuMkðkLke MkwrðÄkÚke÷ELku. þwt yLku fÞkhu ¼ýðwt Au. çkÄw s rþûkf rLkÞtrºkík fhu Au. yLkwþkMkLk çkLkkððwt «&™ ÃkqAðk

34

LkkUÄ



yLku rðãkÚkeo ykuLke Ãkheûkk Lkku Mk{Þ yLku «fkh Ãký rþûkf îkhk rLkrïík fhðk{kt ykðu Au.

yk WÃkøk{ Lkku yu rðïkMk Au. fu rþûkf çkÄws òýu Au. su çkk¤fku {kxu skýðw sYhe Au.yux÷u rþûkf yu ykðzík Lku çkk¤fku MkwÄe ÃknkU[kze þfu Au. yLku fnuðk «{kýu ÔÞðÂMÚkík økúnýfhðk ðk¤k çkk¤fku rðãkÚkeo yu «fkhLkk rþûký Lku. ÃkkuíkkLke M{]rík{kt Mktøkún fhu Au. yLku ßÞkhusYh nkuÞ íÞkhu íkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au. çkeò þçËku {k f{òuh çkk¤fku {kt ¿kkLk Lku økúný fhðkLkeyLku íkuLkku WÃkÞkuøk ÞkË fheLku yu ¿kkLkLkku WÃkÞkuøk fhðkLke «r¢Þk yk WÃkøk{Lke çku {n¥ðLke«r¢Þk Au. yuf {nkLk rþrûkík ®[íkf Pauto Friere ™u yk «r¢Þk Lku “çkut®føk rþûkk”(Banking Education) Lkwt Lkk{ ykÃÞwt Au.

* fkÞo f÷kÃk 2.1

sÞkhu rþûkf ¼ýkðe hÌkk nkuÞ íku. Mk{Þu ykuAk{kt ykuAk Ãkkt[ ðøkkuo Lkwt yð÷kufLk fhku.

yLku rþûkf yLku çkk¤fku ðøko {kt þwt fhe hÌkk Au. yk çkÄe ðkíkku Lke yuf LkkUÄ çkLkkðku yLku ðøko {kt

yk WÃkøk{ Lkk yLkwMkhý îkhk ¼ýkðíkk rþûkfLkk yu «fkhLkk rþûkýLkk ÷k¼ku LkkUÄ çkLkkðku.

-------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------

(yuf rþûkfLkk nkÚk {kt ÷kXe çkíkkðíkk íkÚkk a.b.c....x.y.z ðøkuuhu Lkku WËknhý çkíkkðíkkfkxqOLk çkLkkðku. su yuf çkk¤fLkk {øks {kt òÞ Au. su rþûkf Lku Lk{Mfkh fhu Au yuðk fkxwoLk Lkuçkíkkðku su ðøko{kt rþûkfLkk ð[oMð ðk¤k ÔÞðnkh Lku «ËŠþík fhu Au.)

ík{u ík{khk fkÞof÷kÃk Ãkqýo fhe ÷eÄk nkuÞ íkku.yð÷kufLkLke Mkq[e «{kýu [fkMkýe fhku.

rþûkf furLÿík. WÃkkøk{ Lke rðþu»kíkk:-

• rþûký yrÄøk{Lkk rþûkf furLÿík WÃkkøk{Lke ftEf {níðÃkqýo rðþu»kíkkyku Lke[u Au.• ¿kkLk rþûkf îkhk çkk¤fku MkwÄe Ãknku[u Au.

• yrÄøk{Lke yÃkuûkk æÞkLk rþûký Mkq[Lkk «u»ký rLkËþoLk Ãkh furLÿík fÞwo nkuÞ Au.• rðãkÚkeoLku æÞkLk{k hk¾eLku rð»kÞ ðMíkw yLku rþûký rðrÄ rþûkf îkhk MkwrLkrïík fhðk{kt

ykðu Au. rþûký Mk{Þu rðãkÚkeoLke Mkw[e yLku ykð~ÞfíkkykuLkwt {w~fu÷Úke æÞkLk hk¾ðk{ktykðu Au.

• rþûkf îkhk rLkËŠþík yÚkðk ¼ýkðkÞu÷e ðMíkwykuLku Mkfkhkí{ YÃk Mkkt¼¤eLku, økýeLku,

35

LkkUÄ



÷¾eLku ðøkuhu Ãkh ¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au.• ðøkoLkk fkÞkuo{kt rðãkÚkeoykuLke Mkn«ð]r¥k rþûkf îkhk Lk¬e fhðk{kt ykðu Au. {kuxk¼køkLke

ÂMÚkríkyku{kt rþûkf rðãkÚkeoykuLkk rð[khLkk ykËkLk «ËkLk{kt ytíkkûkhe yLku [[koLkuykuAe {kuf¤kþ ykðu Au.

• rþûkf {wÏÞíðu rð»kÞðMíkwLku Ãkqýo fhðkÚke s MktçktÄ hk¾u Au.• rþûkf Mkkhk W¥khku Ãkh s æÞkLk ykÃku Au.• ðøkoLke sðkçkËkhe Ãkqýo YÃkÚke rþûkf Ãkh íku{Lkk yLkw¼ðkuLke ÞkuøÞíkkyku yLku fÞkhuf

fÞkhuf íku{Lke {hS yLku ÷køkýe Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.• ðøko yLkwþkþLkLkk rMkæÄktíkku yLku ðøko{kt íkuLkwt yLkwfhý Ãkqýo YÃkÚke rþûkfLkk rLkÞtºký{kt

nkuÞ Au.• ðøko rðãk÷Þ{kt yLkwþkMkLkLkwt «¼kð r[nTLk s nkuÞ Au. fu rðãkÚkeo rþûkf ÃkqŠík Ãkqýo heíku

yk¿kkfkhe hnu.• WíMkkn ðÄkhðkLkk Ãkrhçk¤ku su{fu ð¾ký fhðk ÃkeX ÚkÃkÚkÃkkððe, ELkk{ yLku Mkò

ðøkuhu Mkk{kLÞ YÃku rþûký îkhk «Þkuøk fhðk{kt ykðu Au.• òu, ykÃk rþûkf furLÿík WÃkkøk{Lke rðþu»kíkkykuLkwt rð&÷u»ký fhku íkku ík{u yk WÃkøk{Lke

ÞkËe{kt çkeS ½ýe rðþu»kíkk yku W{uhe þfku Aku. nðu Lke[u ÷¾u÷k «&LkkuLkk W¥kh ykÃkku.

E-3. Lke[u ÷¾u÷k{ktÚke fE rðþu»kíkk rþûkf furLÿík WÃkkøk{Lke rðþu»kíkk LkÚke.

A - rþûkf Wå[khý fhu Au. yLku çkk¤fku ÷¾u Au.

B - rðãkÚkeo Mk{qn{kt fhu yÚkðk fkøk¤Lkku WÃkÞkuøk fhe Lku rðrðÄ h[Lkkyku íkiÞkh fhe hÌkk Au.

C - rðãkÚkeo {uËkLk{kt {kMkrzÙ÷ fhe hÌkk Au.

ík{khk W¥kh MkkÚku ykuAk{kt ykuAw yuf fkhý ykÃkku.

rþûkf furLÿík WÃkkøk{Lke WÃkÞkurøkíkk:-

• yk WÃkkøk{ Ãkqýo YÃkLke rþûkf Ãkh rLk¼oh nkuÞ Au. òu rþûkf yuf Mkfkhkí{f {øksLkkAu. íkku íkuyku Lkðe ðMíkwykuLkk yrÄøk{Lke WòoLku ò¤ðe hk¾u Au. yLku íku{Lkk rðãkÚkeoykuLkkyLkw¼ðLku ðÄkhðk{kt íku{Lke {ËË fhe þufu Au.

• ynªÞk çkk¤fku {kxu ÃkÞkoó MktÏÞk{kt Lkðe, yòýe yLku y{qíko rð[khýkyku Au. su{LkuMkh¤ heíkÚke hk¾e þfkíkwt LkÚke yuLku çkk¤fku ykÄkrhík LkÚke hk¾e þfkíkwt rðãkÚkeoykuLkeMkwrðÄk {kxu yLku íku Mkh¤íkkÚke Mk{òððk {kxu rþûkf îkhk íkuLke Mkh¤ heíku Mk{sqíke ykÃkðeyu ðÄw Mkkhe heík Au.

• rþûkf îkhk ¿kkLk,Mkq[Lkk yLku fwþ¤íkkLkwt rðãkÚkeoykuLkk MÚkkLkktíkhý {kuxk¼køku [[koLkkurð»kÞ hÌkku Au. yk rðãkÚkeoyku {kxu ÷k¼ËkÞf Au Lkne su{fu ½ýk MkV¤ rðãkÚkeoykuLkeMkwrðÄk {kxu yLku íku Mkh¤íkkÚke Mk{òððk {kxu rþûký îkhk íkuLke Mkh¤ heíku Mk{sqíkeykÃkðeyu ðÄw Mkkhe heík Au.

36

LkkUÄ



• ynªÞk yuðe ½ýe Mkk{økúe WÃkfhý yLku ÂMÚkríkyku. Au suLkk LkkLkk çkk¤fkuLku LkwfþkLkÃknku[e þfu Au ykðe ÂMÚkríkyku{kt nt{uþk yu Mk÷kn ykÃkðk{kt ykðu Au. fu rþûkfs yuðeMkk{økúe yÚkðk WÃkfhýkuLke {ËËÚke yuðk yLkw«Þkuøkku fu r¢ÞkykuLkwt «ËþoLk fhu.

• {kuxk ykfkhLkk ðøko{kt ßÞk ðÄkhu MktÏÞk{k çkk¤fku Au. rþûký {kºk MkwrðÄk «ËkLkfhðkLke rðrÄ{kºk çkLkeòÞ Au

• yrÄøk{ furLÿík WÃkkøk{Lke Mke{kyku yk WÃkøk{Lke ðÄkhu MktÏÞk{kt Mke{kyku Au. íku{ktÚkeyk ftEf yk «fkhLke Au.

• rþûkf îkhk ßÞkhu «¼kðþk¤e sÚÚkku yLku rð[khkuLkwt rþûký fhðk{kt ykðu Au. íÞkhuyu çkk¤fkuLku ÃkMktË LkÚke ykðíkwt yLku íkuyku íku{ktÚke íku{Lke Y[e økw{kðe Ëu Au.

• òu rþûkfLkwt ¿kkLk {ÞkorËík Au. íÞkhu íku ÔÞÂõíkøkík heíku çkk¤fkuLke ykð~Þfíkkyku Ãkqýo fheþfíkk LkÚke.

• yk WÃkkøk{{kt ðkË-rððkË yLku Ãkrh[[koLku fkuEMÚkkLk LkÚke.

• {kuxk ðøkkuo{kt yLku {Õxeøkúuz ÂMÚkrík{kt ðyÞÂõíkøkík heíku çkk¤fku Ãkh æÞkLk ykÃke þfkÞ.

• rþûkf çkk¤fku Lkk rð[khku yLku fwþ¤íkk Lkk rðfkMk {kxu yðMkh WÃk÷çÄ LkÚke Úkíkk.

• yrÄfktþ {qÕÞktfLk Lke «f]rík Mk{kLk nkuÞ Au. yneÞkt Mkíkík yLku ÔÞkÃkf {qÕÞktfLk {kxufkuE MÚkkLk LkÚke su yksLkk ðíko{kLk Mk{ÞLke {ktøk Au.

• rþûkf fku»ko Ãkqýo fhðk {kxu «ríkçkæÄ nkuÞ Au. íkuLkkÚke fkuE {ík÷çk LkÚke fu çkk¤fkuyu yðÄkhýLku Mk{sÞwt Au fu Lkne.

nðu ÃkkuíkkLke «økrík Lke yku¤¾ fhku yLku Lke[uLkk «&™kuLkk W¥kh ykÃkku.

E - 4. rþûkf furLÿík WÃkkøk{ {kxu. Lke[uLkk{ktÚke þwt MkíÞ Au.

A - ðøko {kxu «Mkkrðík Vku{o Mk{k[kh Ãkqýo fheþfkÞ Au.

B - rðãkÚkeo ¼ýðkLke Mk{wr[ík ÞkuøÞíkk rðfrMkík fhe þfu Au.

C - yk WÃkhktík {k ¼ýkðu÷k rðãkÚkeo Mkkhk yLkwMkkþLk {k hnu Au.

«íÞuf fÚkLk {kxu ykuAk{kt ykuAwt yuf fkhý ykÃkku.

37

LkkUÄ



2.2.2 rð»kÞ furLÿík WÃkkøk{rð»kÞ fuÂLÿík WÃkøk{{kt rðãkÚkeoykuLku økúný fhðk {kxu rþûkf îkhk {wÏÞ YÃku Mk{òðk

nkuíkk rð»kÞðMíkw Ãkh æÞkLk ykÃkðk{kt ykðu Au. WËknhý YÃku. rð»kÞ Lkkt «fhý yðÄkhýk Lku{n¥ð ykÃkðk{kt ykðu Au. suLke [khuÞ íkhV çkÄk rþûký yLku yrÄøk{ fkÞo f÷kÃk Ãkrh¢{ý fhuAu. rþûký yLku yrÄøk{ {kxu ÃkkXÞ ÃkwMíkf yLku ÃkkXâ¢{ Lkw ËTZíkk Úke yLkwfhý fhðwt yrÄfktþrðãk÷Þku{kt yuf Mkk{kLÞ yÇÞkMk Au. Ëhuf rð»kÞ {kt ÃkwÂMíkfk Lku ykð~Þf WËknhý yLku yÇÞkMkAu. Ëhuf ¼tzkh YÃku {kLkðk{kt ykðu Au su{kt rþûký yrÄøk{ «r¢Þk {kxu ykð~Þfíkk nkuÞ Au.«Míkkrðík yðÄkhýk Lku yrÄøkúný fhðkLke rðrÄLkk íkkíÃkÞoÚke fE Ãký ÚkE þfu Au.

ÃkkXÞÃkwMíkf ÃkkXâ¢{{tk {qŠíkYÃk çkLkeòÞ Au su ¼ýkðkÞ Au. yu çkÄwt íku{kt Au. íku yufrðrðÄÃkqðof økkEz çkLke òÞ Au. suLku ðkt[ðkLke Au. yLku ðkhtðkh ðkt[eLku ÞkË hk¾ðkLkeAu yu{kt «íÞuf ÃkkXLkk ytík{kt ykðu÷k «&™ku Lku {qÕÞktfLk {kxu rLkãkrhík fkÞkuo Au. suLkwt{kir¾f YÃkÚke W¥kh ykÃkðkLkku yLku ÷¾íkk Mk{Þu yLkwMkhý fhðkLkwt Au.

• ykðku,hk»xÙeÞ ÃkkXÞ¢{Lke YÃkhu¾k (2005) {kt çkLkkðu÷k ®çkËwyku. Ãkh [[ko fheyu.• rð»kÞ furLÿík WÃkkøk{ {kxu MktË¼o{kt yk Lke[u sýkðu÷k r[nTLkktrfík fhu Au.• rþûký {kxu ÃkwÂMíkfk s {kºk Mºkkuík nkuÞ Au.• rðãkÚkeoyku ykøk¤ yuf rðþu»kíkk «Míkwík fhðk{kt ykðu Au.• ÃkwÂMíkfk ÃkkX ðMíkwyku rþûkf {kxu íkuLke «ð]rík {kxu ÃkMktËøkeLke økkEzLkwt fkÞo fhu Au.• rðãkÚkeoykuLku, ðkhtðkh ðkt[eLku {wÆk ÞkË fhkððk {kxu ¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au.• yrÄfkheLkk ykf÷Lk {kxu rðãkÚkeoykuLku ÃkkXLkk ytík{kt ykðu÷k «&™ku ÃkqAðk{kt ykðu Au.• rðãkÚkeo ÃkwÂMíkfkLke Lkf÷Úke {kir¾f yÚkðk ÷ur¾ík YÃk{kt W¥kh ykÃku Au.• íkuyku íku{Lkk W¥kh {kir¾f YÃkÚke yÚkðk ÷ur¾ík YÃk{kt yðkMíkrðf ÃkkXÞTðMíkwtLkk ÃkqLkhkðíkoLk

îkhk rLkŠ{ík fhe þfu Au.

rð»kÞ-furLÿík WÃkkøk{ Lke rðþu»kíkkyku:-

• rð»kÞ ðMíkwt Ãkhs æÞkLk fkurLÿík fhðk{kt ykðu Au. íkËTWÃkhktík ðøko{kt ÃkwÂMíkfkLkwt ykËkLk«ËkLk s Ëhuf ðøkoLkk fkÞkuoLkwt {wÕÞ nkuÞ

• rþûkf MðÞtLku rðãkÚkeo ykøk¤ yuf ykËoþLkk YÃk{k «Míkwík fhu Au. su{Lku íku rð»kÞLkkMktçkrÄík Ëhuf ðøkoLkk YÃk{k «Míkwík fhu Au. su{fu íku rð»kÞLkk MktçkrÄík Ëhuf {wÿkykuLkwtykrÄÃkíÞ hk¾u Au.

• yk rðãkÚkeoykuLke yrÄøk{ ykð~Þfíkkyku Lku ÃkkXÞÃkwMíkf îkhk s Ãkqhe ÚkÞu÷e {kLkðk{ktykðu Au.

• ðøko{kt rð»kÞðMíkwLke Mk{sqrík{kt ðkMíkrðf SðLkLke ÂMÚkríkykuLku {w~fu÷eÚke MÚkkLkykÃkðk{kt ykðu Au.

38

LkkUÄ



• ðøkoLke Ëhuf r¢Þkyku ytËhku ytËh ÃkwMíkf furLÿík nkuÞ Au.• økwýkí{f Ãkh ykÄkrhík Ãkrhýk{Lke yÃkuûkk MktÏÞkí{f ykÄkrhík Ãkrhýk{ Lkku Ëçkkð ykðu

Au.• {qÕÞktfLk {kxu ÃkkXâÃkwMíkf ykÄkrhík «&™kuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au. su{k rðr¼LLkíkkLke

WýÃk ðíkkoÞ Au.òu yk WÃkkøk{ yuf Mk{Þ{kt ÃkkXÞÃkwMíkfÚke ¼hÃkqh rððhý yæÞuíkkLku «ËkLk fhu íkku su{fu

«Míkkrðík Mk{Þ{k fku»ko Ãkqýo ÚkE òÞ Au. yLku rðMík]ík YÃku yÇÞkMkLke ÞkusLkk çkLkkðe þfu Au.yLku rð»kÞ ðMíkwLku Ãkqýo YÃkÚke þe¾e þfu Au.

yk «fkhu økúný fhu÷w ¿kkLk {kºk ÃkwMíkfeÞs nkuÞ Au. yrnÞkt rþûký yrÄøk{ «r¢Þk{kt©u»XkíkkÚke ðÄkhu Mk{Þ MkkË fhðk{kt ÃkqLkhkðíkoLk fhðk{kt òÞ Au yÚkoÃkqýo yrÄøk{{kt ytík: rðãkÚkeoyLku rþûkf çktLkuLkk {kxu «&™ ÃkqAðkLke f¤kLkk rðfkMk{kt ðÄkhu Mk{Þ LkÚke {¤íkku fu{ fu íkuykuÃkkuíkkLku ÃkwMíkrfÞ «&™kuu MkwÄes Mker{ík hk¾u Au. yrÄøk{Lkk Ãkrhýk{ YÃku ÔÞÂõíkíð ð]ÂæÄ {kxuLkkËhuf MºkkuíkLku ÃkkXÞ ÃkwMíkf {kÚke s økúný fhu÷e çkÄe yðÄkhýkykuLkk yð÷kufLk {kxu Mkíkík yLkuÔÞkÃkf {qÕÞktfLk MkwÄe {ÞkorËík fhu÷ Au.ykøk¤ ðÄíkk ík{khe «økr¥kLke yku¤¾ fhku.

E - 5. Lke[u sýkðu÷fÚkLk rð»kÞ furLÿík WÃkkøk{ {kxu WÃkÞwõík Au. íkuLku r[nTLkktrfík fhku.

A - ðøko{kt rþûký ÃkkXÞ ÃkwMíkfLkku {w~fu÷eÚke WÃkÞkuøk fhu Au.

B - ÃkkXLkk ytík{kt ykÃku÷k «&™kuLkk W¥kh rðãkÚkeo îkhk yÃkkÞ Au.

C - ðkMíkrðf SðLk MktçktrÄík yLkw¼ðku Ãkh ¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au.

D - rðãkÚkeo nt{uþk ÃkkXÞðMíkwLku ÞkË fhðkLke fkurþþ fhu Au.

E - ÃkkXÞÃkwMíkfLku yrÄøk{Lkk {wÏÞ Lkk {wÏÞ Mºkkuík YÃku {kLkðk{kt ykðu Au.

2.2.3 yæÞuíkk furLÿík WÃkkøk{WÃkhLkk Ãknu÷k ¼køkku {kt ykÃkýkt rþûkf furLÿík yLku rð»kÞ furLÿík WÃkkøk{ku rðþu yæÞÞLk

fÞwO çkLku WÃkkøk{ yLku ykuAkð¥kk «{ký{k yufçkeòLku Mk{kLk Au yuf WËknhý fu rþûkf suLku

¼k»kk ¼ýkðu Au. yneÞk ¼k»kk rþûký {n¥ðÃkqýo Au. Ãkhtíkwt òu {n¥ðÃkqýo Au. su rþûkkÚkeo Au

yLku yus rþûký yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk Lkwt fuLÿ®çkËwt Au. ytík: rþûkkÚkeo «íÞu WL{wõík WÃkkøk{

rþûkkÚkeo furLÿík WÃkÞkuøk suLke [[ko yk {kt fhðk{kt ykðþu.

Lke[u sýkðu÷ ÂMÚkrík ðkt[ku. ík{Lku sýkþu fu fuðe heíku yæÞuík furLÿík WÃkkøk{ yLÞçktLku

WÃkkøk{ku fhíkk y÷øk Au.

39

LkkUÄ



ÂMÚkrík :-5 ©e{kLk Mk÷e÷ ¼k»kk rþûkfyu ¼k»kkLke ÃkkXâÃkwMíkfAu. ðøko V {k WÃkÞkuøk

fÞko.yuf nkÚk{kt ÃkwÂMíkfk yLku çkeò nkÚk{kt [kufLkku xwfzku íku{Lku «fhý ðktåÞwt íku{Lku

~Þk{ÃküLkku WÃkÞkuøk ykð~Þfíkk {wsçk fÞwo íku{Lku«fhýLkk {wÏÞ ®çkËwykuLke Mk{sqíke

ykÃke yLku ÃkkXLkk ytík{kt ykÃku÷k «&™ku ÃkwAâk.ßÞkhu fkuE rðãkÚkeoyu «&™ ÃkwAâku íkku

íku{Lku W¥kh {u¤ððk MktçktrÄík VfhkLkk «&™kuLkk W¥kh Lkk ykðe þõÞk. fu{ fu íku ÃkkXâÃkwMíkf

{ktÚke «íÞûk YÃku ykðu÷ LkÚke.

ÂMÚkrík :- 6 rð¿kkLk rþrûkfk r{Mkr{©kLku ðøko 5{kt y{wf rþûký yrÄøk{ MkkÄLk MkkÚku

«ðuþ fÞkuo. íku{Lkk nkÚk{kt rð¿kkLkLke ÃkkXâÃkwÂMíkfk Au. Ãkhtíkw su òíkus ftEf ç÷ufçkkuzo

Ãkh ÷¾e hÌkk níkk yLku ÃkkuíkkLkk y{wf WËknhý Mk{òðe hne níke.. fkuE ÂMÚkrík{kt

çkk¤f íku{Lkk îkhk ykÃku÷ WËknhýLkk Mk{su íkku íku{ýu rþûký yrÄøk{ MkkÄLkLkku WÃkÞkuøk

fÞkuo yLku çkk¤fkuLku Ãký íkuLkku WÃkÞkuøk fhðk sýkÔÞwt íku{ýu ÃkkuíkkLkk îkhk çkLkkðu÷ «&™kuu

ÃkqAðk íku{ýu fEf Mk{wn r¢Þk çkk¤fkuLku ykÃke íku{ýu çkk¤fkuLke MknkÞíkk fhe ßÞkhu

íku{ýu íku{Lku ÃkwAâwt íku{ýu ¼køÞus ÃkkXâÃkwMíkf{ktÚke «&™ ÃkqAâk íku{ýu ÃkkXâÃkwMíkf

çknkhLkk Ãký y{wf ðMíkwyku çkk¤fku Mk{ûk hsw fhe Ãkheûkk{k çkk¤fku yu çkÄk «&™kuLkk

W¥kh ykÃkðkLkku «ÞíLk fÞkuo yLku Mkk[k sðkçkku ykÃÞk.

òu ík{u WÃkhkuõík çkÒku ÂMÚkríkykuLke íkw÷Lkk fheyu íkku ík{u yu sýkððkLkk ÞkuøÞ Au fu þu{ktyæÞuíkk furLÿík WÃkkøk{Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au nðu MÃkü rð[kh òýðk {kxu yæÞuíkk furLÿík WÃkkøk{Lkerðþu»kíkkyku ðkt[ku.rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{Lke rðþu»kíkk :-• yk WÃkkøk{Lke çkÄe yrÄøk{ rðrÄ yLku ÔÞqn h[Lkk ÔÞÂõíkøkík rðãkÚkeoLkk ykð~Þõíkkyku

ykÄkh çkLku Au.• rþûkf rþûký yrÄøk{ «r¢ÞkLke þYykík fhíkk Ãknu÷k çkk¤fkuLku «kuMíkkrník fhðkLke

fkurþþ fhu Au.• rþûký yrÄøk{ «r¢Þk{k rþûkf MkwrðÄk «ËkLk fhðkLke ¼qr{fk rLk¼kðu Au, Lkk fu

WÃkËuþfLke.• yrÄøk{ «r¢ÞkLku MkwrðÄksLkf çkLkkððk {kxu ÂMÚkríkykuLkk MksoLkkí{f YÃk ykÃkðk{kt

ykðu Au.• rðãkÚkeo ÔÞÂõíkøkík YÃku yLku Mk{wn{kt çktÒku «fkhLkk fkÞo fhu Au.• rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk MknÃkkXe MkkÚku ÃkhMÃkh {¤eLku fkÞkuo fhíkk þe¾u Au.• rðãkÚkeoykuLku «&™ ÃkwAðk þkuÄðk yLku «Þkuøk fhðkLke yLkwYÃkíkk WÃk÷çÄ fhkÞ Au.• çkk¤fkuLku ðøko{k çkuMkðkLke MkwrðÄk íku{Lke r¢Þk yLkwMkkh nkuÞ Au.• ykf÷Lk rþûký yrÄøk{ «r¢ÞkLkku yuf ¼køk Au yLku çkk¤fkuu Lkk ykf÷Lk fku»koLkk

40

LkkUÄ



r¢Þkf÷kÃkLku fhðk{kt ykðu Au.• yrÄøk{Lkwt ðkíkkðhý Mðíktºkíkk Ãkqýo nkuÞ Au.• rðãkÚkeo nt{uþk yðÄkhýkLku MÃkü fhðk {kxu rþûkfLku «&™ ÃkwAíkk nkuÞ Au.• ík{u WÃkÞwoõík ykÃku÷e Mkwr[{kt ðÄkhu rçktËwyku òuze þfku Au. çkk¤fku MkkÚku ðøko{kt r¢Þkf÷kÃk

îkhk yrÄøk{ Mk{økú Ëuþ{kt «kÚkr{f þk¤k{kt ÍzÃkÚke yÃkLkkððk{kt ykðu Au.r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík yrÄøk{ :-

r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík yrÄøk{ ykð~ÞõíkkYÃku rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{ Au. r¢Þkf÷kÃkyÚkðk yuf yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk çktLku yufs Au.suLkk çkk¤fku EåAk «{kýu yLku íkhík Lkðk WíMkkrníkMkkÚku Mkn¼krøk fhu Au yLku yÃkurûkík yrÄøk{ Ãkheýk{kuLku økúný fhu Au. yk WÃkkøk{k yrÄøk{«r¢Þk y{Lku yrÄøk{ Ãkrhýk{ çktLkuLku æÞkLk{kt hk¾ðk{kt ykðu Au.rðMík]ík [[ko {kxu ykfku»koLke EfkE :- 4 swyku.

rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{{k WËknhý YÃku r¢Þkf÷kÃk Ãkh rð[kh fhíkk.r¢Þkf÷kÃk {kLkr[ºk ðkt[íkkt fûkk-4çku çkk¤fku íks{nu÷ òuðk {kxu ykøkúk òÞ Au. ykøkúk ÃkqAe yuf ÔÞÂõíkyu íku{Lku ykøkúkLkk

swËk swËk MÚk¤kuyu ¼ú{ý fhðk {kxu . {kLkr[ºk ykÃkðkLkku «ÞkMk fÞkuo íÞkt ík{u òíku s rð[kheþfku Aku fu ík{u íÞkt Aku yLku çkk¤fkuyu ík{khe ÃkkMku {kLkr[ºk {kxu {ËË {ktøke.

rðãkÚkeoykuLku swËk swËk MÚk¤ çkíkkððkLkk çkË÷u yLku MkeÄw çkÄw çkíkkððkLkk çkË÷u Lke[usýkÔÞk «{kýu ðíkkuo.• íku{Lku {kLkr[ºk ykÃkku.• huÕðu ÷kELk çkíkkððk r[nLkkuÚke Ãkrh[Þ fhkðku.• {kLkr[ºk{k ËqhLkwt ¿kkLk fhkððk{k íku{Lke {ËË fhðe.{kLkr[ºk{ktÚke Lke[u sýkÔÞk «{kýu fhðk fnku.1. ykøkúk fUxÚke þwt Ëqh Au ?

huÕðu MxuþLk,íkks {nu÷ fu VíkunÃkwh Mkefhe

2. huÕðu ÷kELkLkk ðÄkhu LkSf þwt Au ?

çkkçkhÃkwh støk÷ fu íkks {nu÷.

ykøkhk støk÷ fu íkks {nu÷.

3. Þ{wLkk LkËeÚke þwt ÃkkMku Au ?

íkks {nu÷ fu huÕðu MxuþLk.

†kuík :- ÃkÞkoðhý yæÞLk{k ykf÷Lk Ãkh ÃkwMíkf Ãke.yuLk.Mke.E.ykh. Lkðe rËÕ÷e)þwt ík{u òýku Aku fu yk r¢Þk f÷kÃk yæÞkÞf furLÿík ðøkoÚke y÷øk Au. fkuLkwt ÞkuøkËkLk

ðÄkhu rþûkfLkwt fu rðãkÚkeoLkwt.WÃkhkuõík [[koLkk ykÄkhu rþûkkÚkeo WÃkkøk{Lke WÃkÞkurøkíkk Ãkh [[ko fhíkk.rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{Lke WÃkÞkurøkíkk.• rþûký yrÄøk{ «r¢ÞkLkk fuLÿ{kt ÂMÚkík Au.

41

LkkUÄ



• ÞkusLkk yLku ÃkhMÃkh r¢ÞkLke «r¢Þk çknw çkkhefkEÚke yLku ÔÞðÂMÚkík heíku çkLkkðkÞ Au.• yk «r¢Þk çkk¤fkuLku yÚkoÃkqýo heíku rþ¾ððk {kxu rþûkf îkhk çkLkkððk{kt ykðu Au.

rðãkÚkeoLkk «ËþoLkLkLku yku¤¾ ykÃkðk{kt ykðu Au .Ãkhtíkw rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{yk÷ku[LkkÚke Mðíktºk LkÚke. Ãkhtíkw yk WÃkkøk{Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au. Ãkhtíkw yuf {ÞkorËíkMk{ÞrðrÄ{kt çkÄk rðãkÚkeoykuLke WÃk÷çÄe Míkhu ðÄkhðwt {w~fu÷ Au. Ëûk yLku Mk{ŠÃkík rþûkfku ðøkhyk WÃkkøk{ fkÞo Lkne fhkÞ yk{kt yus rþûkfkuLke ykð~Þõíkk Au fu çkk¤fkuLke ykð~Þõíkkyku«rík ðÄkhu ÷køkýeþe÷ nkuÞ. þk¤kyku{kt fkøkðe ûkuc ðkíkkðhýLkwt MksoLk fÞko ðøkh furLÿíkWÃkkøk{Lkku WÃkÞkuøk Mkt¼ð LkÚke.

rþûký yLkuu yrÄøk{Lkk çku {wÏÞ WÃkkøk{Lke ðå[u MktûkuÃk{k íkw÷Lkk Lke[u sýkðu÷ Au.Mkkh¤e 2.1 yæÞkÃkf furLÿík WÃkkøk{ yuð rðãkÚkeo

fuÂLÿík WÃkkøk{ fu {æÞ íkw÷Lkk

Mkw[f yæÞkÃkf furLÿík WÃkkøk{ rþûkkÚkeo furLÿík WÃkkøk{

ÃkkXâ¢{ yæÞkÃkf ÃkkXâ YÃkhu¾k fu yæÞkÃkf îkhk rLkÄkorhík

WËu~Þ yLkwYÃk rð»kÞðMíkwLku Ãkqhku fhu Au yrÄøk{ WËu~ÞLku «kó fhu Au.

rðãkÚkeo fuðe - rðãkÚkeo rLkr»¢Þ çkLke Mkkt¼¤u Au.íku ðk[u Au. - rðãkÚkeo Ãkqðo yŠsík ¿kkLkLku

heíku Mke¾u Au - íku Mðíktºk yrÄøk{Lkk ©u»X ytf Lkðk ¿kkLkLkwt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

yŠsík fhíkk níkk. - fheLku Mkeyðwt {wÏÞ ykÄkh

nkuÞ Au.

rþûký ÃkØrík - Mkw[LkkLku Mk«u»ký Ãkh ykÄkrhík - rðr¼Òk r¢Þkf÷kÃkkuLku

Mkt÷øLk fhe Mke¾ðwt ykÄkrhík

ÃkkXâ¢{ - ÔÞkÏÞkÞLk ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk - Mkr¢Þ yrÄøk{

Mkt«u»ký - Mk{kfr÷ík WÆu~ÞLku ÷eÄu ËwíkfkÞo Ãkheûkk - Mknfkhe yrÄøk{ yLku

ykÄkrhík nkuÞ Au. t Mk{MÞk Ãkh ykÄkheík

- yufkyuf Ãkheûký yLku yufkyuf ÞkusLkk yrÄøk{Lkku «Þkuøk nkuÞ Au.

LkÚke nkuíkwt. - ËwíkfkÞo yÇÞkMk {kxu rËÞk

òíkk yufkyuf Ãkheûký

ÚkkÞ Au.

yæÞkÃkf Lke - {t[ ÃkhÚke Mkkt¼éÞwt yLku su fE fÌkwt íkuLkw - yæÞkÃkf yuf Mkwøk{fíkko

¼qr{fk Ãkk÷Lk fhðwt òuEyu. Au.íku rðãkÚkeoykuLku {¤eLku

fkÞo fhu Au.

rþûkýLke - yæÞkÃkf Mkq[Lkk WÃk÷çÄ fhu Au. - yæÞkÃkf rðãkÚkeoykuLku

«¼kðþe÷íkk yLku rðãkÚkeo íkuLku ¼ýu Au. yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk{k Mk÷øLk

42

LkkUÄ



hk¾u Au.

- rðãkÚkeo Mxfh þe¾u Au. yík: «r¢ÞkLku - yæÞkÃkf «íÞuf rðãkÚkeoLku

«¼kðþe÷íkkLkwt {qÕÞkufLk íkkŠff YÃk{kt yrÄøk{ «króLku MknkÞ

LkÚke fhe þfkíkwt fhu Au.

- «ËþoLk yrÄøk{ WÆu~Þ

{kMxheLke Mkq[Lkk ykÃku Au.

- rðãkÚkeoykuLkwt Míkh MkwÄkhýk

{kxu {qÕÞktfLk fhu Au.

Lke[uLkk «&™kuLkk W¥kh ykÃkku.

E-6 yrÄfktþ yæÞkÃkf rðãkÚkeo furLÿík WÃkkøk{Lkku yLkwfhý fÞku LkÚke íkuLku rLkBLkkrfík{kt

fkuý Wíkh WÃkhkuõík «&™kuLkku Mkk[ku Wíkh ykÃkku.

1. Äkuhý{kt yk WÃkøk{Lkku WÃkÞkuøk fhðkLkk fkhýu íku{Lkk ÃkkMku ykð~Þf¥kk Mkt[k÷Lk

{kxu ÞkusLkk çkLkkððkLku ÷eÄu fkiþÕÞ ÞkuøÞíkkLkku y¼kð nkuÞ Au.

2. íku ÃkhtÃkhkøkík WÃkkøk{Lke ykËík Akuzðk {kxu íkiÞkh fhe LkÚke.rðãkÚkeo furLÿík WÃkkøk{Lkk

yLkwfhý fhðk frXLk Au.

3. rðãkÚkeo furLÿík WÃkkøk{{kt yLkwfhý fhðkLkwt frXLk Au.

2.2.4 ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkøk{Äkuhýku{kt ßÞkhu ík{u fkuE Ãký ÃkkX ¼kýkðíkk nkuÞ íÞkhu ík{u ÃkkuíkkLku ÃkqAku fu rðãkÚkeoykuLku ÃkkXLkeykðÄkhýk Mk{SLku yÃkurûkík ¿kkLk Mk{Syu yLku fkiþ÷ WÃkSík fheyu yu yk yÃkurûkík yrÄøk{Ãkheýk{kuLku {]íkYÃkÚke «rík¼k MktÃkÒk fhe ÷eÄku Au. íkku rðãkÚkeoykuLku fuðe heíku ¼ýkððk{kt ykðuíkuðe MkwrðÄk WÃk÷çÄ fhðk{kt ykðu Au fkhýfu ÷ûÞLku «kó fÞkuo Au. fux÷eyu ÞkusLkk çkLkkððk{ktykðe þfu Au. Ãkhtíkw WÃkhkuõík «&™Lkk {qÕÞktfLk ðn Wíkh Ãký «kó fhðk{kt ykðu Au. yk «fkhLkkÃkrhýk{Lku ykÄkrhík WÃkkøk{ «kÞ ÞkuøÞíkk ykÄkrhík rþûkk Äkuhýu ykðu Au Ãkhtíkw ÞkuøÞíkk þwt Au.• yk þçËLke fkuE rðþu»k yrÆíkeÞ Ãkrh¼k»kk LkÚke íku ÔÞðnkh Au. suLke ðkMíkrðf

søkíkLkk fkÞkuo økríkrðrÄÞkuLku MkBÃkkËíkLku {kxu ykð~Þõíkk nkuÞ Au.• ÞkuøÞíkk yuf fkiþ÷ Au. suLkwt MkBÃkkËLk yuf rðrþü ÂMÚkrík{kt yuf rðrþ»k {kÃkËtz

yrÄLk fhðk{kt ykðu Au.• ÞkuøÞíkk fkuE ÔÞÂõíkLku ÔÞÂõíkíð{kt Mk{krník ykÄkrhík rðþu»kíkk Au suLkku WÃkÞkuøk

fheLku íku MkV¤ «ËþoLk fhu Au.• yuf ÞkuøÞíkk yuf ÔÞÂõík îkhk Ãkqýo fhðk r¢Þkf÷kÃk Au. suLkwt MÃkü Ãkrh¼kr»kík {kÃke

þfkÞ Au.• yk fÚkLkkuLkk {kæÞ{Úke ÞkuøÞíkkLke «f]rík Äkhk{kt þwt rLk»fÃko rLkfe¤e þfkÞ Au.

43

LkkUÄ



• ÞkuøÞíkk fkuE rðrþü fkiþ÷, ¿kkLk, árüfkuý yLku ÔÞðnkh Au. suLku yuf ÔÞÂõík «kófhe þfíkk nkuÞ MkV¤ «ËþoLk {kxu yuf rðþu»k ûk{íkk Au. suLku yuf ÔÞÂõík ÃkkuíkkLkkÔÞÂõíkíð{kt Mk{krník fhe þfkÞ Au. («kó ÞkuøÞ)yk MkwMÃkc YÃkÚke Ãkrh¼kr»kík yík: {kÃkðk ÞkuøÞ Au.

• ÞkuøÞíkk yLku fÚkLkkuLkk þçË yk «fkhLkk nkuÞ Au su yæÞkÃkf rðãkÚkeoyku íkÚkk yLÞMkçktrÄyku îkhk ykMkkLkeÚke Mk{sðk{kt ykðe þfu Au. (Mkt«u»ý ÞkuøÞ)

• yk fkuE «fkhLkk {kÃk Ëtz yÚkðk Míkh nkuE þfu Au . çku rðãkÚkeoLkk MíkhkuLkkrðþu»kíkkykuLkk WÃkh rLk¼oh fhu Au. (WÃkÞwoõík)

«þkMkrLkf Míkh Ãkh ÞkuøÞíkkykuLkku WËknhý Lke[uLkk «fkh Au.¼k»kk ÞkuøÞíkk :-• Mkk[ku Wå[khýLkk MkkÚku çkku÷ðk (C1iii) ËwMíkr÷r¾ík yLku AkÃku÷k þçËkuLku MÃkü YÃku

Au çkÄk rLkÞ{Lkku Mkk[ku WÃkÞkuøk fhðkLkku Au (Civ)• ðMíkwwyku yLku r[ºkkuuLkku WÃkÞkuøk fheLku 20 MkwÄe økýku 2 ËirLkf seðLkLke MkkÄkhý

Mk{MÞkLkkuu WÃkÞkuøk fheLku ÃkqAðk{kt ykðu.• ykÃku÷k yktfzkÚke ykð~Þf ¿kkLk «kó fhðwt (Civ) [ktËkLke MknkÞíkkÚke rðr¼Òk

{kÃkkuLkku fkuý çkLkkðu .(Ci.v)ÃkÞkoðhý yæÞÞLk ÞkuøÞíkkyku :-• ík{khk ½h Ãkrhðkh{k MkçktrÄík yLku ÃkzkurþÞkuLkk MkkÚkuLkk «ËþoLk fhðkLkk (Cii)

ËirLkfÃkqŠík nuíkw rðr¼Òk ðMíkwykuLku WíÃkkË LkÚke ÔÞðMkkÞLke Mkqr[ (Ciiii)• {kLkr[ºk{k {wÏÞ ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkkykuLku yku¤¾ký fhíke (Civ) ÃkeðkLkw ÃkkýeLku

MkkV fheLku MkkÄkhý «Þkuøk fhku (Ci,iv)fkiþ÷ Mkk{kLÞík :-

yuf fkÞoLku fkÞo Mk{qnLkk MkBÃkkËLk yuf rðþu»k Míkh Ãkh fwþ÷íkk Ãkh fhðkLkwt Au. íku{kt{kuxhLkw WÃkÞkuøk yLku WÃkfhýku yLku ykuòhkuLkwt nMík fkiþ÷ MkkÄLk fhðkLkwt ykð~Þõíkk nkuÞ Au.fw÷ fkiþ÷ suLku íku Mkk[k {køkou òuzðkLkwt fkÞo ½h rðãk÷Þ yLku MkkðosrLkf MÚkkLkku Ãkh Wr[ík ÔÞðnkhfhðkLke ykð~Þõíkkyku «þtMkk fhðe Ërüfkuý ykÄkrhík Au.

ÞkuøÞíkk «kró fu fuð÷ fkiþÕÞLke «kró LkÚke íku{kt fkuE ÔÞÂõíkLku yuf rLkÄkorhík fwþ÷íkkMíkh Ãkh «ËþoLk fhðk ykð~Þõíkk Au. çkeS þçËku{kt fkuE ÔÞÂõíkLku ÃkkuíkkLkk fkiþ÷ Ãkh rMkØnMíknkuÞ (Wå[MíkrhÞ «Ëuþ) ykð~Þõíkk Au Ãkhtíkw íku fkiþ÷{kt ÞkuøÞíkk «kó fhðk {køkíkku nkuÞ AuWËknhýLku {kxu Äkuhý ík]ríkÞ(ºkeò) rðãkÚkeoyku {kxuu ykÃkýu yuf {kÃkËtz çkufe MktÏÞkyku fu ÞkuøÞLkk {kxu rLkÄkorhík fhu þfu Au. su{fu çku çku yufe MktÏÞkyku ðøkh «kó fhðwt rLkÄkorhík Mk{Þ Mke{k {ktytËh ¢{{kt ¢{ 50 xfk fkÞo MkxeõíkkÚke Ãkwýo fhðwt yk «fkhÚke òuz fu 20 «&™ («íÞuf «&™Lku1 ytf) rðãkÚkeoÞkuLku ykÃkeyu íkku ykuAk{kt ykuAk 16 «&™ Mkk[k {køkuo n÷ fhe þfeþwt. (yk 16ytf Wr[ík fhíkk) yuLku ykÃkýu fne þfeyu fu íku rð»kÞ Ãkh {kMxhe fhe Au. (yk ÞkuøÞíkk)

ÃkhtÃkhkøkík yæÞkÃkf furLÿík WÃkkøk{{kt sÞk rLkÄkorhík Mk{ÞLke ytËh ÃkkXâ¢{LkkÃkwhk fhðk síkw Au. ßÞkhu ÞkuøÞ ykÄkrhík WÃkkøk{{kt EfkELke «økríkLkku yÚko rðþu»k ¿kkLk yLkufkiþ÷{kt rMkØnMík nkuÞ yk rðãkÚkeo furLÿík WÃkkøk{{kt Mk{kLk Au.yk Äkhý{kt Ëhuf rðãkÚkeo¿kkLksoLk{kt rMkØnMík Ãkh çk÷ rËÞk økÞk Au.

44

LkkUÄ



òu ykÃk ÞkuøÞ ykÄkrhík WÃkkøk{Lku yÃkLkkððkLkku rLkýoÞ ÷ku íkku ík{Lku Lke[uLkk {wÆkæÞkLk ykÃkLkðkLke ykð~Þõíkk Au.• fkuE ÃkkXLku þY fhíkk Ãknu÷k (fkuE Äkuhý fu Lkk rð»ku»k {kxu rð»kÞ {kxu ) yk ÞkuøÞíkk

fÚkLkkuLke Mkwr[ suLku «kó fhðkLke Au. fÚkLkkuLke h[Lkk MkkðÄkLke Ãkqðof fhðe òuEyu.fkhý fu rþûký yrÄøk{ «r¢Þk yLku {qÕÞktfLk MkqrLkrùík íkhefu ykÞkursík fhe þfkÞ Au.

• òu ÞkuøÞíkkyku ykÃkMku{ yuf çkeòLku MktçktrÄík Au. íku «fkh ÔÞðÂMÚkík fhu Lku íku{LkefrXLkkELkwt Míkh Wå[wt nkuÞ yrÄøk{ yuf Mkíkík «r¢Þk Au su{kt yrÄøk{ yufkyufMíkheÞ YÃk{kt ÔÞðÂMÚkík fÌkwt Au yLku yuf rðãkÚkeo ¢r{f YÃk{kt rLkBLk Wå[ Míkh yLkuÞkuøÞíkkLku «kó fheLku «økrík fhíkk nkuÞ Au. yuf rðãkÚkeo sÞk MkwÄe yuf ÞkuøÞíkkíkhV Lkne ðÄe þfíkku.

• WÃk÷ÂçÄLku {qÕÞktfLk fu yu WÃkÞkuøk {kÃkËtzkuLkwt rLkÄkhý fhðwt òuEyu íku{Lku yríkrhõíkÂMÚkríkykuLkk rLkÄkohý fheyu íku{Lku yLíkøkoík WÃk÷ÂçÄ {qÕÞktfLk fhe þfkÞ. íku{LkeMkkÚku ©u»X MíkhLke MkwMÃküíkkLku MkkÚk rLkÄohý fhu.

• rðr¼Òk «fkh fu yLkwËuþkí{f íkfLkefe yLku Mk{qn rfÞk f÷kÃkkuLkk nMík{k÷rðãkÚkeoÞkuLkwt ÞkuøÞíkk «kró {kxu fhu. yk «fkh yLkwËuþkí{f fkÞo¢{ ÔÞÂõíkøkík rðfkMk .

• WÃkh ykÃku÷ ÞkuøÞíkkykuLkwt {qÕÞktfLk fhðkLkku yðMkh ykÃku Au. yne nuíkw yu Au fuÞkuøÞíkkykuLku «kó fhðe. íkuÚke swËe swËe rðrÄ íku{s Mkk{økúeykuLku ðkÃkhðe òuEyusuLkkÚke rðãkÚkeo ÞkuøÞíkk ySoík fhðk{kt rMkæÄnMík ÚkE òÞ.

• ÃkkXLkku ÃkuhkøkúkV, Mkt[kh, fkuE yLÞ MkkÄLk íku{s ðkMíkrðfíkk SðLkLke Mkk{økúeLkuðkÃkhðk íku{s ÞkuøÞíkk ysoLk fhðk {xu fhðwt òuEyu.

• «rík¼køkeLkwt ¿kkLk íku{s árüfkuýLkw æÞkLk ÞkuøÞíkkLkwt {qÕÞktfLk fhíkk Mk{Þu yð~Þhk¾ku Ãkhtíkw íku ÞkË hnu fu rðãkÚkeoLke ÞkuøÞíkk ykÄkrhík «ËþoLk íkuLkk {qÕÞktfLkLkk«{kýLkwt «{w¾ †kuík Au.

• yLk WÃkËuþkí{f fkÞo¢{Lkk {kæÞ{Úke rðãkÚkeoykuyu íku{Lku ÃkkuíkkLke økríkÚke «økríkfhðkLkku yðMkh ykÃkðku òuEyu suLkk {kxu ík{u rLkŠËü ÞkuøÞíkk WÃk÷ÂçÄ nuíkw WÃkÞwoõík«ËþoLk fhku.

• «ËþoLkLkk {qÕÞktfLk {kxu rðãkÚkeoykuLku íkhík s WÃk÷çÄ fhkðku suÚke rðãkÚkeo ÃkkuíkkLke¼q÷kuLku MkwÄkheLku fu yríkrhõík «ÞkMk fheLku ÞkuøÞíkkLkk {kMxhe MíkhLku «kó fhe þfu.

• rðãkÚkeoLku íkuLke ÞkuøÞíkkLkk {kMxhe MíkhLku «ËŠþík fhðk {kxu yðMkh ykÃkku yLku yk«r¢Þk íÞkt MkwÄe ò¤ðe hk¾ku ßÞk MkwÄe íku {kMxhe MíkhLkw «ËþoLk Lkk fhu.

yrÄøk{Lkwt LÞwLkík{ Míkh

hk»xÙeÞ r»kûkk rLkrík 1986 Lkk rðLktíkeykuLkk yLkwÃkk÷Lk{kt «kÚkr{f rðãk÷ÞLkkt 1 Úke 5 MkwÄeLkk

ºký rð»kÞku ¼k»kk, økrýík íku{s ÃkÞkoðhý yæÞÞLk {kxu yr¼øk{Lkwt LÞwLkík{ Míkh rLkÄkorhík

fhðk{kt ykÔÞw Au. Lkwt rLkÄkohý ÞkuøÞíkk MíkhLku [hýçkØ YÃkÚke «kó fhðk {kxu ¢r{f YÃkÚke

ÔÞðÂMÚkík fhðk{kt ykÔÞw Au «íÞuf rðãkÚkeoyu «íÞuf ÞkuøÞíkk Míkh{kt {kMxhe nktMk÷ fhðk fÞko

ÃkAe s íkuLku ykøk¤Lkk MíkhLke ÞkuøÞíkk «kó fhðk {kxu yLkw{rík ykÃkðk{kt ykðu Au. íkuÚke s

rðrðÄ rðrÄLkwt WÃkÞkuøk fhðkLke rðLktrík LÞwLkík{ yrÄøk{ MíkhLku «kó fhðkLkk ÷ûÞLku æÞkLk{kt

45

LkkUÄ



hk¾eLku fÞwo Au. íku{s íkuLku ÞkuøÞíkk ykÄkrhík yrÄøk{ îkhk Ãkrh¼kr»kík fhðk{kt ykðu Au. «íÞufLke

«kró {kxu ÃkwLk: Ãkrhûký [r¢Þ rðrÄLkwt yLkwMkhý fhðk{kt ykðu Au. yk ßÞkt MkwÄe ò¤ððk{kt

ykðu Au ßÞkt MkwÄe çkk¤fku ÞkuøÞíkkLke {kMíkhe «kó fhíkk LkÚke.

fkÞo¢{ 1990 MkwÄe ò¤ðe hkÏÞku Ãkhtíkw çkkË{kt fux÷kf fkhýkuÚke íkuLkwt {níð Mk{kó

ÚkE økÞw Ãkhtíkw Äkuhý yr¼øk{{kt ÞkuøÞíkkykuLkku «Þkuøk íku{s ÞkuøÞíkk ykÄkrhík {wÕÞktfLk nsw

Ãký Au. yíÞkh MkwÄe ík{u su ¼ÛÞk íku ÃkhÚke sðkçk ykÃkku.

E-7 yæÞkÃkf furLÿík WÃkkÞ yLku ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkÞLkk ðå[u ykuAk{kt ykuAk ºký

ytíkh MÃkc fhku.

E-8 Lke[uLkk{ktÚke fE ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkÞkuLke rðþu»kíkk LkÚke.

(A) rðãkÚkeo økwýxuçk÷ [kxoLkku yÇÞkMk fhu Au.

(B) ÔÞÂõíkøkík rðãkÚkeo ÃkkuíkkLke økríkÚke yrÄøk{ fhe hÌkku Au.

(C) íku Mk{qn{kt ÃkkuíkkLkk MknÃkkrXyku îkhk MknkÞíkk ÷E hÌkku Au.ÃkkuíkkLkk sðkçkLkk MktçktÄ{kt ykuAk{kt ykuAwt yuf fkhý MÃkü fhku.

ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkÞkuLke WÃkÞkurøkíkk• ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkÞ rðãkÚkeoykuLku økku¾ðkLke ÃkØríkÚke Ëqh hk¾u Au.• rðãkÚkeoLku yks su fE þeÏÞw Au íkuýu íku fk÷u ¼q÷e þfðkLkku LkÚke. fu{fu rðãkÚkeo

íku{Lke rËþk rLkËuoþLk{kt ÞkuøÞíkkLke {kMxhe MíkhLku «kó fhe þfu Au.• {qÕÞktfLk Ãkrhýk{Lkku WÃkÞkuøk rðãkÚkeoLkk «ËþoLk{kt MkwÄkhk {kxu fhðk{kt ykðu Au.

LÞwLkík{ WÃk÷ÂçÄfíkko {kxu LkiËkrLkf fku®[øk íku{s Wå[ WÃk÷ÂçÄfíkko {kxu Mk{]rØfhýfkÞo¢{ Lkwt ykÞkusLk MknkÞíkk fhu Au yk «íÞuf rðãkÚkeoLkk {kMxhe MíkhLke «króLku÷rûkík fhu Au. yk «íÞuf ©uýeLke yrÄøk{ ykð~ÞõíkkykuLke ÃkqŠík fhu Au.

• WÃkÞwoõík r¢Þkf÷kÃkku suðe ðkíkko Mkkt¼¤ðe, ¼qr{fk «ËþoLk, MktðkË, Ãknu÷e (W¾kýk)yÇÞkMk, þçËh{ík, òËw,ÂõðÍ suðwt rðãkÚkeoykuLku ÞkuøÞíkkLku WÃk÷çÄ fhðk{ktMknkÞíkk fhu Au.

• yk WÃkkÞku{kt rþûký yr¼øk{ «r¢Þk ykLktËËkÞf íku{s Ár[fh nkuÞ Au.Mke{k :-• yæÞkÃkfyu rð»kÞðMíkwLkk rð»kÞ{kt øknLk ¿kkLk hk¾ðk {kxuLke ¾qçk sYheÞkík nkuÞ

Au. fkhý fu rðãkÚkeo ík{khk MknÞkuøk{kt WÃk÷ÂçÄ fhþu òu yæÞkÃkf rð»kÞðMíkw{ktfwþ¤ LkÚke íkku yk ÂMÚkrík{kt yk WÃkkÞ fËk[ fkÞo Lkk fhu.

• çkÄes rðãk÷ÞkuLkwt yrÄøk{ ðkíkkðhý, ©uc WÃkkÞÚke ¿kkLkksoLk {kxu çkhkçkh LkÚkenkuíkw íku{s yk «fkh rLkÄkorhík Mk{Þ{kt ÞkuøÞíkkLke «kró «¼kðfkhe nkuíke LkÚke.

• íku{s rðãkÚkeoykuLke þe¾ðkLke økrík y÷øk y÷øk nkuÞ Au íkuÚke s rLkÄkorhík Mk{Þ{ktÞkuøÞíkkykuLke WÃk÷ÂçÄ rðãkÚkeoykuLku fhkðe yæÞkÃkf {kxu frXLk nkuÞ Au.

46

LkkUÄ



• Lke[uLkk WÃk÷çÄ «kó fhðk ðk¤k rðãkÚkeoÞkuLku Wr[ík LkiËkrLkf fku®[øk WÃk÷çÄ fhðk{kxu çkÄk yæÞkÃkf Mk{kLk YÃkÚke Mkûk{ LkÚke. rðãkÚkeoÞku {kxu ÞkuøÞíkkyku {kMxheMíkh nkrMk÷ fhðk frXLk nkuÞ Au. rðþu»kfkh «Úk{ ÃkeZe rðãkÚkeoyku {kxu Au.

• ÞkuøÞíkkykuLku rðMík]ík YÃk Úke Mkn ÞkuøÞíkkyku{kt ðu[ðk{kt ykðu Au yLku òuðk{kt ykðuAu. fu {qÕÞktfLk{k çkÄk rððhðeLku MkÚkkLk {÷íkw LkÚke.

• ÞkuøÞíkkyku,Mkn ÞkuøÞíkkykuLke rðMík]ík Mkqr[ {kxu r¢Þkf÷kÃk yLku Ãkrhûký ykEx{íkiÞkh fhðkLkk çkÄk ÔÞðnkrhf LkÚke nkuíkk.

E-8 Lke[uLkk fÚkLkku{kt fÞw Mkk[w Au. fÞw ¾kuxwt Au. íku Mkkrçkík fhku.

a ÞkuøÞíkk yuf yrÄøk{ WÆu~Þ Au.

b çkÄe ÞkuøÞíkk «kó ÞkuøÞ LkÚke.

c ÞkuøÞíkkyku {qÕÞktfLk fhðk{kt ykðu Au.

d ÞkuøÞíkk ykÄkrhík rþûký{kt rþûkf rðrðLkíkk{kt «fkhLku Lkku EMík{k÷ r¢Þkf÷kÃkku

ykÞkusLk fhu Au.

E ÞkuøÞíkk ykÄkrhík WÃkkøk{ rþûkk{kt MkwÄkhkí{f rþûkýLke ykð~Þõíkk LkÚke nkuíke.

f ÞkuøÞíkkykuLke WÃk÷ÂçÄ {kMxhe Míkh Ãkh fhðk{kt ykðu Au.

g ÞkuøÞíkkykuLke WÃk÷ÂçÄ nuíkw r¢Þkf÷kÃkkuLku ykÄkrhík Au.

E-9 «kÚkr{f ÄkuhýLke fkuE rð»kÞ Ãkh ÞkuøÞíkk fÚkLkku [kh WËknhý ykÃkku.

2.2.5 Mkth[Lkkí{f WÃkkøk{þw ík{u rð[khku Aku çkk¤fku ¾k÷e rðãk÷Þ{kt þe¾ðkLkwt «kht¼ fhíkk nkuÞ Au. íkku ík{u

rLkBLkkrfík r¢Þkf÷kÃk fhku Au.

r¢Þkf÷kÃk-2

yk r¢Þkf÷kÃkku{kt Mkq[e íkiÞkh fhðk suLku rðãk÷Þ{kt ykððkLkk Ãkqðo A ð»ko çkk¤fku

fhu Au.

..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................

íku yk çkÄk r¢Þkf÷kÃkkuLku fuðe heíku þe¾u Au. þwt fkuE ÔÞÂõík yk r¢Þkf÷kÃkkuLku þe¾ðkzuAu fu íku òíku þe¾u Au. íku çkeòLke MknkÞíkk ðøkh fuðe heíku þe¾u Au.ykðku yuf ÂMÚkrík Ãkh rð[kh fheyu.

47

LkkUÄ



ÃkrhÂMÚkrík 7 :-yuf ð¾ík ©e hkrçkLk su yuf ytøkúuSLkk yæÞkÃkf níkk íku{Lku yuf fnkLke Mkt¼¤kðeyLku íkuLku Vhe ÃkwLkhkðíkeoík fhe ßÞkhu íkuLku rðãkÚkeoykuLku yk Vhe Mkt¼¤kððk {kxu fÌkwíkku 75 xfk rðÄkÚkeoykuyu Mkt¼¤kðe ËeÄw. þwt yk{k fkuE rLkrðLkíkk Au. þwt rð[khðk{kxu «uheík fhu Au. Ãkhtíkw ßÞkhu íkuLku rðãkÚkeoykuLku fnkLke Mk¼¤kððk {kxu fÌkw íkkuu çkufu ºký rðãkÚkeoykuyu yktøk¤e Ÿ[e fhe ykLkk ÃkAe ßÞkhu yuf r[ºkLku Ëeðk÷ Ãkh÷økkððk{kt ykÔÞwt suÚke çkÄk rðãkÚkeo íkuLku MÃkü YÃkÚke òuE þfu. íkuLku rðãkÚkeoykuLkur[ºkLku òuELku yuf fnkLke ÷¾e Ãkhtíkw fkuE Ãký çku fnkLke Mk{kLk Lk níke çkÄe sfnkLke rðr¼Òk níke.

íkuLkk çkkË suLku fux÷kf þçË ykÃÞk yLku íkuLku ðkÃkheLku ðkíkko ÷¾ðk {kxu fÌkwt rðãkÚkeoykuyuVheÚke y÷øk-y÷øk ðkíkko ÷¾e.yk fuðe heíku Mkt¼ð níkw fu Mk{kLk ðMíkwLkk ykÄkh WÃkh y÷øk-y÷øk ðkíkko rðãkÚkeoykuyu ÃkkuíkkLkk {kíkk-rÃkíkk-ËkËk-ËkËe ÃkkMkuÚke ðkíkko Mkkt¼¤e Au ßÞkhu íku{ýuyuf ðkíkko ÷¾ðkLkwt þY fÞwo íkku íku{ýu ÃkkuíkkLkk Ãkqðo y™w¼ðLku ÞkË fÞko íku{ýu Ãkwðo ¿kkLkLku Lkðk¿kkLkÚke òuzÞw íku{s ykLkkÚke Lkðk rð[kh fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo.

yæÞkÃkf furLÿík Äkuhý{k rðãkÚkeo yMkr¢Þ Mkt¼ðLkkh nkuÞ Au. Ãkhtíkw h[Lkkí{f rþûkýyrÄøk{{kt rðãkÚkeoykuLku Mkr¢Þ rþûkýkÚkeo Mk{sðk{kt ykðu Au. íku{s yæÞkÃkf rðãkÚkeoyku îkhk¿kkLkLke h[Lkk fhðkLke «r¢ÞkLku Mkwøk{ çkLkkðu Au.

suðe heíku Mkh[Lkkí{f Äkuhýku Äkuhý rðãkÚkeo furLÿík nkuÞ Au. suÚke yk{kt rðãkÚkeoykuLkuyrÄfík{ Mðíktºkíkk ykÃkðk{kt ykðu Au.«&™kuLkk sðkçk ykÃkku.

E-10 Lke[uLkk{ktÚke fÞw yuf fÚkLk Mkh[Lkkí{f WÃkkÞku Ãkh ykÄkrhík LkÚke.

1. rðãkÚkeoLkwt ¿kkLk Lkðw ¿kkLkLke h[Lkk fhðk{kt {níðÃkqýo ¼qr{fk rLk¼kðu Au.

2. yrÄøk{ yuf Mkr¢Þ yÚko MksoLk fhðkLke «r¢Þk.

3. yuf rðãkÚkeoLkwt íkus M{hýþÂõík ¿kkLkLke Mkth[Lkk fhðkLkku ykÄkh Au.

yuf yæÞkÃkfLkk YÃk{kt Äkuhý (ðøko¾tz{kt) ÃkkuíkkLke ÃkØrík íku{s heíkÚke rþûkýfkÞofhu Au.íku{ rðãkÚkeoykuLku ðkíkko Mkt¼¤kðu Au. þw ík{u fËe rðãkÚkeoykuLku {ËË fheLku fnkLke (ðkíkko)rðfrMkík fhðkLkku «ÞíLk fÞkuo Au.

yne Ãkh yuf WËknhýLkk {kæÞ{Úke Mk{òðu Au fu fE heíku rðãkÚkeo fnkLkeLkku rðfkMkfhe þfu Au.

yuf ð¾ík yuf yæÞkÃkfyu rðãkÚkeoykuLku ÃkwAâw fu yk ðkíkkoLku Mk{kÃík fhe Ëu ßÞkhurðãkÚkeoykuyu fnkLkeLku Mk{kó fhðk {kxu fÌkw íkku íku{ýu rðãkÚkeoykuLku íkuLkw þe»kof ÷¾ðk {kxu fÌkwtíÞkhçkkË rðãkÚkeoykuyu yuf LkËe fux÷ef þe»kofkuLkk Lkk{ ykÔÞk.

48

LkkUÄ



WÃkhkuõík WËknhýLkk ykÄkhu «&™kuLkkt sðkçk ykÃkku ðkíkko fkuýu þY fhe.

íku{ýu ðkíkokLku ykøk¤ ðÄkhðk þwt fÞwo.

• ðkíkko fuðe heíku çkLkkðe.

• ßÞkhu 20 ðkõÞku ÷¾ðk{kt ykÔÞk íÞkhu yæÞkÃkfu þwt fÞwo.

• ðkíkkoLkku rðfkMk yÇÞkMk{kt fkuýu ðÄkhu yrÄf ÞkuøkËkLk ykÃÞku.

• rðãkÚkeoykuLku fkuýu MknÞkuøk ykÃÞku.

• þwt rðãkÚkeoykuLku «kht¼Úke ytík MkwÄe yæÞkÃkfyu MknkÞíkk fhe.

• ík{Lku ykðku yLkw¼ð Au.

• þwt yk yÇÞkMk Ár[ðk¤ku Au.

• þwt ík{u ÞkË fheLku çkíkkðu÷e ðkíkko yLku [kuÃkzeLke ðkíkko swËe LkÚke.

r¢Þkf÷kÃk - 3

Lke[u yuf ðkíkko ykÃke Au íku ík{khk ðøko{kt çkíkkðku íkÚkk íkuLkk Ãkh yk[kh rð[ú fhku.

÷r÷íkk yuf LkkLke Akufhe níke íku Äkuhý Ãkkt[{kt ¼ýíke níke. íku ðÄkhu [k÷f Lk níke, Ãkhtíkw

íku ðÄkhu MkwtËh yLku Mkkhe níke. çkÄk íkuLku ÃÞkh fhíkk níkk yuf rËðMk ÷r÷íkkLke Mfq÷Lkk rþûkfu fÌkwt,

nwt yk ð»ko rðþu»k ELkk{ ykÃkðk sE hÌkku Awt. çkÄk rðãkÚkeoyku ÃkqAâwt. ELkk{ fkuLkk fkhýu ykÃkðkLkwt

Au ? nwì ík{Lku Lknª fnwt. rþûkfu fÌkwt. ík{u çkÄk çkÄe søÞkyu ÃkkuíkkLkwt Mkðkuo¥k{ fkÞo fhðkLke fkurþþ

fhku. ð»koLkk ytíku nwt ík{Lku fnu fu ELkk{ fkuLkk {kxu Au.

ÃkAe ðkíkkoLku çkÄk çkk¤fku îkhk ðkík[eíkLkk {kæÞ{Úke ykøk¤ ðÄkhe ytík{kt rþûkfLku rðþu»kELkk{ íkuðk {kxu ½ku»kýk fhe (ðkíkkoLkwì ytrík{ ðkõÞ)

ðkíkko fÌkk çkkË Lke[u {wsçk «&™ku ÃkqAkÞ íkÚkk ykøk¤Lke økríkrðÄ MkBÃkÒk fhe Ëku.1. ík{Lku fÞwt Ãkkºk Mkkhwt ÷køÞwt þk {kxu ?2. ík{khk ÃkMktËLkk ÃkkºkLkk MÚkkLk{kt ÃkkuíkkLku hk¾eLku swyku íkÚkk yLÞ ÃkkºkkuLkk MktðkË íkiÞkhfhku.3. rðãkÚkeoykuLku ðøko{kt MktðkË çkku÷ðk Ëku.4. Mk{qn{kt yLÞ «fkhLkk MktðkË

WÃkh ðýoðu÷ r¢Þkf÷kÃkÚke ík{u yð÷kufLk fhe þfþku fu rðãkÚkeo ðøko{kt Mk{qn{kt fkÞo fhuAu íku{Lkk{kt çkeòLkku «¼kð Ãkzu Au íkÚkk rþûkfLku yuf MknkÞfLke ÚkkÞ Au. rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk swLkkrð[khkuLku Lkðk rð[khku MkkÚku òuzu Au. ßÞkt MkwÄe íku{Lku Mk{qn{kt fkÞo fÌkwt, yufçkeòLkk rð[khkuLkwtykËkLk-«ËkLk ÚkkÞ Au. yk ð¾íku rðãkÚkeoyku Lke[uLkk MíkhkuÚke økwshu Au.

49

LkkUÄ



1. swLkk yLkw¼ðkuLku Lkðe ÃkrhÂMÚkríkykuLke MktçktrÄík fhðe2. fnkLkeLke Mk{s çkLkkððe.3. ÃkkuíkkLkk rð[khkuLkwt ÞkuøkËkLk ykÃkðwt. (Lkðk)4. yuf çkeòLku «&™ ÃkqAðk5. rð[khðw fu íku{Lku Ãkkºk fu{ ÃkMktË ykÃkðwt (rLkýoÞ)

MktÃkqýo «r¢Þk ¿kkLk MksoLkLkk WÆu~Þku Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. òu yÃkLkkðk{kt ykðu WÃkkÞkoLkuh[LkkðkË WÃkkÞku fnu Au. rþûký íku{s yrÄøk{Lkk h[LkkðkË WÃkkÞku su rMkØktík Ãkh ykÄkrhík Au.íkuLku h[LkkðkËe yr¼øk{ rMkØkLík fnu Au. suLkk yLkwMkkh ¿kkLkLkwt rLk{koý yrÄøk{ fíkkoLkk Ãkqðo¿kkLk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. rðãkÚkeo ðMíkwyku íku{s íku{ýu «Míkwík fhðk{kt ykðu÷e økríkrðrÄykuÚkeMkr¢Þ YÃk{kt swLkk yLkw¼ðkuLku Lkðk rð[khku{kt òuzíkwt ¿kkLkLkwt MksoLk fhðkLkwt Au.

h[LkkðkËh[LkkðkË ËþoLkþk†Lkwt yuf rðãk÷Þ Au. íku yZkh{e þíkkçËe Ãkqðo{kt Exk÷eÞLk ËþoLkþk†e

Giambatista Vico Úke MktçktÄeík Au. sÞkt ykðwt ðtrþfeLkwt yæÞÞLk fhkððk{kt ykðíkwt níkwt.ðíko{kLkLkk yk ÂMðMk {Lkkuði¿kkrLkf SLk rÃkÞkS íku{s hrMkÞLk {Lkkuði¿kkrLkf ÷uð ðkÞøkkuhfe(1896-1934) Lkk ÞkuøkËkLk Úke çknw s rðMík]ík YÃk{kt rþûký ËþoLkLkk YÃk{kt rðfrMkík ÚkE[qfÞwt Au.

íkíð h[LkkðkË rÃkÞksuLkk Mkt¿kkí{f rðfkMkLkk rMkØktík Ãkh ykÄkrhík Au íkuLkk yLkwMkkh ¿kkLkyrÄøk{fíkko îkhk Mkr¢Þ hneLku MksoLk ÚkkÞ Au Lk fu rLk»¢Þ hneLku ðkíkkðhý îkhk «kó fhe þfkÞAu. “òýðk {kxu ykððw” MðefkhðkLke yuf «r¢Þk Au. su çkk¤fLkk yLkw¼ðe MktMkkh íku{s yu{krLkhtíkh MkwÄkh Ãkh ykÄkrhík Au.

ðkÞøkkuxMfe yu Mk{ks h[LkkðkËÚke «¼krðík Mkt¿kkí{f rðfkMk Ãkh fkÞo fÞwo su ÔÞÂõíkøkíkYÃkÚke Mkk{kSf yLkwr¢ÞkLke MkËkÞíkkÚke ðkíkkðhý îkhk ¿kkLkLkk rLk{koý Ãkh çk¤ ykÃku Au. ynªMkk{kSf yLíkr¢Þk Mk{ðkÞ økríkrðÄLkk YÃk{kt yæÞkÃkfku yr¼¼kðfku íku{s yLÞ ÔÞhfkuLkkMkkÚku yLíkr¢ÞkLkk YÃk{kt s h[LkkðkËe ÄkuhýkuLke fux÷ef økríkrðÄÞkuLku Lke[u ykÃke Au.• «Þkuøk - rðãkÚkeo ÔÞÂõíkøkík YÃkÚke «Þkuøk fhu Au íkÚkk íkuLkk Ãkrhýk{kuLke yuf çkeò MkkÚku

[[ko fhu Au.• ÃkrhÞkusLkk fkÞo - rðãkÚkeo ÃkrhÞkusLkk nuíkw yuf «fhý ÃkMktË fhu Au. ÃkrhÞkusLkk fkÞo ÃkwÁ

fhu Au. íku{s «kó Ãkrhýk{kuLku ðøko¾tz{kt «Míkwík fhu Au.• ûkuºk¼ú{ý - yk rðãkÚkeoyku Äkuhý{kt «Míkwík yðÄkhýkyku íku{s rð[khkuLku ðkMíkrðf

søkíkÚke òuzðkLkku yðMkh «ËkLk fhu Au. íku{s ûkuºk ¼ú{ý çkkË ykLkk Ãkh ðøko¾tz{kt [[kosYhe Au.

• á~Þ - yk á~Þ MktË¼oLku «Míkwík fhu Au íku{s yk yrÄøk{ yLkw¼ðku{kt Lkðe Mk{s ÃkuËk fhu Au.• fûkkfûk [[ko : yk íkfLkeík WÃkh ykÃku÷ çkÄe (ðøko¾tz) ÃkØrík{kt çkíkkððk{kt ykðu Au. yk

h[LkkðkËLkk {níðÃkqýo Äkuhýku{ktÚke yuf Au.WÃkh ykÃku÷ rðþu»kíkk ykÄkhu «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.

50

LkkUÄ



E-11 Lke[uLkk{kìÚke fkuý h[LkkðkËe WÃkkÞÚke MktçktÄeík LkÚke ?

(a) rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yLkw¼ðÚke yÚko çkLkkðu Au.

(b) yrÄøk{Lkk Ãkrhýk{kuLkwt ykf÷Lk yrÄøk{ «r¢ÞkÚke ðÄkhu {níðÃkqýo Au.

(c) çkk¤fkuLku yrÄøk{ nuíkw yLkwËuþ ykÃkðkLku çkË÷u yæÞkÃkf íkuLku MknkÞíkk fhu Au. ÃkkuíkkLkk

sðkçk {kxu fkhý ykÃkku.

h[LkkðkËe ðøko¾tz{kt rðãkÚkeo {q¤YÃkÚke Mk{qn{kt fkÞo fhu Au. su{k yrÄøk{ yLíkr¢Þkí{fíku{s økrík s nkuÞ Au. fkuEÃký íkuLku ÃkhtÃkhkøkík Äkuhý rþûký{kt LkÚke þkuÄe þfíkwt. ßÞk rðãkÚkeoyuf÷ku fkÞo fhu Au.

yk ÃkrhÂMÚkrík{kt yrÄøk{ ðkhtðkh ËkuhkðkLke «r¢ÞkLkk {kæÞ{Úke Mkt¼ð ÚkkÞ Au. yLkurðãkÚkeo ðÄkhu ÃkkXâ ÃkwMíkf Ãkh rLk¼oh nkuÞ Au. Ãkhtíkw h[LkkðkËe Äkuhýku{kt rðãkÚkeo «Þkuøk fhu Au.íku{s fux÷ef ÃkrhÞkusLkk fkÞo fhu Au. íku ÔÞÂõíkøkík YÃkÚke fkÞo þY fhu Au. Ãkhtíkw Ãkrhýk{kuLke [[koMk{qn{kt fhu Au. yk yð÷kufLkLku Mfq÷{kt çkøke[k yLku Mktøkúnk÷Þ EíÞkrË{kt ðøko{ktÚke çknkh òÞAu. «uûkfkuLku rhfkzo fheLku ÃkAe yk ðøko{kt ÃkkuíkkLkk «uûkfkuLkk MkkÚku ykðu Au íkÚkk Mk{qn{kt «uûkýku Ãkh[[ko fhu Au. Mk{qn [[o{kt yuf {níðÃkqýo ¼qr{fkLkwt rLkðuËLk fhu Au. økríkrðrÄyku{kt ðkË rððkË,çkkirØf Mkn¼kr»kíkk yLku rLk»f»ko rLkfk¤e EíÞkrË Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.yrÄøk{ fkÞoLkk yuf yLÞ WËknhý¼k»kk : ytøkúuS (Äkuhý-6)Mk{MÞk : ÃkkXâ ÃkwMíkf fu MknkÞf ÃkXLk Mk{krøkúÞkULkk yuf økãktþ ÷¾ku - rðãkÚkeoykuLku yÚkoÃkqýoðkõÞkuLku òuzíke ð¾íku økãktþLku ðkt[ðk fnku.rðrÄ : Mk{MÞk «íÞuf rðãkÚkeo îkhk ÔÞÂõíkøkík YÃk{kt Wfu÷e òÞ. ÃkAe rðãkÚkeoyku Mkkhk Ãkqhk r¢Þkøkãktþ ðøko{kt «Míkwík fhe Ëku. rðãkÚkeoykuLke h[Lkk fkiþ÷Lkwt {qÕÞktfLk fhe þfkÞ.

ðLkMk ½uh ðktMk y ÷kÞLk EÍ Ä fªøk ykuV Ä VkuhuMx ne ðkuMk y ÃkkðhVw÷ yurLk{÷ yku÷Ä yurLk{÷ ðuh yVEz ykuV ne ÄuÞ MkuLx y LÞwt yuLke{÷ xw ÷kÞLk Vkuh neMk zu÷e Íwz ðLk {kuŠLkøkÄ ÷kÞLk rzMkkExuz xw nkuÕz y hkuÞ÷ fkuxo Mkku ne ykMkfz Ä sufu÷ xw çke neMk r{LkMxh ne Mk÷ufxuzÄ ykuÕz ÷uÃkzo yuMk neMk çkkuze u{ ELk Äe {exetx ÷kÞLk yuøkkz xw çkenuð ðeÚk yku÷ Ä yuLke{÷÷kEV VLz.

(yuf ÃkAe yuf yuf rðãkÚkeoLku fnkLke{kt ðkõÞkuLku òuzeLku ðÄkhðk fnku.)ÄkuhýLkwt Mk÷kn ykÃkðk {kxu ÄkuhýLkwt ðkíkkðhý ÄkuhýLkwt ðkíkkðhýðkíkkðhý çknw s ykuAe «òíkktrºkf nkuÞ Au. «òíkktrºkf nkuÞ Au.

Mðíktºkíkk ykÃkðk{ktykðu Au. íku{s rðãkÚkeoykuÃkh Ë{Lk fhðk{kt ykðu Au.

«&™ rðãkÚkeo fÞkhuÞ «&™ LkÚke rðãkÚkeoLku «&™ rðãkÚkeoLku «&™ ÃkqAðkÃkqAðku fkhý fu íku{uLku ÃkhðkLkøke ÃkqAðk Ëuðk{kt ykðu Au. «kuíMkkrník fhðk{kt u

ykÃkðk{kt LkÚke ykðíke. ykðu Au yLk «&™

51

LkkUÄ



çkLkkððk økãktþ {ktykðu Au.

ÃkrhÞkusLkk fkÞo rðãkÚkeo ÃkrhÞkusLkk fkÞoÚke rðãkÚkeoykuLku rþûkfLke yæÞkÃkf îkhkykÃkðk{kt ykðu÷ yðøkík Lkne nkuíkk MknkÞíkk {¤u Au. ÃkrhÞkusLkk fkÞo rðãkÚkeo

ÃkkuíkkLke òíku ÃkqY fhu Au.rþûký yrÄøk{ {w~fu÷eÚke fÞkhuf s rþûký swËk «fkhLke rþûký swËk-swËk «fkhLkwt rþûkýMkk{økúeLkku «Þkuøk yrÄøk{ Mkk{økúeLkku «Þkuøk yrÄøk{ Mkk{økúe su{fu Mkk{økúe «Þkuøk fhðk{kt

ÚkkÞ Au. [kxo, r[ºk, ðkMíkrðf Au su{kt r[ºk, ðkMíkrðf«Þkuøk fhðk{kt ykðu Au. ÃkËkÚko Ãkºkf Mkk{u÷ Au.

ykf÷Lk yæÞkÃkf {kir¾f íku{s ykf÷Lk yrÄøk{ «r¢ÞkLkku «r¢Þkí{f ykf÷Lk Mkkhk÷ur¾ík «&™ku ÃkqAu Au ¼køk Au. «økríkLkk rðr¼Òk YÃkÚke ÚkkÞ Au íkuÚkeMkk[k sðkçk Ãkh {kfoMk Ãkøk÷k {kxu çkk¤fkuLke «økrík WíÃkkËLk suðwt MÚkkÃkLk{¤u Au. WËknhýLkk YÃk{kt ÷¾ðk{kt ykÃkðk{kt ykðu Au.

ykðu Au.

ðkíkko Ãkqýo ÚkE òÞ Ae rðãkÚkeoykuLku ðkíkko Ãkqýo ÚkðkLke rðrÄ çkíkkððkLkwt fnku yLku ÃkkºkkuyLkwMkkh yuf Lkkrxfk íkiÞkh fhðkLkk rð[kh rð{þo ò¤ðe hk¾ðk fnku. yæÞkÃkf rðãkÚkeoykuLkuMktðkË fkzo çkLkkððk{kt MknkÞíkk fhe þfu Au. ytík{kt fux÷kf ¾w÷k ¾w÷k yLíkÚk ÃkË ÃkqAku.

rðãkÚkeoykuLku «ËþoLkLkwt yð÷kufLk fhku - rðãkÚkeoyku suLkwt «ËþoLk MkkY nkuÞ íkuLke «þtMkkfhku ík{u æÞkLk ykÔÞwt fu rðãkÚkeo ¿kkLkLkwt MksoLk fuðk fuðk WÃkkÞkuÚke fhu Au.

yÇÞkMk {q¤ ÃkkX rð»kÞf «&™kuLkk çkk¤fku swËe-swËe ðøko¾tz Ãkqhe heíku

fkÞo sðkçk ykÃkðk{kt ykðu Au «ð]r¥k{kt ¼køk ÷u Au. ytíkr¢Þkí{f nkuÞ Au.

íkÚkk økku¾eLku þe¾ðkzðk{kt rðãkÚkeo íku{s yæÞkÃkf ykðu Au. ðå[u ÃkkhMÃkkrhf

r¢Þk ÚkkÞ Au.

fkÞo yuf ¼køkLkwt Mkt[k÷Lk nkuÞ Au. rþûký íku{s yrÄøk{ rðãkÚkeo Mk{wn{kt fkÞo

MktÃkkËLkLkwt YÃk rðãkÚkeo þktríkÚke çkuMkeLku «r¢Þk ËhBÞkLk çkk¤fku fhu Au. yLku yæÞkÃkf

rþûkfLku Mkkt¼¤u Auu. rþûkf yLku MkkÚkuLkk MknkÞfLkwt fkÞo fhu Au.

Mk{wn MkkÚku fkÞo fhu Au.

ykËkLk rðãkÚkeoyku{kt ÃkhMÃkh fkuE rð[kh-rð{þo (ykËkLk- rðãkÚkeo ÔÞÂõíkøkík

«ËkLk «r¢Þk ykËkLk «ËkLk nkuíkw LkÚke. «ËkLk) íku{s MknÞkuøk YÃkÚke fkÞo îkhk fhu Au

rðãkÚkeo rþûkf îkhk «Míkwík rðãkÚkeo ÔÞÂõíkøkík íku{s íkÚkk Mk{wn{kt «Míkwík

rð[khkuLku Vuhðu Au. fkuE Mkk{wrnf YÃkÚke fkÞo fhu Au.

ð¾ík Mk{wn fkÞo fhu Au. fhu Au.

52

LkkUÄ



2.3 WÃkkÞkuLke íkw÷Lkk :Lke[u ykÃku÷ Mkkhýe{kt rþûkf yLku yrÄøk{Lkk MktçktrÄík ºký {wÏÞ WÃkkøk{kuLke Mktrûkó íkw÷Lkk

ykÃke Au.

Mkq[f rþûkf furLÿík WÃkkøk{ rðãkÚkeo furLÿík WÃkkøk{ h[LkkðkËe WÃkkøk{

WÆu~Þ rþûkf furLÿík «íÞuf çkk¤f MðtÞ fhe rðãkÚkeo MkþÂõíkfhý fuLÿ

WÃkkøk{ rð»kÞ ðMíkw þe¾u Au. rçktËwAu.h[LkkðkËe fûkkfûk

Mk{Þ {ÞkoËk{kt çkk¤fLku MðÞt ¿kkLkLkwt MksoLk

Mk{kó fhu Au. fhðk{kt MknkÞíkk fhu Au.

rþûký yrÄøk{Lke {kºk yuf s rþûkf yrÄøk{ yrÄøk{ fkÞo çkk¤fku yLku

yLku WÃkkÞ «[r÷ík Au ÃkrhÂMÚkrík yk «Míkwík ÃkkuíkkLkk íkhefkÚke Ãkqýo

yrÄøk{Lkk rþûkf Mkq[Lkk «ËkLk fhu Au su çkk¤fLku yð÷kufLk fhu Au. MknÞkuøke yrÄøk{

WÃkkÞ fhu Au yLku rðãkÚkeo íkuLku «&™ ÃkqAðk yLku ¾ehðkLkk Lku MÚkkLk ykÃku Au.

þe¾u Auu. {kæÞ{Úke þe¾ðkLkk

yðMkh «ËkLk fhu Au.

2.4 Mkkhktþ :Äkuhýu ÃkrhÂMÚkríkLkk Mk{Ãkqýo rþûký yr¼øk{ «r¢Þk{kt rðãkÚkeo yrþf íku{s ÃkkXâ ðMíkw

MkB{r÷ík ÚkELku rþûký íku{s yrÄøk{ WÃkkøk{Lkk rLk{koý fhu Au. «íÞuf yr¼øk{Lku WÃkÞkurøkíkkíku{s Mke{kyku Au yLku yk ðkík Ãký rLk¼oh fhu Au fu ykÃkýe ykð~ÞfíkkykuLku Ãkqýo fhðk {kxuyr¼øk{ fuðk «fkhLke MknkÞíkk fhu Au. yk ÃkkX{kt rþûký íku{s yr¼øk{Úke MktçktrÄík WÃkkÞkurþûkf furLÿík WÃkkÞku, rð»kÞ furLÿík WÃkkÞku, rðãkÚkeo furLÿík WÃkkÞku økríkrðÄe ykÄkrhík WÃkkÞku,Ëûkíkk ykÄkrhík WÃkkÞku yLku h[LkkðkËe WÃkkÞkuLke [[ko fhðk{kt ykðe Au.

ÃkhtÃkhkøkík rþûkf furLÿík WÃkkÞku Ãkqýo YÃk{kt rþûkfLkk yrÄfkh{kt nkuÞ Au su{k ÃkkX ðMíkwLkkrLk{koý, Äkuhý{kt MktÃkkËLk íku{s yr¼øk{Úke MktçktrÄík «íÞuf Ãkøk÷k{kt rþûkfLke ¼qr{fk rLkýkoÞfnkuÞ Au. rLkÄkorhík rð»kÞ ðMíkwLku ÃkqY fhðk fu ÃkkXâ ÃkwMíkf{kt ykÃku÷e ðMíkwLkk MktÃkkËLk fhðk ÃkkXâðMíkw furLÿík yr¼øk{{kt Ãkh{ ykð~Þf Au. yk yr¼øk{ «kÞ: yr¼øk{Lkk WíÃkkËLkLku LkfkhíkkrLkÄkorhík Mk{kÞrðrÄ{kt ÃkkXâðMíkwLku hk¾ðk Ãkh çk¤ ykÃku Au.

yr¼øk{{k çkk¤fkuLkku MkðkOøke rðfkMk s rðãkÚkeo furLÿík WÃkkÞkuøLkk {wÏÞ WÆu~Þ Au.økríkrðrÄ ykÄkrhík yr¼øk{ yk WÃkkÞkuLkk yuf WËknhý Au. su nðu Mfq÷ku îkhk çknw s {kuxeMktÏÞk{kt yÃkLkkðe þfkÞ Au.

ËûkíkkLku «kó fhðwt fu yr¼øk{ WíÃkkËLku rðr¼Òk MkkÄLkku íku{s rðrÄÞku îkhk «kÃík fhðkËûkíkk ykÄkrhík WÃkkÞkuLkk {wÏÞ WÆu~Þ Au.

h[LkkðkË WÃkkÞku yk rMkæÄktík Ãkh ykÄkrhík Au fu yrÄøk{fíkko ykÃkýk ¿kkLkLkk Ãkqðo yLkw¼ðkufu ykÄkh Ãkh íku{s Mkk{krsf ðkíkkðhýLke MkkÚku WÒkík r¢Þk fhðk Mkq[Lk fhu Au. yr¼øk{{k

fhu Au

53

LkkUÄ



MknkÞfLkk YÃk{kt yæÞkÃkfLke {níðÃkqýo ¼qr{fk nkuÞ Au.çkÄk WÃkkÞkuLkk MkkÃkuûk rðþuíkk íku{s Mke{k Au. rþûkýLku rðãkÚkeoykuLkk sYheÞkík fu yLkw¼ð

WÃkÞwofíkkLkk ykÄkh Ãkh [ÞLk fhíkk nkuÞ Au.h[LkkðkË WÃkkÞkuLke rðþuíkkyku :

òu fkuE h[LkkðkËe ÄkhkÄkuhýLkk yð÷kufLk fhu Au íkku íku rLkBLk [eòu Ëuðk {¤íke nkuÞAu.• rðãkÚkeo WÃkkÞku «r¢Þk{kt Mkr¢Þ YÃkÚke MkB{krLkík nkuÞ Au.• ðkíkkðhý «þkíkrºkf nkuÞ Au.• økríkrðrÄyku yLíkr¢Þkí{f íku{s rðãkÚkeo furLÿík nkuÞ Au.• yæÞkÃkf yr¼øk{ «r¢Þk{kt MknkÞf fhu Au su rðãkÚkeo yuf WíkhËkÞe MkËMÞLku YÃk{kt fkÞo

fhðk {kxu WíMkkrník hk¾u Au.• rðãkÚkeoyku îkhk ykðu÷e nkÞ íku{s rð[khkuLku Mðefkh fhðk{kt ykðu Au íku{s yu{Lkk

MkB{kLk fhe þfkÞ Au.• rðãkÚkeo íku{Lkk MðtÞLkk yLkw¼ðkuLku Lkðk yÚko økZíkk nkuÞ Au.• «r¢Þk Ãký WíÃkkËLk sux÷e s {níðÃkqýo nkuÞ Au.• rþûkýLkk çkòðu÷k yrÄøk{ Ãkh furLÿík Au.h[LkkðkËe ykf÷Lk :

rþûký íkÚkk yr¼øk{Lkk Ãkqýo Úkíkk Ãk~Þk[kík ÃkhtÃkhkøkík ÄkhkÄkuhý{kt rþûkf sðkçkku nuíkwftEf «&™ «Míkwík fhu Au. yLku íku nt{uþk Mkk[k sðkçkLke yÃkuûkk hk¾u Au. h[LkkðkËe yr¼øk{ÃkrhÂMÚkrík{kt «r¢Þk Ãký yux÷e s {níðLke Au fu sux÷wt WíÃkkËLk yktf÷Lk fuð¤ Ãkrhûkkyku Ãkh srLk¼oh LkÚke fhíkk Ãký rðãkÚkeoLkk fkÞkuoLkk yð÷kufLk Ãkh yu{Lkk ÃkkhMÃkrhf r¢Þk Ãkh yu{Lkk fkuErð»kÞ Ãkh rLk»f»ko rLkfk÷ðk Ãkh Ãký rLk¼oÞ fnu Au. ykf÷LkLke ftEf Þwrfíðk Lke[u {wsçk Au.{kir¾f rð[kh rð{þo :

yæÞkÃkf «fhý furLÿík yuf «&™ {wõík [[ko {kxu ç÷uf çkkuzo Ãkh ÷¾u Au. ßÞkhu rðãkÚkeo[[ko{kt ¼køk ÷u Au íÞkhu rþûkf íkuLkk ÔÞÂõíkøkík «ËþoLkLkwt yð÷kufLk fhu Au.{ÂMíkkuf {kLkr[ºký :

yk økríkrðrÄ{kt rðãkÚkeo «fhýÚke MktçktrÄík yðÄkhýkykuLkk Mkwr[çkæÄ íku{s ðøkeof]ík fhu Au.• ÔÞðnkrhf økríkrðÄÞku îkhk rðãkÚkeo ðkíkkðhýLkk MkkÚku ytíkr¢Þk íku{s ðMíkwyku{kt nuhVuh

fhðk {kxu WíMkkne hnu Au.• Lkðk yrÄøk{ {kxu rðãkÚkeoykuLkwt Ãkqðo Ãkrhûký fhðk{kt ykðu Au fu íku{ýu yðÄkhýkykuLku

fux÷e nË MkwÄe þeÏÞwt Au.MkkÚkofíkk

çkk¤fku ðÄkhu þe¾u Au yLku yrÄøk{{kt ðÄkhu ykLktË ÷u Au. fu{fu íku rþûký íku{s yrÄøk{«r¢Þk{kt Mkr¢Þk{kt YÃkÚke Mkk{u÷ hnu A. íku Äkuhýku Äkuhý{kt rLk»¢eÞ Mkkt¼¤Lkkh nkuíkk LkÚke. ÞkËfhðw yÚkðk økku¾ðkLkk çkË÷u Mk{sðwt íku{s rð[khðk Ãkh òuh ykÃkðk{kt ykðu Au. h[LkkðkËefûkk{kt rðãkÚkeo yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkwt yuf yr¼Òk ytøk Au. yuðwt yux÷k {kxu Au fkhý fu «íÞuf

rðãkÚkeoyrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk{kt ÃkkuíkkLkk rð[khkuLkwt ÞkuøkËkLk ykÃku Au. íkuÚke rðãkÚkeo su þe¾u Au íku{kt

54

LkkUÄ



ÃkkuíkkLkkÃkýwt ÷køku Au nðu rð[kh fhku fu yk çkÄe ðMíkwyku yuf ÃkhtÃkhkøkík ðøko¾tz fûkk{kt MÚkkLk

{¤u Auu.

nË :

yæÞkÃkf ðøko¾tzLku h[LkkðkËe rMkØktíkkuLkk yLkwMkkh Zk¤ðk {k ÃkÞkoó rLkÃkwý LkÚke ÃkÞkoó

rËþk rLkËuoþLkk y¼kð{kt yk fkÞo LkÚke fhíkk òu yæÞkÃkf Ãkqýo YÃkÚke nkurþÞkh LkÚke íkku yk fkÞo

LkÚke fhíkk yLku òu fkuE yæÞkÃkf nkurþÞkh Au. Ãkhtíkw rðãkÚkeo rLkBLk MíkhLkk Au íkku Ãký h[LkkðkËe

ðøko¾tzLkku WËu~Þ Ãkqhku Úkíkku LkÚke.

2.5 «økríkLke yku¤¾ {kxu ykËþo W¥kh :E1 ÃkrhÂMÚkrík 1 yLku 2

E2 ÃkrhÂMÚkrík 3

E3 B

E4 A yLku C

E5 B yLku E

E6 i yLku iii ( 1 yLku 3)

E8 A

E9 A, C, d, f yLku 9 Mkk[wt Au b yLku c ¾kuxwt Au.

E10 (3)

E11 (B)

2.6 MktË¼o økútÚk / fux÷kf WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku :• Department of Education (2004). Learning without Burmden: Report of the

National Advisory Committee appointed by the MHRD, Govt. of India.

New Delhi:

• NCERT (1991). Minimum levels of learning at primary stage. New

Delhi: NCERT.

• NCERT (2005). National curriculum framework 2005. New Delhi:

NCERT.

55

LkkUÄ



• Schiro, Michael Stephen (2003). Curriculum theory: Conflicting visions

and enduring concerns. New Delhi: SAGE Publication.

• Sharma.S. (2006). Constructivist approaches to teaching and learning.

New Delhi: NCERT.

2.7 yLÞ ÃkkX yÇÞkMk :(1) rð»kÞ furLÿík WÃkkÞku íku{s Ëûkíkk ykÄkrhík WÃkkÞkuLke íkw÷Lkk fhku.

(2) rþûkf furLÿík WÃkkÞku íku{s h[Lkkðkh WÃkkÞkuLke íkw÷Lkk fhku.

(3) rðãkÚkeo furLÿík WÃkkÞLkk þwt ÷k¼ Au ? íkuLke nË þwt Au ?

(4) h[LkkðkË WÃkkÞ ykf÷LkLkk {wÏÞ «fkh fÞk fÞk Au.

56

LkkUÄ


rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku

yuf{-3 rþûký yLku yæÞkÃkLk ÃkØríkyku{k¤¾wt

3.0 Ãkrh[Þ

3.1 WÆuþku þe¾ðk

3.2 þe¾ðwt yLku rþûkýLke yMkhfkhf ÃkØríkyku.

3.2.1 ÃkØríkykuLkwt ðøkeofhý

3.3 Mkw[Lkkí{f ÃkØrík

3.3.1 ÔÞkÏÞkLk ÃkØrík

3.3.2 «ËþoLk ÃkØrík

3.3.3 Mkw[f yLku rð{ku[Lk ÃkØrík

3.4 rðãkÚkeo-furLÿík ÃkØríkyku

3.4.1 h{ík-øk{ík ÃkØrík

3.4.2 ÃkrhÞkusLkk ÃkØrík

3.4.3 Mk{MÞk rLkhkfhý ÃkØrík

3.4.4 þkuÄ ÃkØrík

3.5 [k÷ku ykÃkýu xwtf{kt Mk{Syu.

3.6 «økríkLke íkÃkkMk fhðk ykËþo sðkçkku

3.7 Mkw[ðu÷ ðkt[Lk yLku MktË¼kuo

3.8 yuf{Lkk ytíku MðkæÞkÞ

3.0 «MíkkðLkkyøkkWLkk yuf{Lkk ík{u rþûký {kxu rð[kh, «r¢Þk yLku swËe swËe heíkku þeÏÞkAku fo

ðøko{kt ðÞðnkh «r¢Þk{kt rþûký yæÞLkLku yMkhfkhf çkLkkððk {kxu ½ýk çkÄk yÚko yLku íkfLkefkuAu su rþûkf nkuðkLkwt ík{u Ãkrhr[ík nkuE þfku Aku. yk ÞwrLkx{kt ðøko¾tz{kt rþûký yæÞÞLkLke«r¢Þk{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke rðrðÄ íkhfeçkku yLku ÃkØríkyku fuðe heíku MktËŠ¼f heíku ÞkuøÞ yLkuMktçktrÄík çkLke þfu Au íku Ëþkoððk {kxu yuf á~Þ MkkÚku [[ko fhðk{kt ykðu Au.

yk yuf{{k [[ko fhkÞu÷ rð¼kðLkkyku yLku ÃkØríkyku Mk{sðk {kxu ík{khu yÇÞkMkLkkykþhu 14 f÷kfkuLke sYh Ãkzþu.

57

LkkUÄ


ç÷kuf - 1 : yrÄøk{ yLku rþûký «r¢Þko

3.1 WÆuþku þe¾ðkyk yuf{ Ãkwýo fÞkoÃkAe ík{u yk fhe þfþku.• yæÞÞLk-rþûkýLke ÃkrhÂMÚkrík{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke yMkhfkhf ÃkØríkykuLke

÷kûkýefíkkykuLke Mkqr[ çkLkkðku.• ykÃku÷ ÃkrhÂMÚkríkykuLkk Mk{qn{ktÚke ðøko¾tz{kt ÔÞðnkhLke ÃkØríkyku ðøkeof]ík fhku.• rðøkíkðkh ÃkØríkyku yLku rðãkÚkeo-furLÿík ÃkØríkykuLkðe «r¢Þk yLku rðøkíkðkh Ãkøk÷ktLkwt

ðýoLk fhku.• [ku¬Mk rþûký-yæÞÞLk ÃkrhÂMÚkríkyku {kxu ÞkuøÞ rðrðÄ ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhe

Mðefkhþku.

3.2 þe¾ðwt yLku rþûkýLke yMkhfkhf ÃkØríkyk[ku¬Mkrþûký-yæÞÞLkLke ÂMÚkrík Lke[u Ëþokðu÷ Au. f]Ãkk fheLku íku{ktÚke ÃkMkkh Úkkyku yLku

ÃkkuíkkLku yLkwMkhíkk «&™ku Lkk sðkçk ykÃkku.

ÃkrhÂMÚkrík 1 :- ©e Mkwçkeh rð¿kkLk rþûkf Au. íkuyku AuÕ÷k ºký {rnLkkÚke ðøko Aêk{kt rð¿kkLkþe¾ðíkk níkk. rðrðÄ «Mktøkkuyu íku{ýu rðãkÚkeoykuLku íku{Lkk ÃkkXLku hMk«Ë çkLkkððk {kxu ©u»X«ÞkMk fÞkuo íku{ýu ðøko¾tz{kt rðrðÄ «fkhLke Mkk{økúe ÷kÔÞk, fux÷kf «Þkuøkku nkÚk ÄÞko, rðãkÚkeoykuLkufwËhíke ½xLkkLkwt rLkrhûký fhðk {kxu «kuíMkkneík fÞko yLku rðãkÚkeoykuyu yMkhfkhf heíku þe¾ðk{kxu ½ýe çkÄe yLÞ «ð]ríkykuLkku WÃkÞkuøk fÞkuo. íkuyku òýíkk níkk fu íkuyku íku{Lkk «ÞíLkku{kt fux÷ktMkV¤ hÌkk Au. íku{Lku ¾kíkhe Lk níke fu íkuyku su ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk íku rðãkÚkeoyku{kxu ¾hu¾h VkÞËkfkhf nþu. Lke[u ykÃku÷e {w~fu÷eyku íku{Lkk æÞkLk{kt ykðe níke.• íku Mkûk{ níkk :-- rð¿kkLkLku þe¾ðk {kxu rðãkÚkeoykuLkk hMk ÃkuËk fhu Au.- rðãkÚkeoykuLke ÔÞÂõíkøkík sYheÞkíkkuLku Ãkqhe fhðe.- rðãkÚkeoykuLke {kLkrMkf ûk{íkk MkkÚku Mkw{u¤ ÚkkÞ Au.- rðãkÚkeoykuLkku ykí{rðïkMk yLku ykí{ rþMík rðfkMk.- rðãkÚkeoykuLke MksoLkkí{f rð[khMkhýeLku «kuíMkkneík fheyu Aeyu.- rðãkÚkeoykuLku íku{Lkk ¿kkLkLkwt ykÞkusLk fhðk{kt {ËË fheyu.- rðãkÚkeoyku þe¾ðkLke «r¢Þk{k ðÄw ¼køk ÷uðk {kxu «kuíMkkrník fhu Au.• þwt rðãkÚkeoyku ftEf fhðkÚke Mkkhe heíku þe¾u Au.

ík{u ík{khk ðøkkuo{kt ½ýe ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fÞkuo nþu. ík{u íkksuíkh{kt WÃkÞkuøk fhu÷kfkuEÃký ÃkØríkLkk MktË¼o{kt WÃkhLkk «&™ku Ãkh rð[kh fhku yLku ík{khk rþûkýLke yMkhfkhfíkkLku{qÕÞktfLk fhku.• yk ík{Lku yæÞÞLk yLku rþûkýLke yMkhfkhf ÃkØríkLke ÷kûkrýõíkkyku rðþu rð[kh

fhðk {ËË fhþu su Lke[u «{kýu Au.

58

LkkUÄ



• çkk¤fku{kt Yr[ W¼e fhu Au suÚke íkuyku rþûký rþûký «r¢ÞkLke Mkr¢Þ heíku ¼køk ÷uþuyLku ðÄw òýðkLkwt [k÷w hk¾e þfþu.

• rðãkÚkeoykuLke {kLkrMkf ûk{íkk yLku sYrhÞkíkku MkkÚku {u¤ ¾kÞ Au.• rðãkÚkeoykuLkk yLkw¼ðku Ãkh ¼kh {qfu Au.• Mkn¼køke fkÞo îkhk rþûký {kxu íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.• yk{ fheLku ftEf þe¾ðkLke íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.• rðãkÚkeoykuLku Mðíktºk heíku rð[khðwt yLku íku{Lkk ÃkkuíkkLkk ¿kkLkLkwt rLk{koý fhðk {kxu

«kuíMkkrník fhu Au.• çkk¤fkuLkk MksoLkkí{f rð[khku rðfMkkðu Au.• çkk¤fku{kt SðLk fkiþÕÞLkk {kxu íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.• yk{ fheLku ftEf þe¾ðkLke íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.• rðãkÚkeoykuLku Mðíktºk heíku rð[khðwt yLku íku{Lkk ÃkkuíkkLkk ¿kkLkLkwt rLk{koý fhðk {kxu

«kuíMkkrník fhu Au.• çkk¤fkuLkk MksoLkkí{f rð[khku rðfMkkðu Au.• çkk¤fku{kt SðLk fkiþÕÞLkk rðfkMk {kxu íkf Ãkqhe Ãkkzu Au.• ^÷uÂõMkçk÷ (÷ðr[f) yux÷u fu ík{k{ rð»kÞkuLkk rþûký {kxu yuf ÃkØríkLku yLkwMkhðkLku

çkË÷u, yæÞÞLk rþûký «r¢Þk Ëhr{ÞkLk rðrðÄ ÃkØríkykuLkwt yLkwMkhý fhe þfkÞ Au.• MkMíkwt

3.2.1 ÃkØríkykuLkwt ðøkeofhý[k÷ku çku swËk swËk ðøko¾tz{kt ÃkrhÂMÚkríkykuLku æÞkLk{kt ÷Eyu.

ÃkrhÂMÚkrík-2. ©e h{uþ Äkuhý 3 {kt rð¿kkLk þe¾ðíkk níkk. rð»kÞ ÃkkýeLkk «Ëq»ký Ãkh níkku.rðãkÚkeoyku ðøko¾tzLke nhku¤{kt çkuXk níkk. ©e h{uþ rðãkÚkeoykuLke Mkk{u W¼k níkk yLku ÃkkýeLkk«Ëq»kýLkk fkhýku Mk{òðíkk níkk. Mk{òðeLku íku{ýu y÷øk y÷øk †kuíkku Ãkh s¤ «Ëq»kýLkkfkhýku Mkw[ððk {kxu swËk swËk r[ºkku ËþkoÔÞk. íku{ýu õÞkhuÞ íku þkuÄðkLkku «ÞíLk fÞkuo Lknª fu þwtrðãkÚkeoyku íku{ktÚke fkuE Ãký yÚko fhe þfu Au. ÃkAe íku{ýu fux÷kf «&™ku ÃkwAðk{kt rðãkÚkeoyku«&™kuLkk sðkçk ykÃkðk Mkûk{ níkk. ðøkoLkk ytíku íku{ýu ÃkwMíkf{kt ykÃku÷ MðkæÞkÞ{ktÚke øk]nfkÞoykÃÞw.

ÃkrhÂMÚkrík 3 - ©e{íke Mkrhíkkyu yLÞ rð»kÞ{kt yuf y÷øk rð»kÞ{kt Mk{kLk rð»kÞ þe¾ÔÞku.íku{ýu rðãkÚkeoykuLku swËk swËk sqÚkku{kt rð¼krsík fÞko yLku Ëhuf swÚkLku ðíkwo¤{kt çkuMke sðk {kxufÌkwt íku{ýu Ëhuf økúwÃkLku r[ºkku Ãkqhk Ãkkzâk níkk su rðrðÄ †kuíkku Ãkh ÃkkýeLkk «Ëq»ký Lkk fkhýku Mkw[ðuAu. íÞkh çkkË íku{ýu rðãkÚkeoykuLku swÚkku{kt ÃkkuíkkLke òíkLku [[ko fhðk yLku ðrðÄ †kuíkku{kt r[ºkkuLkuyLkwMkhðk yLku ÃkkýeLkk «Ëq»kýLkk fkhýkuLku ÷¾ðkLke Mkq[Lkk ykÃke. ©e{íke Mkrhíkk òuíkk níkk fuËhuf rðãkÚkeo [[ko{kt ¼køk ÷u Au fu Lknª. ÃkAe Ëhuf Mk{qnLkk sqÚk Lkuíkkyu íku{Lku MkkuÃku÷ rð»kÞ ðMíkw«Míkwík fhe. yuf sqÚk «Míkwík fhíke ð¾íku, yLÞ sqÚkkuyu íku{Lke ðkík Mkkt¼¤e yLku «Míkwík fhe.yuf

59

LkkUÄ



swÚk «Míkwík fhíke ð¾íku yLÞ swÚkkuyu íku{Lke ðkík Mkkt¼¤e yLku «Míkwrík ÃkAe íku{ýu ÃkkuíkkLkku {íkykÃÞku. AuÕ÷u, ©e{íke Mkrhíkkyu rðãkÚkeoykuLkku WÃkÞkuøk fheLku rð»kÞ ðMíkwLke h[Lkk fhe.çktLku ÃkrhÂMÚkríkyku{kt rþûkfLke ¼qr{fk yLku rðãkÚkeoykuLke ¼qr{fk ÷¾ku.

ÃkrhÂMÚkrík-2 ÃkrhÂMÚkrík-3

rþûkfLke ¼qr{fk rðãkÚkeoykuLke ¼qr{fk rþûkfLke ¼qr{fk rðãkÚkeoykuLke ¼qr{fk

nðu Lke[uLkk «&™ku sðkçk ykÃkku :-• rþûkfLke ¼køkeËkhe fE ðÄw furLÿík Au.• fE ÃkrhÂMÚkrík{kt rðãkÚkeoykuLke Mkn¼krøkíkk ðÄw Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au.

Ãknu÷e ÃkrhÂMÚkrík{kt rþûkf çkÄw s fhu Au. Úke{Lke Mk{sý rþûký rþûký Mkk{økúeLkkuWÃkÞkuøk fheLku r[ºkku,«&™ku ÃkqAðk ðøkuhu. rðãkÚkeoykuLke Mkn¼krøkíkk Ãkh ykuAwt {níð ykÃkðk{ktykðu Au. çkeS çkksw çkeS ÃkrhÂMÚkrík{kt rþûkf þe¾ðkLke MkwrðÄk ykÃkLkkh íkhefu fkÞo fhu Au. íkuíku{Lke sYrhÞkík Mk{Þu rðãkÚkeoykuLku {køkoËþoLk ykÃku Au yLku {ËË fhu Au. rðãkÚkeoyku rþûkýyæÞÞLk «r¢Þk{kt Mkr¢Þ Mkn¼køke Au.

íkuÚke yæÞÞLk «r¢Þk{kt rþûkf yLku rðãkÚkeoLke ¼qr{fkLkk ykÄkhu ÃkØríkyku çku {wÏÞðøkeof]ík fhe þfkÞ Au. yux÷u fu Mkq[Lkkí{f ÃkØríkyku yLku {iºkeÃkqýo ÃkØríkyku. «Úk{ ÃkrhÂMÚkríkyu Mkq[Lkkí{f ÃkØríkLkwt WËknhý Au yLku çkeS ÃkrhÂMÚkrík rðãkÚkeo {iºkeÃkwýo ÃkØríkLkwt WËknhý Au.ðÄw{kt yk çku ÃkØríkykuLku Lke[u Ëþkoðu÷ ð]ûk ykf]rík{kt çkíkkÔÞk «{kýu ðøkeof]ík fhe þfkÞ Au.

ykf]rík 3.1 ðøko¾tzLkk ÔÞðnkhkuLke ÃkØríkykuLke çku ©uýeyku.

3.3 Mkw[Lkkí{f ÃkØríkykuy{u çkÄkLku Mkq[Lkkí{f ÃkØríkykuLkku yLkw¼ð Au fkhý fu ½ýe ð¾ík ykÃkýu ðøko{kt

rðãkÚkeoykuLku þe¾ððwt fu Mkw[ððk{kt ykðu Au. ykðu Au. yk ÃkØríkyku ykÃkýk {kxu ¾wçk Mkk{kLÞAu. fux÷ef ðkh ykÃkýu nfefíkku rð¼kðLkkyku rMkØktíkku yLku rMkØktíkkuLku Mk{òðeyu Aeyu.fux÷efðkh y{u y{wf r[ºkku, [kxoMk, {kuzu÷ yLku «ÞkuøkkuLkk «ËþoLkLku Mk{òðíkk nkuEyu AeyuyLku fux÷efðkh y{khk rðãkÚkeoykuLku fux÷kf «ð]ríkyku fhðk {kxu Mkqr[ík fheyu Aeyu,su{ fu

«ËþoLkykøkúne yLkuykLkw{krLkf

h{ðkLkeheík «kusuõx

M{MÞkfu÷ðkLke

heík

þkuÄrðãkÚkeo furLÿíkÃkØrík

yæÞkÃkLk yLku þe¾ðkLke ÃkØrík

ÔÞkÏÞkMkq[Lkkí{fÃkØríkykuu

60

LkkUÄ



y{u íku{Lku «&™ fhðk {kxu {kir¾f yÚkðk ÷ur¾ík{kt sðkçk ykÃkeyu Aeyu. yuf rþûkf fhefuLkeyk ÃkØríkyku{kt y{u ðÄw Mkr¢Þ Aeyu yLku rþûký ykÃkeyu Aeyu ßÞkhu rðãkÚkeoyku ðÄw rLkr»¢ÞnkuÞ Au yLku {ÞkorËík heíku fk{ fhu Au ßÞkhu íku y{khk îkhk rLkËuorþík ÚkkÞ Au. Mkw[Lkkí{f ÃkØríkykuLkkfux÷kf WËknhýku Au.ÔÞkÏÞkLk ÃkØrík, ykøkkuíkhe -ykLkw{krLkf ÃkØrík [[kuo ÃkØrík, ÔÞkÏÞkLk «ËþoLk ÃkØrík.

3.3.1 ÔÞkÏÞkLk ÃkØríkLke[uLke ÃkrhÂMÚkrík ðkt[ku.

ÃkrhÂMÚkrík-4 ©e r÷r÷{k yuf rð¿kkLk rð»kÞ þe¾ðu Au su ðøko 4 {kt “yðh fwz” þe¾ðu AuykÃkýu su ¾kEyu Aeyu íkuLkk rðrðÄ «fkhLkk ¾kuhkf yLku íku{Lkk ½xfku Mk{òðe hÌkk Aeyu. íkuç÷ufçkkuzo Ãkh «kuxeLk, fkçkkuonkEzÙuxTMk yLku [hçke suðk {wÏÞ ®çkËwyku ÷¾u Au. rðãkÚkeoyku æÞkLkÚkeMkkt¼¤e hÌkk Au. yLku ç÷ufçkkuzo Ãkh ÷¾u÷k {wÏÞ ®çkËwykuLku ÷¾e hÌkk Au. rð»kÞLku Mk{òÔÞk çkkËíku rðãkÚkeoykuLku fux÷kf «&™ku ÃkwAðkLkwt þY fhu Au. fux÷kf rðãkÚkeoyku «&™kuLkk sðkçk ykÃku AußÞkhu fux÷kf þktík hnu Au. íku ßÞkt sYhe nkuÞ íku rðãkÚkeoykuLkk ¾kuxk sðkçkkuLku MkwÄkhu Au yLku suÞkuøÞ sðkçkku ykÃku Au íku «þtMkk fhu Au.©k{íke r÷r÷{k fE ÃkØríkLku yLkwMkhu Au.

yuf rðãkÚkeo íkhefu ík{Lku ík{khk Mfw÷ yLku fku÷us{kt ykðk yLkw¼ðku Au. yuf rþûkfíkhefu ík{u Ãký fux÷kf ðøkkuoLkk yLkw¼ðku Ähkðu Au ßÞkt ík{u yk ÃkØrík îkhk ík{khk rðãkÚkeoykuLku¼ýkðu Au. ík{khk yLkw¼ð Ãkh «ríkrçkrçkík fhku yLku ðøko¾tz{kt ÃkrhÂMÚkrík yuf («ð[Lk ÃkØrík)ÔÞkÏÞkLk ÃkØrík{kt rþûkf yLku rðãkÚkeoykuLke «ð]ríkykuLke Mkqr[ çkLkkðku.1.......................................................................................2.....................................................................................................3.....................................................................................................ÔÞkÏÞkLk («ð[Lk) ÃkØríkLke ÷kûkrýõíkkyku:-• rþûkf Mk{Þøkk¤k{kt MkkiÚke ðÄw MktÃkqýo Mk{Þ {kxu fkuE rð»kÞ Ãkh ÔÞkÏÞkLk Mkw[ðu Au

yÚkðk ykÃku Au.• rþûkf {krníke rð¼kðLkkyku nfefíkku, ½xLkkyku, rMkØktíkku, ðøkuhu Ãkqhe Ãkkzu Au.• õÞkhuf íku , íkuýeLkk ÔÞkÏÞkLk Ëhr{ÞkLk ç÷ufçkkuzoLkku WÃkÞkuøk fhu Au yLku rðãkÚkeoykuLku

«&™ku ÃkwAu Au.• rðãkÚkeoyku rLkr»¢Þ ©kuíkkyku Au ÔÞkÏÞkLk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk íku{Lke «ð]ríkyku, ©uc,

fux÷ef LkkUÄ Lke[u ÷E hÌkwt Au yLku rþûkfLkk «MktøkkuÃkkík «&™kuLkk sðkçk ykÃku Au.• yuf s Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk, rþûkf yòýíkk{kt ðÄw {krníke ykÃke þfu Au íkuLkk fhíkk

rðãkÚkeoyku økúný fhe þfu Au yLku ÃkØrík rðãkÚkeoLke «økrík íkÃkkMkðkLke fkuE [ku¬Mkheík «ËkLk fhu Au. rþûkf ÃkkuíkkLke økríkÚke rð»kÞ hsw fhu Au.

• Mkk{økúe MktÃkqýo YÃku hsw fhðk{kt ykðu Au yLku rðãkÚkeoyku Mkkt¼¤eLku ÞkË îkhk þe¾u Au.

61

LkkUÄ



«ð]r¥k-1

ÔÞkÏÞkLk (÷uõ[h) ÃkØríkLkðe økwýðíkk yLku yðhkuÄku ÷¾ku. yÇÞkMk fuLÿ{kt ík{khk

MkkÚke rðãkÚkeoyku yLku rþûkf MkkÚku [[ko fhku yLku þuh (Mkn¼krøkíkk) fhku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

yk ÃkØrík MkV¤íkkÃkqðof nfefík÷ûke {krníke ykÃkðk{kt WÃkÞkuøk fhe þfkÞ Au. MkiØkríkf {wÆkykuMk{òðeLku su Wå[ ðøko{kt rLkËþoLk, Mkkhktþ yLku [ku¬Mk rð»kÞkuLkwt ÃkwLkhkðíkoLk fhe þfkíkwt LkÚke.Ãkhtíkw «khtr¼f ðøkkuoLkk rþûkfku yLku rðãkÚkeoyku {kxu yk ÃkØrík MkwMktøkík LkÚke.

3.3.2 «ËþoLk ÃkØríkrð¿kkLk «Þkuøkþk¤k{kt «kÞkurøkf ðøkoLke ÂMÚkríkLku ÞkË fhku yLku ÷¾ku fu þYykíkÚke ytík MkwÄe þwtfhku Aku......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................íku MÃkü Au fu ík{u y{wf MkkÄLkku yLku Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk fheLku fux÷kf «Þkuøkku Ëþkoðíkk nkuðßÞkhu íku MkkÚku rðãkÚkeoyku MkkÚku «Þkuøk rðþu [[ko fhe hÌkk nkuÞ.

yuf rþûkf íkhefu ík{u sýku Aku fu «kÚkr{f Míkhu rð¿kkLkLkk ÃkkXâÃkwMíkfku{kt rðrðÄ Mkh¤«Þkuøkku «Míkwík,÷¾ðk{kt ykÔÞk Au. yk «Þkuøkku ðøko¾tz{kt Ãký fhe þfkÞ Au yLku yufMkkÚkuMk{òðe þfkÞ Au..þe¾ðkLke yk heík «ËþoLk ÃkØrík yÚkðk «ËþoLk-f{-[[ko ÃkØrík yÚkðkõÞkhuf ÔÞkÏÞkÞLk-f{-«ËþoLk ÃkØrík íkhefuu yku¤¾kÞ.

«ËþoLk ÃkØrík rþûkf-furLÿík ÃkØrík Au fkhý fu rþûkf r[ºkku,[kxoMk,Lk{qLkkyku, «ÞkuøkËþkoðu Au yLku rMkØktíkku Mk{òðu Au yk rLkËþoLk Mkk{økúe yÚkðk «r¢Þkyku{kt Mktf¤kÞu÷krð¼kðLkkyku. rðãkÚkeoyku rþûkf îkhk Ëþkoððk{kt ykðu÷ rLkËþoLkLkwt rLkheûký fhu Au yLku íku{ktLkkfux÷kf rþûkf îkhk ÃkqAðk{kt ykðíkk «&™kuLkk sðkçk{kt ¼køk ÷u Au yLku íkkhýku fkZu Au.

©e{íke rþ÷k,rð¿kkLk rþûkf ðøko 5 {tk Ãkkýe îkhk ÁrÄhLkwt þku»ký þe¾ððkLkwt níkwt. yk{kxu ©e{íke þe÷kyu yuf Mkh¤ «Þkuøk fhðkLkwt rð[kÞwO níkwt yLku Vq÷kuLkk ÂxTðøMk (Ëk.ík. çkkþk{LkAkuz), ø÷kMk çkòrýÞku íku{kt ¼hðk Ãkkýe yLku htøkeLk Ãkkýe {kxu ½xf. íku{ýu ø÷kMk çkskýeÞku{kthk¾u÷k ÷k÷ htøkLkk Ãkkýe{kt Vq÷kuLke ÍkzeLkk {q¤Lku Ëk¾÷ fheLku «Þkuøk fÞko. íku{ýu yufMkkÚku íkuLke«r¢Þk Mk{òðeLku «Þkuøk fÞkuo. íkuLkk rLkËþoLk Ëhr{ÞkLk íku{ýu fux÷kf [kðeYÃk þçËku ÷ÏÞk níkkyLku ç÷ufçkkuzo Ãkh «ÞkuøkLkk ÷uçk÷ðk¤e hu¾kf]ríkLku Ëkuhe níke. íÞkhçkkË íku{ýu rðãkÚkeoykuLku ÃkwAâwtfu íkuyku þwt òuÞwt ßÞkhu Úkkuzk Mk{Þ {kxu ÂxTðøkLke {q¤ ÷k÷ htøkeLk Ãkkýk{kt zqçkkzðk{kt ykðe níkeyLku yk «Þkuøk{ktÚke íkuyku þwt rLkýoÞ MkwÄe ÃknkuåÞk níkk.

62

LkkUÄ



«ð]r¥k-2

WÃkhkuõík WËknhý ÞkËe{ktÚke «ð[Lk-f{-«ËþoLk ÃkØrík{kt Mkk{u÷ Ãkøk÷kt. ðøko¾tz{kt

©u»X «ËþoLk þwt Au.

............................................................................

............................................................................

............................................................................rLkËþoLk ÃkØrík{kt Mkk{u÷ Ãkøk÷ktyku :-yu .ykÞkusLkçke . Ãkrh[ÞMke. «ËþoLkze. ç÷ufçkkuzo ðÃkhkþ.E. Mktf÷Lk Mktf÷LkMkV¤ «ËþoLk {kxu yk Ëhuf Ãkøk÷kt{kt fux÷ktf {kÃkËtz yLkwMkhðk{kt ykðu Au.ykÞkusLk :-• yk ÃkkX {kxu ÃkkX ÞkuøÞ Au fu Lknª íkuLke ¾kíkhe fhku.• rLkËþoLk {kxu sYhe MkkÄLkku WÃkfhýku yLku Mkk{økúe yufrºkík fhku.• ðøko Ãknu÷kt Ëþkoððk Ãknu÷kt «Þkuøk rhnMko÷ fhku fkhý fu íku Ëþkoððk {kxu ykí{rðïkMk

ðÄkhðk{kt {ËË fhþu.• «ËþoLk Ëhr{ÞkLk yLku ÃkAe WÃkÞkuøk fhðk {kxuLke MÃk»xíkk LkkUÄku yLku «&™ku MkkÚku íkiÞkh

hnku.Ãkrh[Þ :-• «ÞkuøkLku rLkheûký {kxu hMk Ëþkoððk {kxu rðãkÚkeoykuLku «urhík fhku yLku rLkËþoLk ÃkZe

Lkðe rð¼kðLkkykuLku Mðefkhku.• Mk{MÞk yÚkðk {wÆku íkhefuLkku ÃkkX Ëk¾÷ fhku, suÚke rðãkÚkeoyku ÃkkXLkk {níðLku Mk{su.«ËþoLk :-• rLkËþoLk Ëhr{ÞkLk Sðtík rðãkÚkeoykuLke rs¿kkMkk hk¾ku.• rðãkÚkeoyku rLkËþoLkLkwt Ãkk÷Lk fhðk{kt Mkûk{ Au íkuLke ¾kíkhe fhðk {kxu fk¤S ÷ku.• rðãkÚkeoykuLkku SðLkLkk yLkw¼ðku MkkÚkuLkk «ËþoLkLku Ëþkoðku.• MkkÄLkkuLku Mkwhrûkík heíkuu WÃkÞkuøk fhku yLkuu «ËþoLk {kxu íku{Lkk MktçktrÄík MÚk¤kuyu íku{Lku

økkuXðku.ç÷ufçkkuzo ðÃkhkþ :-• rLkËþoLk ÃkØríkLkk {níðLku Mk{sðk {kxu rðãkÚkeoykuLku ç÷uf çkkuzo Ãkh MÃküÃkýu ÷¾ku.• MktçktrÄík r[ºkku Ëkuhku yLku fe rð¼kðLkkyku yLku fk¤k çkkuzo Ãkh íkhík s rLkËþoLk Ãkrhýk{ku

÷¾ku.• rðãkÚkeoykuLku fe ÃkkuELx ÷¾ðk {kxu ÃkwAku hk¾kf]rík Ëkuhku yLku Auðxu íku{Lkk LkkuxçkwõMk{kt

Ãkrhýk{ku.

63

LkkUÄ



- ßÞkhu íkuyku ÷¾u Au íÞkhu íku{Lke Lkku½ÃkkuÚke íkÃkkMkku,.rðÄkÚkeoykuLkik rLkËþoLkLkku nuíkw sýkðku Ãkhtíkw yøkkWÚke yÚkðk ÃkAeLkk íkkhýkuLku fnku Lkrn.«ÞkuøkLke økkuXðýe yLku «ËþoLk{kt rðãkÚkeoykuLke {ËË ÷uðe. «ËþoLk økwýðíkk ðÄw Mkkhe Au ßÞkhuík{u ík{khk rðãkÚkeoyku MkkÚku Mkr¢ÞÃkýu íku{kt ¼køk ÷uíkk nkuð.WÃkfhýLke öz®÷øk{kt Mkkhe heíku ðkfuuV hnku yLku rLkËþoLk {kxu íku [ku¬Mk ¢{{kt økkuXðþku suroðãkÚkeoyku MÃkü heíku yð÷kufLk fhe þfu.íkÃkkMkku fu rLkËþoLk ðøkoLkk ík{k{ rðãkÚkeoyku {kxu MÃkü YÃku á~Þ{kLk Au.¾kíkhe fhku fu rLkËþoLk Mkh¤ yLku rðãkÚkeoykuLkk {kLkrMkf Míkh yLkwMkkh.ðÄw ðkMíkrðf yLku hMk«Ë çkLkkððk {kxu yLÞ rþûký MknkÞ MkkÚkuLkk «ËþoLkLkwt rLkËþoLk fhku.rðãkÚkeoykuLkk rníkLku W¥kusLk ykÃkðk {kxu «rík®çkçkeík «&™ku ÃkwAku.Úkkuzk Mk{Þ {kxu rð[khku yLku Lke[uLkkLkku sðkçk ykÃkku.

«&™-1. fE þhíkku nuX¤ rLkËþoLk ÃkØrík ÞkuøÞ Au ?«ËþoLk ÃkØríkLke WÃkÞkurøkíkk :-- rLkËþoLk ÃkØrík íkuLkk çknwrðÄ ÷k¼kuLkk fkhýu rþûkýLke MkkiÚke Mkkhe ÃkØríkyku Ãkife yuf

Au. íku ¾[o yMkhfkhf Au su{ rþûkf Ëþkoðu Au íku ðÄw ykŠÚkf yLku Mk{Þ çk[ík AkÞ Au.- rþûkf «Þkuøk Ëhr{ÞkLk rð¼kðLkkykuLku Mk{òðu Au yLku íkuÚke rðãkÚkeoyku MÃkü Ãkýu

ÃkkXLke rð¼kðLkkyku Mk{su Au.- «ËþoLk Ëhr{ÞkLk rðãkÚkeoykuLke þtfkykuLku yLku ÃkAe íÞkt rþûkf îkhk Ëqh fhðk{kt ykðu Au.«ËþoLk Ëhr{ÞkLk rðãkÚkeoyku {kxu Lke[uLke íkfku {¤u Au.

• yð÷kufLk• LkkUÄ çkLkkððk• «&™fíkko• r[ºk• «ÞkuøkkuLkku Mk{kðuþ fhðku..

- íku rðÃkuûk ½xkzu Au yLku rðãkÚkeoykuLkwt æÞkLk Mkíkík furLÿík fhu Au yLku WÃkÞkuøke rþûký {kxu{køko {kuf¤ku fhu Au.

- íku þe¾ðk yLku rðãkÚkeoLkk rníkLku ò¤ðe hk¾ðkLkk «ÞíLkku W¥kursík fhu Au.

«ð]rík- 3

f. fkuEÃký yuf ðøko {kxu «khtr¼f MíkhLke rð¿kkLk ÃkkXâ ÃkwMíkf{kt swyku yLku rð¼kðLkkykuLke

ÞkËe çkLkkðku su ÷uõ[h-f{-«ËþoLk ÃkØríkLkku WÃkÞkuuøk yMkhfkhf heíku fhe þfkÞ Au.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

64

LkkUÄ



¾. ík{khe Mkqr[{ktÚke fkuE yuf ÏÞk÷ yÚkðk y{wf rð¼kðLkkyku ÷ku yLku íku ðýoðu Au fu ík{u fuðe

heíku yk ÃkØríkLku yÃkLkkðþku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

3.3.3 Mkw[f yLku rð{ku[Lk ÃkØríkykÃkýu çkÄkyu ykÃkýe þk¤k{kt økrýík{kt fux÷kf {q¤¼qík Mkqºkku þeÏÞk. ík{Lku íku Mkqºkku{ktÚke fux÷kfÞkË Au Lke[u ykÃku÷ fux÷kf MkqºkkuLku swyku yLku ðÄw Mkqr[{kt W{uhku fu su ík{Lku ÞkË Au.• ÷tçk[kuhMkLke Ãkrhr{ríkLke økýíkhe {kxuLkku Mkwºk 2 ( a+ b) Au ßÞkt A yLku ByLkw¢{u ÷tçk[kuhMk

÷tçkkE yLku Ãknku¤kE Au.• rºkfkuýLkk ¾qqýkLkk {kÃkLkku Mkhðk¤ku çku fkx¾qýkyku {kÃkLkk Mkhðk¤k Mk{kLk Au.• V = S/t ßÞkt V= ÍzÃk , S= ytíkh ykð]ík , t= ytíkhLku ykðhe ÷uðk {kxuLkku Mk{Þ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................yuf rþûkf íkhefu ík{u yÚkðk ík{khk MknfkÞo «kÚkr{f Míkhu yk Mkwºkku þe¾ðe hÌkk Aku. ík{u ykMkwºkku fuðe heíku þe¾ðkuuu Aku. ík{khk MknfkÞofhku òu økrýík þe¾ðu Au íkku íku fuðe heíku yk Mkwºkkuþe¾ðu Au íku{ktÚke rð[khku, yk Mkwºkku,rLkÞ{ku,rMkØktíkku þe¾ðk {kxu fux÷ef ÃkØríkyku Au. [k÷kuykÃkýu yk ÃkØríkykuLke WËknhýku MkkÚku [[ko fheyu.Lke[u ykÃku÷ «{kýu ðøko¾tzLke ÂMÚkríkLkku rð[kh fhku.

ÃkrhÂMÚkrík 6 :- ©e {Lkkus Äkuhý -6 {kt økrýík þe¾ðu Au.yuf rËðMk íku{ýu ¼kir{ríkf rð¼kðLkkLkuþe¾ÔÞwt níkwt fu òu rºkfkuýLke çku çkkswyku Mk{kLk nkuÞ íkku íku{Lkk rðhkuÄe ¾qýk Mk{kLk Au. yk yk{kxu íku{ýu «Úk{ Ëhuf rðãkÚkeoLku íku{Lke Lkkux çkwf{kt ºký Mk{rØçkksw rºkfkuý ABC Lku Ëkuhe ÷kððkfÌkwt fu AB = AC «Úk{ rºkfkuý AB = AC = 6cm{kxu çkeò rºkfkuý AB = AC = 8cm “AB” = “AC” =

10cm{kxu. íÞkh çkkË rðãkÚkeoykuLku yLkw¢{u Ëhuf rºkfkuýLke Mk{kLk çkkswykuLkk rðÃkheík ¾qýkyku{kÃkðk yLku Lke[u ykÃku÷k fkuüf{kt Ëhuf ¾qýkykuLkwt {kÃk ÷¾ðk {kxu fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt.rºkfkuýLkwt Lkk{ ¾wýku- B ¾wýku- C LkkUÄ1. rºkfkuý ABC

2. rºkfkuý A’B’C

3. rºkfkuý A’’B’’C’ ’

{kÃkLk ð¾íku rðãkÚkeoykuyu çkkswykuLkk rðÃkrhík ¾qýkyku Ëhuf rºkfkuý{kt Mk{kLk Au.ykÚke íkuykuíkkhý fkZu Au fu òu rºkfkuýLke çku çkkswykuLke ÷tçkkE Mk{kLk nkuÞ íkku íku{Lkk rðÁØ ¾qýkLkk fË ÃkýMk{kLk Au.

65

LkkUÄ



?

þe¾ðkLke yk ÃkØrík su ©e{kLk {LkkusLku økkrýríkf ÏÞk÷ þe¾ððk {kxu yLkwMkhíkkníkk íkuLku ykøkúne ÃkØrík yÚkðk ykf»koýLke ÃkØrík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ÃkØrík{kt fkuE[ku¬Mk çkLkkðÚke Mkk{kLÞ íkkhýku MkwÄe ykøk¤ ðÄu Au. MktÏÞkçktÄ Lk¬h fuMkku{kt Mk{kLk íkíðku yLkuyk Mk{kLkíkkykuLke þhíkkuLku yku¤¾ðk {kxuLke Mk[ux «r¢Þk îkhk Mkqºk yÚkðk Mkk{LÞefhý ykðuAu. WÃkhLkk WËknhý{kt Mk{kLkíkkLkk íkíðku rºkfkuý{kt rðhkuÄe ¾qýkykuLkk Ãkøk÷k Au yLku ÂMÚkrík yuAu fu rºkfkuý yu Mk{rºkßÞkfkuý rºkfkuý Au yLku MktçktrÄík ¾qýkuu Mk{kLk ÷tçkkELkk çku çkkswykuLkkrðhkuÄe Au.[k÷ku ykÃkýu çkeS yuf ÃkrhÂMÚkrík Ãkh rð[kh fheyu.

ÃkrhÂMÚkrík- 7 :-

©e{íke {eLkk ¼qr{rík{kt Mk{kLk ÏÞk÷ þe¾ðíkk níkk. þYykík{kt íkuýu økkrýríkf MktçktÄku

ËþkoÔÞk òu rºkfkuýLke çku çkkswyku Mk{kLk nkuÞ íkku íku{Lkk rðÁØLkk ¾qýk Mk{kLk Au.íÞkhçkkË íku{ýu

y{wf WËknhýkuLke MknkÞÚke Mk{rºk{ rºkfkuýLke Mk{kLk çkkswykuLke rðÁØ çku ¾qýkyku ðå[u MktçktÄ

Mk{òðe. ßÞkhu rðãkÚkeoykuLku MktçktÄLkku rð[kh {éÞku íÞkhu íku{ýu yk MktçktÄkuLkku Wfu÷ ÷kððk {kxu

rðãkÚkeoykuLku Lke[uLke Mk{MÞkyku ykÃke níke su íku{Lku {kºk Mk{òðe níke.

1. rºkfkuý yLku nkuÞ íkku ÃkAe yLku þkuÄku.

2. rºkfkuý yLku {kt ÃkAe yLku þkuuÄkurðãkÚkeoykuyu Mkqºk ÷køkw fÞwO yLku Mk{MÞkykuLkku n÷ fÞkuo.©e{rík {eLkkyu su rþûký ykÃÞwt Au íku yk ÃkØrík yÚkðk ykf»koýLke ÃkØrík íkhefu yku¤¾ðk{ktykðu Au.

yk ÃkØrík{kt rþûkf Mk{MÞk Wfu÷ðk {kxu MÚkkrÃkík Mkqºk rMkØktík yÚkðk Mkk{kLÞefhýLkkuWÃkÞkuøk fhu Au.rðãkÚkeoyku y{]ík Úke {wíko (ðkMíkrðf) MkwÄe Mkk{kLÞÚke ¾kMk fheLku ykøk¤ ðÄuAu. çkeò þçËku{kt fneyu íkku MÚkkÃkLkk MkwºkLkk WÃkÞkuøkÚke íkÚÞkuLku yLkw{kLk yÚkðk rð&÷u»ký fhðk{ktykðu Au. ykÚke Mkwºk ÞkuøÞ heíku MÚkkÃkðk{kt ykðu÷ nfefík íkhefu rðãkÚkeoyku îkhk Mðefkhðk{ktykðu Au.

«ð]rík- 4

«khtr¼f økrýík ÃkkXâÃkwMíkf{ktÚke fkuE Ãký yuf ÏÞk÷ ÃkMktË fhku yLku ðýoðu Au fu íkuLku

fuðe heíku «íÞûk «{ký{kt yLku ykLkw{krLkf çktLku ÃkØríkykuÚke þe¾ððk{kt ykðu Au.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

66

LkkUÄ



[k÷w hk¾íkk Ãknu÷kt Lke[uLkk sðkçk ykÃkku.«&™- 2 rþûkýLkk «Míkkð yLku rð{ku[Lk ÃkØríkyku ðå[uLkk íkVkðíkku þwt Au.«&™- 3 Lke[u ykÃku÷ yLku ykLkw{krLkf ÃkØríkyku rðþuLkk fux÷kf rLkðuËLkku Lke[u ykÃku÷ Au.rLkðuËLkkuLku fk¤SÃkqðof ðkt[ku yLku MktçktrÄík ÷u¾ku {kxu ykE yLku ze Lku Mkwr[ík rðÄkLk Mkk{uykLkw{krLkf ÃkØrík {kxu ÷¾ku.

f. íku VkuBÞwo÷k, rLkÞ{ku, rð¼kðLkkyku ðøkuhuÚke þY ÚkkÞ Au yLku Mk{MÞkLkk Wfu÷{kt Mk{kÃík ÚkkÞ Au.¾. íku WËknhýku MkkÚku þY ÚkkÞ Au yLku Mkqºkku,rLkÞ{ku,ÏÞk÷{kt ytík ÚkkÞ Au.øk. íku ðkMíkrðf yð÷kufLk [ku¬Mk WËknhýku yLku rð[khMkhýe «kuíMkknLk ykÃkuAu.½. yk ÃkØrík «kÚkr{f rþûkýLkk Lke[÷k ðøkkuo {kxu ÞkuøÞ Au.[. yk ÃkØrík Mk{MÞkyku Wfu÷ðk{kt ÷køkq fhu÷ Au.A. íku ðÄw Mk{Þ {ktøke hÌkwt Au.WÃkhkuõík [[ko{ktÚke y{u yu rLk»f»ko Ãkk{e þfeyu Aeyu fu yLkw{kLk ÃkØrík rðãkÚkeoLku

ðkMíkrðf çkLkkðku. ðMíkw yÚkðk rLkðuËLkku{kt yð÷kufLk fhkÞu÷ MktçktÄkuLku Mkk{kLÞ fÞko ÃkAe rLk»f»kofkZðk íkhV Ëkuhe òÞ Au. ELzõMkLk îkhk Ëkuhðk{k ykðu÷k rLk»f»ko Mkk[e yÚkðk {kLÞ Au VheyLkw{kLkLkku WÃkÞkuøk fheLku íku [fkMkðk{kt Lk®n ykðu íkuLkk çkË÷u íku Võík fÃkkík îkhk s Lk¬e fheþfkÞ Au.yLkw{kLk îkhk ík{u ík{khk rðãkÚkeoykuLku MktçktÄku yÚkðk Lkðk ÏÞk÷ þkuÄðk yLku fÃkkíkîkhk {ËË fhðk {kxu íku{Lku {ËË fhku suÚke íkuyku þkuÄkÞu÷ MktçktÄku yÚkðk rð¼kðLkkykuLke MkíÞíkkLke[fkMkýe fhe þfu. yk{ yMkhfkhf rþûký {kxu çktLku ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk yuf MkkÚku Úkðku òuEyufkhý fu yuf yLÞ ðøkh MktÃkqýo LkÚke.

3.4 rðãkÚkeo-furLÿík ÃkØríkykuþwt ík{u Mkw¾e rþûký yÚkðk «ð]rík ykÄkrhík rþûký Ãkh õÞkhuÞ fkuE Ãký rþûkfkuLkk

íkk÷e{ fkÞo¢{{kt ¼køk ÷eÄku Au. òu nk íkku þwt ÞkË Au fu yk fkÞo¢{{kt {kuxk¼køkLkk ÷kufku fE«r¢Þk{kt furLÿík níkk.

yk «rþûký fkÞo¢{ku{kçkk¤f furLÿík rþûkýLke «r¢Þkyku Ãkh ¼kh {wfðk{kt ykðu Au surðãkÚkeoyku{kt Mðkð÷tçkLk yLku ûk{íkkyku rðfMkkððk yLku rðãkÚkeoyku{kt Mk{MÞkLkku Wfu÷ ÷kððkLkkunuíkw Ähkðu Au. yk ÃkØríkyku{kt rðãkÚkeoyku fux÷ef ðkMíkrðf Mk{MÞkyku Wfu÷ðkÚke þe¾u Au suíkuyku hku®sËk SðLk{kt Mkk{Lkku fhu Au. rþûkfLke ¼qr{fk yu yuðe ÃkrhÂMÚkrík W¼e fhðe Au fu su{ktfkuE Mk{MÞk W¼e ÚkE þfu Au rðãkÚkeoykuLku {wÆkyku yku¤¾ðk{kt {ËË fhe þfu Au. fk{[÷kWWfu÷ MkkÚku ykðu Au íku Wfu÷kuLkku «ÞkMk fhe þfku Aku yLku Mk{MÞkLkwt ©u»X Mkt¼rðík Wfu÷ {u¤ðe þfkuAku. hMíkku «kusuõx Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý yLku þkuÄ ÃkØríkyku rðãkÚkeo {iºkeÃkqýo ÃkØíkríkykuLkk fux÷kfWËknhýku Au.[k÷ku ykÃkýu yk{ktLke Ëhuf ÃkØríkLke rðøkíkLke [[ko fheyu.

]3.4.1 h{ík øk{ík ÃkØríkykÃkýe ô{hLku æÞkLk{kt ÷eÄk ðøkh y{Lku ík{k{ h{íkku h{ðkLkku yk™tË {¤u Au Ãkhtíkw

çkk¤fLke ËwrLkÞk{kt fk{ h{íkÚke ¼hu÷wt Au. çkÄk çkk¤fkuLku h{ðkLkwt øk{u Au h{íkku çkk¤fk {kxu

67

LkkUÄ



fwËhíke Mknsíkk Au ík u ík u{Lke sYrhÞkíkk uLke fwËhíke yr¼ÔÞÂõík Xu ík u çkk¤fLkeþkherhf,¿kkLkkí{f,Mkk{krsf yLku ¼kðLkkí{f ð]rØ rðfMkkðu Au. h{ík yLku fk{ ðå[u þwt íkVkðíkAu.

fkÞo yLku h{ík y÷øk Au yuf ÔÞÂõík {kxu fk{ þwt Au íku çkeò {kxu Ã÷u nkuE þfu Au.çkøke[kLku ò¤ðýe hk¾ðe íkuLke ykSrðfk yuf {k¤eLkwt fk{ Au. ßÞkhu yu s fk{ yuf ÞwðkLkrðãkÚkeo {kxu íkuLke, íkuýeLkk MksoLkkí{f yhsLku Mktíkku»kðk {kxu þku¾ çkLke òÞ Au. fkÞo yLku h{íkðå[uLkk íkVkðík Lke[u ykÃku÷ Au.

fkÞo h{ík

1. íku {w~fu÷ økýkÞ Au. 1. íku ykLktË ykÃku Au.

2. íku yLÞ ÷kufku îkhk ÷kËðk{kt ykðu Au 2. Mkk{u÷økehe MkkÚku MðiÂåAf Mðef]rík.

3. þkherhf fk{ Úkkf ÷kðu Au 3. þkhkrhf fkÞo ykLktËe y™w¼ð{kt

Ãkrhýk{u Au.

4. fk{ Ãkh ðÄkhu yufkøkúíkk Úkkfu÷k çkLkkðu Au. 4. ðÄw yufkøkúíkk Ãkhtíkw fkuE Úkkf Lkne.

5. íku rLkÞtrºkík Au. 5. íÞkt MðkºkÞ Au.

yne ík{khk {kxu çku «ð]ríkyku Au.«ð]rík- 5

yuf h{íkLkwt Lkk{ ÷¾ku su ík{u ík{khk çkk¤Ãký Ëhr{ÞkLk hBÞk níkk. íku [ku¬Mk h{ík{kt

Mkk{u÷ rLkÞ{kuLke ÞkËe ykÃkku. íku h{íkLku Ãkøk÷u rËþk{kt [÷kððkLke «r¢ÞkLkwt ðýoLk fhku. h{ík

çkkË ÃkkuELxMk LkkuÄkuu.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

«ð]rík- 6rðr¼Òk rð»kÞku{kt rð¼kðLkkykuLke ÞkËe çkLkkðku su çkk¤fku h{íkkLkk {køko òýe þfu Au.

yk ÞkËe{kt ðÄw ÃkkuELx W{uhðk yÇÞkMk fuLÿ{kt ík{khk MkkÚke rðãkÚkeoyku MkkÚku [[ko fhku.

økrýík{kt ÏÞk÷ ¼k»kk{kt ÏÞk÷ ÃkÞoðhýeÞ yÇÞkMk{kt ÏÞk÷

68

LkkUÄ



ík{u fkuE Ãký Ãkrhr[ík h{íkLkwt Ãk]ÚÚkfhý fhe þfku Aku yLku yLÞ rþûkfku MkkÚkuLkk swÚkku{ktyÇÞkMk¢{Lke MktfÕÃkLkk MktçktÄ{kt rð[kh fhe þfku Aku su h{ík{kt yufef]ík ÚkE þfu Au suÚke rðãkÚkeoykuh{ík h{e þfu Au yLku MkkÚku MkkÚku yk ÏÞk÷ku þe¾e þfu Au. þe¾ðkLke yk heík h{ík øk{ík ÃkØríkíkhefu yku¤¾kÞ Au.

h{ík{kt fÞk ½xfku nkuÞ Xu suLkk fkhýu çkk¤fku ík{khe økuhnkshe{kt Ãký Mkh¤íkkÚke ½ýkÏÞk÷ku þe¾u Au. íkíðkuLku «ríkrçktrçkík fhku yLku Mkwr[çkØ fhku...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Lke[u r[ºk 3.2 {kt çkíkkÔÞk «{kýu íkíðku MkkÚku ík{khe MkwrxLke Mkh¾k{ýe fhku.

r[ºk 3.2 h{íkLkk {q¤ íkíðyk{ ykÃkýu fne þfeyu fu h{ík øk{ík ÃkØrík Lke[uLkk VkÞËkyku Ähkðu Au.• ðøkkzðkLke h{íkku yu LkkLkk çkk¤fku MkkÚku fwËhíke Mknsíkk Au íkuyku {kºk h{íkku{kt MðÞtMVwrhík

heíku ¼køk ÷uíkk LkÚke Mðíktºkíkk ykÃkðk{kt ykðu Au íkuyku h{íkLku yMkhfkhf heíku ykÞkusLkfhe þfu Au.

• çkk¤fku Lkðe h{ík çkLkkðe þfu Au. íkuyku h{ík h{ðk {kxuLkk rLkÞ{ku ½ze fkZu Au yLkuMðÞt-MkŠsík rþMíkLkwt fzf Ãkk÷Lk fhu Au.

• yk Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ,Lkuík]íð,íkfoMktøkík rð[kh,Mð-yr¼ÔÞÂõík,Mkt[khfkiþÕÞ,Mknfkhe rþûký,sqÚk SðLk ðøkuhu suðe yLkuf SðLk fkiþÕÞLkk rðfkMk MkkÚkuçkk¤fkuLkk MksoLkkí{f fwþ¤íkkLkwt Ãkk÷Lk fhðk{kt {ËË fhu Au.

• Mðk¼krðf, ykLktËe yLku WíMkknÃkqýo yLkw¼ð çkLke òÞ Au.• çkk¤fkuLku íku{Lke ¼kiríkf¼kðLkkí{f yLku ¿kkLkkí{f sYrhÞkíkkuLku ÃkrhÃkqýo fhðk {kxu íku

Ãkqhíkku yðfkþ Ãkqhku Ãkkzu Au.

h{íkLkk ½xfku

MðÞt¼wr¢Þk ÃkzfkhYÃk hMk«Ë

yktíkrhf «uhýk

MðÞt ÷kËðk{kt rþMík

Mknfkh¼ÞrðLkk fk{

yLkkuÃk[krhfðkíkkðhý

r¢Þk{kt MkkiÚkeMðíktºkíkk

69

LkkUÄ



• íku íktËwhMík rðãkÚkeo-rþûkf yLku rðãkÚkeo MktçktÄku çkLkkððk {kxu {ËË fhu Au.Ã÷u-ðu (h{ík-øk{ík)ÃkØrík Lke[uLkk rMkØktíkku.Ã÷u-ðu ÃkØrík Lke[uLkk rMkØktíkku Ãkh ykÄkrhík Au.• sL{òík ûk{íkk «økx fhðkLkk rMkØktík :-yuf MÚkkrÃkík nfefík yu Au fu çkk¤f sL{Lke fux÷ef Mkt¼rðík ûk{íkk MkkÚku sL{u Au fkhý fu çkk¤fðÄu Au Mkt¼rðík «økx fhðk {kxu yLkwfw¤ þhíkku WÃk÷çÄ Au.òu çkk¤f Ãkh yrLkåALkeÞ ÃkrhÂMÚkríkyku÷kËðk{kt ykðu Au íkku ykðk Mkt¼rðíkfkykuLkku rðfkMk Äe{ku Ãkze òÞ Au yÚkðk {kuxk¼køkLke«ríkfw¤ ÃkrhÂMÚkríkyku{kt íku çkÄk{kt ð]rØ Úkíke LkÚke. çkk¤fLke sL{òík Mkt¼kðLkkykuLke yku¤¾Mkt¼k¤ yLku «økx fhðk {kxu {wÏÞíðu {køko ÃkØrík nuíkw Au.• fwËhíke ð]ríkLkku rMkØktík :-

Ëhuf ÔÞÂõíkLku íkuLke íkuýeLke fwËhíke Mknsíkk îkhk {køkoËþoLk ykÃkðk{kt ykðu Au.h{kuËhuf çkk¤fLke fwËhíke Mknsíkk Au.Lkkxf îkhk þeÏÞk ftE Ãký çkk¤f {kxu fwËhíke Ëu¾kÞ Au yLkuíku íkuýe íku yLkw¼ðku ÍzÃkÚke yLku yMkhfkhf heíku yktíkrhf çkLkkðu Au. {køko ÃkØrík h{ðk {kxu ykfwËhíke MknsíkkLku yku¤¾ Au yLku¾kMk fheLku Lkðk rðãkÚkeoyku {kxu Lkðk y™w¼ðku «kó fhðk{kxu ðÃkhkÞ Au.• MktÃkqýo MðkíktºkTÞíkkLkku rMkØktík :-

çkk¤f íkuLke,íkuýeLke ûk{íkkLku ¾wÕ÷wt Ãkkzuu Au yLku ykuAk Mk{Þ{kt ðÄw y™w¼ð {u¤ðu AußÞkhu íkuLke,íkuýeLke r¢Þkyku{kt MktÃkqýo Mðíktºkíkk «ËkLk fhu Au. çkk¤fLke «ð]rík Ãkh ÷kËðk{kt fkuE«ríkçktÄ fwËhíke ð]rØLku yxfkðu Au çkk¤fLku MktÃkqýo MðkíktºkTÞ ÃkwÁ Ãkkzðk yu Ã÷u-Ã÷u ÃkæÄríkLkku {wÏÞrMkØktík Au.• «ð]ríkLkk rMkØktík :-

rþûký yLku {Lkkurð¿kkLk{kt MktþkuÄLk yu nfefíkLku MÚkkrÃkík fÞko Au fu çkk¤f ßÞkhu ftEffhe þfu íÞkhu íku ðÄw Mkkhe heíku þe¾u Au. fkuEÃký fkÞoðkne ðøkh rLkr»¢Þ Mkkt¼¤eLku {kºk hkux÷ŠLkøktLku «kuíMkknLk ykÃku Au. h{ðk îkhk çkk¤f MðÞt¼q Mkr¢Þ çkLke þfu Au.• EåAkykuLke ÃkrhÃkqýoíkkLkk rMkØktík :-

Ëhuf çkk¤f ÃkkuíkkLke yktíkrhf EåAkyku yLku nuíkwyku îkhk [÷kðkÞ Au su íku nt{uþk ðýoLkfhðk {kxu Mkûk{ Lk nkuÞ. ßÞkhu íku,íkuýe Ãkwhíke Mðíktºkíkk yLku Mkwøk{íkk {u¤ðu Au íÞkhu íku,íkuýeLkkEhkËkLku ÃkrhÃkwýo fhðk {kxu y{ÞkorËík íkfku {¤u Au.íkuLkkÚke rðÃkheík,þe¾ðkLke WÆu~ÞkuLkk MktË¼o{ktçkkÌk ÷kËðkLke yMkh fwËhíke ð]rØLku yðhkuÄu Au. fkuEÃký heíku çkkÌk ÷kËðkÚke yk «fkhLke Mðíktºkíkk«ËkLk fhu Au.• ykLktËLkku rMkØktík :-

fkuE Ãký ðMíkw su ykLktË ykÃku Au íku Mknu÷kEÚke þe¾e þfkÞ Au. íkËwÃkhktík çkk¤fkuLke çkÄer¢Þkyku ykLktË yLku Ëw¾Lkk rMkØktíkÚke «uheík Au suLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu çkk¤f yuðe «ð]ríkyku{ktMkt÷øLk Úkðwt ÃkMktË fhu Au su ykLktËËkÞf nkuÞ Au yLku íku Ëw:¾ËkÞf nkuÞ Au íku xk¤u Au íkuÚke ÷ktçkkMk{Þ MkwÄe h{íkLkk {køkuo þe¾ðwt Mkh¤ ykLktËËkÞf yLku xfkW Au.• MksoLkkí{fíkkLkk rMkØktík :-

çkk¤fkuLku h{ðkLkwt øk{u Au Ãkhtíkw íku s Mk{Þu íkuyku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe yuf s h{ík h{e þfu

70

LkkUÄ



Au yLku rðfÕÃkku yLku LkðeLkíkkyku {kxu swyku. ÃkrhðíkoLkLke yk EåAk íku{Lkk LkðeLkíkkyku þkuÄðkLke«økrík fhu Au yk{ çkk¤fLke h[Lkkí{f ûk{íkkLkk «khtr¼f rðfkMk çkk¤fku{kt MksoLkkí{fíkkLkkrðfkMkLku «kuíMkknLk ykÃkðk {kxu fÕÃkLkkí{f heíku fkÞo fhu Au.sðkçkËkheLkku rMkØktík :-

çkk¤fku{kt sðkçkËkheLkk yÚko{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. LkkxfLkk çkk¤fku{kt ÏÞk÷ ykðu Au fufkuE Ãký rLkÞ{ku yLku rþMík rðLkk Võík ykLktËÚke h{ðwt yu ÔÞÂõíkøkík heíku yÚkðk sqÚk{kt h{ðwt íkuMktíkwü LkÚke. íkuÚke çkk¤f yLÞ rLkÞ{ku ½xðk yÚkðk sqÚk{kt rðfkMk fhðk{kt {ËË fhu Au yLkuLkkxf Ëhr{ÞkLk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLke sðkçkËkhe Mðefkhu Au. yk{ fkuE Ãký MkeÄe Mkw[LkkLkkÃkk÷Lk fhíkk çkk¤fku h{e þfkÞ íku heíku ðÄw sðkçkËkh nkuðkLkwt þe¾u Au.

íkuÚke òu ík{u ík{khk ðøko{kt yk ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fhe hÌkk nkuð íkku ík{khk ðøkoLkk Ëhufçkk¤fLke sYrhÞkíkku Ãkwhe fhðk «khtr¼f íkçk¬u ÞkusLkk çkLkkððe Ãkzþu yLku íku {wsçk ðøkkuo{kt ðíkuoAu.Lke[u ykÃku÷k çku ðøko¾tz{kt ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt fÕÃkLkk r[ºk W¼wt fhku.ÃkrhÂMÚkrík:- 8

©e{íke þŠ{ck,rð¿kkLk rþûkf su ðøko-3 {kt MkSð yLku rLkSoð ðMíkwyku ÏÞk÷ þe¾ðíkk

níkk.íkuýeyu Lke[uLke heíku ÃkkX Ãkøk÷kt {wsçk ÔÞðnkh fÞko.

- íku{ýu rðãkÚkeoykuLku LkkLkk sqÚkku{kt ðnu[e ËeÄk Ëhuf sqÚk{kt 4-6 rðãkÚkeoyku níkk. Ëhuf

sqÚkLku yuf ðíkwo¤{kt çkuMkðkLke Mkw[Lkk ykÃkðk{kt ykðe níke.

- íku{ýu Ëhuf swÚkLku rðrðÄ Sðtík yLku rçkLk Sðtík ðMíkwyku (rþûký þe¾ðkLke Mkk{økúe)

Lkk r[ºk fkzo Ãkqhk Ãkkzâk. Ëhuf swÚkLkk çkk¤fkuyu fk¤S Ãkqðof r[ºk fkzoLkwt rLkrhûký fÞwO.

- íku{ýu rðãkÚkeoykuLku Sðtík ðMíkwyku þkuÄðkLkwt Mkq[Lk fÞwO Au su ÃkkuíkkLkk yuf MÚkkLkuÚke çkeò

MÚkkLku MÚkktLkktíkrhík fhe þfu Au.

Ëhuf økúwÃkLkk rðãkÚkeoykuyu Sðtík ðMíkwykuLkk ½ýk r[ºk fkzo þkuÄe fkZâk níkk yLku rþûkfLku

MkktÃke ËeÄk níkk.rðãkÚkeoykuLke {ËËÚke íku{ýu «íÞuf sqÚk îkhk yku¤¾kÞu÷ Mkk[kt r[ºk

fkzkuo y÷økÚke økýkðe yLku íku{Lku ÞkuøÞ «ríkr¢Þkyku {kxuLkk {wÆkykuLku ykÃÞk yux÷u fu

«íÞuf ÞkuøÞ «rík¼kð {kxu yuf ®çkËw. Ëhuf swÚkLku ykÃkðk{kt ykðu÷k fw÷ ÃkkuELxTMk

ç÷ufçkkuzo{kt MktçktrÄík swÚkku Mkk{u ÷¾ðk{kt ykÔÞk níkk.

- íku{ýu MktçktrÄík swÚkku{kt r[ºk fkzo Ãkhík fÞko yLku h{ík [k÷w hk¾ðk {kxu íku{Lku fÌkwt.

íku{ýu fkzoMk MkkÚku h{íkk Ëhr{ÞkLk ðMíkwykuLke yLÞ ÷kûkrýõíkkyku yku¤¾ðk {kxu

Mkw[ððk{kt Sðtík ðMíkwykuLke ík{k{ ÷kûkrýõíkkyku yku¤¾e fkZðk{kt ykðu íÞkt MkwÄe

h{ík [k÷w hne.

- AuÕ÷u íku{ýu rðãkÚkeoykuLke MknkÞÚke Sðtík yLku rçkLk-Sðtík ðMíkwykuLke ÷kûkrýõíkkykuLku

{sçkqík çkLkkðe.

71

LkkUÄ



ÃkrhÂMÚkrík :- 9 Mkhkus õ÷kMk- 4 Lkk rðãkÚkeoykuLkk ðkt[Lk fkiþÕÞ rðfMkkððkLkku «ÞkMk fÞkuo.

- yk {kxu íku{ýu rðãkÚkeoykuLku 6-8 swÚkku{kt ðnuåÞwt. Ëhuf Mk{qnLkk rðãkÚkeoykuLku yzÄku-ðíkwo¤{kt

çkuXf {kxu fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt Lke[u ykÃku÷k hu¾kf]rík{kt çkíkkÔÞk «{kýu.

Mk.1 Mk.2 Mk.3 Mk.4 Mk.5 Mk.6

çkuXf ÔÞðMÚkk

- íku{ýu yux÷kMk yLku fux÷kf ^÷uûk fkzoMk ykÃÞk níkk su{kt Ëhuf òuzeLkk sqÚkku {kxu ¼khíkLkk

fux÷kf MÚk¤kuLkkt Lkk{ Au.

- íku{ýu Lke[uLke Mkq[Lkkyku ykÃke.

- «íÞuf òuzeLku yuf sqÚk rðÃkrhík sqÚk{kt yuf ^÷uûk fkzo çkíkkðþu yLku rðÃkheík sqÚk {ÞkorËík

Mk{Þ{kt yux÷kMk{kt MÚkkLku ÂMÚkík fhþu.

- VheÚke Ëhuf òuzeLkuu çkeswt økúwÃk yuf ̂ ÷uûk fkzo çkíkkðþu yLku yLÞ sqÚk yux÷kMk{kt MÚkkLk MÚkktLkktíkrhík

fhþu.h{ík yk heíku [k÷w hnuþu.

- íku{ýu «íÞuf ÞkuøÞ ðMíkw {kxu yuf ®çkËw ykÃÞwt níkwt yLku Ëhuf sqÚkLke fw÷ ÃkkuELx økýkÞ Au.

rðsuíkk sqÚk yr¼LktËLk fhðk{kt ykÔÞwt Au.

nðu çku ÃkrhÂMÚkríkyku Ãkh «rík®çkrçkík fhku yLku Lke[uLke «ð]rík fhku.

«ð]rík- 7

1. fkuEÃký ðøkoLkk økrýíkLke fkuEÃký rð[khLku ðýoðku fu ík{u fE heíku ÏÞk÷Lku Ã÷u {uÚkz{kt þe¾ðku

Aku. «ríkMkkË yLku MkwÄkhýk {kxu yÇÞkMk fuLÿ ¾kíku ík{khk rþûkf,Mkn-fkÞofhku MkkÚku [[ko fhku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

2. Lkkxf {køko ÃkØríkLkk WÃkÞkuøk{kt rþûkfLke ¼qr{fkLke Mkwr[ çkLkkðku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

72

LkkUÄ



Lke[uLke Mkwr[ MkkÚku ík{khe Mkwr[Lke Mkh¾k{ýe fhku.Ã÷u-ðu ÃkØrík{kt rþûkfkuLke ¼qr{fk.rþûkfku• rðãkÚkeoyku îkhk Mkw[ððk{kt ykðíke h{íkku þY fhðk yÚkðk rðãkÚkeoykuLke Mktzkuðýe

MkkÚku Lkðe h{íkku rðfMkkððk {kxu rðãkÚkeoykuLku MknkÞ fhku.• çkk¤fkuLku yuðwt ÷køku Au fu rþûký yu ¾wþeLkku yLkw¼ð Au íku þe¾ðk {kxu yuf ÃkÞkoðhý

çkLkkðku.• þe¾ðkLke «ð]ríkyku rzÍkELk fÞko ÃkAe MktçktrÄík rþûký yæÞÞLk Mkk{økúe íkiÞkh fhðe.• þe¾ðkLke «ð]ríkykuLku Mkh¤ ÏÞk÷Úke srx÷ MkwÄe økkuXðku.• þe¾ðkLke «r¢Þk Ëhr{ÞkLk rðãkÚkeoyku {kxu {køkoËþof,MkwÃkhðkEÍh yLku Lkuíkk çkLkku.• rðãkÚkeoykuLke LkkxfLke «ð]ríkyku îkhk {wÕÞktfLk fhku {wÕÞktfLk yðøkýLkk Lk Úkðe òuEyu.

LkkuÄ fhku fu {kuLxuMkkuhe , ®fzhøkkzoLkLke rþûkýLke ÃkØríkykuLku Ã÷u-ðu ÃkØríkLkk ykÄkhurðfMkkððk{kt ykðe níke. òufu fux÷ef {ÞokËkyku Ãký Lke[u Ëþkoðu÷ Au.

Ã÷u- ðu ÃkØríkLke {ÞkoËkyku :-• yk ÃkØrík Ãkqðo «kÚkr{f yLku «kÚkr{f MíkhLkk rðãkÚkeoyku {kxu ðÄw ÞkuøÞ økýðk{kt ykðu Au.• ík{k{ rð»kÞkuLke Mk{krðüku yLku rð¼kðLkkyku yk ÃkØrík îkhk hsq fhe þfkþku Lkrn.• fux÷efðkh y{wf çkk¤fku Ã÷u-{uÚkz îkhk þe¾ðkLke MkkÚku h{íkku h{ðk{kt ðÄw {níð

ykÃke þfu Au.ík{khe «økrík íkÃkkMkðk {kxu Lke[uLkkLkku sðkçk ykÃkku.

«&™- 4 Ã÷u ðu ÃkØríkLkku rMkØktík MðÞt rþMíkLku rðfrMkík fhðk{kt {ËË fhu Au.«&™- 5 Mfw÷ rþûkýLkk «khtr¼f íkçk¬k {kxu h{ík-øk{ík þk {kxu ðÄkhu ÞkuøÞ økýkÞ Au.

3.4.2 ÃkrhÞkusLkk («kusuõx) ÃkØríkþwt ík{u õÞkhuÞ ík{khk Mfw÷Lkk fkuE «kusuõxLkwt fk{ fÞwo Au. ík{u íku fuðe heíku fÞwO. rþûkf

íkhefu ík{u ík{khk rðãkÚkeoyku {kxu «kusuõxLkwt fkÞo Ãký fhku Aku. rðãkÚkeoyku fuðe heíku fhu Au.þwt ík{u òýku Akuu fu «kusuõx þwt Au.

ßnkuLk yuÕVkuzo MxeðuLMkLk {wsçk yuf «kusuõx íkuLkk fwËhíke ðkíkkðhý{kt Ãkqýo Úkðk {kxufhðk{kt ykðíke Mk{MÞkYÃk fkÞo Au. ÔÞkÏÞk ykÃku Au, yuf «kusuõx ðkMíkrðf SðLk yuf çkex Ausu þk¤k{kt ykÞkík fhðk{kt ykðe Au ßÞkhu zkp. rðr÷Þ{ nuÚk rf÷kuÃkurxÙf yu ÔÞkÏÞkrÞík fhu Au fuyuf «kusuõx yu MktÃkqýo ÃkÞkoÞþe÷ «ð]rík Au su Mkk{krsf ÃkÞokðhý{kt fkÞohík Au. çkeò þçËku{ktfneyu Aeyu fu yuf «kusuõx yuf yuðe þiûkrýf ÃkØrík Au fu ßÞkt ÔÞÂõíkøkík heíku LkkLkk sqÚkku{ktfk{ fhíkk rðãkÚkeoyku rðrþü heíku ðkMíkrðf SðLk Mk{MÞkLkwt rð&÷u»ký yLku rðfkMk fhu AuyÚkðk ðíko{kLk Mk{ÞLke Úke{Lkku ÞkuøÞ Mk{Þ {ÞkoËk{kt Mkk{Lkku fhe þfu Au. Mðíktºk heíku fk{ fheyLku fkÞkuoLkk rð¼ksLkÚke MÃkü heíku ÔÞkÏÞkrÞík ÚkE þfu Au.yk ÔÞkÏÞkyku{ktÚke ík{u íku òuE þfku Aku.• yuf «kusuõx fkÞo yÚkðk «ð]rík Au.

73

LkkUÄ



• íku fux÷kf nuíkw Au.• íku Mkk{krsf yLku fwËhíke ÃkrhÂMÚkrík{kt nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.«kusuõx ÃkØríkLke ÷kûkrýõíkkyku :-«kusuõx ÃkØrík{kt Lke[uLkk ÷ûkýku Au.Mk{MÞkðk¤k :-

Ëhuf «kusuõx ykuAk{kt ykuAe yuf Mk{MÞk Lkku Wfu÷ ÷kððkLkku Au su rðãkÚkeoyku îkhkòuðk{kt ykðu Au. Mk{MÞkLkku Ãkrh[Þ ÚkÞku yu «kusuõxLkk rLk{koýLke þYykík Au.WÆuþ :-

«kusuõx {uÚÞwLke MkV¤íkk rðãkÚkeoykuLkk nuíkwykuLke Mk{sý{kt Au. WÆuþku fu suLke MkkÚkurðãkÚkeoyku yk «kusuõxLkku ÃkeAku fhu Au íkuyku ðkMíkrðf SðLkLke ÃkrhÂMÚkrík MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷kAu yLku íku{Lke fux÷ef ytøkík EåAkykuLku ÃkrhÃkqýo fhþu.«ð]rík :-

WÆuþku ÔÞkÏÞkrÞík fÞko çkkË íku þe¾ðkLke ðkíkkðhý çkLkkððwt ykÃkýe Vhs Au.rðãkÚkeoyku Mð ykÞkusLk, sqÚk [[ko yLku swÚk «ð]ríkyku îkhk þe¾ðkLkwt þY fhu Au. rhÞkr÷xeyMkhfkhf rþûký {kxu ðkMíkrðf SðLkLke «ð]ríkyku çkLkkððe sYhe Au.Mðíktºkíkk :-

«kusuõx {uÚkz{kt rþûký fwËhíke heíku ÚkkÞ Au. íkuÚke rðãkÚkeoyku rLk:þwÕf «ð]ríkyku fhu Au.WÃkÞkurøkíkk :-

þe¾e ¿kkLk íku{Lkk ðíko{kLk SðLk{kt rðãkÚkeoykuLke íkkífkr÷f sYrhÞkíkkuLku Mkuðk ykÃkðeòuEyu. íku sYhe Au fu «kusuõx ÃkØrík ðíko{kLk sYrhÞkíkku {kxu WÃkÞkuøke nkuðe òuEyu.Mktf÷Lk :-

yuf «kusuõx ðkMíkrðf SðLkLke Mk{MÞkyku Ãkh ykÄkrhík nkuðkÚke yk «kusuõx nkÚkÄhðkLkk «íÞûk yLkw¼ðku yLku fkuE ðkMíkrðf y™w¼ð{kt Võík yuf rð»kÞLkk ¿kkLkLkku Mk{kðuþÚkíkku LkÚke. «kusuõxLke MkV¤ Mk{kró {kxu yLkuf rð»kÞkuLkwt ¿kkLk òuðkLkwt Au. yuf «kusuõxLkk fk{{ktðøko{kt þe¾íkk ÷kufkuLke ¼køkeËkhe yufefhý yu {q¤¼qík sYrhÞkík Au.÷kufþkne {qÕÞku :-

fkuE «kusuõx [÷kðíke ð¾íku yuf sqÚk{kt fk{ fhíkk rðãkÚkeoykuyu yufçkeò MkkÚku Mknfkhy™u yufçkeòLku {kLk ykÃkðwt yLÞkuLkk yr¼«kÞLkwt {qÕÞ ÷uðwt sðkçkËkhe Mðefkhðe yLku sðkçkËkheðnut[ðe sYhe Au. ykðe ÷kûkrýõíkkykuLkku WÃkkÞ yu ÷kufþkne {wÕÞkuLkk rðfkMk íkhV Ëkuhe òÞAu. rf÷ÃkurxÙf {wsçk yk ÷kufþkne{kt ©uc ÃkØrík Au.nðu Lke[uLke ÃkrhÂMÚkrík ðkt[ku.

ÃkrhÂMÚkrík 10:- yuf ðøko{kt rðÄkÚkeoyku yLku ©e Mktíkku»k íku{Lkk rþûkf htøkçkuhtøke rþûký yæÞÞLk

Mkk{økúe TLM Lke rðrðÄíkkLkk rðfkMk yLku WÃkÞkuøkLkku ykLktË {kýu Au. fux÷kf {rnLkk ÃkAe íkuyku

xe.yu÷.yu{. Lkk Mktøkún yLku ÃkMktËøke{kt MktÃkqýo yÔÞðÂMÚkík ÷køkíkk níkk suýu xe.yu÷.yu{. Lke

íkiÞkheLke «ð]ríkykuLku ykuAe fhe níke. ÃkAe íkuykuyu ftEf fhðkLkwt Lk¬e fÞwO yLku ðøko{kt

74

LkkUÄ



xe.yu÷.yu{ ¾qýk MÚkkrÃkík fhðk {kxu ykÞkusLk fÞwO . yk {kxu Mktíkku»k rðãkÚkeoykuLku yuf þk¤k{kt

÷E økÞk Au ßÞkt xe.yu÷.yu{ íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au yLku Ëhuf ðøko{kt xe.yu÷.yu{ Lkk ¾wýk{kt

hk¾ðk{kt ykðu Au. rðãkÚkeoykuyu {w÷kfkíke þk¤kLkk rðãkÚkeoyku MkkÚku ðkík[eík fhe yLku

xe.yu÷.yu{. Lkk WÃkÞkuøk íkiÞkh yLku WÃkÞkuøkLke «r¢ÞkykuLkwt rLkrhûký fÞwo.íkuyku yk r¢Þk«ríkr¢Þk

îkhk ¾wþ níkk yLku íku{Lkk þk¤k{kt xe.yu÷.yu{ Lkk ¾qýkLke sYrhÞkíkLku yLkw¼ðkE. ÃkkAk

ykððk ÃkAe ©eMkkLíkkuøk rðãkÚkeoyku MkkÚku çkuXk yLku [[ko{kt fuðe heíku ðøko{kt yuf xe.yu÷.yu{.

¾qýk çkLkkððkLkwt þY fÞwO. [[ko Ëhr{ÞkLk Lke[uLkk «&™ku WXkððk{kt ykÔÞk níkk.

• ¾qýk çkLkkððk {kxu ðøko¾tz{kt fE søÞk ÞkuøÞ Au.

• rðrðÄ rð»kÞku {kxu fÞk «fkhLkk TLM íkiÞkh fhe þfkÞ Au.

• fÞk «fkhLkk TLM yufrºkík fhe þfkÞ Au.

• íkiÞkhe {kxu sYhe Mkk{økúeyku þwt Au.

• ykðe íkiÞkhe {kxu sYhe çksux þwt Au.

• yk WÆuþ {kxu VtzLkku †kuík þwt Au.

• «kusuõxLke Mk{Þ{ÞkoËk þwt Au.

÷ktçke [[ko çkkË íku{ýu íku{Lkk Mktíkku»k {kxu ÞkusLkk rðfMkkðe. ÃkAe íku{ýu swËk swËk swÚkku{kt

ÃkkuíkkLku rð¼krsík fÞko swËk swËk fk{ Ëhuf sqÚkLku MkkUÃkðk{kt ykÔÞkt níkkt yLku rðrðÄ Mkk{økúe Ãkqhe

Ãkkzðk{kt ykðíke níke. rðãkÚkeoykuyu fk{ fhðkLkwt þY fÞwO.

rðrðÄ «fkhLkk xe.yu÷.yu{. suðk ̂ ÷uûk,fkzoMk,Lktçkh fkzoMk, rðrðÄ yktíkrhf ytøkku,swËk

swËk çkes, {kxeLkk rðrðÄ «fkhLkk ðøkuhuLke íkiÞkhe yLku Mktøkún fÞko ÃkAe íkuyku Mkk{økúeLku ÞkuøÞ

¢{{kt økkuXðu Au yLku ¾qýk{kt {qfðk{kt ykðu÷k huf{kt. Y{ su{kt Mkh¤íkkÚke WÃkÞkuøk fhe þfkÞ

Au. Mktíkku»k yLku rðãkÚkeoyku Lke[uLkk «&™kuLkk ykÄkhu íku{Lkk fkÞoLkwt {qÕÞktfLk fhðk {kxu yufMkkÚku

çkuXk níkk.

• rðrðÄ rð»kÞkuLkk swËk swËk rð»kÞku þe¾ððk {kxu þwt TLM ÞkuøÞ Au.

• þwt íku WÃkÞkuøke yLku xfkW Au,

• yuf xe.yu÷.yu{. Lkku WÃkÞkuøk swËk swËk rð»kÞku yLku swËe swËe ÏÞk÷ku þe¾ððk {kxu

ÚkE þfu Au.

• þwt yk rðãkÚkeoyku Mkh¤íkkÚke nkÚk Ähe þfu Au.

ÃkAe rðãkÚkeoykuyu «kusuõx Ãkh rhÃkkuxo fÞkuo íku{ýu æÞkLk{kt hkÏÞwt fu íkuyku fuðe heíkuu ykÞkusLk

fÞwO níkwt [[ko fhu÷e [[ko fkÞoLke MkkuÃkýe yLku «kusuõxLkwt {qÕÞktfLk. ¼rð»ÞLkk MktË¼o {kxu swËk

swËk rð»kÞku þe¾ððk {kxu íku{ýu Ëhuf xe.yu÷.yu{ Lkku WÃkÞkuøk Ãký ÷ÏÞku.

75

LkkUÄ



WÃkhkuõík WËknhýÚke ík{u fkuE «kusuõx [÷kððkLkkt Ãkøk÷ktyku þkuÄe þfku Aku. yk Ãkøk÷ktyku Au.

1. ÃkrhÂMÚkrík Ãkwhe Ãkkzðe.2. Mk{MÞk ÃkMktË fhðe.3. «kusuõxLkwt ykÞkusLk.4. y{÷efhý.5. {qÕÞktfLk.«kusuõxLkk fux÷kf WËknhýku :-

• rðrðÄ ònuh MktMÚkkykuLke {w÷kfkík ÷ELku rðãkÚkeoyku íku MktMÚkkykuLkk rðrðÄ fkÞkuo Ãkhyufynuðk÷ íkiÞkh fhe þfu Au Ëk.ík. ÃkkuMx ykurVMk, nkuÂMÃkx÷, çkUf, Ãkku÷eMk MxuþLk ðøkhu.

• íkuyku íku{Lkk rðMíkkhLkk ÷kufkuLkk ÔÞðMkkÞ Ãkh rhÃkkuxo íkiÞkh fhe þfu Au.

• íkuyku íku{Lkk rðMíkkhLkk ÷kufkuLke ¾kuhkfLke ykËíkku Ãkh rhÃkkuxo íkiÞkh fhe þfu Au.

«ð]rík- 8

fkuE Ãký yuf «kusuõx ÃkMktË fhku yLku ¢{þ: ËMkkoðku fu ík{u fuðe heíku rðãkÚkeoyku íkuLku

[÷kððk {kxu økkuXðþku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

«kusuõx ÃkØríkLkku ÷k¼ :-

• «kusuõx ÃkØrík Mkr¢Þ rþûkýLkk rMkØktíkku Ãkh ykÄkrhík Au. rðãkÚkeo «ð]rík{kt MktÃkqýo heíkuMkk{u÷ ÚkkÞ Au su ðkMíkrðf SðLkLke ÃkrhÂMÚkrík{kt íkuLkk ¿kkLk,Mk{sý yLku fwþ¤íkkLkuðÄkhðk{kt {ËË fhu Au yLku Auðxu yuf MktÃkqýo ÔÞÂõíkíð rðfMkkðu Au.

• yuf «kusuõxLke çkÄe «ð]ríkyku ðkMíkrðf SðLkLkkt y™w¼ðkuÚke MktçktrÄík nkuðkLku ÷eÄuykðe Ëhuf «ð]ríkyku rðãkÚkeo {kxu yÚkoÃkqýo Au. íkuÚke yÚkoÃkqýo rþûký nt{uþkt «kusuõxÃkØrík MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au.

• yuf rðãkÚkeo «kusuõx{kt MktÃkqýo Mðíktºkíkk Ähkðu Au. yk fkÞo {kxu ykí{rðïkMk rðfMkkðuAu yLku rðãkÚkeoyku{kt sðkçkËkheykuLke Mk{sLku «kuíMkknLk Ãký ykÃku Au.

• rðãkÚkeoyu fk{Lkk «fkhku MkkÚku Ãkrhr[ík Úkðwt òuEyu su ¼rð»Þ{kt íku, íkuýeLke yÃkuûkkhk¾ðk{kt ykðu Au yk{ yk «kusuõx ÃkØrík ¼rð»Þ{kt SðLk {kxu íkuLke íkiÞkhe{kt rðãkÚkeoLku{ËË fhu Au.

• rðãkÚkeo Mknfkh suðk ½ýk Mkk{krsf økwýku yLku xe{ ðfo sqÚk ykf»kof yLku «kusuõx fk{îkhk Ãkrhýk{ {u¤ððk {kxu íkf {¤u Au.

76

LkkUÄ



• «kusuõx «ð]ríkyku {kxu ÔÞks yLku «uhýk MðÞt[kr÷ík heíku çkLkkððk{kt ykðu Au yLkuþe¾ðk íkhV rðãkÚkeoykuLku ykf»koðk {kxu fkuE çkkÌk Mk{òðx yÚkðk çk¤ sYhe LkÚke.

• «kusuõx Ãkqýo ÚkðkÚke ÔÞÂõíkLku Ãkrhýk{Lke Mk{s {¤u Au su çkË÷k{kt ykøk¤Lkk rþûký{kxu rðãkÚkeoLku «kuíMkknLk ykÃku Au.

«&™- 6 «kusuõx ÃkØríkLke fkuE Ãký ºký {ÞkoËkykuLku sýkðku.

3.4.3 Mk{MÞk rLkhkfhý ÃkØríkykÃkýk çkÄk hku®sËk SðLk{kt ½ýe Mk{MÞkykuLkku Wfu÷ ÷kðu Au. ík{Lku yuðwt ÷køku Au fu fu

ÃkrhÂMÚkrík Mk{MÞkðk¤e Au. ík{u fuðe heíku ykðk Mk{MÞkykuLkku Wfu÷ ÷kðþku.

«ð]rík-9fux÷ef Mk{MÞkLku çknkh fkZku su ík{u íkksuíkh{kt Mkk{Lkku fÞkuo Au.Lke[u ÷¾ku fu ík{u fuðe

heíku íkuLku ÞkuøÞ ¢{{kt Wfu÷ðkLkkt Ãkøk÷kykuLkku WÕ÷u¾ fhíkk íku{ktÚke yuf Mk{MÞk Wfu÷e Au.[k÷ku Lke[u ykÃku÷ yuf Mkk{kLÞ Mk{MÞkÚke þY fheyu.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

Äkhku fuu ík{u çkMk îkhk {wMkkVhe fhíke ð¾íku su ík{khk Mfq÷ MkwÄe ÃknkU[ðk {kxu níke.ík{khe Mfq÷ ík{khk ½hÚke 30 rf.{e. Au. Ëhhkus ík{u yuf s çkMk îkhk þk¤k{kt òyku Aku. yufrËðMk çkMk ík{khk Mfq÷Lkk hMíkk Ãkh ¾hkçk ÚkE òÞ Au ík{u yMknkÞ Aku.Ãkhtíkw ík{khu þk¤k{ktMk{ÞMkh ÃknkU[ðwt Ãkzþu. ík{u þwt fhþku.yk Mk{MÞk þwt Au.ík{khu Mk{ÞMkh ík{khk Mfw÷ MkwÄe Ãknku[ðwt Ãkzþu. ík{u yMktrËøÄ Aku yLku ík{Lku¾çkh LkÚke Mfw÷ MkwÄe fuðe heíku ÃknkU[ðwt.íku fuðe heíku n÷ fhþku. ík{u Mk{ÞMkh þk¤k MkwÄe ÃknkU[ðk {kxuLkk rðrðÄ þõÞ {køkkuoLke

ÞkËe fhe þfku Aku. Mkt¼ðík. (1) ík{u þk¤k MkwÄe [k÷íkk sE

þfku Aku. (2) ík{u ykøkk{e çkMkLke hkn òuE þfku Aku.(3) ík{u

fkuE ÔÞÂõíkLku íkuLkk ÃkkuíkkLkk ðknLk{kt r÷^x ykÃkðk {kxu rðLktrík

fhe þfku Aku. (4) ík{u yuf LkSfLke ËwfkLkÚke MkkÞf÷ ¼kzu hk¾e

þfku Aku yLku þk¤k Ãkh òyku yLku ½ýwt çkÄwt.

ík{u fE heík ÃkMktË fhþku. Ëhuf ðifÂÕÃkf Wfu÷kuLke þõÞíkkykuLkwt rð&÷u»ký fÞko ÃkAe ík{khu

ÃkrhðnLkLkku rðfÕÃk ÃkMktË fhðku Ãkzu Au suÚke ík{u Mk{ÞMkh þk¤k

MkwÄe ÃknkU[e þfku.

77

LkkUÄ



[k÷ku ykÃkýu yk «&™ku sðkçk ykÃkðkLkku «ÞíLk fheyu su ykÃkýu þYykík{kt WøkkÞkuoníkku. ßÞkhu ík{Lku Mk{MÞkYÃk ÃkrhÂMÚkrík{kt ÷køku Au. sðkçk yk «{kýu nkuE þfu Au. ík{u Mk{MÞkYÃkÃkrhÂMÚkrík{kt Au ßÞkhu ík{u òýku Aku fu þwt fhðwt. Ãkhtíkw íku fuðe heíku fhðwt íku ¾çkh LkÚke.

çkeò þçËku{kt fneyu íkku ykÃkýu æÞuÞ yÚkðk nktMk÷ fhðkLkk WÆu~Þ rðþu MÃkü AeyuÃkhtíkw y{u íkuLku nktMk÷ fhðkLkk {køko rðþu [ku¬Mk LkÚke. þe¾ðkLke MktË¼o{kt íkuÚke Mk{MÞk Wfu÷ðkLkeÃkØríkyu þe¾ðkLkk WÆu~ÞLku nktMk÷ fhðk {kxu MkkiÚke ÞkuøÞ {køko þkuÄðk {kxu Au.

çkk¤fku Ãký ½ýe Mk{MÞkykuLku n÷ fhu Au fu su íku{Lkk hku®sËk StðLk{kt ík{u su heíku fhkuAku íku s heíku Mkk{Lkku fhu Au. íkuyku Mk{MÞkyku Wfu÷ðk îkhk þe¾e þfu Au.[k÷ku ðøko¾tzLke ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke yuf WËknhý ÷Eyu.

ÃkrhÂMÚkrík :- 11

©e MkkiBÞ ðøko-6 {kt AkuzLkk rðrðÄ ¼køkku þe¾ðíkk níkk. «Úk{ íku{ýu Mk{økú ðøkoLku

LkkLkk-LkkLkk sqÚkkt{kt rð¼krsík fÞko Ëhuf Mk{qnLku ykËwLkku xwfzku ykÃÞku yLku MktÃkqýo ðøkoLku «&™

fÞko. su rðãkÚkeoykuLku Wfu÷ðk {kxu Mk{MÞk níke.

«- AkuzLkku fÞku ¼køk ykËw Au.

rðãkÚkeoyku Mk{MÞkLku Mk{su Au fkhý fu ykËw AkuzLkku yuf ¼køk Au yLku íku{Lku ¼køk

þkuÄðkLkku nkuÞ Au.ykËw rðþu fux÷kf rð[khku íku{Lkk {øks{kt ykÔÞkt níkkt su{ fu .

• íkuLkku htøk fÚÚkkE Au.

• íku s{eLkLke Lke[u ðÄu Au.

• y{u ykËwLku ¾kuhkf íkhefu ÷Eyu Aeyu.

• Lkðk ykËw Akuz ykËwLkk ¼køk{ktÚke Wøkkzðk{kt ykðu Au.

rðãkÚkeoyku yk {krníkeLku rðrðÄ †kuíkku (ÃkwMíkfku, yLÞLku «&™ ÃkwAeLku) Ãký yufrºkík

fhe þfu Au. yk {krníkeÚke íkuyku Äkhýk fhe þfu Au.ykËw fËk[ nkuE þfu.

• yuf {q¤

• V¤

• zk¤¾e

ÃkAe rðãkÚkeoykuyu {q¤, V¤ku yLku zk¤¾eLke ÷kûkrýõíkkyku rðþuLke {krníke yufºk fhe

yLku ykËw MkkÚku Mkh¾k{ýe fhe òýðk {éÞwt fu ykËwLku zk¤¾eLke su{ s ÷ûkýku Au (økktXku yLku

yktíkrhføkktXkuLke nkshe, ÃkktËzk íkuLkk økktXku{ktÚke ðÄu Au ðøkuhu.) íkuÚke rðãkÚkeoykuyu íkkhý fkZâwt

fu ykËw Akuz Ëktzku Au yLku íku s{eLkLke Lke[u ðÄu Au. íkuyku zktøkh, çkxuxk ðøkuhu suðk s{eLk nuX¤

Wøkkzðk{kt ykðíkk yLÞ zk¤¾eLkk WËknhýku ykÃke þfu Au.

78

LkkUÄ



Mk{MÞk Wfu÷ðkLkk Ãkøk÷ktyku :-WÃkhkuõík ÃkrhÂMÚkrík ík{Lku Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÃkØríkLkk Ãkøk÷kLkkt fux÷kf rð[khku nkuE

þfu Au.òu fu Mk{MÞkLkwt r™hkfhý ½ýk {kuzuÕMk Au.Mkk{kLÞ Mk{MÞk n÷ fhLkkhk {kxu ykðk yuf{kuzu÷ yu çkúktMkVkuzo (çkuLfVkuzo yLku MxeLk,1994) Lkk ykËþo Lk{wLkku Au.1. Mk{MÞk yku¤¾ku.2. yk rðþu rð[khðkLkku yLku MktçktrÄík {krníkeLku yufºk fheLku Mk{MÞkLku ÔÞkÏÞkrÞík fhku.3. rðfÕÃkku Ãkh rð[khýkLke Mk{s yLku rðrðÄ ÿrüfkuýÚke íkÃkkMk îkhk MkkuÕÞwþLMkLkwt yLðu»ký fhku.4. ÔÞqnh[Lkkyku Ãkh fkÞo.5. ÃkkA¤ swyku yLku ík{khe «ð]r¥kLke yMkhkuLkwt {qÕÞktfLk fhku.

yk «fkhLkk Lk{wLkkyku {kuxu¼køku Äkhýk Ãkh rðfMkkððk{kt ykÔÞk níkk fu su y{]ík(fkuE Ãký Mkk{økúe Ãkh ykÄkrhík Lkne) Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý fwþ¤íkk þe¾eLku yk fwþ¤íkkLku fkuEÃký ÃkrhÂMÚkrík{kt (fkuEÃký ÏÞk÷ þe¾ðe) Ãkrhðn™ fhe þfu Au. yk Äkhýk rðãkÚkeoLkk ¼qíkfk¤Lkkty™w¼ðkuLku æÞkLk{kt ÷uíkk LkÚke. Ãkhtíkw 1980 Lkk ËkÞfkÚke Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý Ãkh MktþkuÄLk ðÄwMktË¼o ykÄkrhík nkuðkLkku ykûkuÃk Au. íkuLkku yÚko yu fu su rð»kÞLkku yÇÞkMk fhíke ð¾íku rðãkÚkeoLkku[nuhku nt{uþk MktË¼o yÚkðk ÃkrhrMÚkrík{kt {ktøkðk{kt ykðu Au. yLÞ «f]rík{kt Mk{MÞkLke «f]ríkyLÞ Mk{MÞkÚke y÷øk nkuE þfu Au. 1983 {kt {uÞhyu Mk{MÞkLke ðå[uLkk MktçktÄku þkuÄðku òuEyuyLku ÃkAe Wfuu÷ Ãkh fk{ fhðwt òuEyu.Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý «r¢ÞkLkk ðkhtðkh ðÃkhkíkk Lk{qLkku Lke[u ykÃku÷e r[ºk{kt Ëþkoððk{kt ykðuAu.

r[ºk- 3.3 Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý «r¢ÞkLkku yuf Lk{qLkku (†kuík: Sf,1986)

yk Lk{qLkkLkk Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý{kt ºký ¿kkLkkí{f «ð]ríkykuLkku {q¤¼qík ¢{ Mkw[ðu Au.

• Mk{MÞkLkk «ríkrLkrÄíð 1 ÞkuøÞ MkktËŠ¼f ¿kkLk (ÃkkA÷e ¿kkLk) yLku 2 Mk{MÞk yku¤¾ðkyLku Mk{MÞkLke þYykík (yku¤¾) Lke yku¤¾ký.

• ÷ûÞ{kt MkwÄkhku fhðk yLku Wfu÷Lke þkuuÄ{kt (ðifÂÕÃkf Wfu÷,ÃkqðoÄkhýkyku) ÷ûÞ MkwÄeÃknkU[ðk {kxu Wfu÷Lke ÞkusLkk çkLkkðku.

Mk{MÞk

«ríkrLkrÄíð Wfu÷Lke þkuÄ Wfu÷Lkku y{÷

Wfu÷Lku ÞkË

MkV¤rLk»V¤ çktÄ

79

LkkUÄ



• MkkuÕÞwþLk y{÷efhý (1) yuõþLk Ã÷kLk y{÷efhý yLku (2) Ãkrhýk{kuLkwt {qÕÞktfLk.ðøko¾tzLkk rþûkf íkhefu Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÃkØríkLku yLkwMkheLku Lke[u ykÃku÷k Ãkøk÷ktæÞkLk{kt ÷uðk Mk÷kn ykÃk¤k{kt ykðu Au.

• ykþk hk¾ðe fu Mk{MÞkyku yku¤¾ðe.• Mk{MÞkLkk MÃkü Mk{sý yLku íkuLkk {q¤ fkhýkuLku ykððk {kxu rðrðÄ †kuíkku{ktÚke {krníkeLkku

WÃkÞkuøk fhku.• ðifÂÕÃkf Wfu÷ku çkLkkðku.• Mkt¼rðík òu¾{ku yLku ÷k¼ku yLku xqtfk yLku ÷ktçkk-økk¤kLke Ãkrhýk{ku Mkrník rðfÕÃkkuLke

þÂõík yLku Lkçk¤kEykuLkwt {qÕÞktfLk fhku.• yuf ðifÂÕÃkf ÃkMktË fhku su æÞuÞ, MktË¼o yLku WÃk÷çÄ †kuíkku {kxu MkkiÚke ÞkuøÞ Au.• Wfu÷ yÚkðk rLkýoÞLke yMkhfkhfíkkLkk {çkÕÞktfLk {kxu {kÃkËtz MÚkkrÃkík fhku.

«ð]rík- 10

su {wÆk ík{u þe¾ðe hÌkk Aku íkuLkk fkuE Ãký rð»kÞLku ÃkMktË fhku yLku Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý

ÃkØíkrfLku yLkwMkheLku ÞkusLkk rðfMkkðku.

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý fhðkLke Mk{MÞk{kt «ríkrçktrçkík rð[khMkhýeLke íkfo yLku [ku¬Mk

ûk{íkkyku fwþ¤íkk yLku yr¼øk{Lke rMkrØ{ktÚke Ãkrhýk{ku þk{u÷ Au. íÞkhu yuðe ÃkrhÂMÚkríkykuy™u «ð]ríkyku ykÃkðe òuEyu su{ktÚke fkuE Mk{MÞk W¼e ÚkkÞ Au. íku{kt Mk{MÞkLkwt Mk{ÚkoLk fhðkLke[ku¬Mk fkÞoðkne Au íkuLkk MkkuÕÞwþLkLku Wfu÷ðk yLku ytíku rLk»ýktík yuyr¼øk{ îkhk Mkk{kLÞefhýÃkÞkoókLke [fkMkýe fhðk{kt. yk ÃkØrík{kt «rík®çkrçkík rð[kh yLku íkfoLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au Mkk{kLÞheíku Lke[÷k ðøkkuo {kxu íkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku LkÚke.

3.4.4 þkuÄ ÃkØríkyk ÃkØrík yLÞÚkk rnheÂMxf þçË økúef þçË ÌkwrhMkk ÃkhÚke ykÔÞku Au suLkku yÚko ÚkkÞ Au.

þkuÄðkLkwt íkuLku íkÃkkMk ÃkØrík íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.«kuVuMkh nuLkhe yuzðzo yk{oMxÙkuøkLkk sýkÔÞk «{kýu nuheMxef ÃkØrík{kt çkk¤fkuyu þkuÄ

fhðe yu þõÞ íkux÷wt ðÄw yuf MktþkuÄfLkk ð÷ý{kt Au.íku yuf ÃkØrík Au su{kt çkk¤fku ÃkkuíkkLkeðMíkwyku þkuÄu Au. íkuyku MktþkuÄfku yÚkðk þkuÄfkuLke ÂMÚkrík{kt {qfðk{kt ykðu Au. ík{khu ík{khkrðãkÚkoeykuLku fnuðk {kxu yÚkðk íku{Lku «ð[Lkku ykÃkðkLke søÞkyu yuf Mk{MÞkLkku Wfu÷ku þkuÄðk{kxu íku{Lku Mkk{u÷ fhðkLke sYh Au. rðãkÚkeoyku {kxu Mk{MÞkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.rðãkÚkeoykuLku Mkw[Lkku {wsçk yð÷kufLkku ÷uðk yLku «Þkuøkku ÷uðkLke yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðu Au.

80

LkkUÄ



rLk»f{o rðãkÚkeoyku îkhk Ëkuhðk{kt ykðu Au yLku íkuÚke íkuyku íku{Lkk ÃkkuíkkLkk rLkrhûký yLku «ÞkuøkkuÚke

íkfo fkiþÕÞ{kt Ãkrh[Þ fhkðu Au.

Lke[u «{kýu þkuÄ ÃkØríkLkk íkçk¬k Au.

1. Mk{MÞk yku¤¾.

2. «Þkuøkku yLku rLkrhûký

3. Mk{MÞk Wfu÷ðk.

4. {qÕÞktfLk.

[k÷ku ykÃkýu yk ÃkØríkLku Ãkøk÷u õ÷kMk{kt ÷uðzËuðzLkk yuf WËknhýLkku yð÷kufLk fheyu.

ÃkrhÂMÚkrík 12 :- ©e {eLkkûke ðøko 4 {kt ÃkÞkoðhý yÇÞkMk{kt rð»kÞLke ÂMÚkrík{kt VuhVkh þe¾ðkLkwt

níkwt. yk ÃkkXLkku WÆuþ yu níkku. rðãkÚkeoyku þe¾u Au fu «ðkne yLku «ðkne{kt ½Lk ÃkrhðíkoLk økh{

ÚkkÞ íÞkhu ðkÞw fE ÂMÚkrík{kt Au.

íku{ýu Lke[u «{kýu ykøk¤ ðæÞk.

• ÃkkX {kxu íkiÞkheyku :- ÷k¾ {eýçk¥ke, ¾ktz, ¾khk, {eXwt, yuÕÞwr{rLkÞ{Lke Ã÷ux, Ãkkýe,

fuhkuMkeLk, ÃkuxÙuk÷, ÄwÃk ÷kfzeyku, fÃkwh, ÷kfzw yLku {k¾ýLkku xwfzku yufrºkík fÞko. íkuýeyu

Ëhuf rðãkÚkeoLku WÃkhkuõík ðMíkwyku{ktÚke fkuE yuf ÃkMktË fhðk yLku ðMíkwLkw Lkk{ yLku íkuLke

nk÷Lke ÂMÚkríkLku LkkUÄðk {kxu fÌkwt.

• Mk{MÞk yku¤¾ðe :- íkuýeyu «&™ ÃkwAâku fu þwt ÃkMktË fhu÷e Mkk{økúe íkuLkk nk÷Lkk hkßÞLku

yLÞ hkßÞ{kt çkË÷kþu fu Lkrn.

• rðãkÚkeoyku «ð]rík :- («Þkuøk yLku yð÷kufLk) sYhe MkkÄLkLke {ËËÚke ÃkMktËøkeÞwõík

Mkk{økúeLku økh{ fhðk {kxu xuçk÷ Ãkh {eýçk¥ke «fkrþík fhðk{kt ykðe níke. Ëhuf

rðãkÚkeo Mkk{økúe økh{ VuhVkhku yð÷kufLk yLku Ãkrhýk{ku Lke[u LkkuæÞk Ëk¾÷k íkhefu.

- he{k {eýçk¥keLke ßÞkuík{kt ÷k¾Lku økh{ fhu Au yLku òuÞwt fu ½Lk ÷k¾ «ðkne ÂMÚkrík{kt

VuhðkÞ Au yLku {eýçk¥keLke ßÞkuík nxkðe ÷uíkk Vhe «ðkne ÷k¾ ½Lk MðYÃk{kt VuhðkÞ

Au.

- ©e Mktíkku»k yuÕÞwr{rLkÞ{Lke Ã÷ux Ãkh Úkkuzk xeÃkkt Ãkkýe {wõÞwt níkwt yLku {eýçk¥keLke ßÞkuík{kt

økh{ fÞwO níkwt fu òuðwt fu Ã÷ux ÃkhLkwt ðkÞw{wõík hkßÞ{kt çkË÷kÞwt Au.

- ©e hk{ «fkþLke MkkÚku ÄwÃk ÷kfze (yøkhçk¥ke) òuÞwt fu MkeÄuMkeÄwt ðkÞw ÂMÚkrík Vuhðu Au.

zÙkuEøk íkkhýku (Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý) {eLkkûke Ëhuf rðãkÚkeoLku íku{Lkk «rMkØ

Ãkrhýk{ku,rLkheûkýku ðkt[ðk {kxu ÃkwAâwt yLku ßÞkhu økh{ ÚkkÞ íÞkhu y÷øk y÷øk

çkkçkíkkuLke ÂMÚkrík{kt VuhVkh ytøkuLke LkkUÄ ÷eÄe. íku{ýu Lke[u çkíkkÔÞk «{kýu zÙku#øk þexMk

Ãkh,fk¤k çkkuzo Ãkh fkuüf{kt Ëhuf rðãkÚkeoLkwt rLkheûký Ëk¾÷ fÞwO.

81

LkkUÄ



¢{ Lkt Mkk{økúeLkwt Lkk{ økh{ fhíkk Ãknu÷k økh{ fÞko ÃkAe yðMÚkk{kt VuhVkh

Mkk{økúeLke ÂMÚkrík Mkk{økúeLke ÂMÚkrík

ÃkAe íku{ýu fkuüf{ktLke {krníkeLku æÞkLk{kt hk¾eLku fku»xf{kt økh{e{kt rðrðÄ «fkhLke Mkk{økúeLke

yðMÚkkLkk VuhVkh rðþu íkkhýku þkuÄðk rðãkÚkeoykuLku ÃkwAâwt.

WÃkhkuõík fku»xf{ktÚke rðãkÚkeoykuyu yu çkkçkíkLke òý fhe Au fu Mkk{økúeLku íkuLke yuf ÂMÚkrík

{ktÚke yLÞ ÂMÚkrík{kt çkË÷ðk {kxu økh{e sYhe Au.

• {wÕÞktfLk :- ©e{rík {eLkkûkeyu fkøk¤Lkk LkkLkk xwfzkyku{kt rðrðÄ Mkk{økúeykuLkk Lkk{ku

÷ÏÞk níkk. íku{ýu MkhMk heíku fkøk¤Lku VuhÔÞk yLku íkuLku xuçk÷ Ãkh {qõÞk. Ëhuf rðãkÚkeoLku

xuçk÷ Ãkh {qfðk{kt ykðu÷ yuf fkøk¤Lku ÃkMktË fhðk {kxu fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt yLku

Mkk{økúeLkwt Lkk{ {kuxuÚke ðkt[e Mkt¼¤kððwt yLku Mkk{økúeLke nk÷Lke ÂMÚkrík yLku íkuLkk çkË÷kÞu÷e

ÂMÚkríkLku økh{ fhku íÞkhu sýkðku.

WÃkhkuõík ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke þkuÄ (nuErhÂMxf) ÃkØríkLke fux÷ef ÷kûkrýõíkkykuLku yku¤¾.þkuÄ ÃkØríkLke ÷kûkrýõíkkyku.• íkuLkk WÆu~Þ{ktLke yuf Mk{MÞk MÃkü heíku ðøkoLku MkkUÃkðk{kt ykðe Au yLku Ëhuf çkk¤f

ÃkkuíkkLku ÃkkuíkkLku {kxu ftEf þkuÄðk {kxu sðkçkËkh ÷køku Au.• Ëhuf çkk¤f rðrðÄ †kuíkku{ktÚke Mk{MÞk rðþuLke {krníke «kó fhðkLkku «ÞkMk fhu Au.

íku,íkuýe MknÃkkXeyku yLku rþûkf MkkÚku Mk{MÞkyku rðþu [[ko fhðk yLku [[ko fhðk {kxu{wõík Au.

• rðãkÚkeoyku rþûkf ÃkkMkuÚke {køkoËþoLk þkuÄe þfu Au.• rðãkÚkeoyku ßÞkhu sYrhÞkíkLku y™w¼ðu Au íÞkhu MknkÞ Ãkwhe Ãkkzðk{kt ykðu Au òu fu

rþûkfLku «íÞûk «{krýík ÃkØrík îkhk rðãkÚkeoyku{ktÚke çkÄwt s çknkh ÷kððkLkku «ÞíLkfhðku òuEyu.

• þõÞ íkux÷k çkÄk «&™ku çkk¤fLkk ÃkkuíkkLkk rLkheûký{ktÚke WËT¼ððkLke {tsqhe ykÃkðeòuEyu yLku íku Mk{Þu rþûkfyu Ãký «&™ku W¼k fhðk òuEyu su rðrþü Mk{MÞk rðþu ðÄwòýðk rðãkÚkeoykuLku W¥kusLk ykÃkþu.

yk heíku rLkheûkýLke þÂõík, «Þkuøk, íkfo ðøkuhu rðfrMkík ÚkkÞ Au. íkuyku {krníke fuðe heíku ¼uøke fhuAu {krníkeLkwt yÚko½xLk fhu Au yMÚkkE Wfu÷ íkiÞkh fhu Au yLku EÂåAík íkkhýkuLku Ãknkut[kzðk fuðeheíku þe¾u Au .yk ÃkØrík ÷køkw fhe þfkÞ Au ßÞkt çkk¤fkuLku yuf fkhý þkuÄðkLkwt Au.

82

LkkUÄ



«&™- 7 yðMÚkk (ÂMÚkrík ) þkuÄ ÃkØríkLkk fkuEÃký [kh ÷k¼ku.òu fu ík{u þkuÄ ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fheLku ðøko¾tz{kt ÔÞðnkh{kt fux÷ef {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fheþfku Aku. su{ fu.

• ík{k{ rðãkÚkeoyku rþûký, rþûký ÃkrhrMÚkrík{kt ¼køk ÷E þfþu Lkne.• íku{ktLkk çknw ykuAk ÷kufku ykÃku÷ Mk{MÞkLku ÷økíkk «&™ku ÃkqAe þfu Au.• fux÷kf Mk{Þu rðãkÚkeoyku «&™ku ÃkwAðkLkwt çktÄ fhe þfu Au.• fux÷efðkh rðãkÚkeoykuLku fux÷kf MktË¼o Mkk{økúeLke sYh Ãkzþu.• yuf «Þkuøk fhðk {kxu fux÷kf f÷kfku,MkkÄLkkuLke sYh Ãkzu Au.• fux÷efðkh rðãkÚkeoyku Mk{MÞkLke ÷økíke ÃkqðoÄkhýkyku íkiÞkh fhe þfíkk LkÚke.

«&™- 8. þkuÄ ÃkØrík rðþu fux÷kf rLkðuËLkku Lke[u ykÃku÷ Au. rLkðuËLkku rðÁØ Mkk[wt (xe) yÚkðk¾kuxk (yuV) íkhefu ík{khe ÃkMktËøke {kxu fkhý ykÃkeLku xªf fhku.

1. rLkrhûký yLku íkfo þÂõík Ãkh þkuÄ ÃkØrík Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu Au.2. yk ÃkØrík Lke[÷k ðøkkuoLkk rðãkÚkeo {kxu ÞkuøÞ Au.3. rþûkf Mkn rðãkÚkeo íkhefu fk{ fhu Au.4. nku{ðfo (øk]nfkÞo) Lke fkuE sYh LkÚke.5. rðãkÚkeoyku yk ÃkØrík{kt ykuÃk[krhf heíku þe¾u Au.6. ÷‹Lkøk fkÞ{e çkLke òÞ Au.7. MðÞt «ð]rík yLku Mðkð÷tçkLkLke Äw{úÃkkLk fhðk{kt ykðu Au.

3.5 [k÷ku ykÃkýu xqtf{kt Mk{Syu.• ÃkØríkyku rþûkýLkk {køkkuo Au çkk¤fkuLke yMkhfkhf rþûký rþûkf îkhk yÃkLkkððk{kt

ykðu÷e ÃkØrík Ãkh ykÄkrhík Au.• rþûký yLku rþûkýLke ÃkØríkyku çku «fkhLke nkuE þfu Au. rþûkýLke ÃkØríkyku yLku rðãÚkeo

{iºkeÃkwýo ÃkØríkyku.• Mkw[Lkkí{f ÃkØríkyku {wÏÞíðu rþûkf rËøkËŠþík nkuÞ Au. ßÞkhu fu rðãkÚkeo {iºkeÃkwýo Ã

kØrík {wÏÞíðu rðÄkÚkeo furLÿík Au.• ÷uõ[h,«ËþoLk,yLku ELzõþLk- fÃkkík yu fux÷ef Mkq[Lkkí{f ÃkØríkykuLkkt WËknhýku Au.• Ã÷u-ðu, «kusuõx, Mk{MÞk n÷ fhLkkhk yLku þkuÄ yu rðãkÚkeo {iºkeÃkwýo ÃkØríkykuLkk fux÷kf

WËknhýku Au.• ÔÞkÏÞkLk ÃkØrík{kt rþûkf ÃkkuíkkLke økríkyu íkÚÞku, {krníke rð¼kððLkkykuLkk fkÞËk ðøkuhu

Mk{òðu Au. rðãkÚkeo ¾kíkhe Ãkwðof çkku÷u Au fu rþûkf þwt fÃku Au íku Mk{sðk yLku Mk{sðk{kxu fkuE ¾kíkhe LkÚke.

• rðrþüÚke Mkk{kLÞ heíku Mkk{kLÞ heíku fkUr¢xÚke y{]ík MkwÄe Úkíke heík¼kð ÃkØrík ßÞkhuMkk{kLÞ heíku rðrþ»xÚke ykLkw»ktrøkf ÃkØríkLke hf{ y{]íkÚke fkU®¢x MkwÄe.

83

LkkUÄ



• rLkËþoLk ÃkØrík{kt rþûkf ðøko{kt [kxo {kuz÷ ðøkuhuLku «Þkuøk fhu Au yÚkðk çkíkkðu Au yLkuMk{òðu Au fu íku þwt fhu Au.

• çkk¤fku h{íkku h{eLku rðrðÄ ÏÞk÷ku þe¾u Au rþûkfLku yuðe heíku rð¼kðLkkykuLkwt ykÞkusLkfhðwt Ãkzu Au fu çkk¤fku h{íkLku h{eLku íku ÏÞk÷ku yLkkiÃk[khef heíku þe¾u suÚke rþûkýfkÞ{e çkLke òÞ.

• «kusuõx ÃkØrík{kt rþûkf yuf ÃkrhÂMÚkrík Ãkqhe Ãkkzu Au suÚke çkk¤fku íku ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke«kusuõx ÃkMktË fhu yLku íkuyku «kusuõxLke ÞkusLkk y{÷ {wÕÞktfLk fhu yLku AuÕ÷u íkuyku«kusuõx Ãkh heÃkkuxo íkiÞkh fhu.

• Mk{MÞkLkwt rLkhkfhý ÃkØrík{kt rþûkf yuf «&™ ÃkqAu Au su rðãkÚkeoykuLku Wfu÷ðk {kxuMk{MÞk Au. íkuyku MkçktrÄík zuxk yufºk fheLku ÃkwðoÄkhýkyku ½ze, ÃkwðoÄkhýkyku yLku zÙku#økrLk»f»ko Ãkheûký îkhk Mk{MÞkLku n÷ fhu Au. yk ÃkØrík{kt «rík®çkrçkík rð[kh yLku íkfoLkkuMk{kðuþ ÚkkÞ Au íku Wå[k «kÚkr{f MíkhLkk rðãkÚkeoyku {kxu WÃkÞkuøke Au.

• ði¿kkrLkf fkhý þkuÄðk {kxu rðãkÚkeoykuLku ßÞkt þkuÄ ÃkÂØrík ÷køkw fhe þfkÞ Au rþûkfrðãkÚkeoyku {kxu Mk{MÞkLkku rLkùÞ ykÃku Au yLku rðãkÚkeoykuLku «&™ku W¼e fheLku yÚkðkMktË¼o Mkk{økúe{ktÚke ÃkMkkh fheLku ÃkAe zuxkLku yÚko½xLk fheLku íkxMÚk ÃkwðoÄkhýkyku ½zefkrZLku yLku rLk»f»ko Ãkh Ãknku[eLku {krníke þkuÄðkLkwt fkhý þkuÄe fkZu Au.

• yuf y÷øk ÏÞk÷Lku ÔÞÂõíkøkík YÃku y÷øk ÃkØríkykuLkwt Ãkk÷Lk fheLku þe¾ðk{kt ykðu Au.fux÷ef rð¼kðLkkykuLku yufMkkÚku rðrðÄ ÃkØríkykuLkk MktÞkusLk îkhk þe¾ðk{kt ykðu Au.

3.6 «økríkLke íkÃkkMk fhðk ykËþo sðkçkku.

sðkçk- 1 ßÞkhu Mkk{økúe ÔÞÂõíkøkík «Þkuøk {kxu yÃkÞkoó Au «Þkuøk nuLz÷ fhðk {kxu òu¾{e Au

«Þkuøk Mk{Þ {ktøke hÌkku Au.

sðkçk- 2

yrð¼kßÞ ÃkØrík ykLkw{krLkf ÃkØrík

• íku {]íkÚke ÷ELku y{]ík MkwÄe ¾kMk fheLku Mkk{kLÞÚke • íku y{]íkÚke {]ík{kt Mkk{kLÞÚke

¾kMk fheLku ykøk¤ ðÄu Au. ykøk¤ ðÄu Au.

• íku çkk¤fkuLke sYrhÞkíkku yLku rníkkuLkwt æÞkLk hk¾u Au. íku • íkÚÞkuLkk rMkØktíkku yLku

rðfkMk÷ûke «r¢Þk Au. rMkØktíkkuLke {krníke çkk¤fLku

ykÃkðk{kt ykðu Au.

• íku þkuÄ yLku «kuíMkknLk W¥kursík «kuíMkknLk ykÃku Au. • íku ðkMíkrðf SðLk rLkrhûký

yLku Ãknu÷uÚke s {u¤ðe ¿kkLk

MkkÚku òuzký MÚkkrÃkík fhu Au.

84

LkkUÄ



ík{u Vfhk{kt ðýoðu÷ ÃkØrík{ktÚke ÃkMkkh ÚkE þfku Aku yLku yLÞ íkVkðíkku ÷¾e þfku Aku.

sðkçk- 3 (a) D, (b) I, (c) I, (d) I, (e) D, (f) I.

sðkçk- 4 sðkçkËkheLkku rMkØktík

sðkçk- 5 h{íkyu çkk¤fkuLke fwËhíke Mknsíkk Au. h{ík LkkLkk çkk¤fku {kxu ykLktË ykÃku Au.

sðkçk- 6

(1) yÇÞk¢{Lkk ík{k{ rð»kÞ rðMíkkhku{kt íkuLku hkusøkkhe ykÃkðwt nt{uþk þõÞ LkÚke.

(2) Mkhuhkþ rþûkf {kxu yuf «kusuõxLke ÞkusLkk ½ze fkZâwt yLku íku{kt ík{k{ rðãkÚkeoykuLke

¼køkeËkheLke ¾kíkhe fhðe {w~fu÷ Au.

(3) «kusuõx ÃkØrík îkhk {u¤ðu÷ y™w¼ð,¿kkLk{kt ÞkuøÞ Mktf÷LkLke y¼kð Au.

sðkçk- 7 Lke[u ykÃku÷ fkuEÃký [kh.

• íku rðÄkÚkeoyku{kt ði¿kkrLkf yLku rLkýkoÞf ð÷ý rðfMkkðu Au.

• íku ÄehsÃkwðof ÃkheûkýLke f¤kLku «kuíMkknLk ykÃku Au WíMkwõíkkÚke rLkheûký fhu Au yLku

«ÞkuøkkuLku Mkh¤ heíku MðåA yLku sðkçkËkheÃkqðof Þkusu Au.

• íku MðÞt «ÞíLkku ykí{rðïkMk Mð-rLk¼ohíkk yLku Mð-rLkÄkohýLkku rðfkMk fhu Au.

• yk ÃkØrík íku{Lku SðLk {kxu íkiÞkh fhðk {kxu Ãkwhíke íkk÷e{ Ãkqqhe Ãkkzu Au.

• su{ su{ rðãkÚkeoyku íku{Lkk ÃkkuíkkLkk ©{ îkhk íkÚÞku òýðk þe¾ðkLke ðÄw yMkhfkhf

yLku fkÞ{e çkLke òÞ Au.

3.7 Mkq[ðu÷ ðkt[Lk yLku MktË¼kuo

1. Modern science teaching by R.C. Sharma , Dhanpat

Rai & Sons New Delhi.

2. Teaching of Science – M.S. Yadav, AnmolPulbications

New Delhi.

3. Teaching of mathematics –Chitrangada Singh, R.P.

Rohatgi, Dominant Publisher and Distributors, New

Delhi.

4. In-service Teacher Education Package Vol – 1 for

Primary School Teachers, NCERT.

5. Mayer, R. (1983). Thinking, Problem Solving, Cogni

tion. W.H. Freeman and Company, New York.

85

LkkUÄ



3.8 yuf{Lkk ytíku MðkæÞkÞ

1. ÃkØrík Lkk{ ykÃkku.

(a) «&™ku su{kt «&™ku ÃkqAðkÚke rðãkÚkeoykuLku yuf fkhý {¤u Au.

(b) su ÃkØrík{kt rðãkÚkeoyku fwËhíke ðkíkkðhý{kt nuíkÃkqýo fkÞo fhu Au.

(c) ÃkØrík su su{kt WËknhýku{ktÚke Mkk{kLÞefhý MkwÄe ykøk¤ ðÄu Au.

(d) ÃkØrík su{kt rþûkf yuf «Þkuøk fhu Au yLku íku Mk{òðu Au.

(e) su ÃkØrík{kt rMkûkf ÃkkuíkkLke ÍzÃk Ãkh nfefíkku, ½xLkkyku ðøkuhu Mk{òðu Au.

2. rþûkkí{f ÃkØrík yLku rðãkÚkeo {iºkeÃkqýo ÃkØrík çktLku{kt rþûkf yLku rðãkÚkeoykuLke ¼qr{fk

÷¾ku.3. Äkhku íku ík{Lku «ð[Lk ÃkØrík îkhk fkuE rð»kÞ þe¾ðku Ãkzþu. ík{u ík{khk rþûkýLku ðÄw

hMk«Ë yLku yMkhfkhf çkLkkððk {kxu fuðe heíku íkiÞkh Úkþku.4. «kusuõx (ÃkrhÞkusLkk) ÃkØríkLkk ÷k¼ku yLku {ÞkoËkyku ÷¾ku.

86

LkkUÄ


rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{

yuf{ -4 rþûkkÚkeo yLku yrÄøk{ - furLÿík WÃkkøk{

Mkth[Lkk

4.0 «MíkkðLkk

4.1 yrÄøk{ - WÆu~Þ

4.2 yrÄøk{ WÃkkøk{

4.2.1 rþûkkÚkeo - furËík WÃkkøk{

4.2.2 yrÄøk{ - furËík WÃkkøk{

4.2.3 Mknfkhe yrÄøk{

4.2.4 MknÞkuøkkí{f yrÄøk{

4.3 r¢Þk f÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{

4.3.1 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk yLku íkuLkk yðÞð

4.3.2 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkku fûkk «çktÄLk

4.3.3 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkk VkÞËk

4.3.4 r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{ MktçktÄe {wÆkyku Ãkh rð[kh

4.4 Mkkhktþ

4.5 «økríkLke íkÃkkMk {kxu ykËþo sðkçk

4.6 MktË¼o økútrÚk / fux÷kf WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku

4.7 yLÞ yuf{ yÇÞkMk

4.0 «MíkkðLkk :Ãknu÷k çku yuf{ku{kt yrÄøk{ yLku yæÞkÃkLk «r¢ÞkykuLke rðrðÄ rðrÄyku yLku WÃkkøk{kuLke

[[ko ÚkE økE Au. ykÃku yð÷kufLk fÞwo nþu fu çkÄk fûkkfûk ykËkLk-«ËkLk{kt yæÞkÃkLkLke yÃkuûkkLkkyrÄøk{ Ãkh ðÄkhu ¼kh {qfðk{kt ykÔÞwt Au. yæÞkÃkf íkhefu ík{khu çkk¤fkuLkk yr¼øk{Lku Mkwøk{çkLkkðk {kxuLkk «ÞkMkku fhðk òuEyu. çkeò þçËku{kt fneyu íkku yæÞkÃkfLkk çkÄk s «ÞkMkkuLkkfuLÿ{kt rþûkkÚkeo yLku íkuLkku yr¼øk{ Au.rþûkkÚkeoLku æÞkLk{kt hk¾e Ëhuf rðãkÚkeoLku æÞkLk{kt hk¾urðrðÄ rþûký «r¢Þkyku çkLkkððk{kt ykðu fu suÚke rðãkÚkeoLke rþûký «r¢Þk{kt Mkr¢Þ ¼køkeËkhe{kxu ðÄkhu yðMkh ykÃkðk{kt ykðu. yLku yk WÃkhktík r¢Þk f÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{ fu su{kt

87

LkkUÄ



r¢Þkf÷kÃkLke «f]rík, íkuLkk økwýku yLku yðøkwýkuLke [[ko fhe ¿kkLkLku Mk{]Ø fhðk {kxu r¢Þkf÷kÃkykÄkrhík rðrðÄ «ð]r¥kykuÚke yÇÞkMkLkk rLkÞ{kuLku MkwÆhíkk «ËkLk fhe þfkÞ.

yk yuf{Lku Ãkqhku fhðk {kxu ÷øk¼øk 20 f÷kfLkk yæÞÞLk Mk{ÞLke sYheÞkík Ãkzþu.

4.1 yrÄøk{ - WÆu~Þ :yk yuf{ Ãkqhku ÚkÞk ÃkAe ykÃk yk ÞkuøÞ ÚkE sþku.

* rðãkÚkeo yLku yrÄøk{ fuLÿeík WÃkkøk{{kt íkVkðík fhðku.* Mknfkhe yLku Mkn¼køke rðrÄykuLkku WÃkÞkuøk yLku íkuLkwt ðýoLk fhðwt.* yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkk yðÞðkuLku yku¤¾ðku.* fûkk fûkLke ÃkrhÂMÚkríkyku{kt r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{Lkwt ykÞkusLk fhðwt.

4.2 yrÄøk{ WÃkkøk{ :

ÃkrhÂMÚkrík-1 ßÞkhu rðLkÞ yuf fûkk{kt yæÞkÞLk fkÞo fhíke ð¾íku fux÷kf ðýoLk fhu Au,rðr¼Òk MkðÄkhýkyku yLku rð[khkuLke ÔÞkÏÞk fhu Au íkÚkk fux÷kf ÃkMktËøkeLkk rðãkÚkeoykuLku«&™ku ÃkqAu Au. íku{Lkwt æÞkLk MktÃkqýo fheíku ÃkkXâ ¢{Lku Mk{Þ Mkh Ãkqhku fhðk Ãkh furLÿík Au.íkuÚke íku{Lke ÃkkMku rðãkÚkeoykuLke ykð~Þfíkk yLku Yr[Lku æÞkLk{kt ÷uðk {kxu ½ýku ykuAkuMk{Þ Au. íku Võík íkuLkk yæÞkÃkLkLke ®[íkk fhu Au.rðãkÚkeo rLkr»¢Þ çkLke Võík yæÞkÃkfLku Mkkt¼¤ uAu yLku õÞkhuf fkuE rðãkÚkeo fux÷kf «&™ku

ÃkqAe ÷u Au. rðLkÞ fûkk{kt yLkwþkMkLk hnu íkuLkk {kxu «ÞkMk fhu Au íkuÚke íku fûkk fûk{ktykÄkrhík ðkíkkðhý{kt yæÞkÃkLkLkwt fkÞo fhe þfu. Mk{Þk¼kðLkk fkhýu íku fûkk fûk{ktrðãkÚkeoyku {kxu Yr[fh fhíkk{kt rMkr{ík «ÞkMk fhu Au. yuf{Lke Mk{kóe ÃkAe íku rðãkÚkeoykuLkkyr¼øk{Lkk {qÕÞktfLk {kxu çku - ºký «&™ku ÃkqAu Auu.

ykðku Lke[u ÃkrhÂMÚkríkLkku rð[kh fheyu.yk «fkhLkk yæÞkÃkf - furLÿík fûkk ÃkrhÂMÚkrík{kt fûkkfûk{kt fhðk{kt ykðu÷ rþûký

fkÞo{kt rðãkÚkeo þkuÄe Yr[ ÷u Au.

E-1 yæÞkÃkf furLÿíkfûkkLkku fkuE ºký rðþu»kíkkyku sýkðku.ykðu ðÄw yuf ÃkrhÂMÚkríkLkwt rð&÷u»ký fheyu.

ÃkrhÂMÚkrík 2- Mk{eíkk «khtr¼f MíkhLke fûkk{kt rð¿kkLk rð»kÞ ¼ýkðu Au íku– ÃkkXÞ ÃkwMíkf ¼ýkðíke LkÚke.– MktÃkqýo fûkkLku 5-6 rðãkÚkeoykuLkk Mk{qn{kt ðnU[e Lkk¾u Au.– rðãkÚkeoykuLku yuf Akuz (LkkLkwt Íkz) ÷E ykððk sýkðkÞ Au. yLku Mk{qn{kt íkuLkwt yð÷kufLk fhðkLkwt fnuðkÞ Au.– íku{uLk Mk{qn{kt Akuz rðþu rðMík]ík [[ko fhðk WíMkkrník fhðk{kt ykðu Au.

88

LkkUÄ



– Mkk{qrnf [[koLku «kuíMkknLk ykÃku Au yLku Ëhuf rðãkÚkeoLke ¼køkeËkheLku MkwrLkrïík fhu Au.– Ëhuf rðãkÚkeoLku íkuLkk yLkw¼ðLku WÃkÞkuøk fhðk íkÚkk yLðu»ký ûk{íkk{kt WÃkÞkuøk {kxu yðMkh ykÃkðk{kt ykðu Au.– Ëhuf rðãkÚkeoLku íkuLke Lkkuxçkwf{kt AkuzLkwt r[ºk çkLkkðe íkuLku Lkk{ktrfík fhðk fnuðk{kt ykðu Au.– Ëhuf rðãkÚkeoLku íkuLkw fkÞo çkeòyku{kt rðíkhý fhðkLkwt fnuðk{kt ykðu Au íkuÚke Mkk{qrnf [[koLku «kuíMkknLk {¤u.

yk ÃkrhÂMÚkrík{kt Mk{eûkk yuf Ãkh{Ãkhkøkík yæÞkÃkfLke su{ Lkne Ãký yuf Mkwøk{{køkoËþofLke su{ rðãkÚkeoykuLke Mkk{u íku{Lke ¼qr{fk hsw fhu Au.

E-2 Lke[u fux÷kf ðkõÞku ykÃÞk Au, íku{ktÚke rðãkÚkeoykuLke ykð~ÞfíkkLku ðÄw {níð ykÃkíkkrðÄkLkku Ãkh ¾hkLke rLkþkLke fhku.

(f) yæÞkÃkf þçËfku»kLku WÃkÞkuøk fhe rðãkÚkeoykuLku y½hk þçËkuLkku yÚko Mk{òðu Au.(¾) rðãkÚkeo ÃkkuíkkLke þtfkykuLkku Mk{kÄkLk yæÞkÃkfLku «&™ku ÃkqAe fhu Au.(øk)yæÞkÃkf Ëhuf rðãkÚkeoLku ykøk¤ çku÷kðu Au yLku rËðk÷ Ãkh ÷xfkðu÷ Lkfþk Ãkh

rðrðÄ MÚkkLkku çkíkkðu Au.(½) yæÞkÃkf «Þkuøkþk¤k{kt yuf «Þkuøk fhu Au yLku rðãkÚkeoykuLku òuðkLkwt fnu Au.(z) rðãkÚkeoykuLku fux÷kf Mk{Þ {kxu fûkkLke çknkh sðkLkwt fnu Au yLku «f]ríkLkwt yð÷kufLk

fhðkLkwt fnu Au íkÚkk ÃkkuíkkLke ¼k»kk{kt fkuEÃký ºký ðMíkwykuLkwt ðýoLk fhðk fnu Au.

4.2.1 rðãkÚkeo - furLÿík WÃkkøk{ :rðãkÚkeo, rðãkÚkeo fuLÿeík WÃkkøk{Lke çkÄe r¢Þkf÷kÃkkuLkk fuLÿ{kt nkuÞ Au. yæÞkÃkf yrÄøk{

«r¢ÞkLku Mkns yLku Mkwøk{ çkLkkðk {kxuLkk fkÞkuo fhu Au íku yrÄøk{ ÃkrhÂMÚkríkLkku ykÞkusf nkuÞ Ausu rðãkÚkeoyku{kt Mðíktºk ®[íkLk yLku rs¿kkMkkLku òøk]ík fhu Au. íkku Mk{MÞk Mk{kÄkLk fkiþ÷LkkurðfkMk fhu Au, «kusufxLke YÃkhu¾k yLku r¢ÞkLðefhý {kxu ðÄkhku fhu Au íkÚkk Yr[økík rðfkMk yLkuíkÚÚkÞkuLkk yð÷kufLk îkhk ¿kkLkkí{f yLku MksoLkkí{f ®[íkLkLku «kuíMkknLk fhu Au.

(«kÚkr{f yLku {kæÞr{f rþûkk {kxu hk»xÙeÞ ÃkkXâ ¢{ yuf YÃkhu¾k, 1987 Ãkus-6)su{fu ík{u òýku Aku fu yuf rðãkÚkeo ÃkkuíkkLke MkkÚku ÃkkuíkkLkku Ãkqðo yLkw¼ð yLku ¿kkLk ÷ELku rðãk÷Þ{ktykðu Au su fûkkLke yÄeøk{ «r¢ÞkLku «¼krðík fhu Au, rðãkÚkeo furËík WÃkkøk{{kt rðãkÚkeoLkkrðfkMkkí{f Míkhku, ÃkrhÃkfðíkk, yrÄøk{ ÞwÂõíkyku, Ãkqðo¿kkLk yLkw¼ðku, Yr[yku, Mkk{kSf MktË¼oyLku MktMf]ríkLkwt æÞkLk hk¾ðk{kt ykðu Au. yuf yæÞkÃkf íkhefu ík{khu rðãkÚkeo frLÿík WÃkkøk{kuLker¢Þk {kxu rðãkÚkeoyku yLku íkuLkk yr¼øk{kuLku Mk{sLkwt ykð~Þf Au. yk sYhe Au fu ík{u ík{khefûkkLkk Ëhuf rðãkÚkeoLke rðþu»kíkkykuLke rðMík]ík {krníke hk¾ku.

rðãkÚkeoLku Mk{òu : rðãkÚkeo fuLÿe WÃkkøk{kuLku Mðefkhð{kt ykðu íku Ãknu÷k fûkkLkk rðrðÄrðãkÚkeoykuLku Mk{sðwt sYhe Au. su{fu

89

LkkUÄ



(f) MðkMÚÞ yLku þkherhf rðfkMk(¾) {kLkrMkf ÞkuøÞíkk(øk) ÔÞÂõíkíð(½) yrÄøk{Lkk «fkhku(z) «uhýk([) ½h yLku MkktMf]ríkf Ãk]ü¼qr{(f) MðkMÚÞ yLku þkherhf rðfkMk :

rðãkÚkeoLku þe¾ðkLke ÞkuøÞíkk íkuLkk MðkMÚÞ yLku þkrhhef rðfkMkLkk Míkh Ãkh ykÄkhhk¾u Au. yr¼øk{ yLkw¼ðkuLke ÃkMktËøke fhíke ð¾íku rðãkÚkeoLkk rðfkMkLkku rðrðÄ økríkykuLkuÃký æÞkLk{kt hk¾ðe sYhe Au. rLkÞr{ík heíku rðãkÚkeoLkwt MðkMÚÞ Ãkheûký fhðkÚke ÃkhíkuLkk MðkMÚÞ yLku þkrhhef rðfkMkLke {krníke {u¤ðe þfkÞ Au.

(¾) {kLkrMkf ÞkuøÞíkk :rðãkÚkeoLke rðrþü {kLkrMkf ÞkuøÞíkkLku òýe íkuLke rðrþü sYhíkkuLku Ãkqhe fhe þfkÞ Au.

Mkk{kLÞ heíku yuf ÔÞÂõíkLke çkwÂæÄíkkLku íkuLke {kLkrMkf ÞkuøÞíkk økýðk{kt ykðu Au. økúkzoLkh(Gardner) 1985 yu Mkkík «fkhLke çkwÂæÄ{íkkLku æÞkLk{kt hk¾e ÔÞÂõíkLke {kLkrMkfÞkuøÞíkkykuLkwt r[ºký fÞwO Au. íku yk «fkhu Au...

• ¼k»kk : yuf ÔÞÂõík çkeS ÔÞÂõíkLku ¼k»kk îkhk s {krníkeLke ykÃk ÷u fhu . ¼k»kk ðzu sykÃkýu ËwrLkÞk{kt ykÃkýe ykMkÃkkMkLkwt {kæÞ{ {u¤ðeyu Au.

• økrýíkef íkfo - ÔÞÂõíkLku økrýíkef íkfo MktçktÄkuLkk WÃkÞkuøk {kxu ÞkuøÞ íkfo ÃkqY Ãkkzu Au.• árü - MÚkkrLkf : ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke árü ðzu s MÚkkrLkf Mkq[LkkykuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ÞkuøÞíkk

fu¤ðu Au.• þkherhf økríkþe÷íkk : ÔÞÂõík {kxu Wå[ Míkhu þkherhf [÷Lk, rLkÞtºký yLku

yr¼ÔÞÂõíkLkku WÃkÞkuøk ÞkuøÞ çkLkkðu Au.• Mktøkeík {Þ - ÔÞÂõíkLku æðrLk rLk{koý, Mkt«u»ký yLku yÚko Mk{sðk ÞkuøÞ çkLkkðu Au.• ÔÞrõík-r¼Òkíkk : ÔÞÂõíkLku çkeòLkk ¼kð, EåAkLku òýðk yLku r¼Òkíkk fhð{kt MknkÞf Au.• ytík-ÔÞfríkíð : ÃkkuíkkLkk yLku çkeòLkk ®[íkkí{f árüfkuýLku Mk{sðkLke ûk{íkk rðfkMk{kt

MknkÞf nkuÞ Au.økkzoLkhLkk yk rðrþ»x {kLkrMkf ÞkuøÞíkkLkk rð&÷u»kýÚke yk ðkík rMkØ ÚkkÞ Au fu rþûkkÚkeo{ktrðr¼Òk «fkhLke {kLkrMkf ÞkuøÞíkk yLku þÂõíkyku nkuÞ Au, íkuLkk {wsçk s rðrðÄ «fkhLke yrÄøk{r¢ÞkykuLke ÃkMktËøke fhðe òuEyu. rðrðÄ «ð]r¥kyu heíku Lk¬e fhðk{kt ykðu fu suÚke rþûkkÚkeoLkkuçkwÂæÄLkku rðfkMk ÚkkÞ. Lke[uLke ÂMÚkríkLkku rð[kh fhku.

ÃkrhÂMÚkrík - 3 : ßÞkhu økwœe çku ð»koLke níke ßÞkhu íku ÃkíktøkLku [f÷e fnuíke níke. ÃkíktøkLku [f÷e

fnuðk ÃkkA¤. íkuLkwt Ãkqðo ¿kkLk níkwt fu fkuEÃký LkkLke ðMíkw su nðk{kt Wzu íku íkuLke Mk{sLku «¼krðík

fhíkwt níkwt. ÃkAe Äehu-Äehu íkuLku Mk{sLku «¼krðík fhíkw níkw ÃkAe Äehu-Äehu íkuLku yð÷kufLk fÞwo fu

ÃkíktøkLkk ykfkh [f÷eLkk ykfkhÚke {kuxku Au. yuf Ãkíktøk [f÷e fhíkk y÷øk heíku Wzu Au. ßÞkhu

90

LkkUÄ



Ãkíktøk Wzu Au íÞkhu MkLkMkLkknhLke ykðks ykðu Au íkuLku Ëkuhe ðzu çkktÄðk{kt ykðu Au Au íkuLkk Ãkh

rLkÞtºký fhu Au. nðu íkuLke Mk{s{kt Võík fkuEÃkýLkkLke ðMíkw su nðk{kt Wzu rðþu»kíkk MkkÚku òuzkE

Au yLku íkuLkk fkhýu íku [f÷e yLku Ãkíktøk{kt íkVkðík {nuMkqMk fhu Au. nðu íku íkuLke sqLke Äkhý

fkuEÃký {kLke ðMíkw su nðk{kt Wzu íkuLku çku swËe-ËwËe heíku òuðu Au. MkûkuÃk{kt íkuLke sqLke yðçkkuÄLk

yLku Lkðe yLkÄkhý MkkÚku suLke ÃkrhðŠíkík fhu Au.

økwze nðu ykX ð»koLke ÚkE økE Au yLku nðu ík{u fÕÃkLkk fhe þfku Aku fu íku nðk{kt WzLkkhe

çkÄe ðMíkwykuLkk íkVkðíkLku Mk{S òÞ Au. íku fE «fkhLke nðkE snkòu, Ãkuhkþwx, hkufux, WÃkøkún

yLku [{økkËfku rð»ku òýe þfu Au yLku nðu íkuLku yu Ãký ¾çkh Au fu fux÷ef [f÷eyku Wzíke s

LkÚke.

r¢Þkf÷kÃk - 1

WÃkhkuõík ÃkrhÂMÚkríkLku æÞkLk{t hk¾e Mk{s yLku yðçkkuÄLkLkk çkÄk s yðÞðkuLkwt r[ºký

fhku. ík{ýu {kuxk [kxo ÃkuÃkh yLku ÃkuÂLMk÷Lke sYh Ãkzþu.

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

(øk) ÔÞÂõíkíð :rþûkkÚkeoLkk ÔÞÂõíkíðLku Mk{S ÔÞÂõíkøkík r¼ÒkíkkLku yku¤¾ðk{kt {ËË {¤þu íkÚkk íkuLkk{kxu rðrðÄ yrÄøk{Lke ÃkMktËøke {kxu MknkÞíkk {¤þu íkuLkk ÔÞÂõíkíðLku MkwMktøk nþu.

(½) yrÄøk{Lkk «fkhku :rðrðÄ ÔÞÂõík rðrðÄ heíku þe¾íke nkuÞ Au. ËhufLke þe¾ðkLke rðrþ»x þi÷e nkuÞ Au.

rþûkkÚkeo íkuLkku þe¾ðkLke heík{kt VuhVkh fhíkk nkuÞ Au. yrÄøk{ íkhefu ½ýk «kYÃk Au.íku{ktÚke {níðÃkqýo «kYÃk Davil Kolb Lkku Au. su yLkw¼qrík {wÕf yrÄøk{ Ãkh ykÄkrhík Au.David Kolb Lkk yrÄøk{ {kuz÷Lkk [kh «fkhku Au. su{kt çku økúknf yLkw¼qríkLkk WÃkkøk{ku

Ãkh ykÄkrhík Au. íku Au {]íko yLkw¼ð (Concreta Experience - CE) yLku y{]íkoyðÄkhýkí{f (Abstract Conceptualization- AC) yk{k ðÄkhkLkk ÃkrhðíkoLkeÞyLkw{ð Ãkh yÄkrhík çku WÃkkøk{ Au. ®[íkLkkí{f yð÷kufLk Reflective Observation -RO) yLku Mkr¢Þ «Þkuøk (Active Experimental - AE) yk [kh y¼eøk{ yk «fkh Au.• yríkMkkhe (òuðwt yLku {nMkq¤ fhðwt CE / RO) rðrðÄ «fkhLkk yrÄøk{Úke þe¾ðk

{kxu rþûkkÚkeo MktðuËLkþe÷ nkuÞ Au yLku ðMíkwykuLku rðrðÄ heíku òuðk{kt ÞkuøÞ nkuÞ Au.

91

LkkUÄ



íkuyku ÃkkuíkkLkk ÃkMktË {wsçk Mkq[Lkk yufrºkík fhu Au yLku ÃkkuíkkLke fÕÃkLkk - þÂõíkykuWÃkÞkuøk fhe Mk{MÞkLkku Mk{kÄkLk fhu Au. rþûkkÚkeo Mk{qn{kt fÞoLke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðuAu íku ¾w÷k rËøkk{u ðkík Mkkt¼¤uAu yLku ÔÞÂõíkøkík «ríkÃk]rü «kó fhu Au.

• ykí{Mkkíkfhý (skuðwt yLku rð[khðwt AC / RO) su rþûkkÚkeo ykí{Mkkík fhðkLke heíkuþe¾u Au íku ÔÞÂõík Ãkh ðÄkhu æÞkLk ykÃke þfíkk LkÚke yLku rð[khku yLku y{]íkoyðÄkhýkyku{kt ðÄkhu Yr[ hk¾u Au. íku ÔÞðnkrhf {qÕÞkuLke ykÄkrhík WÃkkøk{ku fhíkkt íkkŠff rMkæÄktíkkuLkk ykÄkhu þe¾u Au. íkuyku ðkt[Lk, ÔÞkÏÞk, yLðu»ký, rð&÷u»kýðÄw ÃkMktËøk fhu Au íkÚkk íku{Lke ÃkkMku rð[kh fhe øknLk yæÞÞLk fhu Au.

• yr¼Mkkhe (fhðw yLku rð[khðwt AC / AE) su rþûkkÚkeo yr¼[khe yr¼øk{Úke þe¾uAu íku Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fhu Au íkÚkk íku{ýu {u¤ðu÷ ¿kkLkLkku WÃkÞkuøk ÔÞðnkhef {wÆkyku íku Mk{kÄkLk{kxu fhu Au. íku íkfLkefe fkÞo{kt Yr[ hk¾u Au íkÚkk ÔÞÂõíkyku yLku Mk{qn Ãkh ykuAwt æÞkLk ykÃku Au.íkuyku íkÚkk rð[kh Mkku «Þkuøk fhu Au yLku ÔÞðnkrhf yLkw«Þkuøk MkkÚku fkÞo fhu Au.

• Mkk{sMÞefhý (fhðwt yLku {nuMkq÷ fhðwt E / AF ) Mkk{MÞefhý yrÄøk{LkÚkeþe¾Lkkh rðãkÚkeo íkfo fhíkk Mð yLkw¼ð Ãkh rLk¼oh nkuÞ Au. íkuyku çkeòLkk yLkw¼ðLkkuWÃkÞkuøk fhe íkuLkk ÔÞðnkrhf, yLkw¼qrík{q¤f WÃkkøk{Lke ÃkMktËøke fhu Au. íkuyku LkðkÃkzfkhku íkhV ykfŠ»kík ÚkkÞ Au yLku ÃkkuíkkLke ÞkusLkkykuLku r¢ÞkÂLðík fhu Au. íkuyku fkÞo ÃkqYfhðk {kxu Mk{qn{kt fk{ fhu Au. íkuyku ÷ûk rLkÄkorhík fhe Mkr¢Þ heíku rðrðÄ fkÞkuo fheÃkkuíkkLkk ÷ûÞLke «kró {kxu fkÞohík fhu Au.yrÄøk{Lkk «fkhku, yrÄøk{ ÂMÚkrík, yLkw¼ð yLku «uhýk îkhk rþûkkÚkeo «¼krðík ÚkkÞ

Au yLku ÔÞÂõíkøkík yLku Mkt¿kkí{f ÔÞðnkhkuLke ðå[u yuf MktçktÄ W¼ku fhu Au.

E-3 rþûkkÚkeo - fuLÿeík WÃkkøk{{kt rþûkkÚkeoLku Mk{sðwt fu{ {níðÃkqýo Au. çku WËknhýku ykÃkku.

E-4 yr¼Mkkhe yLku yÃkMkkhe yrÄøk{ ðå[u íkVkðík sýkðku.

(z) «uhýk :rðãkÚkeoLku ykÃkðk{kt ykðu÷ yrÄøk{ yLkw¼ð yLku íkuLkk ÔÞÂõíkíð íkÚkk yrÄøk{ «fkhku

ðå[u Mk{kLkíkk Au fu Lkne ? «uhýkLkku MktçktÄ ykLkkÚke Au . òu rðãkÚkeoLku íkuLkk ðíko{kLk ¿kkLk, fkiþ÷fu Mk{sLku [uíkðýe ykÃkíkw fkÞo ykÃkðk{kt ykðu íkku fkÞo fhðk {kxu «urhík ÚkkÞAu, Ãkhtíkw òuu ykðe[uíkðýe íkuLkk fkiþ÷ yLku ¿kkLk fhíkk òu ykuAe fu ðÄw Míkh nkuÞ íkku íku fkÞo fhðk{kt ðÄw Yr[ ÷uíkkuLkÚke. íkuÚke yæÞkÃkfu rþûkkÚkeoLke Mk{s, fkiþ÷ yLku ¿kkLkLku æÞkLk{kt hk¾e fkÞo ykÃkðwt òuEyu.íkuÚke yæÞkÃkfu çkÄk s rðãkÚkeoykuLke ûk{íkkyku, ÞkuøÞíkkyku, Yr[ yLku Mk{sLku æÞkLk{kt hk¾erð»kÞ{kt Wzký MkkÚku ¿kkLk yLku fkiþ÷Lkku rðfkMk ÚkkÞ íku sYhe Au.([) ½h yLku MkktMf]ríkf Ãk]c¼qr{ :

rðãk÷Þ, ½h, ËkuMíkku yLku Mkk{kSf Ãkrhðuþ rðãkÚkeoykuLke rþûkkLku «¼krðík fhu Au.rðãkÚkeoLke MkktMf]ríkf Ãk]c¼qr{, ¼k»kkLkwt {kæÞ{, yr¼Yr[ íkuLkk yæÞÞLk fkÞoLku «¼krðík fhuAu.

MkktMf]ríkf yLkw¼ð : rþûkkÚkeoLkku Ãkqðo ¿kkLk rþûkkÚkeoLkk Mkk{kSf Ãkrhðuþ, MkktMf]ríkf ¿kkLk,{qÕÞku yLku rð[khkuLku ôzkýÃkqðof «¼krðík fhu Au. íku Lkðe yðÄkhýLke Mk{s {kxu YÃkhu¾kLkwt fkÞo

92

LkkUÄ



fhu Au. íkÚkk uíkLkk Lkðk yr¼øk{Lkíku «¼krðík fhu Au.¼k»kk : {Lkw»ÞLkwt þe¾ðkLkwt yLku Mk{sðkLkwt {kæÞ{ ¼k»kk Au. ¼k»kk yu {Lkw»ÞLkk yLkw¼ðku yLku¿kkLkLkk ykËkLk «ËkLk{kt {æÞMÚkíkk fhu Au. ßÞkhu rþûkkÚkeo Mk{ks yLku Mk{wËkÞ MkkÚku ytík:r¢Þkfhu Auu. ¼k»kk yuf MkktMf]ríkf WÃkfhýLke heíku LkðeLk yr¼øk{Lku «¼krðík fhu Au.yrÄøk{ yr¼ð]r¥k :-

yrÄøk{ yr¼ð]r¥k yu rðrþü ¼Mfku yLku MkkrÚkÞku MkkÚku ðkík[eík fhðkÚke «¼krðík ÚkkÞAu yk LkkUÄðk{kt ykÔÞwt Au fu ßÞkhu fkuE çkk¤f fkuE r¢Þk f÷kÃkLkku WÆu~ÞLku Mk{sðkLkwt þY fhuíÞkhu íku íku{kt Mkr¢Þ ¼køkeËkhe LkkUÄkðu Au. íku{kt íkuLku r¢Þkf÷kÃkku{kt Mkk{u÷ yðÄkhýk þe¾ððk{kt{ËË {¤u Au. Ëk¾÷k íkhefu þfe÷ {kxu y¾çkkhLke ®f{ík yLku íkuLkwt LkVku LkwfMkkLk þkuÄðwt yu {kºkÃkkXâ ÃkwMíkfLkk yÇÞkMk {kxu sYhe LkÚke Ãký íku y¾çkkhLku yusLx ÃkkMkuÚke ¾heËe ðÄw{kt ðÄwy¾çkkh ðu[ðkLkwt «ÞkMk fhu Au fkhý fu íkuLkk ÃkrhðkhLku ÃkkuíkkLke sYh Au. ykLkkÚke rðÃkrhík fûkkÃkkt[{kt ¼ýíke 12 ð»koLke LkeíkqLku íkuLke yæÞkrÃkfkyu yuf «&™ ÃkqAâku fu yuf ËwfkLkËkh 10ÃkuÂLMk÷, 1 YrÃkÞk 50 ÃkiMkk{ktLkk ¼kðu ¾heËe íku yuf ÃkuÂLMk÷ 2 YrÃkÞkLkk ¼kðu ðu[u íkku çkLkkðku fuíkuLku fw÷ fux÷ku LkVku ÚkkÞ. ½ýk Mk{Þ MkwÄe rð[kh fÞko ÃkAe Lkeíkq yu ÃkqAâwt fu nwt Mkhðk¤ku fY fuøkwýkfkh ? yk ðkík MÃkü Au fu þfe÷ yLku LkeíkqLke MkktMf]ríkf ÃkrhÂMÚkríkyku y÷øk-y÷øk Au íkuíkuLke yrÄøk{ð]r¥k Ãkh «¼kð Ãkkzu Au. çkk¤fkuLke yr¼ð]r¥kLke rðþu»kíkk yk Au fu íkuyku íkuLkkykMkÃkkMkLkk ðkíkkðhýÚke yrík MktðuËLkþe÷ nkuÞ Au ð¤e íku{LkkÚke {kuxk yLku r{ºkku MkkÚku Mkíkíkðkík[eík fhe yr¼ð]r¥kLkwt rLk{koý fhíkk nkuÞ Au. ÃkrhðkhLkwt ¼kðkí{f yr¼øk{ Ãký íku{Lku«¼krðík fhðkLkwt «{w¾ fkhý Au. Ãkkrhðkrhf Ãk]»X¼qr{ Ãký íkuLkk yr¼øk{Lku «¼krðík fhu Au.MknÃkkXe :-

yr¼øk{ yLkw¼ð íkiÞkh fhíke ð¾íku çkk¤fku Ãkh íkuLkk MknÃkkXeykuLkku «¼kð Ãkzu Au.íkuLke LkkuÄ ÷uðe ykð~Þf Au.MknÃkkXeykuLke Mkk{qrnf MkktMf]ríkf «ð]r¥k Ãký rþûkkÚkeoLku íkuLkk SðLk{ktþe¾ðk {kxu MknkÞíkk fhu Au. {kæÞr{f rðãk÷ÞLkk çkÄk s MíkhLkk Akufhkyku yLku Akufheykuíku{Lkwt y÷øk Mkk{kSf Mk{qn çkLkkððk «ÞkMk fhu Au.

rðãk÷ÞLke ytËh yLku fûkk{kt çkk¤fku íkuLkk WÃk-Mk{qn ¼k»kk, ûkuºk, Ä{o, Mkk{kSf MíkhyLku þiûkrýf WÃk÷ÂçÄykuLkk ykÄkhu Mk{qnLke h[Lkk fhu Au. MknÃkkXeykuLkku Mk{qn íku{Lkk ykí{ -MkB{kLk yLku WÃk÷ÂçÄykuLku «¼krðík fhu Au. fux÷kf MknÃkkXe rðãk÷ÞLkk yæÞkÃkfLkk Mkfkhkí{frþûký yr¼øk{Lku ðÄkhu MkwËZíkk «ËkLk fhu Au. fux÷kf Mk{qnku ðifÂÕÃkf {qÕÞkuLku Mk{qn{kt þe¾íkknkuÞ Au íkuyku rðãk÷ÞÚke ðÄkhu yÃkuûkk hk¾íkk LkÚke. íkuyku yr¼øk{ Mkk{økúeÚke þe¾ðkLkku «ÞkMkfhu Au Ãkhtíkw yæÞkÃkfLkk ÷ûÞLkk «fkhu Lkne.rðãk÷Þ :-

«íÞuf rðãk÷ÞLke yuf rðrþ»x MktMf]rík nkuÞ Au Ãkhtíkw Mkwû{ yð÷kufLk fhðkÚke òýðk{éÞwt fu íkuLke fux÷ef WÃkh MktMf]rík Ãký nkuÞ Au. rðãk÷Þ{kt yæÞkÃkfku yLku rðãkÚkeoykuLke ykMktMf]rík Mk{qn, ûkuºk, ¼k»kk, Ä{o, òrík yLku Mkk{kSf Míkh Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au íku fûkkfûkLkkr¢Þkf÷kÃkku yLku rþûkkÚkeoLkk yrÄøk{Lku «¼krðík fhu Au.

E-5 Ko16 Lkk yrÄøk{ Lkk {kuz÷Lkk çku íkçk¬kyku fÞkt Au ?E-6 Lkðk yLkw¼ð {u¤ððk {kxu MknÃkkXe Mk{qnLkk {níðLkwt ðýoLk fhku.

93

LkkUÄ



rþûkkÚkeo - furLÿík WÃkkøk{{kt yæÞkÃkfLke ¼qr{fk :rþûkkÚkeo - furLÿík WÃkkøk{{kt ykÃkýu Lkeu[Lkk {wÆkykuLku æÞkLk{kt ÷Eyu.rðãkÚkoeoyku{kt yrÄøk{Lkk «fkhku swËk-swËk nkuÞ Au.rðãk÷Þ{kt çkk¤fku{kt hnu÷e rs¿kkMkk yLku rLkhtíkh Mð - yLðu»kýLku þe¾ðkLkku ykÄkh

çkLkkððku òuEyu. yux÷u fu rðãkÚkeoLke Yr[ yLkwMkkh yLku sux÷k ôzký{kt yu ¿kkLk {u¤ððkLkku AuíkuLkk yðMkhku Ãkqhk Ãkkzðk òuEyu.

çkk¤fku ½ýeðkh «íÞkrþík heíku þe¾u Au {kxu íkuLkk {kxu íkuðe ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý fhðwtòuEyu.

rðãk÷ÞLkwt fkÞo Au fu íku rðãkÚkeoLku ykðe heíku þe¾ðu Au Sðtík ÃkÞoík rþûkkÚkeo çkLke hnu.çkk¤f ÃkkuíkkLkk yrÄøk{ ûkuºk{kt çkwÂæÄíkkÃkqðof heíku rLkýoÞ ÷uðkLke ûk{íkk fu¤ðu. rðïkMk,

ÃkhMÃkh Mk{kLk ¼kðLkk yLku ¾wÕ÷k rË÷-rË{ktøkÚke yrÄøk{ ðÄkhu MkwáZ ÚkkÞ Au. rðãk÷Þ{ktMðef]ríkLke ¼kðLkk yLku Mkfkhkí{f ¼kðLkkLkwt ðkíkkðhý hk¾ðwt òuEyu. yux÷u s yuf yæÞkÃkfMðYÃku rþûkkÚkeo fuLÿeík WÃkkøk{{kt Lke[uLke ºký {níðÃkqýo ¼qr{fkyku ¼sððkLke nkuÞ Au.rþûkkÚkeoLkk yð÷kufLk fíkko yLku rLkËkLk fíkko :- yæÞkÃkf rþûkkÚkeoLkk ÔÞðnkhku yLku fkÞof÷kÃkkuLkkuðøkoLke ytËh yLku çknkh Mkíkík yð÷kufLk fhu A yLku íkuLke yr¼øk{, sYheÞkíkku, Mkð÷íkku yLkurLkçko¤íkkLku yku¤¾e íkuLkk {kxu Mkwøk{ ÃkrhÂMÚkríkLkku rLk{koý fhu Au fu suÚke íku yrÄøk{ fu¤ðe þfu.yrÄøk{ {kxu sYhe ðkíkkðhý íkiÞkh fhðwt :- yufðkh ík{u rþûkkÚkoLke yrÄøk{ sYheÞkíkkuLkuyku¤¾e ÷uþku ÃkAe ík{kY {wÏÞ fkÞo rþûkkÚkeo {kxu yuðk ðkíkkðhýLku íkiÞkh fhðku fu su{kt íku Mkkheheíku þe¾u þfu yLku ðÄwLku ðÄw þe¾ðk {kxu «kuíMkkrník ÚkkÞ.yrÄøk{ Mkns fíkko :- rþûkkÚkeo sÞkhu yrÄøk{ r¢Þk÷kÃkku{kt Mkt÷øLk nkuÞ íÞkhu ík{u Mkíkfo hne{ËË fhþku. «íÞûk rþûký{kt ðÄw y½Y fkÞo Au. ík{u òýku Aku fu Ëhuf rðãkÚkeoLke þe¾ðkLkeÃkØrík, Yr[, fkÞo þi÷e, rðrðÄ nkuÞ Au, íkuÚke s Mk{ÞMkh íkuLku rþûký{kt yr¼Yr[ fu¤ðkÞ íku{kxu MknkÞíkk fhþku. ßÞkhu Ãký ík{u rþûkkÚkeoLku rLkhkþ òuyku íÞkuh íkuLku r¢Þkf÷kÃk{kt ¼køk ÷uðk{kxu «kuíMkkrník fhku.

E-7 rþûkkÚkeo furLÿík fûkk{kt yæÞkÃkfLke ¼qr{fkLkwt ðýoLk fhku.

4.2.2 yrÄøk{ - frLÿík WÃkkøk{ :yrÄøk{ furLÿík rþûkk yrÄøk{ «r¢Þk{kt rðãkÚkeoLkku yr¼øk{ «{w¾ MÚkkLk Ãkh nkuÞ

Au. yk WÃkkøk{{kt rþûkkyu fuLÿ Au íkÚkk rþûkkÚke òuzkÞu÷k çkÄk s ÔÞÂõíkyku yLku yæÞkÃkf ÃkýrðãkÚkeo MkkÚku Mkn - rþûkkÚkeo nkuÞ Au. {wÏÞíðu yk ¼rð»Þ{kt rðãkÚkeoLku fuLÿ{kt hk¾ðk{kt ykðuAu. þkuÄ fíkkoykuLku yk ðkík {kLke Au fu yrÄøk{ furLÿík WÃkkøk{Úke rðãkÚkeo fkiþ÷ «kó fhu AuyLku SðÃkÞoík yu rþûkkÚkeo çkLke hnu Au.

Ëk¾÷k íkhefu ßÞkhu rðãkÚkeoyku MkkÚku ík{u þiûkrýf «ðkMk{kt fkuE fkh¾kLkk fu zu{Lke {w÷kfkík÷uðk òyku Aku íkku {kºk rðãkÚkeo LkÚke þe¾íkku Ãký Ãký ½ýe Lkðe çkkçkíkku suðe fu íkfLkefe rðþu»kíkíkk,f{o[kheyku MkkÚku ðkík[eík, fkh¾kLkwt, Mkt[kLk÷, rLk{koý, WÃkÞkurøkíkk suðe {krníke {u¤ðeyu Aeyu.ykðe {krníke rðãkÚkeoyku MkkÚku [[ko fhðkÚke íku{Lke yrÄøk{ ûk{íkk{kt ðÄkhku fhe þfkÞ Au.

94

LkkUÄ



yrÄøk{- furLÿík rþûkk{kt rðãkÚkeoLku rþûkkLkw fuLÿ ®çkËw {kLkðk{kt ykðu Au. yk{ktrðãkÚkeoLkk íku þiûkrýf MktË¼oLku Mk{sðk{kt ykðu Au ßÞktÚke rðãkÚkeo ykðu Au. yæÞkÃkf îkhkrðãkÚkeoLku Mk{òðLke «r¢Þk íkuLkk yrÄøk{ WÆu~ÞkuLke «kró fu {qÕÞktfLk fhíke ð¾íku Ãkh [k÷u Au.rðãkÚkeoLku þe¾ðkLkk {q¤¼qík fkiþ÷ Lku «kó fhe SðLk ÃkÞoík ¿kkLk WÃkksoLk fhðk {kxu «uheíkfhe þfkÞ. íkuÚke ðkMíkð{kt yrÄøk{Lke sðkçkËkhe rðãkÚkeo WÃkh nkuÞ Au yLku yæÞkÃkf rðãkÚkeoLkerþûkkLku Mkns yLku Mkwøk{ çkLkkððkLke sðkçkËkhe ÷u Au. yk WÃkkøk{ ÔÞÂõíkðkËe VuhVkhðk¤kuyLku Ëûkíkk ykÄkrhík rðrðÄ rðÂæÄykuLkk WÃkÞkuøk îkhk «kÃík ÚkkÞ Au. yk fkuE MÚkkLk fu Mk{ÞÚkeçktÄkÞu÷ku LkÚke. çkeò þçË{kt fneyu íkku yk WÃkkøk{ rðãkÚkeo ykÄkheík rþûký yrÄøk{LkkðkíkðkhýLku «kuíMkkrník fhu Au. yk{kt yuf çkeòLkk MknÞkuøkÚke yLku rð»kÞ ðMíkwLku þku¾ fhe¿kkLkLke MkkÚkofíkk MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au. yæÞkÃkf rðãkÚkoLke WíÃkkËfíkk, ¿kkLkWÃkksoLk ûk{íkk,fkiþ÷Úke Mkíkík Wå[íkh çkLkkððkLkku «ÞkMk fhu Au íkÚkk íkuLke ÔÞÂõíkøkík yLku ÔÞðMkkrÞf ûk{íkkykuLkurðfrMkík fhðkLkku «ÞkMk fhu Au. ykLkk {kxu íku rðrðÄ yLkwËuþkí{f rðÄuÞku yLku WÃkfhýkuLkkuWÃkÞkuøk fhu Au íku Mk{Þ yLku MÚkkLk MkkÚku çktrÄík Lk nkuÞ. rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk ÃkMktËøke {kxu {wÏÞ heíkusðkçkËkh nkuÞ Au yLku íkuLke ÃkkMku yrÄøk{Lkk rLkÞtºký fhðk {kxu yðMkh WÃk÷çÄ nkuÞAu. ykLkkV¤ MðYÃku çkk¤fkuLkk yr¼øk{ MktçktÄeMk çkÄk s rníkÄkhfku ðå[u yuf MknÞkuøkkí{f ¼køkeËkheÚkkÞ Au.yrÄøk{ fuLÿeík þiûkrýf yÇÞkMkkuLkk fux÷kf WËknhýku Lke[u {wsçk Au.• fûkkLke ytËh fu çkknh MknÞkuøkkí{f Mkk{qrnf yrÄøk{• ÔÞÂõíkøkík rðãkÚkeoLkku yLðu»ký yLku ÃkqAÃkhA• rðãkÚkeo yLku yæÞkÃkf çktLku îkhk yLðu»ký yLku ÃkqAÃkhA• Mk{MÞk ykÄkrhík íkÃkkMk yrÄøk{• Mk{fkr÷f ytík: r¢Þkí{f YxMÚk yrÄøk{• MðÞt îkhk yLkw¼qrík {q¤f yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk• yrÄøk{ MÚkkLkkuLkku yLkw¼ð• «kMktrøkf fkÞkuoLkku MðrLkÄkorhík «ËþoLkyrÄøk{- furLÿík rþûkkLke rðþu»kíkyku :íkuLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku Lke[uu {wsçk Au.• rðãkÚkeo Mk{qn ÃkkMkuÚke rð&÷u»ký fhe ¿kkLk {u¤ðu Au yLku íkuLku Mkk{kLÞ fkiþ÷ suðk fu þku¾

fhðe, øknLk ®[íkLk fhðwt, Mk{MÞk Mk{kÄkLk ðøkuhu MkkÚku òuzu Au.• «¼kðfkhe heíku ¿kkLk Mkt«u»ký fhe íkuLkku WÃkÞkuøk ðkMíkrðf SðLk{kt WÆ¼ðe Mk{MÞkykuLkk

Mk{kÄkLk {kxu fhu Au.• ðkMðríkf SðLk{kt WÆ¼ðíke Mk{MÞkykuLkk Mk{kÄkLk {kxu fhu Au.• yæÞkÃkfLke ¼qr{fk ÃkÚkËþoLk yLku yrÄøk{Lku Mkns çkLkkððkLke Au.• yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeo {¤eLku yrÄøk{Lkwt {qÕÞktfLk fhu Au.• yæÞkÃkLk yLku yktf÷Lk yufçkeò MkkÚku òuzkÞu÷k Au.• ykf÷LkLkku WÃkÞkuøk yrÄøk{Lku ðÄkhkðk yLku rLkËkLk fhðk {kxu ÚkkÞ Au.• ºkwrxÞkuÚke þe¾ðk{kt yLku Mk{MÞkLkk Mk{kÄkLkLku ðÄw çk¤ {¤u Au.

95

LkkUÄ



ÞÞ?

?

• yÃkurûkík yrÄøk{Lkku «íÞûk heíku ÃkuÃkh ÃkuÂLMk÷, «kusufx, «ËþoLk ÃkkuxoVku÷eÞku ðzu yktf÷Lkfhðk{kt ykðu Au.

• ytíkorð»kÞe yLðu»ký MkkÚku WÃkkøk{ MkwMktøkík Au• MktMf]rík Mknfkhe yLku MknÞkuøkkí{f nkuÞ Au.• yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeo MkkÚku MkkÚku þe¾u Au.Welwer (2002) {wsçk yrÄøk{ fuLÿeík rþûkk «ý÷e{kt yÇÞkMkku fhðk sYhe Au.(i) rð»kÞ-ðMíkwLkwt fkÞo : ¿kkLkLkwt ykÄkh rLkŠ{ík fhíkk WÃkhktík rð»kÞ-ðMíkw rðãkÚkeoykuLke

Lke[uLke çkkçkíkku{kt MknÞkuøk fhu Au.• rð»kÞ-ðMíkw rðþu rð[khðk{kt yLku yLðu»kýLkku yÇÞkMk fhðk{kt.• ðkMíkrðf Mk{MÞkykuLkku Mk{kÄkLk fkZðk{kt• rð»kÞðMíkwLkk fkÞoLku Mk{sðk{kt yLku þk {kxu yk rð»kÞðMíkw þe¾ðk{kt ykðe.• rð»kÞ rðþu»k {kxu yrÄøk{ rðrÄÞku çkLkkððk{kt• rð»kÞðMíkwLke rðrþü {qÕÞ Mk{sðk{kt• rð»kÞðMíkw îkhk þe¾ðkLkk «fkhku rðfrMkík fhðk{kt yLku íkuLkku yÚko Mk{sðk{kt(ii) yæÞkÃkfLke ¼qr{fk : yæÞkÃkf yuf ykðk ðkíkkðhýLkwt MksoLk fhu Au fu su{kt....• rðãkÚkeoLkk yrÄøk{Lkwt rLk{koý ÚkkÞ.• rðr¼Òk «fkhLkk yrÄøk{Lkk «fkhku{kt Mkk{sMÞ MÚkkrÃkík ÚkkÞ.• rðãkÚkeoykuLku þe¾ðk {kxu sðkçkËkhe Mðefkh fhðk {kxu «urhík fhðk.• yrÄøk{ WÆu~Þ yrÄøk{ rðrÄyku yLku {qÕÞktfLk{kt Mkíkík MkwMktøkík ykÞkusLk fhðk{kt.• rðãkÚkeoLkk yrÄøk{ ÷ûÞLke «kró {kxu rðrðÄ yrÄøk{ íkfLkefLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt.• yuðe r¢Þkf÷kÃkku íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au fu su{kt yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeo çktLku Mkr¢Þ heíku

¼køk ÷u.• rðãkÚkeoLku MðkæÞkÞ {kxu «urhík yLku «kuíMkkrník fhðk.(iii) yrÄøk{Lke sðkçkËkhe : òu fu yrÄøk{Lke sðkçkËkhe yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeo çktLkuLke

nkuÞ Au Ãký rðãkÚkeoÚke yuðe yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðu Au fu íku yrÄøk{ yLku {qÕÞktfLkLkesðkçkËkhe Mðefkhe íkuLkk V÷MðYÃk rðãkÚkeo-

• ykøk¤Lkk yrÄøk{ {kxu yrÄøk{ fkiþ÷Lkku rðfkMk fhu Au.• Mð rLkËuorþík SðLk ÃkÞOík rþûkkÚkeo çkLku Au .• ÃkkuíkkLkk yrÄøk{Lkwt Mð {qÕÞktfLk fhu Au.• Mkkûkhíkk Mkq[LkLkk fkiþ÷Lku rMkæÄ fhu Au.(iv) {qÕÞktfLk «r¢Þk yLku WÆu~Þ : yrÄøk{ furLÿík rþûkk{kt {qÕÞktfLk ðÄw òuzkÞu÷w nkuÞ Au.

íku{kt Mkk{u÷ Au..• Mk{fkr÷Lk {qÕÞktfLk• Mkth[Lkkí{f yLkwðoíkLke MkkÚku h[Lkkí{f {qÕÞktfLk• MknÃkkXe yLku MðÞt îkhk {qÕÞktfLk• þe¾ðkLkk yLku rðþu»k¿kíkk «ËþoLk {kxu ½ýk yðMkhku• rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk sðkçkkuLku LÞkuÞkur[ík çkLkkððk «kuíMkkrník ÚkkÞ Au.

96

LkkUÄ



• rðãkÚkeo yLku yæÞkÃkf yLkwðíkoLk {kxu Mk{Þ rLkÄkohý fhðk Mkn{ík ÚkkÞ Au.• Mk{Þ ËhBÞkLk rðþwØ {qÕÞktfLkLkku WÃkÞkuøk fhu Auu.(v) þÂõík Mktíkw÷Lk : yæÞkÃkfÚke ðÄkhu, rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yrÄøk{ Ãkh rLkÞtºký hk¾u Au.

yæÞkÃkfu MkíkofíkkLke MkkÚku-MkkÚku rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yrÄøk{Lkk rLkÞtºkýLke sðkçkËkhe Mðefkhuíkuðk yrÄfkh ykÃkðkLkk «ÞkMkLke ykð~Þfíkk Au.

• rðãkÚkeoLku ðÄkhkLke þku¾ {kxu «kuíMkkrník fhðk{kt ykðu Au.• ÞkuøÞ Mk{Þu ðifÂÕÃkf árüfkuý yr¼ÔÞÂõík {kxu rðãkÚkeoykuLku «kuíMkkrník fhðk{kt ykðu

Au.• fkuLxufx økúurzøk fu {kMxhe økúurzøkLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.• {qÕÞktfLk {wõík heíku ÚkkÞ Au.• rðãkÚkeo þe¾ðkLkk yðMkhLkku ÷k¼ ÷u Au.

E-8 òu fûkk{k yrÄøk{ furLÿík WÃkkøk{ Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu íkku ðíko{kLk òu yæÞkÃkf -

furLÿík WÃkkøk{{kt fÞkt «fkhLkk ÃkrhðíkoLk fhðkLke sYh Au íkuLkwt ðýoLk fhku.

rþûkkLkk ºký WÃkkøk{ku - yæÞkÃkf furLÿík - rþûkkÚkeo furLÿík yLku yrÄøk{ furLÿík rþûkkLkk

{wÏÞ ½xfkuLkw íkw÷Lkkí{f r[ºký Lke[u {wsçk hsq fhðe þfkÞ.

Ãkºkf - 4.1 rþûkkLkk ºký WÃkkøk{ku ðå[u íkw÷Lkk{wÿk yæÞkÃkf furLÿík rþûkkÚkeo furLÿík yrÄøk{ furLÿík¿kkLkLke «f]rík ¿kkLk rþûkkÚkeoÚke ¿kkLk rðãkÚkeo îkhk ¿kkLk rðãkÚkeo îkhk

Ãký yøkkW (Ãknu÷k) þkuÄðk{kt ykðu Au. Mkhr[ík fhðk{kt ykðu Au.yæÞkÃkf yLku yæÞkÃkf Mkr¢Þ yLku yæÞkÃkf rþûkkÚkeo rðãkÚkeo fkÞo fhu AuurþûkkÚkeoLke ¼qr{fk rðãkÚkeo rLk»¢eÞ Lku Mkr¢Þ çkLkkðu Au yæÞkÃkf WíMkkrník fhu Au.

nkuÞ Au.yæÞkÃkfLkk fkÞoLke yLkwËuþLk, rLkËþoLk yrÄøk{ fkÞo yrÄøk{Lku Mkwøk{ çkLkkððk«çk¤íkk «ýk÷e yLku yæÞkÞLk {kxu MknkÞíkk fhðe.ÃkrhÂMÚkrík Mðíktºk ÃkrhÂMÚkrík rþûkkÚkeo yLkwfq÷ yrÄøk{ MktðŠ¼ík yLku

Mðk¼krðf yrÄøk{rLkÞtºký MktÃkqýo heíku yæÞkÃkf yæÞkÃkf yLku rþûkkÚkeo rþûkkÚkeo rLk{trºkík

rLkÞtrºkík rLkÞtrºkíkInput Lkk¾ðwt fux÷wtf ¿kkLk yLku íkÚÞ ûk{íkkyku yLku yrÄøk{ íkfLkef yLku

yLkw¼ð hýrLkríkrðrÄ yLku WÃkkøk{ ÔÞkÏÞkLk yLku «ËþoLk ¾u÷ rðrÄyku yLku r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík

ykLktËËkÞf rðrÄyku rðrÄykuÃkkXâ¢{ rLkŠËü rðfkMkkí{f WÆ¼ðeík{qÕÞktfLk ðMíkwrLkü ykÄkrhík r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík rðþwØ {qÕÞktfLk

97

LkkUÄ



Mktf÷Lkkí{f h[Lkkí{f yLku Mð: rð&÷u»kýyLkwþkMkLk sçkhËMíkeÚke ¼køkeËkhe MðYÃku Mð: rLkÞtrºkík

÷køkkðu÷k

4.2.3 Mknfkhe yr¼øk{ :Mknfkhe yr¼øk{ {kuz÷Lkku rðfkMk ykuAk{kt ykuAku ºký yLkwËuþkí{f ÷ûÞkuLke

«kró {kxu ÚkkÞ Au. íku ÷ûÞ Au þiûkrýf WÃk÷çÄ, rðr¼ÒkíkkLkku Mðefkh yLku Mkk{kSf fkiþ÷LkkurðfkMk. yk yuf LkkLkku Mk{qnLkku WÃkkøk{ Au fu su{kt «òíkktrºkf, «r¢Þk, ÔÞÂõíkøkík sðkçkËkhe,Mk{kLk yðMkh yLku Mkk{qrnf Ãkkrhíkkur»kf rLkrník Au. yksLke fûkkyku{kt ½ýk çkÄk «fkhLkk MknfkheyrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkkuLkk {kuz÷LkkuWÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au su{kt rðãkÚkeo xe{Lke W÷çÄLkwt rð¼ksLk,Mkk{qrnf yLðu»ký ðøkuhu. çkÄe Mknfkhe yrÄøk{ yuf{ku{kt Lke[uLke rðþu»kíkkyku òuðk {¤u Au.- rðãkÚkeoyku îkhk LkkLkk-LkkLkk Mk{qn{kt fkÞo fhðwt.- Mk{qn çkÄk s «fkhLkk rðãkÚkeoyku suðk fu Wå[, Mkhuhkþ yLku rLkBLk WÃk÷ÂçÄðk¤k

rðãkÚkeoLku Mkk{u÷ fhkÞ Au.- ßÞkt MkwÄe þõÞ nkuÞ Mk{qn{kt çkÄk s «fkhLke òrík, ®÷øk yLku MkktMf]ríkf Ãk]c¼qr{ðk¤k

rðãkÚkeoykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.- ÃkwhMfkh ÔÞÂõíkøkík Lk nkuÞ Mk{qn ykÄkrhík nkuÞ Au. yð÷kufLk fhðkÚke æÞkLk{kt ykÔÞw fu

Mknfkhe WÃkkøkLk þiûkrýf WÃk÷ÂçÄ, MknÞkuøkkí{f, ÔÞðnkh, yktíkh MkktMf]ríkf Mk{syLku MktçktÄ, íkÚkk rðf÷ktøk rðãkÚkeoyku íkhV Mkfkhkí{f árüfkuý Ãkh yMkh fhu Au.

Mknfkhe yr¼øk{Lkk Ãkkt[ {q¤¼qík íkíðku nkuÞ Au. (Boran and ciuffetelli parker, 2009)(1) Mkfkhkí{f yktíkh rLk¼ohíkk :- rðãkÚkeo MktÃkqýo heíku ¼køkeËkh çkLku yLku Mk{qn{kt ÃkkuíkkLkwt ÞkuøkËkLk ykÃku.- Mk{qn{kt çkÄk s MkËMÞkuLke fkÞo ¼qr{fk - sðkçkËkhe Au. çkÄkyu yk ðkík Ãkh rðïkMk

fhðku òuEyu fu Mk{qnLkk yrÄøk{ «íÞu íku{Lke sðkçkËkhe Au.(2) yhMk-ÃkhMk ðkík[eíkLku «kuíMkknLk ykÃku Au.- MkËMÞ yufçkeòLke MkV¤íkkLku ðuøk ykÃku Au.- rðãkÚkeo yufçkeòLku sýkðu Au fu íkuyku þwt þe¾e hÌkk Au. íkuyku ÃkkuíkkLkk yLku çkeò

rðãkÚkeoykuLku ykÃku÷k fkÞoLku Mk{su yLku MknÞkuøk ykÃku.(3) ÔÞÂõíkøkík sðkçkËkhe :- «íÞuf rðãkÚkeo yæÞÞLk fhðk{kt ykðíke rð»kÞðMíkwLkk «ËþoLk{kt rMkÂæÄ «kó fhu.- «íÞuf rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkk yrÄøk{ yLku fkÞoLke «rík sðkçkËkh çkLku.(4) Mkk{kSf fkiþÕÞ :- MkV¤ Mknfkeh yrÄøk{ {kxu Mkk{kS fkiþÕÞ nkuðwt sYhe Au.- Mkk{kSf fkiþÕÞ{kt Lke[uLkk ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{qrnf fkiþÕÞ Mkk{u÷Au. (i) Lkuík]íð ûk{íkk

(ii) rLkýoÞ ûk{íkk (iii) rðïMkLkeÞíkk (iv) Mkt«u»ký (v) rððkË rLkhkfhý ûk{íkk(5) Mkk{qrnf «MktMfhý :

Ëhuf Mk{qn ÃkkuíkkLke «¼kðþe÷íkkLkwt {qÕÞktfLk fhu yLku rLkýoÞ ÷u fu fuðe heíku íku íkuLku ðÄkhu

98

LkkUÄ



MkkY çkLkkðe þfu. rðãkÚkeoLke W÷ÂçÄLku ðÄw Mkkhe çkLkkððk {kxu çku rðþu»kíkkyku nkuðe sYhe Au.(f) rðãkÚkeo Mk{qnLkk ÷ûÞLku yku¤¾ {kxu fkÞo fhðwt.(¾) MkV÷íkk Ëhuf rðãkÚkeoLkk yrÄøk{ Ãkh ykÄkh hk¾u Au.

Mknfkhe yrÄøk{ fkÞo yLku ÃkwhMfkhLke h[Lkk fhíke ð¾íku ÔÞÂõíkøkík sðkçkËkhe yLkuW¥khËkrÞíð Lk¬e fhð{kt ykðu. ÔÞÂõíkLku yu ¾çkh nkuðe òuEyu fu íkuLke sðkçkËkhe þwt Au yLkuMk{qnLkk ÷ûÞLke «kró {kxu íkuLke yuf [ku¬Mk sðkçkËkhe Au. Mk{qnLkk fkÞkuoLku Ãkqhk fhðk {kxurðãkÚkeoyku ðå[u Mkfkhkí{f ykí{rLk¼ohíkk nkuðe òuEyu. Mk{qn fkÞoLku Ãkqhku fhðk {kxu ËhufMkËMÞLke Mkr¢Þ ¼køkeËkhe nkuðe òuEyu. yk {kxu Ëhuf MkËMÞ yu fkÞoLku Ãkqhku fhðk {kxuLkesðkçkËkhe ÷u su fkÞo Mk{qnLkk çkkfe ÷kufku Ãkqhku fhe þõÞk LkÚke.Mknfkhe yrÄøk{Lkk WÃkÞkuøk {kxu rËþk-rLkËuoþ- Mk{qnLkku ykfkh : 3 Úke 5 rðãkÚkeoyku MkwÄe Mker{ík hk¾ku.- Mk{qn{kt rðrðÄ þiûkrýf ÞkuøÞíkk, ®÷øk, òríkLkk rðãkÚkeoykuLkwt r{©ý nkuðwt òuEyu.- Mk{qnLkk Ëhuf MkËMÞLku yuf [ku¬Mk fkÞo, sðkçkËkhe, ¼qr{fk MkkUÃke Ëuðe òuEyu fu suÚke íku

Mk{qn{kt fkÞo fhðk{kt MkV¤ ÚkkÞ.- Mknfkhe yr¼øk{Lkku WÃkÞkuøk r¢Þkf÷kÃkLke Mk{eûkk, Mk{]rØfhý íkÚkk Mk{qnLkk MkËMÞkuLke

ðå[u Mkk{økúeLkku ykËkLk-«ËkLk yLku yufçkeòLke {ËË fhðk {kxu Úkðku òuEyu.- Mknfkhe yr¼øk{Lke ÞkusLkk{kt çkLkkðíke ð¾íku, fûkk «çktÄLk, fkÞo- Mkk{økúe yLku Mk{Þ

«çktÄLkLkku æÞkLk hk¾ðku òuEyu.- ÔÞÂõíkøkík rðãkÚkeoLkk ÞkuøkËkLkLku økúuz ykÃkðwt.- Mk{qnLkk rðãkÚkeoyku {kxu yuf Mk{qn ÃkwhMfkh ykÃkðkLkku rð[kh fhðku òuEyu.- Mk{qnLkk MkËMÞku{kt sYhe VuhVkh fhðk òuEyu fu suÚke fkuE rðãkÚkeoLku ykðe ÷køkýe Lk

ÚkkÞ fu yk Mk{qn Äe{ku Mk{qn Au {kxu çkÄk s rðãkÚkeoykuLku çkÄk s Mk{qn{kt fk{ fhðkLkkuyðMkh {¤u íkuðwt ykÞkusLk fhðwt skuEyu.

- Mknfkhe yrÄøk{Lku «¼kðfkhe heíku fkÞkoÂLðík fhðk {kxu MkËMÞku{kt Mkk{kSf fkuþ÷LkkurðfkMk, {kuz÷ çkLkkððwt, rLkÞr{ík heíku ÃkwLkoçk¤ «ËkLk fhðwt òuEyu.Mknfkhe yrÄøk{Lkk rðrðÄ Ãkøk÷kyku{kt yæÞkÃkfLke ¼qr{fkLkku Mkkhktþ xuçk÷ 4.2

Ëþkoððk{kt ykÔÞku Au.xuçk÷ 4.2 Mknfkhe yrÄøk{ {kuzu÷{kt yæÞkÃkfLke ¼qr{fk

¢{ yæÞkÃkfLke ¼qr{fk

1.÷ûÞ yLku yrÄøk{ MkuxLke yæÞkÃkf ÃkkXLkk WÆu~ÞkuLku Mk{su Au yLku yrÄøk{

hsqykík MkuxLke MÚkkÃkLkk fhu Au.

2.Mkq[Lkk «Míkwrík yæÞkÃkf rðãkÚkeoykuLku {kur¾f yLku ÷ur¾ík Mkk{økúe

îkhk Mkq[Lkk ykÃkþu.

3. yr¼øk{ xe{ {kxu yæÞkÃkf rðãkÚkeoykuLku sýkðu Au fu fE heíku Mk{qn

99

LkkUÄ



rðãkÚkeoykuLkwt MktøkXLk çkLkkððwt Au yLku íkuLku «¼kðe çkLkkðk MknÞkuøk

fhðkLkku Au.

4.Mk{qn fkÞo yLku yæÞkÃkf yrÄf Mk{qn fu yæÞÞLk fkÞo{kt MknÞkuøk

yæÞÞLk{kt MknÞkuøk ykÃku Au.

5.Mkk{økúe Ãkheûký yæÞkÃkf yrÄøk{ Mkk{økúe{kt ¿kkLkLke Mkq[e çkLkkðu

Au yLku Mk{qnLkk Ãkrhýk{kuLku «Míkwík fhu Au.

6.yku¤¾ MkkÄðe yæÞkÃkf ÔÞÂõíkøkík yLku Mk{qnLkk «ÞkMkku yLku

WÃk÷ÂçÄykuLke yku¤¾ fhkðu Au.Mknfkhe yrÄøk{Lkk VkÞËk yLku {ÞkoËkyku :

Mknfkhe yrÄøk{ ðzu fhðk{kt ykðu÷k þkuÄ fkÞkuo{kt fux÷kf Mkfkhkí{f Ãkrhýk{ ykðu÷kAu. Mknfkhe yrÄøk{{kt rðãkÚkeoykuLku Mkk{qrnf r¢Þkf÷kÃk{kt Mkk{u÷ ÚkðkLke sYheÞkík nkuÞ Au,suÚke rðãkÚkeo yr¼øk{{kt ð]ÂæÄ ÚkkÞ Au. Mknfkhe yr¼øk{Úke su Mkfkhkí{f Ãkrhýk{ {u¤ÔÞk AuíkuLkkt þiûkrýf ÷k¼, ðÄkhu Mkkhk ÔÞÂõíkøkík MktçktÄ, ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{kSf rðfkMk{kt ð]ÂæÄ.WÃkkøk{Lkk fux÷kf VkÞËkyku LÞkÞf þkuÄ ÃkAe {éÞk Au su Lke[u {wsçk Au.- rðãkÚkeo þiûkrýf WÃk÷ÂçÄLkwt «ËþoLk fhu Au.- Mknfkhe yrãøk{ rðrÄ çkÄk s «fkhLke ûk{íkk Míkhðk¤k rþûkkÚkeoykuLkku Mk{kðuþ fhu Au.- ßÞkhu rðãkÚkeoLku yuf çkeò MkkÚku fk{ fhðkLkku yðMkh {¤u Au. íÞkhu íku ðÄkhu Mkkhe heíku

yufçkeòLku Mk{su Au.- Mknfkhe yrÄøk{ rðãkÚkeoLkk ykí{-MkB{kLk yLku Mð- yðÄkhýk{kt ðÄkhku fhu Au.

rðãkÚkeoyku{kt su òrík, ®÷øk, Mkk{kSf Míkh, þkrhhef / {kLkrMkf rðf÷ktøkíkkLkk fkhýusu yMk{kLkíkk nkuÞ Au íku Mknfkhe yrÄøk{{kt xqxu Au íkÚkk Mkfkhkí{f yrÄøk{ MkkÚku r{ºkíkkLkku¼kð fu¤ðkÞ Au. òu fu Mknfkhe yrÄøk{{kt ½ýe {ÞkoËkyku Ãký Au suÚke yk «r¢ÞkLkusux÷e Mkh¤ Mk{sðk{kt ykðu íkux÷e Mkh¤ LkÚke Ãký sxe÷ Au. Mknfkhe yrÄøk{{ktðkhtðkh ÃkrhðíkoLk ÚkkÞ Au Ãkrhýk{u yæÞkÃkf Mktfwr[ík ÚkE òÞ Au yLku rðrÄLku Ãkqýo heíkuMk{sðk{kt rLk»V¤ òÞ Au. ½ýeðkh yk rðrÄLkku y{÷ fhðk{kt yæÞkÃkfLku rðãkÚkeoykuLkkøkwMMkkLkku Ãký Mkk{Lkku fhðku Ãkze þfu su nkurþÞkh Au, rLkÃkqý Au fkhý fu f{òuh rðãkÚkeoMkkÚku hne íku{Lke «økríkLke ÍzÃk Äe{e Ãkze þfu Au {kxu íku ÃkØríkLkku rðhkuÄ fhe þfu Au.

E-9 Mknfkhe yrÄøk{ fuðk «fkhLkk rðãkÚkeoykuLkk ykí{-rðïkMk{kt ðÄkhku fhu Au ?

4.2.4 MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ :MknÞkuøkkí{f yrÄøk{, Mknfkhe yrÄø{ WÃkkøk{ ðÄkhu Mkk{kLÞef]ík WÃkkøk{ Au. yk{kt

çku fu íkuÚke ðÄw ÔÞÂõíkykuLku þe¾ðk {kxu yLku MkkÚku fkÞo fhðk {kxu yðMkh ykÃkðk{kt ykðu Au.ÔÞÂõíkøkík yrÄøk{Úke swËk yk{kt çkeò ÔÞÂõíkLkk MktMkkÄLkku yLku fkuþ÷kuLkku VkÞËku WÃkkzðk{ktykðu Au. (su{fu Mkq[Lkk {kxu çkeòykuLku ÃkqAðwt, yufçkeòLkk rð[khkuLke ykÃk-÷u fhðe {qÕÞktfLkfhðwt, fkÞoLke Lkeheûký fhðwt) rðrþü heíku fneyu íkku MknÞkuøkkí{f yr¼øk{Lkku ykÄkh ÔÞÂõíkykuLkk

100

LkkUÄ



Mk{qn{kt ¿kkLkLkwt MksoLk, MknMÞkuLkk ÃkkhÂMÃkrhf yktíkhr¢Þkyku yLku yLkw¼ðkuLku ðnU[e íkÚkk Mkr¢Þ¼qr{fk ¼sððk Ãkh hnu÷ku Au. yk yuf ykðk yrÄøk{ Au fu su{kt rþûkkÚkeo yLku yæÞkÃkf {¤eMk{MÞkykuLkku Mk{kÄkLk fhðk{kt ykðu Au. çktLku {¤e fkuE yÚkoÃkqýo «kusufxLkwt rLk{koý fhðk{ktykðu Au. rðãkÚkeoyku Mk{qn{kt rð»kÞ ðMíkwLke [[ko fhu yÚkðk ELxhLkux Ãkh çkÄk rðãkÚkeoykuLke[[ko fhu fu {krníkeLk ykÃk÷u fhu íku MknÞkuøkkí{f WËknhý Au.

çkeò þçËku{kt fnuþku íkku MknÞkuøkkí{f yrÄøk{{kt yu yuðe rðÄe Au fu su{kt yuf yuðwtðkíkkðhý W¼w fhðk{kt ykðu Au su{kt rðãkÚkeo yuf çkeòÚke þeu¾u Au yLku ÃkkuíkkLkk fkÞo «ríkW¥khËkÞe nkuÞ Au. yk rðrÄ{kt fkuBÃÞwxhLkku WÃkÞkuøk fhe Mkk{-Mkk{u ðkík[eík fhu Au. (su{ fuykuLk÷kELk, Vkuh{, [u®xøkY{ ðøkuhu) MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ «r¢ÞkLkk Ãkheûký{kt MktðkË rð&÷u»kýyLku yktfzkfeÞ ÔÞkÏÞkLk rð&÷u»ký Mkk{u÷ Au. MknÞkuøkkí{f yLku Mknfkhe yrÄøk{ ÃkhtÃkhkøkíkrþûký WÃkkøk{kuÚke r¼Òk Au, yk{kt rðãkÚkeo ÔÞÂõíkøkík heíku yufçkeòLke MkkÚku «ríkMÃkÄko LkÚkefhíkku Ãký çkeò MkkÚku {¤e fkÞo fhu Au. Mknfkhe yLku MknÞkuøkkí{f WÃkkøk{kuLke ðå[u su Mkwû{íkVkðík Au fu MknÞkuøkkí{f yrÄøk{Lke «f]ríkÚke íkÃkkMke þfkÞ Au.

MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ õÞkhu Ãký ÚkE þfu Au, Ëk¾÷k íkhefu øk]nfkÞo Ãkqýo fhðk {kxurðãkÚkeo yufçkeòLke MknkÞíkk fhu. MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ íÞkhu ÚkkÞ ßÞkhu rðãkÚkeo yuf søÞkyu{¤e fkuE «kusufx Ãkh LkkLkk Mk{qn{kt fkÞo fhu. MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ ðÄkhu økwýkí{f WÃkkøk{Au su{fu rðãkÚkeo MkkrníÞLkk rðþu, EríknkMkLkk rðrðÄ MºkkuíkLkk MktË¼uo rð&÷u»ký fhu. çkeS çkkswMknfkhe yrÄøk{{kt Ãkrhýkí{f rðrÄÞkuLkku WÃkÞkuøk fhu Au yLku WÃk÷ÂçÄykuLku swyu Au.

MknÞkuøkkí{f yrÄøk{{kt yufðkh fkÞo rLkÄkohý fhe fu su {wõík ðkíkkðhý{kt nkuÞ Au,yæÞkÃkf çkÄk yrÄfkhku Mk{qn yLku MÚkkLkkLíkrhík fhu Au. nðu íku Mk{qn Ãkh ykÄkh hk¾u Au fu íku fEheíku {¤eLku fkÞo Ãkqýo fhðkLkk ÞkusLkk çkLkkðu Au. Mknkfkhe yrÄøk{ WÃkkøkLk{kt yrÄfkh yæÞkÃkfÃkkMku nkuÞ Au. yæÞkÃkf Mk{MÞk Mk{kÄkLk fhðk {kxu Mk{qn{kt rËþk-rLkËuoþ ykÃku Au, Ëu¾hu¾shk¾e MkwÄkhkí{f Mkq[Lkk ykÃku Au.

MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ ðkMíkð{kt rðãkÚkeoykuLku Mkþõík çkLkkðu Au ßÞkhu MknfkheyrÄøk{{kt yuðwt LkÚke. Mknfkhe yrÄøk{{kt rðãkÚkeoLke EåAkLkwMkkh yæÞkÃkf fkÞo fhu Au yLkuyne Mkðuo MðefkÞo W¥kh ykÃkðk {kxu fnuðk{kt ykðu Au.• MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ yu yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeo ðå[u ÃkkXâ¢{Lke [[ko rðãkÚkeo ðå[u

fhe rðãkÚkeoLku Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fíkko íkhefu òuðk{kt ykðu Au. Mk{MÞk Mk{kÄkLk yLkuyLðu»ký WÃkkøk{{kt Mkt¿kkí{f fkiþ÷Lku çk¤ {¤u íku heíku «Þkuøk fhðk{kt ykðu Au. yneðkík[eíkLku yuf rþûký WÃkkøk{ íkhefu òuðk{kt ykðu Au. yLku yæÞkÃkf yLku rðãkÚkeoÃkkXÞ¢{Lke [[ko fhe þe¾u Au. íkÚkk rðï rðþu yuf Mkkhk árüfkuýLkku rðfkMk ÚkkÞ Au.

• Mknfkhe yrÄøk{ {q¤¼qík ¿kkLk{kt fkiþ÷ nktMk÷ fhðkLkku W¥kh WËknhý Au. rðãkÚkeoykußÞkhu Mkkhe heíku yfuçkeòÚke Ãkrhr[ík ÚkkÞ ÃkAe íku MknÞkuøk fhu Au, [[ko yLku {qÕÞktfLkíkiÞkh ÚkkÞ Au.

MknÞkuøkkí{f yrÄøk{Lkk ÷k¼ :• rðr¼ÒkíkkykuLk Mk{khkun : rðãkÚkeoyku çkÄk s «fkhLkk ÔÞÂõíkyku MkkÚku þe¾u Au. íkuykuuLk

®[íkLk {kxu ½ýk s yðMkh «kó ÚkkÞ Au yLku MknÃkkrXÞku îkhk hsq fhu÷ «&™ku Ãkh rðrðÄ

101

LkkUÄ



sðkçkku ykÃkðk{kt ykðu Au. LkkLkk Mk{qn{kt rðãkÚkeoykuLku rðrðÄíkkLkk ykÄkhu, ÃkkuíkkLkkuárüfkuý ykÃkðkLkku yðMkh {¤u Au. yk heíku ykËkLk-«ËkLk fhðkÚke rðãkÚkeo çkeòLkeMktMf]rík yLku árüfkuýLku ðÄw Mkkhe ehuík Mk{sðkLkku «ÞkMk fhu Au.

• ÔÞÂõíkøkík r¼ÒkkLke Mðef]rík :ßÞkhu «&™ ÃkqAðk{kt ykðu Au íÞkhu rðãkÚkeoyku ÃkkMku rðr¼Òk «fkhLkk sðkçkku nkuÞ Au.Ëhuf sðkçk yuf yuðwt WíÃkkËLk íkiÞkh fhu Au su rðMík]ík heíku r¼Òk ár»xfkuý «ËŠþík fhu Au.yk heíku ÔÞÂõíkíkøk r¼ÒkíkkLkku yne Mðefkh fhðk{kt ykðu Au.ykíkth ðiÂõíkf rðfkMk : rðËkÚkeoyku íku{Lkk MknÃkkXeyku MkkÚku Mk{qn çkLkkðe yufçkeòLkuòuzðkLkwt fkÞo fhu Au. ykðk rðãkÚkeoyku {kxu rðþu»k heíku MknkÞf Au su{kt Mkk{kSf fkiþ÷Lkkuy¼kð nkuÞ. yk ÔÞkÏÞk{kt íku çkeòLkk rð[khkuLkku ÷k¼ ÷E ÃkkuíkkLkwt rðfkMk fhe þfu Au.yrÄøk{{kt rðãkÚkeoLke Mkr¢Þk ¼køkeËkhe : LkkLkk Mk{qn{kt çkÄk MkËMÞku ÃkkMku ÃkkuíkkLkwt ÞkuøkËkLkykÃkðk {kxu yðMkh nkuÞ Au. rðãkÚkeo Mk{økú rþûkk Mkk{økúeLku ÃkkuíkkLke {kLku Au yLku xe{LkkfkÞoLkk {wÆu MkÄLk rð[kh rð{þo fhu Au.

• ÔÞÂõíkøkík yLkwðíkoLk {kxu ðÄkhu yðMkh : LkkLkk Mk{qn{kt rð[khkuLkwt ykËkLk- «ËkLk ÚkíkwtnkuðkÚke rðãkÚkeo Mkkt¼¤ðkLkku yLku ÃkkuíkkLkk rð[khkuLku ÔÞõík fhðkLkku Mkkhku yðMkh {¤uAu. {kuxk Mk{qn{kt Mkk{kLÞ heíku ykðwt Mkt¼ð nkuíkwt LkÚke. {kuxk Mk{qn{kt {kºk yuf fu çkurðãkÚkeo rð[khkuLke ykÃk ÷u fhu Au yLku çkkfeLkk rðãkÚkeoyku Mkkt¼¤u Au.

E-10 Mknfkhe yLku MknÞkuøkkí{f yrÄøk{ ðå[uLkku ytíkh sýkðku.

4.3 r¢Þk f÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{r¢Þkf÷kÃk yux÷u þwt ? þwì yk rðãkÚkeoyku îkhk fhðk{kt ykðíkwt fkÞo Au ? yuf yæÞkÃkfLke

heíku r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkk{kt rðãkÚkeoykuLke yÃkuûkk ík{khe ¼qr{fk ykuAe nþu ? yk «fkhLkk«&™ku ík{khk {øks{kt nkuðk òuEyu.

ykÃkýu òýeyu Aeyu fu fûkk rþûký - yr¼øk{ «r¢ÞkLkk ºký {wÏÞ íkíðku nkuÞ Au,yæÞkÃkf rþûkkÚkeo yLku rð»kÞ fu ÃkkXâ¢{{kt MkÂB{r÷ík yLkw¼ð ykÃkýu ykøk¤ [[ko fhe [qõÞkAeyu fu rþûkkÚkeo fuLÿeík WÃkkøk{, rþûký yrÄøk{ «r¢Þk {kxu ðÄkhu ÞkuøÞ Au. rþûkkÚkeo fuLÿeíkWÃkkøk{{kt rþûkkÚkeoLke ykð~Þfíkk, Yr[, {kLkrMkf ûk{íkk yLku Mkk{kSf MktË¼uoLku æÞkLk{kt hk¾ðk{ktykðu Au. r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{{kt yuðk rðãkÚkeoykuLku {níð ykÃkðk{kt ykðu Au fu su{ktíku r¢Þk fhe Lkðk ¿kkLkLke «kró fhu Au.

4.3.1 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk yLku íkuLkk íkíð :ykÃkýu rþûký «r¢Þk Úke Ãkrhr[ík Aeyu. r¢Þkf÷kÃk rðþu árüfýku swËk-swËk nkuÞ þfuAu. r¢Þkf÷kÃkLkk MktË¼o{kt fux÷kf Mkk{kLÞ árüfkuý Lke[u {wsçk Au.

• økeík økkððwt, Lkk[ðwt, ¼qr{fk ¼sððe, fÚkk fnuðe, yufktfe yr¼øk{ ðøkuuhu.• su fkÞo ykLktË ËkÞf Au íku r¢Þkf÷kÃk Au.• r¢Þk f÷kÃk{kt fux÷kf þkherhf fkÞo Mkk{u÷ Au.

102

LkkUÄ



• «íÞuf r¢Þkf÷kÃk{kt rþûký Mkk{økúe nkuðe ykð~Þf Au.ykðku çku ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt yð÷kufLk fheyu su{kt r¢Þkf÷kÃk fhðk{kt ykðe hÌkwt Au.

ÃkrhÂMÚkrík - 4 yuf rðãk÷Þ{kt yæÞkrÃkfk rðãkyu çkk¤fkuLku ÃkuÃkh, {kr[Mk, økwtËh yLku

fkíkh ÷kððk fÌkwt fûkk{kt Ëhuf rðãkÚkeoLke íkÃkkMk fhðk{kt ykðe íkuýu {tøkkðu÷ Mkk{kLk ÷E

ykÔÞk Au fu Lknª. íkuýu ~Þk{ Ãkè Ãkh yuf fwþeoLkwt r[ºk çkLkkÔÞw yLku rðãkÚkeoykuLku yk fwMkeoLkwt

r[ºk òuE íkuLkwt {kuz÷ çkLkkððk fÌkwt. íkuyku su MkkÄLk Mkk{økúe ÷kÔÞk Au íkuLkku WÃkÞkuøk fhe

{kuz÷ çkLkkððwt. ßÞkhu rðãkÚkeoyku Ãkkuík ÃkkuíkkLkwt {kuz÷ íkiÞkh fhíkk nkuÞ íÞkhu yæÞkÃkf

íkuLkk fkÞo{kt Mknfkh ykÃku Au. yæÞkÃkf çkÄk s rðãkÚkeoykuLku yLkwþkMkLk{kt hnuðk yLku

fkuEÃký «&™ku W¼k fÞko ðøkh ÃkkuíkkLkk fkÞo{kt æÞkLk ykÃkðk fÌkwt su rðãkÚkeoyku Mkkhku

{kuf÷ íkiÞkh fhu íkuLke «þtMkk fhðe skuEyu.

ÃkrhÂMÚkrík-5 rðLkÞ¼kE yuf økrýíkLkk yæÞkÃkf Au. íkuyku økrýíkLkk rþûký {kxu Ãkqhe

heíku íkiÞkh Au yLku ¼ýkðk ykÔÞk Au. íku{ýu òuÞwt fu fûkkLke çknkhLkwt ðkíkðkhý ¾qçk s

yLkwfq÷ Au yLku çkk¤fku ÃkûkfûkkLke çknkh skuE hÌkk Au. Íkz, Akuz yLku Vw÷ku çkk¤fkuLkwt

æÞkLk ykfŠ»kík fhe hÌkk Au. íku{ýu ÃkkuíkkLke ÞkusLkk{kt ÃkrhðíkoLk ÷kðe rðãkÚkeoykuLku fÌkwt fu

ykÃkýu çkÄk 5 r{rLkx {kxu fûkkLke çknkh sEþwt. fûkkLke çknkh sE çkÄkyu fkuEÃký yuf

ðMíkw yufrºkík fhðkLke Au. çkÄk s rðãkÚkeoyku «VwÂÕ÷ík ÚkE fûkkLke çknkh síkk hÌkk yLku

íkuyku Vw÷, Ãkr¥kyku, ½ze, LkkLkk ÃkÚÚkhLkk xqfzk ðøkuhu yufrºkík fhe fûkk{kt ÃkkAk VÞko. íku

ÃkAe íku{ýu fûkkLku çku ¼køkku{kt ðnU[e ËeÄe yLku rðãkÚkeoykuLku Mkk{u Mkk{u çku yÄoð]¥kkfkh{k

çkuMkðk fÌkwt yLku yuf h{ík ðMíkwLke yku¤¾ þY fhe. çktLku Mk{qnkuLku {æÞ{kt yufrºkík fhu÷e

ðMíkwyku hk¾e. yuf Mk{qnLkk rðãkÚkeoyu ÃkuÃkh Ãkh Mkk{u Mkk{u÷e ðMíkwLkwt Lkk{ ÷¾e yæÞkÃkfLku

ykÃke ËeÄwt yLku çkeò Mk{qnLkk rðãkÚkeoLku fÌkwt fu íku ðÄw{kt ðÄw 10 «&™ku ÃkqAe ðMíkwLke

yku¤¾ fhu yk «&™kuLkk sðkçk nk fu Lkk{kt «Úk{ Mk{qnLkk rðãkÚkeoyku ykÃÞk. «&™

ðMíkwLke yku¤¾ MktçktrÄík níkk. ßÞkhu Mk{qn yuf s «&™ ÃkqAe ðMíkwLku yku¤¾e òÞ íÞkhu

íkuLku 10 ytf ykÃkðk{kt ykÔÞk, íÞkhÃkAeLkk Ëhuf «&™ËeX 1 økwý ykuAku fhðk{k ykðíkku.

çktLku Mk{qnLkk MkËMÞkuLku ÃkqAu÷k «&™kuLkk sðkçk rð[khðkLkku Mk{Þ ykÃkðk{kt ykÔÞku. Ãkkt[

hkWLz ÃkAe çkÄk s rðãkÚkeoyku Lkk[ðk ÷køÞk fu{ fu íku çkÄe s ðMíkwykuLkk Lkk{ yku¤¾ðk{kt

MkV¤ ÚkÞk níkk. yk{ h{ík [k÷íke hne yk heíku AuÕ÷u su Mk{qnyu ðÄkhu økwý {u¤ÔÞk Au

íku{Lku rðsÞe ½kur»kík fhðk{kt ykÔÞk. yk ðå[u ÃkerhÞzLkku Mk{Þ Mk{kÃík ÚkE økÞku níkku

yLku fkuEyu Ãký ½txe ðkøkðkLke hkn skuE LkÚke. yLku íku «&™u MkòøkÃký Lknkuíkk.

103

LkkUÄ



WÃkhLke çktLku ÃkrhÂMÚkríkyku{kt yæÞkÃkf çkk¤fku MkkÚku Mk÷tøLk hne «ÞkMk fhe hÌkk Au «Úk{

ÃkrhÂMÚkrík{kt yæÞkÃkf Ãkqýo heíku çkk¤fku Ãkh rLkÞtºký hk¾u Au yLku çkk¤fku su fkÞo fhe hÌkk Au íkuLkk

hMk Au fu Lkne fu [fkMku Au. rðãkÚkeo yæÞkÃkfLkk rLkËuþkLkwMkkh fkÞo Ãkqhku fhu Au.çkeS ÃkrhÂMÚkrík yk heíku y÷øk níke.- rðãkÚkeoykuLke Yr[Lku òuíkk yæÞkÃkf ÃkkuíkkLke ÞkusLkk çkË÷u Au.- Mk{qn fkÞoLku yk «fkhu fhðk{kt ykðu Au. su{kt çkk¤fku Mðíktºk heíku yufçkeò MkkÚku {¤e fkÞo fhu

Au.- Mk{qn{kt ytËhkuytËh [[ko fhe «&™kuLkk fkuþ÷Lku «kó fhe ÷u Au.- rðãkÚkeoyku yufçkeò MkkÚku MknÞkuøk fÞkuo.- çkk¤fkuLyu ykLktËÃkqðof ÷ûÞLke «kró fhe.

ykÃku æÞkLk ykÃÞwt nþu fu r¢Þkf÷kÃkku{kt Lk íkku þkrhhef r¢Þk Au, Lk økkðkLkwt fu Lkk[ðkLkwtAu yLku Lk íkuyku fkuE ðkíkko Mkt¼¤kðu Au íkku Ãký çkk¤fku Mkr¢Þ heíku ¼køk ÷E ykLktËÃkqðofWÆu~ÞLku «kó fhu Au.

xuçk÷ 4.3 {kt ykÃku÷k r¢Þkf÷kÃkkuLkku yð÷kufLk fhku yLku æÞkLkÚke ðkt[ku.

WÆu~Þ r¢Þkf÷kÃk «r¢ÞkðLÞ «kýeLku r¢Þkf÷kÃkLke MkkÚku • rðãkÚkeoyku ð]¥kkfkh{kt W¼kh hnuyku¤¾ðk økeík økkðwt •yæÞkÃkf {æÞ{kt W¼k hnuþuðk[LkLke ÞkuøÞíkk yLku «Úk{ çku ÷kELk økkðþu yLku

çkk¤fku yr¼LkÞ fu¤ððe.fhíkkt fhíkkt økku¤ økku¤ Vhþu.•{æÞ{kt yuf rðãkÚkeo s ÃkþwLkeyðks fkZþu yLku çkk¤fku yðksyLku yr¼LkÞ fhíkk fhíkkt økku¤økku¤ Vhþu.• su rðãkÚkeo Mkkhe heíku ¼køk Lkne÷u íkuLku økuh÷kÞf fhe çknkhfkZðk{kt ykðþu ÃkAe yð÷kufLkfÞko ÃkAe Mk{qn{kt Mkk{u÷ fhðk{ktykðþu.

økrýíkLke ¼qr{ríkLke ykf]ríkLkku yæÞkÃkf ~Þk{Ãkè Ãkh ¼qr{ríkLke¼qr{ríkLke WÃkÞkuøkÚke r[ºký fhðwt su{fu rðrðÄ ykf]ríkykuLkwt r[ºký fhþuykf]ríkykuLku yku¤¾ðe rðãkÚkeoykuLku rLkËuoþ ykÃkðk{kt

ykðþu fuyk rðrðÄ ykf]ríkykuLkkuWÃkÞkuøk

104

LkkUÄ



fhe r[ºk çkLkkðu. WËknhý íkhefu

•rðãkÚkeoykuLku fneþw fu 15r{rLkxLke ytËh sux÷k ðÄkhuÚkeðÄkhu r[ºkku Ëkuhe þfkÞ Ëkuheþwt.

MktÏÞkLkwt røkúzøku{ •yuf 4 x 4 Lkku ðøko Ëkuheþwt 3

rLk{koý x3 yÚkðk 5 x5 Lkku ðøko Ãkh

Ëkuhe þfkÞ.

•yuf ¾kLkk{kt yuf yuf ÷¾íkk fneþwt

•ºký ¾kLkkLkku WÃkÞkuøk fhe

MktÏÞk ÷¾ðk fneþwt ðýo{k¤kLkku

WÃkÞkuøk fhe þçË Ãký çkLkkðe þfkÞ

•10 r{rLkx ÃkAe òuEþwt fu

rðãkÚkeo fux÷k þçËkuLke fu MktÏÞkLke

h[Lkk fhu Au íku òuEþwt.

•su rðãkÚkeo MkkiÚke ðÄkhu MktÏÞk

÷¾þu íkuLku «Úk{ rðsuíkk ònuh

fhðk{kt ykðþu.

WËknhýkuLkwt yð÷kufLk fheþwt.

• r¢Þkf÷kÃk{kt h{ík, ðkíkko, yr¼ÞLk, økkððwt ðøkuhuLku Mkk{u÷ fhe þfkÞ. òu fu fkuE yuheíkÚke Ãký ½ýe çkÄe heíkkuLkku Mk{LðÞ fhe þfkÞ Au.

• Ëhuf çkk¤fLku r¢Þkf÷kÃkLkku yðMkh {¤u Au. r¢Þk f÷kÃk ÔÞÂõík fu Mk{qn{kt fhe þfkÞ.• Ëhuf r¢Þkf÷kÃk{kt þkherhf yÇÞkMk ÚkE þfu fu Lkne Ãký {kLkrMkf yÇÞkMk su{fu ®[íkLk,

©uýe{kt ¼kðMÚkkÃkLk, rðr¼Òk Mk{MÞkykuLkk Mk{kÄkLkLkku fkiþ÷ rLkfk÷ ykð~Þf Au.• Ëhuf rðãkÚkeo Ëhuf r¢Þkf÷kÃkLkk Mkk{u÷ ÚkE íkuLku ¼køk ÷uðkLke MktíkwrüLkku yk¼kMk Úkþu.• r¢Þk f÷kÃk{kt sYhe VuhVkh fhe Lkðk WÆu~ÞLke «kró {kxu íkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ Au.

yk «fkhLke r¢Þk f÷kÃkLkku WÆu~Þ rþûkkÚkeoyku MkkÚku {¤e ykLktËÃkqðof yrÄøk{ WÆu~ÞLke«kró fhðkLkku Au.

105

LkkUÄ



r¢Þkf÷kÃk - 1

ík{Lku ÃkMktË nkuÞ íkuðk rð»kÞ Ãkh fûkk{kt økrýík, rð¿kkLk ¼k»kk fu ÃkÞkoðhýLkk yæÞÞLk

{kxu yðÄkhýk ÃkMktË fhe fkuEÃký çku r¢Þkf÷kÃk íkiÞkh fhku.

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

r¢Þkf÷kÃk íkíðku : ßÞkhu ík{u r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkkfûk{kt «ðuþ fhku Aku íÞkuh yuðkfÞkt Ãkøk÷kt ÷uþku fu suÚke ík{Lku rðïMkMk ÚkkÞ fu r¢Þkf÷kÃk Mkkhe heíku [k÷ uAu.ík{khu Lke[uLke ðkíkkuLkwt æÞkLk hk¾ðwt.• rðãkÚkeo ík{khe nksheÚke ÔÞrÚkík Lk nkuðk òuEyu yLku ÃkkuíkkLkk fkÞo{kt Mkt÷øLk hnu.• íkuyku yufçkeò MkkÚku ðkík[eík fhu, [[ko fhu, Mkk{økúeykuLkwt økwýktfLk fhe Mk{MÞkLkk Mk{kÄkLk

fhðkLkk rðrðÄ Ãkøk÷kt ÷uþu.• òu ík{u yuLku ÃkqAku fu íku þwt fhe hÌkk Au íkku íku MÃkü heíku ðýoLk fhe þfu fu yk r¢Þkf÷kÃk

fhðkLkt fkhý þwt Au yLku íkuLkku WËu~Þ þwt Au.çkeò þçËku{kt fneyu fu r¢Þkf÷kÃk Yr[fh nkuðwt òuEyu fu suÚke rðãkÚkeo yrÄøk{ WÆu~ÞkuLke

«kró {kxu «kuíMkkrník fhu. òu fu r¢Þkf÷kÃk rðãkÚkeoyku {kxu ðÄw frXLk Au çknw s Mkh¤ nkuðwtòuEyu Lkne fkhý fu r¢Þkf÷kÃk ðÄw Mkh¤ nþu íkku rðãkÚkeo ykuAe Yr[ ÷uþu yLku ðÄw frXLk nþuíkku rðËkÚkeo íku r¢Þkf÷kÃkÚke çk[ðkLkku «ÞkMk fhþu. rðãkÚkeo yuðk r¢Þkf÷kÃkku{kt ¼køk ÷uþu fu suLkktíku ÃkkuíkkLkk fkÞoLkwt MktÃkkËLk fhe þfu. r¢Þkf÷kÃkLku yk heíku íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au fu rðãkÚkeoÔÞÂõíkøkík heíku fu ÃkkuíkkLkk MknÃkkXeyku MkkÚku ðkík[eík fhe yæÞkÃkfLke MknkÞíkk ÷E fkÞo Ãkqýo fhuAu. fkÞo{kt Mkn¼køke çkLkðwt yu s r¢Þkf÷kÃkLkku {níðÃkqýo íkíð Au. rðãkÚkeo r¢Þkf÷kÃk{kt ¼køk÷E rðãkÚkeo ykLktËÃkqðof ÃkkuíkkLke MksoLkkíf r¢ÞkLku ðÄkhu ðuøk ykÃku Au. rðãkÚkeoyku {w~fu÷Úke{w~fu÷ fkÞoLku Mðefkhe íku{k hnu÷e rðfxíkkLku Ëqh fhe ðÄkhu Mkk{u÷ ÚkkÞ Au. yne rðãkÚkeo çkkushrník ykLktË MkkÚku fkÞoLku Ãkqýo fhe ykÃku Au. su rðãkÚkeo ÃkkuíkkLkku fkÞo Ãkqýo fhu Au íku ðÄkhu ykLktËÚkeyLkw¼qrík ÚkkÞ Au.

yk{ yuf «¼kðfkhe yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkk {wÏÞ [kh íkíðku Au.• æÞkLkfurLÿík : yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃk nt{uþk ÷ûÞ ykÄkrhík nkuðku òuEyu. íkuLku yu heíku

íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au fu suÚke «rík¼køke rðãkÚkeo Mk{MÞk Mk{kÄkLkeLk ÷ûÞ «kró {kxu«ÞkMk fhu Au yLku ÃkkuíkkLkwt æÞkLk furLÿík fhu Au yLku íkuLkwt æÞkLk ¼tøk Úkíkwt LkÚke.

• frXLkíkk : yuf «¼kðfkhe r¢Þkf÷kÃk rðãkÚkeo Mkk{u yuf rðfx ÃkrhÂMÚkrík {qfu Au ykÃkrhÂMÚkrík ykx÷e Mkh¤ Ãký Lk nkuðe òuEyu fu rðãkÚkeoLku íkuLku Ãkqýo fhðk{kt hMk Lk nkuÞyÚkðk ykx÷e frXLk Ãký Lk nkuðe òuEyu fu íkuLkk ÷ûÞLke «króÚke Ëqh òÞ. rðãkÚkeo{ktûk{íkk nkuÞ Au Ãký æÞkLk furLÿík fhe ðÄw «ÞkMkku fhe Mk{MÞkLkwt Mk{kÄkLk fhu Au.

106

LkkUÄ



• MðiÂåAf : r¢Þkf÷kÃk yuðku nkuðku òuEyu fu suLke þYykík Úkíkk s rðãkÚkeo íkuLkkt ¼køk÷uðk {kxu íkhíks ykfŠ»kík ÚkkÞ yLku fkuE Ãký Ëçkký ðøkh íkuLke EåAkLkwMkkh ¼køk ÷u.

• ykLktËËkÞf : r¢Þk f÷kÃk yux÷wt ykLktËËkÞf nkuðku òuEyu fu íkuLke Ãkqýoíkk Úkíkk s rðãkÚkeoLkuMktíkwüeLkku yLkw¼ð ÚkkÞ. yuf Mkkhk r¢Þkf÷kÃkLkwt ykÞkus yuðwt nkuðwt òuEyu fu su rðãkÚkeoykuLkuYr[fh çkLkkðu. r¢Þkf÷kÃk rðãkÚkeoyku{kt WÃk÷ÂçÄLkku ¼kðk ÷kðu íkÚkk frXLk fkÞo fhðk{kxu ytËhÚke «kuíMkkrník ÚkkÞ. yk íkíðku yufçkeòÚke Mðíktºk LkÚke Ãký ÃkhMÃkh yktíkh -ykr©ík Au ykf]rík{kt r¢Þkf÷kÃkLke ÞkusLkkLke YÃkhu¾k Lke[u {wsçk Au.

•ftXMÚke fhý - y{]íko yðÄkhý / «r¢ÞkLku MÚkq¤ çkLkðk{kt- rLkÞ{kuLkku ¿kkLk {kxu Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk fhu Au.- ðkhtðkh ðkt[Lk - yuf MknkÞf WÃkÞkuøk fhe þfu Au.- «ríkr÷rÃkfhý - yuf h{ík h{e þfkÞ Au.- yæÞkÃkf «ËþoLk - yuf yLkw¼ð ÚkE þfu.r¢Þkf÷kÃk LkÚke - Lkkxf Mkk{u÷ fhe þfkÞ.

- fkuE þkrhhef ðuøkLkku WÃkÞkuøk Lk Ãký ÚkkÞ.

økwý

r¢Þkf÷kÃk

yuf r¢Þkf÷kÃkLkerðþu»kíkkyku

WÆuþÞ

- Yr[fh - Mk{MÞk MkkÚku Mkt½»koLkku «kht¼ fhðku.- yÚkoÃkqýo - yðÄkhýk / «r¢ÞkLkku yÇÞkMk fhðku.- rðrðÄ «fkhLke - yuf ÞkuøÞíkkLkk rðfkMkLkku yÇÞkMkÞkuøÞíkk yLku fkiþ÷ - yuf yðÄkhýkLkwt {]íkoYÃk{kt «ËþoLkrðfkMkLkk yðMkh - yuf rð[khLke sYheÞkík òýðe.ykÃkðk (yuf {kLkf yuf{, yuf {kxu {kLkf «ríkf- Mkt½»koLkku Mðefkh ðøkuhu {kxu Mkk{kSf MktË¼o W¼ku fhðku.- ®[íkLkLkku MÚkkLk ûkuríks ÔÞkÏÞk {kxu yðMkh W¼k fhðk yLku

Lkðe «r¢Þkyku fkuþ÷Lku ÞwÂõíkykuLkku yrÄfkh yLkurðfkMk fhðku.

- ÔÞrføkík çkk¤f- yæÞkÃkfLk yLku çkk¤fkuLkwtLkkLkw Mk{qn

107

LkkUÄ



- çkk¤fkuLkwt Mk{qn- yæÞkÃkf yLku MktÃkqýo fûkk- çkk¤fkuLku rçkhËkððk

ykf]rík-1 r¢Þkf÷kÃkLke ÞkusLkkLke YÃkhu¾k(Source : 1GNOU - LMT - 01 Block-2, 2000 PC3)

E-11 yuf r¢Þkf÷kÃkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku sýkðku :

E-12 ftXMÚkefhýLku yuf r¢Þkf÷kÃk þk {kxu økýðk{kt ykðíkwt LkÚke.

4.3.2 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkku fûkk «çktÄLkyíÞkh MkwÄe ík{u fûkk ykÞkusLk{kt Mk{LÞ fûkk Mkt[k÷Lk yLku r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkk

Mkt[k÷Lk{kt íkVkðíkLke ík{u [ku¬Mk LkkUÄ ÷eÄe nþu.

r¢Þkf÷kÃk - 2

yuf yæÞkÃkf fuLÿeík fûkk yLku r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkkLkk Mkt[k÷LkLkeðå[u íkVkðíkLke Mkq[e

çkLkkðku.....

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkk Mkt[k÷LkLke ÞkusLkk çkLkkððk{kt yuf {níðÃkqýo WÆu~ÞLke ÃkqýoMkkûkýk {kxu sYhe Au. Ëk¾÷k íkhefu ík{u fkuE Lkðe yðÄkhýkyku Ãkrh[Þ fhkððk {ktøkku Au ? fuçkk¤fkuLku Ãknu÷uÚke s Ãkrhr[ík fkuE yðÄkhýkLku su ÞkuøÞ heíku Mk{òððkLke EåAk Au? ík{u fkuEfrXLk fkÞo ykÃkðk {ktøkku Aku? yufðkh ykÃkLkku WÆu~Þ MÃkü ÚkEòÞ ÃkAe yuf ÞkuøÞ r¢Þkf÷kÃkLkeÞkusLkk çkLkkððkLke sYheÞkík Au. fux÷kf r¢Þkf÷kÃkku Lkðk nkuÞ þfu ßÞkhu fux÷kf sqLkkr¢Þkf÷kÃkkuLkwt rðMíkhý Ãký nkuE þfu. fux÷kf ík{khk WÆu~ÞÚke «íÞûk heíku òuzkÞu÷k nþu íkkufux÷kf y«íÞûk heíku. Ãkhtíkw çkLkt yðMÚkk{kt r¢Þkf÷kÃk Yr[fh yLðu»kýkuLku WÃk÷çÄ fhðk {kxunþu. yrÄøk{Lku yMkhfkhf heíku Mkwøk{ çkLkkððk {kxu r¢Þkf÷kÃkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyLku æÞkLk{kthk¾ðwt ¾qçk s sYhe Au. fûkkLkk r¢ÞÞkf÷kÃkLkk ykÞkusLk ÃkAe íkuLkk Mkwøk{ yLku «¼kðe heíkuy{÷ ÚkkÞ íku {kxu ÞkuøÞ ykÞkusLk Úkðwt òuEyu. yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkk MkV¤íkkÃkqðof ykøk¤{kxuLke[uLkk {níðLkk ÃkkMkkykuLku æÞkLk{kt hk¾eþwt.

108

LkkUÄ



• sYhe søÞkLkwt «çktÄLk : r¢Þkf÷kÃkLkk Mkt[k÷Lk {kxu fûkkLkk sYhe ÞkuøÞ MÚkkLkLkwt «çktÄLk

fhðk {kxu ÞkusLkk çkLkkððe sYhe Au. rþûký Mkk{økúe ~Þk{ Ãkx fu «ËþoLk çkkuzoLke ÞkuøÞ

søÞkyu økkuXðýe fhðe òuEyu. ßÞkhu fux÷ef søÞk rðãkÚkeoykuLkk hufkuzo yLku Ãkkuxo

Vkur÷Þku hk¾ðk {kxu fçkkx fu ½kuzk (hif) nkuðk òuEyu. rðãkÚkeoykuLku çkuMkíkk, [k÷ðk,

Vhðk {kxu íkÚkk Mkk{qrnf fkÞkuo {kxu fûkkLke ytËh ÞkuøÞ sYhe søÞk nkuðe òuEyu. ßÞkhu

Ãký fkuE r¢Þkf÷kÃk fhðk{kt ykðu íku Ãknu÷k Mk{qnLke MktÏÞk, r¢Þkf÷kÃkLkku «fkh íkÚkk

íkuLkk ÞkuøÞ y{÷ {kxu sYhe MÚkkLkLke økkuXðýe fhðe òuEyu.

• MkkÄLk Mkk{økúe «çktÄLk : r¢Þkf÷kÃk þY fhðk Ãknu÷k Ëhuf fûkk{kt rþûký yrÄøk{ MktçktÄeMkk{økúe ÞkuøÞ «{ký{kt Au íku [fkMke ÷uðe òuEyu. ík{u òýíkk nfku fu TLM Lke {wÏÞ çku©uýeyku Au. (i) ykÄkh¼qík Mkk{økúe su{kt ÃkkÞk, ½rzÞk÷, V÷uþ fkzo, çkes, ÃkíÚkhLkkxqfzk ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. (ii) rðþu»k r¢Þkf÷kÃk {kxu rðrþü Mkk{økúe. ík{khu «Úk{©uýeLkk r¢Þkf÷kÃk {kxu rþûký Mkk{økúeLke ÞkuøÞ [fkýe fhe ÷uðe yLku íkuLke ÞkuøÞ ÔÞðMÚkkøkkuXðe Ëuíke. ßÞkhu fkuE rðrþü r¢Þkf÷kÃk fhku íÞkhu íkuLkk {kxuLke rðrþü ÔÞðMÚkk yLkurþûký Mkk{økúe økkuXððe òuEyu. TLM Lke ÃkMktËøke ð¾íku rðãkÚkeoykuLku Ãký Mkk{u÷ fhíkkòuEyu, íkuÚke íkuyku ÞkuøÞ Mk{Þu ÞkuøÞ Mkk{økúe ÷kðe þfu. yk «Mktøku r¢Þkf÷kÃk ËhBÞkLkíku{Lke MknkÞíkk fhðkLke Au. su rðãkÚkeoyku íku{Lkw tfk{ rLkÄkorhík Mk{Þ{kt Ãkqhku fhe ÷u Auíku{Lkk {kxu fkuE h{ík íkiÞkh hk¾ðe r¢Þkf÷kÃk Mk{kó ÚkÞk ÃkAe TLM Lku íku{Lke ÞkuøÞsøÞkyu {qfðk íkuLke ykËíkLkwt rLk{koý rðãkÚkeo{kt fhðwt yLku fkÞo fhðk {kxu íku{ýu ÃkqýoyrÄfkh ykÃkðk.

• r¢Þkf÷kÃk rðãkÚkeoykuLke ¼køkeËkhe : r¢Þkf÷kÃk{kt rðãkÚkeoykuLke ¼køkeËkhe syrÄøk{Lku Mkns Mkwøk{ çkLkkðu Au. íkuÚke s r¢Þkf÷kÃkLkk ykÞkusLk ð¾íku Lke[uLkk {wÆkykuæÞkLk{t hk¾þku.

• r¢Þkf÷kÃkLke «f]rík : fkuEÃký rð»kÞðMíkwLkk r¢Þkf÷kÃkLku ÃkMktË fhíke ð¾íku rð»kÞðMíkwLkeWÃkÞwoõík WÃkÞkuøkeíkk yLku «kMktrøkfíkkLke MkkÚku MkkÚku rðãkÚkeoykuLkk Mkt¿kkí{f Míkhíkw ÃkýæÞkLk hk¾ðk{kt ykðu Au. ík{khu rLkýoÞ ÷uðkLkku ÷u fu yk r¢Þkf÷kÃk ÔÞÂõíkøkík Au, Mk{qn{kxu Au fu MktÃkqýo fûkk {kxu Au ? þwt yk fûkk Lku Mkns çkLkkððk {kxuLkku Mkk{kLÞ r¢Þkf÷kÃkAu fu yíÞkrÄf þkherhf r¢ÞkÚke ¼hÃkqh fu rð[kh yLku ®[íkLk fhðkLkku r¢Þkf÷kÃk Au ?

• r¢Þk f÷kÃkLkwt «ËþoLk : r¢Þkf÷kÃkLke «økrík {kxu MÃkü rËþk rLkËuoþ nkuðk òuEyu. ÷ktçkk{kir¾f MÃküefhýLkk WÃkÞkuøk fhðk fhíkk Mkh¤ WËknhý fu r[ºký r¢Þkf÷kÃkLkk rð[khLkuðÄkhu MÃkü fhu Au. ðÄkhkLkk rLkÞ{ku ðzu r¢Þkf÷kÃkLke «økríkLkku Mk{Þ yLku çkk¤fku îkhkíkuLkwt yð÷kufLk fhe þfkÞ Au.yuf ÃkerhÞzLke rðrðÄ Mk{ÞyðrÄ {wsçk y÷øk-y÷øk r¢Þkf÷kÃkLkwt ykÞkusLk fhðwt

òuEyu. ÃkeheÞzLke þYykík{kt LkkLkk Mkk{qrnf r¢Þkf÷kÃkkuLkwt ykÞkusLk fhðwt òuEyu íkuÃkAe fûkk{kt r¢Þkf÷kÃkLke rðrðÄ ½xLkkykuLke [[ko fhðe òuEyu. òu sYrhÞkík ÷køku íkkurÃkheÞzLke ðå[u fkuE çkk¤f ÔÞÂõíkøkík r¢Þkf÷kÃk Ãký ykÞkuSík fhe þfu. ÃkheÞzLkk ytíkuMktÃkqýo fûkk îkhk fhkð{kt ykðíkk fkÞkuo Ãkh rð[kh rðøkþo fhe r¢Þkf÷kÃkLkk Ãkrhýk{Lkwt

109

LkkUÄ



Mkkhktþ {u¤ððk{kt ykðu Au. òu Mk{kÃkLk ÞkuøÞ heíku yLku ÞkuøÞ rËþk{kt Lk fhðk{kt ykðuíkku yrÄøk{Lkku nuíkw rMkæÄ ÚkkÞ Lkne {kxu çkk¤fku þe¾u íku rËþk{kt æÞkLk furLÿík fhðwt òuEyu.

• Ëhuf rðãkÚkeoLke ¼køkeËkhe Lk¬e fhðe : r¢Þkf÷kÃk{kt rðãkÚkeo ¼køk ÷u íku {kxu Mkt¼ð Aufu çkÄk s rðãkÚkeoyku ¼køk ÷u yLku yuðwt Ãký çkLku fu rðãkÚkeoyku çkÄk s r¢Þkf÷kÃk{kt ¼køkLk Ãký ÷u. rðãkÚkeoLkk rð[khku{kt nt{uþk ÃkrhðíkoLk ykðíkk nkuÞAu Ãkhtíkw ík{u íkuLke ¼køkeËkheyð~Þ MkwrLkrïík fhe Ëuþku. ßÞkhu Ãký sYh sýkÞ íÞkhu r¢Þkf÷kÃk{kt LkkLkk ÃkrhðíkoLkfhe rðãkÚkeoLke ¼køkeËkheLku ðÄkhðe òuEyu. çkÄk s rðãkÚkeoykuLkk fkÞo Ãkh Mkqºk Lkshhk¾ðe yLku rðãkÚkeoykuLku «urhík fhðk fu suÚke fkuE rðãkÚkeo rLk»¢eÞ Lk hnu.

- r¢Þkf÷kÃkLke þYykík{kt rËþk rLkËuoþ ykÃkðk {kxu yLku fkuE {wÆkLk MÃküíkk fhðk {kxuykÃkLke WÃkÂMÚkrík sYhe Au. òu r¢Þkf÷kÃk çkk¤fkuLkk LkkLkk Mk{qn{kt ykÞkuSík fhðkLkknkuÞ íkku Mk{Þ fkZe Ëhuf Mk{qnLkk rðãkÚkeoyku MkkÚku ðkík fhku. Ëhuf rðãkÚkeo r¢Þkf÷kÃk{ktðå[u Mkk{kSf yktíkhr¢ÞkLku Mkns Mkwøk{ çkLkkððk{kt ykðu Au. rðãkÚkeo îkhk fhðk{ktykðíke fkÞoðkneLke {krníke ykÃkðe òuEyu. yk heíku ík{u yu Ãký rLkýoÞ ÷E þfþku fur¢Þkf÷kÃkLke çkk¤fku ÃkhLkk yr¼øk{ Ãkh þwt yMkh ÚkkÞ íku òýe þfkþu.

• r¢Þk÷kÃk{kt Mk{wËkÞLke Mkn¼køkeíkk : ½ýeðkh Mk{wËkÞ MktþkuÄLkkuLkku WÃkÞkuøk r¢Þkf÷kÃkLkuðÄw yÚkoÃkqýo yLku «kÚkr{f çkLkkðk {kxu fhðk{kt ykðu Au. MÚkkLkef MðYÃku ÷kuffÚkkyku,÷kuføkeík, h{ík fu fkuÞzkLke íkhefu r¢Þkf÷kÃk{kt ykLkku WÃkÞkuøk Mkns heíku fhe þfkÞ Au.WÃkhktík Mk{wËkÞLkk MkÇÞkuLku MktMkkÄLk ÔÞÂõík íkhefu Mkk{u÷ fhe þfkÞ Au. su{fu MÚkkLkeÞf÷kfkh, ¾uzqík, nMíkrþÕÃke ðøkuhu. yk çkÄk fûkk r¢Þkf÷kÃkLkeøkwýðíkkLku Mkk{kSfMkktMf]ríkf heíku MktË¼oøkík yLku «kMktrøkf çkLkkðe þfu Au. Mk{wËkÞLke {rn÷kyku çkk¤fkuLkuðkíkkoyku Mkt¼k¤kðu yLku Þwðk {rn÷kyku çkk¤fkuLku Lk]íÞ yLku økkÞLk rþ¾ðkzu.

• {qÕÞktfLkLke «r¢Þk : r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík yrÄøk{ WÃkkøk{{kt rðþu»kfh h[Lkkí{f MíkhÃkh yrÄøk{Lkk {qÕÞktfLk{kt Mð-{qÕÞktfLk, MknÃkkrfÞku îkhk {qÕÞktfLk fu Mkk{qrnf {qÕÞktfLkMkk{u÷ Au. {qÕÞktfLk Mkíkík fhðwt òuEyu fu suÚke rðãkÚkeo íkuLkk yrÄøk{ «økrík rðþu Mkk[kMk{Þ {krníke {u¤ðe þfu yLku yr¼øk{Lke økwýð¥kkLkku MkwÄkh fhe þfu. [ku¬Mk heíku LkkLkkMk{qnLkk r¢Þkf÷kÃk{kt MknÃkkrXÞku îkhk {qÕÞktfLk yktíkh rLkŠ{ík nkuÞ Au .íkuÚke íkuLku yrÄøk{{ktyuf «¼kðfkhe yLkkiÃk[krhf {qÕÞktfLkLke Ãký sYheÞkík nkuÞ Au.

Mk{Þ «çktÄLk : fûkk{kt yuf ÃkerhÞzLkku Mk{Þ Lk¬e nkuÞAu íku {wsçk fûkkLkk r¢Þkf÷kÃkLkeÞkusLkk çkLkkððe sðkuEyu. Ëhuf r¢Þkf÷kÃkLkwt ykÞkusLk ÃkerhÞz ËhBÞkLk fhðwt sYhe Au.Mkk{kLÞ r¢Þkf÷kÃkLkk Ãkrh[Þ {kxu 5 Úke 10 r{rLkx yLku Mk{kÃkLk r¢Þkf÷kÃk {kxu 5 Úke10 r{rLkxLkku Mk{Þ Lk¬e fhðk{kt ykðu Au. yrÄfkhk Mk{Þ r¢Þkf÷kÃkLkk ykÞkusLk {kxufhðk{kt ykðu Au. Ëhuf r¢Þkf÷kÃkLke þYykík rðãkÚkeoykuLku rLkÄkorhík Mk{ÞkðrÄ {kxusYhe {krníke ykÃkðe òuEyu. yuf r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík fûkk{kt 40 Úke 50 r{rLkxLkkuyuf ÃkerhÞz ÞkuøÞ yLku ÃkÞkoó LkÚke. þk¤Lkk xkE{ xuçk÷{kt r¢Þkf÷kÃk {kxu ðÄkhu Mk{ÞVk¤ððku sEyu. (heMkuMkLke Ãknu÷kLkk fu ÃkAeLkk çku Mk÷tøk rÃkrhÞz ) Mk{ÞLke Vk¤ðýefhðe ð¾íku yu ðkík æÞkLk{kt hk¾ðe fu Ëhuf rð»kÞLkk rLkÄkorhík Mk{Þ yLkwÃkkík{kt fkuEVuhVkh Lk Úkðwt òuEyu. suÚke fkuE rðæLk W¼k Lk ÚkkÞ.

110

LkkUÄ



4.3.3 yrÄøk{ r¢Þkf÷kÃkLkk VkÞËk :r¢Þkf÷kÃkLkk fux÷kf VkÞËkyku Lke[u {wsçk Au.• r¢Þkf÷kÃk ÃkkuíkkLke heíku þe¾ðk yLku þe¾ððk {kxu økrík Lk¬e fhu Au. yLku íku {kxu

fkÞoûkuºk ÃkqY Ãkkzu Au. r¢Þkf÷kÃk{kt rðãkÚkeoLke ¼køkeËkhe íku{k hnu÷e MkwþwÃík þÂõíkykuLkkrðfkMk{kt y{qÕÞ Vk¤ku ykÃku Au ð¤e íku ÃkkuíkkLkk ¿kkLkLkwt {qÕÞktfLk fhu Au yLku Lkðk ¿kkLkLkeMkth[Lkk fhu Au. r¢Þk f÷kÃkLke «f]rík yk «fkhLke nkuðe òuEyu fu suÚke rðãkÚkeo íkuLkk Ãkqýoheíku òuzkE òÞ. íku rðãkÚkeo{kt Yr[ WíÃkLLk fhu Au yLku ðÄwLku ðÄw ¿kkLk WÃkksoLk {kxu «urhíkÚkkÞ Au.

• òýðk {kxu þe¾ðwt, fhðk {kxu þe¾ðwt, ðnu[ðk {kxu þe¾ðwt yLku Mð yr¼ÔÞÂõík {kxuþe¾ðwt - yrÄøk{Lkk yk [kh MðsLkkuu rðþu r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík {kæÞ{Úke ¼ýe þfkÞAu. r¢Þkf÷kÃk{kt Úkkuzk VuhVkhku fhe rLkrïík fûkk{kt ÃkrhÂMÚkríkLkk MíkhkuLkk ykÄkhu Mkh¤íkkÚkeykÞkusLk fhe þfkÞ Au. yuf r¢Þkf÷kÃk{kt ¼køk ÷uíke ð¾íku ¼¤u íku Mk{qn{kt nkuÞ,ÔÞÂõíkøkík heíku nkuÞ, MkÌkkrfÞku MkkÚku þe¾ðkLke ÂMÚkrík nkuÞ, rðãkÚkeo ½ýe heíku ½ýk «fkhu¿kkLk MktÃkkËLk fhu Au. íku {kxu íkuyku íku{Lke íkkŠff ûk{íkk, ði[krhf ûk{íkk, ðifÂÕÃkf þkuÄ,Mkk{Sf ¿kkLk, ¼kðLkk Ãkh rLkÞtºký íkÚkk MknÞkuøkLke ûk{íkkyku WÃkÞkuøk fhu Au. yk {kxuíkuyku rðrðÄ «fkhLke rðrÄyku fhu Au yk {kxu ykLke r¢Þkf÷kÃk ykÞkusLkÚke rðãkÚkeoyku{ktMkt¿kkí{f, Mkk{kSf ¼kðLkkí{f íkÚkk {kLkrMkf MktðuøkkuLkk íkýkí{f rðfkMk {kxu MknkÞíkk{¤u Au íku íku{Lkwt ÔÞÂõíkøkík rðfkMkLku MkwrLkrïík fhu Au.

4.3.4 r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{ MktçktÄe {wÆkyku Ãkh rð[kh :ykÃkýLku yæÞkÃkf furLÿík WÃkkøk{Lkk {kæÞ{Úke yæÞkÃkLk fhðkLke ykËík Ãkze økE Au

íkuÚke rðãkÚkeo fuLÿeík yLku r¢Þkf÷kÃkkuÚke rþûkkÚkeoLku ¿kkLk ykÃkðw ykÃkýu Mðefkh fhe þfíkkLkÚke. yæÞkÃkfku îkhk íku {wÆu fux÷kf rð[khýeÞ rð[kh Au su Lke[u ykÃku÷k Au íku ÃkAe íku{ýuykÃku÷k «&™kuLkk sðkçk ykÃkðkLkku «ÞkMk fhþku.

1. yuf r¢Þk f÷kÃk íkiÞkh fhðku yu yuf yæÞkÃkf {kxu frXLk yLku Mk{Þ ÔÞÚko fhLkkY fkÞo Au.2. yuf rðþu»k yðÄkhýkLke MktçktrÄík r¢Þkf÷kÃk rzÍkELk fhðw yu yuf yLkw¼ðe yLku rðþu»k¿k

yæÞkÃkf {kxu Mkh¤ fkÞo íkuðwt þfu Ãkhtíkw Lkðk yLku yLkw¼ð neLk yæÞkÃkf {kxu frXLk fkÞoAu.

3. fûkk{kt r¢ÞkÃkËLkk ykÞkusLk {kxu Mk{Þ «çktÄLk yuf {níðÃkqýo Mk{MÞk Au. Mkk{kLÞ heíkuÃkerhÞz 40 Úke 45 r{rLkxLkku nkuÞ Au. yk ÃkrhÞz{kt r¢Þkf÷kÃk fhðku frXLk Au yLku òur¢Þk f÷kÃk fhðk{kt ykðu íkku rLkÄkorhík Mk{Þ{kt ÃkkXâ¢{ Ãkqhku ÚkkÞ íku{ LkÚke.

4. yuf yæÞkÃkf {kxu økeík økkððwt, ¼qr{fk ¼sððe, ðkíkko fnuðe, r[ºkktfLk fhðw yLku{kuzu÷ çkLkkððkwt çknw s frXLk Au. yk «fkhLke Mk{MÞkLkk rLkhkfhý {kxu Mkwòð ykÃkku.

5. yuf r¢Þk f÷kÃkLkk ykÞkusLk {kxu ½ýk TLM Lke sYrhÞkík nkuÞ Au. ykðk TLMíkiÞkh fhðk fu yufXk fhðk{kt ½ýku Mk{ÞLkwt ÔÞÞ ÚkkÞ Au.

yk {wÆkykuLkk ykÄLk {kxu rðrðÄ heíkkuLkwt ðýoLk fhku. ykðku rðïkMk hk¾ðk{kt ykðu Au

111

LkkUÄ



fu r¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík yrÄøk{, rþûkkÚkeo furLÿík rþûký yrÄøk{ rþûký yrÄøk{ «r¢Þk{kxu W¥k{ WÃkkøk{ Au. su yæÞkÃkfku yæÞkÃkf fuLÿe WÃkkøk{LkÚke Ãkrhr[ík Au íku{Lkkur¢Þkf÷kÃk ykÄkrhík WÃkkøk{ yÃkLkkððk {kxu íku{Lkk árüfkuý{kt VuhVkh ÷kððkLke sYhAu ßÞkhu yæÞkÃkf fûkk{kt rLkÞr{ík heíku r¢Þkf÷kÃkLkwt ykÞkusLk fhþu íÞkhu íku rðãkÚkeoykuLkuyÚkoÃkqýo heíku þe¾ððk{kt yLku íku{Lku fkÞo ûkuºkLkk yðMkhku Ãkqhk Ãkkzðk{kt MkkÚkof MkkrçkíkÚkþu. Mkk{qrnf yrÄøk{ yLku Mð-yrÄøk{Lku «kuíMkknLk ykÃke yæÞkÃkf fkÞoLku ðÄw Yr[fhyLku rðïMkLkeÞ çkLkkðe þfu Au. íkuLkkÚke yrÄøk{Lke økwýð¥kk{kt Ãký ðÄkhku ÚkkÞ Au.

4.4 Mkkhktþ :• fu{fu rðãkÚkeoLku çkÄe þiûkrýf økríkrðrÄykuLkwt fuLÿ Au íkuÚke yu ykð~Þf Au fu fûkkLkk çkÄk

s rðãkÚkeoykuLke rðþu»kíkkykuLke rðMík]ík {krníke yufXe fhðk{kt ykðu.• rþûkkÚke fuLÿeík WÃkkøk{Lku Mðefkhðk {kxu rðãkÚkeoLkk rðrðÄ íkçk¬kykuLku Mk{sðwt sYhe

Au su{fu íku{Lkku þkherhf rðfkMk, MðkMÚÞ, {kLkrMkf ÞkuøÞíkk, ÔÞÂõíkøkík rðþu»kíkkyku,«uhýk, ½h yLku Ãkrhðkh, MkktMf]ríkf Ãk]c¼qr{ ðøkuhuLke {krníke {u¤ððe òuEyu.

• rþûkkÚke furLÿík WÃkkøk{{kt yæÞkÃkfLke {níðÃkqýo ¼qr{fk(i) rðãkÚkeoykuLkk yð÷kufLk fíkko íkÚkk rLkËkLk fíkko(ii) yrÄøk{Lku yLkqfq÷ ðkíkkðhý íkiÞkh fhðwt.(iii) yrÄøk{Lku Mkns yLku Mkwøk{ çkLkkððwt.

• rþûkkÚkeo fuLÿeík rþûkk {wÏÞ heíku rðãkÚkeoykuLkk yrÄøk{ Ãkh «{w¾íkkÚke rð[kh fhíkkyrÄøk{ «r¢Þk Ãkh æÞkLk furLÿík fhu Au. yk{ ykÄkh¼qík heíku íku rþûkkÚkeo fuLÿeík Au ÃkhtíkwyæÞkÃkf Ãký yk yrÄøk{ «r¢Þk{kt Mkk{u÷ ÚkkÞ Au.

• Mknfkhe yrÄøk{ yu yuf LkkLkk rðrþü Mk{qnLkwt WÃkkøk{ Au su{kt «òíkktrºkf «r¢Þk,ÔÞÂõíkøkík sðkçkËkhe, Mk{kLk yðMkh yLku Mk{qn ÃkwhMfkh Mkk{u÷ Au Mknfkhe yrÄøk{{kuz÷ ºký {níðÃkqýo yLkwËuþkí{f ÷ûÞLke «króLkk «ÞkMk fhu Au.

• þiûkrýf WÃk÷ÂçÄ rðr¼ÒkíkkLkku Mðefkh yLku Mkk{kSf fkiþ÷Lkku rðfkMk MknÞkuøkkí{fyrÄøk{ rþûký yrÄøk{Lke yuf yuðe rðÄe Au fu su{k rðãkÚkeo yLku yæÞkÃkf çktLku yufrðrþü Mk{íÞkLke þku¾{kt rLkf¤u Au yLku yuf yÚkoÃkqýo «kusufxLkwt rLk{koý fhuAu.MknÞkuøkkí{f yr¼øk{ rðrÄÞku yLku ðkíkkðhýLke MktçktrÄík Au. yk{k rþûkkÚkeo yufW¼ÞrLkc fkÞo{k Mk÷tøke nkuÞ Au suLkkt çkÄk rðãkÚkeo yufçkeòLku Mknfkh ykÃku Au yLkusðkçkËkhe Mðefkhu Au.

• yk yuf yuðw r¢Þkf÷kÃk Au su{kt rðãkÚkeo òíku Mkk{u÷ ÚkkÞ Au yLku yrÄøk{ WÆu~ÞkuLke«króÚke ykLktËLkku yLkw¼ð fhu Au. yuf r¢Þkf÷kÃkLkk [kh {wÏÞ íkíðku Au. VkuõMk, [qLkkuíke,Mð¼køkeËkhe yLku ykLktËËkÞf.

• òu fûkk{kt r¢Þkf÷kÃkLku ÞkuøÞ heíku Mkt[kr÷ík fhðk{kt ykðu íkku íkuLkkÚke ½ýk VkÞËk ÚkkÞ AuykLkk ðzu rðãkÚkeoLku MktË¼oøkík, «kMktrøkf yLku yÚkoÃkqýo heíku yrÄøk{Lkk yðMkhku WÃk÷çÄfhkðkÞ Au.

112

LkkUÄ



4.5 «økríkLke íkÃkkMk {kxu ykËþo W¥khE-1 Lke[uLk{ktÚke fkuEÃký ºký

• yæÞkÃkf ðwÄ Mkr¢Þ

• rðãkÚkeo ðÄw Mkr¢Þ

• fûkk{kt yæÞkÃkf rLkËuorþík yLkwþkMkLk

q • yæÞkÃkf þwt fhu Au íkuLkkt rðãkÚkeoykuLkwt ½ýe s ykuAwt Yr[ «ËþoLk

E-2 (¾) (øk) yLku (z)

E-3 (i) rþûkkÚkeo çkÄk þiûkrýf yÇÞkMkkuLkku fuLÿ nkuÞ Au.

(ii) rðãkÚkeoLke rðrðÄ çkkçkíkku rðþu {krníke hk¾ðkÚke ÞkuøÞ yrÄøk{ yLkw¼ð WÃk÷çÄ

fhðk{kt MknkÞíkk {¤u Au.

E-4 (i) yÃkMkkhe yrÄøk{ íkhefu MkqåLkk yLku fÕÃkLkkLkku WÃkÞkuøk Mk{MÞk Mk{kÄkLk{kt fhðk{kt

ykðu Au. ßÞkhu yr¼Mkkhe yrÄøk{ íkhefu ÔÞðnkrhf yLkw¼ðLkku WÃkÞkuøk Mk{MÞk Mk{kÄkLk

fhðk{kt fhu Au.

(ii) suyku MkÃkMkkhe yrÄøk{Lke þe¾u Au íkuyku ðMíkwykuLku rðr¼Òk árüfkuýÚke swyu Au ßÞkhu

yr¼Mkkhe yrÄøk{Lke þe¾Lkkh ÔÞðnkrhf {qÕÞkuLku ðÄw æÞkLk{kt hk¾u Au.

E-5 (f) rðãkÚkeoLkk yð÷kufLk fíkko yLku rLkËkLk fíkko (¾) yrÄøk{ {kxu ðkíkkðhý íkiÞkh

fhðw yLku (øk) yrÄøk{ Mkwøk{fíkko

E-6 (i) yLkwð¼ økúkÌk yLku (ii) yLkw¼ð YÃkktíkhý

E-7 (i) ÃkkhMÃkrhf ytík-r¢Þk îkhk Mk{s Mk]sLk fhðwt.

(ii) ðifÂÕÃkf {qÕÞkuÚke MktË¼oøkík yÚko rLkfk÷ðwt

E-8 Weimer Lkk Ãkkt[ yÇÞkMk{ktÚke fkuE ºký

E-9 Mk{qn{kt ÃkhMÃkh MknÞkuøk yLku Mkfkhkí{f árüfkuýÚke rðãkÚkeo{kt ykí{ rðïkMk òøk]ík

ÚkkÞ Au yufçkeòÚke «rík MÃkÄko fhðkÚke Lkne.

E-10 fkuE çku íkVkðíkkuLkku ðýoLk fhku.

E-11 VkufMk, [qLkkurík, Mð: MVwíko yktíkh¼køkeËkhe yLku ykLktËËkÞf

E-12 ftXhÚkefhý, yu yuðwt yktíkrhf Þktrºkf r¢Þkf÷kÃk Au fu su{kt [khu{ktÚke yufÃký rðþu»kíkkLkku

Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke.

113

LkkUÄ



4.6 MktË¼o økútrÚk / fux÷kf WÃkÞkuøke ÃkwMíkfku

1. Brown, H., and Ciuffetelli, D.C. (Eds.). (2009).

Foundational methods:Understanding teaching and

learning. Toronto: Pearson Education.

2. Cooper, James M. Classroom teaching skills. Boston,

New York: Houghton Mifflin Company.

3. IGONU (2000). Learning Mathematics: Encouraging Learn

ing in the Classroom (LMT-01). New Delhi:School of

Sciences, IGONU.

4. Weimer, M. (2002). Learner-centered teaching. San

Francisco: Jossey-Bass.

4.7 yLÞ yuf{ yÇÞkMk :

1. rþûkkÚkeo fuLÿeík WÃkkøk{ yLku yrÄøk{ fuLÿeík WÃkkøk{Lke ðå[u íkVkðík sýkðku.

2. MknÞkuøkkí{f yrÄøk{Lke rðþu»kíkkykuLkwt ðýoLk fhku. ykLkku yrÄøk{ fuLÿeík WÃkkøk{ þk

{kxu fnuðkÞ Au ?

3. «kÚkr{f rðãk÷ÞLkk ÃkkXâ¢{Lkk rðrðÄ rð»kÞkuLkwt WËknhý «Míkwík fhe r¢Þkf÷kÃkLke

rðþu»kíkkykuLke ÔÞkÏÞk fhku. yk WÃkkøk{{kt ÷k¼ yLku Mke{kykuLkwt ðýoLk fhku.

4. fûkk{kt r¢Þkf÷kÃk «çktÄLkLkk rðrðÄ Ãkøk÷kykuLkwt ðýoLk fhku.

«khtr¼f rþûký{kt rzÃ÷ku{k...

Documents