kho tàng lễ hội cổ truyền việt nam - phần 4

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Cui cng l xi mu thm. Xi mu ny kh lm nht nn rt t ngi lm, ch ngi c kinh nghim mi lm. Loi xi ny phi dng go np nhum sau ngm nc l xi hoa vi mt t l rt t, nht. Thng thng ngm nc l xi hoa ln th hai (tc l sau khi ngm li mu xanh nc bin ht ht mu chun cn li lng mu rt nht). Khi ngm go np mu s gim mu c to thnh mu thm khng phi mu nu cng khng phi mu tm mang sc mu mu ng. Cc loi go np sau khi nhum xong mu phi i sch ri ro nc mi em xi. Vic lm xi 7 mu rt hp dn nhng khng km phc tp, khng khc g ngi ho s pha mu ti ba giu kinh nghim. Khp u lng cui bn ch em ph n ch bn tn v vic lm xi mu v tu tt mi nhau v nh mnh thng thc xi mu- chim ngng ti ngh ca mnh. Sau khi nhum go np 7 mu th cho vo ch g mi th mt gc ri un si. Phi b ch trong cho un nc nng va bc hi ri mi cho xi vo khi b ng nc lu, tranh bt y ch. Cng gia tin xong, xi 7 mu cng va chn ti, khi bc hng thm to nghi ngt khp gia nh lng bn. Anh em h mc, bn hu thn thit ngoi tc, ngoi bn cng tp np n mi gia nh d l tt. Cc gia nh cui bn phi c con chu n u bn n khch, nu khng s b tranh mt khch v trong ngy l tt ai cng mong c khch n chi k c khch cha mi n; khch vo nh th hu nh khng ai cho ra khi nh bt phi d c vi gia nh chia vui v n li thng nm gian kh. Trong lc cha m, anh ch th cng gia tin, lm xi 7 mu th cc em thiu nin t t m sng gi nhau i r nhau i th tru khi tru no c cng l lc b m nh th cng lm xi 7 mu xong; v n nh ch vic thay qun o mi, n tt xum vy. Ngoi vic chun b tin hnh th cng, l c ngy tt, gia nh no cng c bit ch n cng g cho tr em; khng ch tr em trong nh m c con chu anh em, khch kha cng phi biu mi a ci cng. c bit cng g cho chu trong ngy tt phi to gp i mi khi. Do gia nh no cng phi mua rt nhiu g. C nhng nh phi m ti 7-8 con g c mi ci cng cho tr. B con cho rng tr em tuy nh nhng cng rt vt v, nht l nhng a tr chn tru. Cc chu cng b m di nng dm ma chn tru, ct c ly rau ln, ly ci gp phn gip gia nh lm nn cuc sng m no. Nn ngy tt phi may qun o mi, biu cn g to, mng tin n qu bnh b p cng sc cc chu.

183


Khch kha, bn b thn hu n d l tt vi b con rt h hi, trng din b qun o mi, tay xch vai mang ti qu tng phm. Qu tng c th l gi bnh ko, cn hoa qu rt gin d tng cho ng b v cc chu, gp phn thm vui ngy tt m thi. n ba c gia nh t gi n tr ai cng mc qun o mi, chn i giy dp, tc tai chi sch s cng cc qu khch vui c. Mm c thng lm 8 mn l tht g luc, tht ln kho tu, tht ln quay, u ph bc tht ln rn, min xo, u ph sng, bt tit canh g v bt canh xng hm. Khng phn bit mm ngi ln, tr em. Khi n, thng thng l pht cng g cho tr em trc ri gia ch gp bt tit canh g chi mu c khai c; cc thc n khng quy nh, c dng ht li ly thm, c gia nh v khch kha cng chc ru, n xi 7 mu rt vui v linh nh. Sau mt hi chc tng say sa, c khch ln ch u thi nhau ct ting ht i p chc mng ba c trong c cu: i khng xng bn thn i khng cn bn hu Bn gc (c) un sng b Trn c ton bt khng. V khch p li rng: Hi bn thng thn hu? C say khng bit chc Bn gc (c) un sng tru Trn c by tm bt. C gia nh sau ba c th lm hi leng hao, chi bi g chc ru c ngy. Cc qu khch thn hu n d l tt sut ngy v ng qua m, sng sau mi v. Song ho hng nht l cc tng lp thanh thiu nin nhi ng. n c xong thanh nin nam n r nhau i chi tr chi nh n, ngi ta chi bt k ch no ngoi sn hoc trong nh. Khi chi mt c gia nh mi nc, n xi 7 mu thm ch cn mi ung ru, v gp phn vo khng kh vui ti trong gia nh. Cc thanh nin chi n thng chi i, i nam vi i n hoc i nam n. Nu i no c quan h trao duyn th i n cng bay ln khng ngt. Chi i, thng c cch chi cho nam n; nhng ph bin l chi i n nam n nhng thng lng cho hai con n vo nhau con ln ln, con ln xung trng rt p mt. Cc em thiu nin nh nhau, nu cng g ai gy (b thua) th mt mt na. Bi vy, d kh khn, cc ng b cha m cng c gng mua ly 1-2 con g sng to 184


xng cng tht dai, nh cng g cho chc. Bui ti cc i nam n thanh nin cn t chc tp trung ti mt gia nh no rng ri thun li ht i giao duyn. L tt thng 7 c thu xp vui chi n ung trong ba ngy; song qua ngy mng mt, sang ngy mng hai l cc khch thn bn hu xin php ra v v chi ht tt s khng p. Gia gia nh v khch li lu luyn chia tay. Gia nh no cng gi xi 7 mu cng vi cng g lm qu cho gia nh thn khch, ri li hn gp nhau trong dp l tt nm ti rt nng nhit chan cha lng ngi . Mc d cng vic ng ng b bn nhng l ngy tt c truyn ca dn tc nn gia nh no cng thu xp thi gian n tt 3 ngy, sau mi tip tc lm c la, ln nng ry thu ng, lao ng mt cch phn khi, mang theo bao m hng ngy tt. V lch s l tt mng mt thng by khng cn ai bit c th. Cc t liu thnh vn cng cha ai ghi chp m ch truyn li trong k c nhn dn mt huyn thoi lch s ho hng y ngha. Theo cc truyn thuyt dn gian tuy cha y nhng c th phc ra rng l tt mng mt thng 7 gn lin vi mt trang s ho hng dn tc Nng c khi qut nh sau: Vo thng 5 trong mt nm i nh Hn, bn gic Hn phng Bc cy ngi ng mun m rng khu vc cai qun xua qun nh chim vng t ngi Nng Mng Khng. Bng mi cch chng tm ngi Nng git cht tt c. Nhiu ngi b chng vy bt git hi mt cch m mu. Vng t Mng Khng vn c ngi Nng khai thin lp a, to lng dng bn, bao m hi xng mu xy dng cuc sng hnh phc gia vng t lnh chim u nn nhn dn y t chc chng li quyt lit gi mnh t ni chn rau ct rn ca mnh. Mc d qun gic mnh hn gp bi nhng ngi Nng cng giao tranh cm c gi vng vng t c hng thng tri. Song, do th mng, lc t li b ng trc m mu ca gic, sau mt thng chng c c lit lc lng ngi Nng ngy cng thu hp v yu th. trnh nhng thit hi khng cn thit, lc lng cn li ca ngi Nng tm thi b mt rt lui an ton vo cc khu rng chui rm rp ven sng Chy bo ton v xy dng lc lng ch khi c thi c th chp ly ni dy nh li gic Hn ginh li qu hng. Tng chim c vng t ngi Nng, v khng thy bng dng ngi Nng u na nn gic Hn h hng rt mt b phn lc lng quay v ch li mt b phn cai qun gia vng rng ni hoang vu rm rp. Sng gia tnh cnh kh khn gian kh, phi chui li trong cc khu rng chui rm rp v hang hc, ci kh l ci khn, ng bo Nng bng ngh ra mu k cht cy chui la gic Hn. V cy chui mc nhanh ch vi ngy

185


cao bng u ngi nn khi gic Hn kim sot truy lng thy cy chui b cht li cao thnh rng tng ngi Nng b chy i ni khc lu ri, nn mt cnh gic. Trong khi gic Hn ch quan, ng bo Nng tranh th n nh tinh thn, xy dng cng c li lc lng h quyt tm nh gic Hn. ng nh mu k vch ra, vo mt ngy cui thng su m lch tri nh mun ph h ngi Nng, t nhin ma tm t nh trt nc, nh mun cun tri tt c mi nng bc, ngt ngt, rc ri cnh vt tr li trong lnh, kh tri quang ng. Gic Hn mt cnh gic nh li cn an bi trong gic ng lu tranh. Li dng lc tri ma, ngha qun v ng bo Nng bng cc th v kh trong tay nh dao pht, mc, n, cuc thung gy gc cng nhau vng dy phn chia b mt ln vo cc lu ln ca gic v nhng nh dn b gic chim ng nh chm git li bn Hn lm cho chng khng kp tr tay, i b phn b ngha qun ngi Nng chm git, nh b thng; mt b phn nh xin u hng b ta bt tri. Cuc chin din ra mt cch thm lng, gic Hn phng xa khng h bit tip vin. Ch trong na m ngha qun ng bo Nng chim li c qu hng lc tri cn cha sng. Khi nghe tin chin thng ca ngha qun, ng bo Nng khp ni trong vng ni dy h reo t uc tr v, n rng sng mng mt thng 7 v n mnh t c Mng Khng ca mnh. k nim chin thng v i ny, ngi Nng quyt nh t chc n mng 3 ngy t sng mng mt n ht ngy mng 3 thng 7. Ngi Nng cho rng nh rng chui xanh thm che ch, nh ng tri ma to gi bo to nn thi c cho h chin thng gic xm lc nn rng chui, ng tri tr thnh thn ph h- bo mnh, ngi Nng phi m g lm l cng t n rng chui, ng tri ngay trc sn nh. V thi gian qu gp, tri gn rng sng, khng lm nhanh s qua gi pht lch s trng i nn khng cn luc g, c ti m th cng v c lng g cng khng cn dn dp, c by ti ch min sao t lng bit n l c . Vui mng ngy thng li, ngi Nng khng qun nhng ngy thng nh nhau mu, n dt gian kh trong rng nn cng c bt nc bng l xi tng trng cho bt mu tc l n cm chan vi mu. Cn i a cng dng l xi nhum tng trng cho chic gy u , u en l v kh th s ngi Nng s dng nh gic Hn. V phi t chc cng sm trc khi tri sng tuyn b chin thng ca mnh vi bn dn thin h, ng b t tin lm cho gic Hn phng xa bn kia khng kp ng ph, chp nhn tht bi.

186


Sau khi th tri, cng chui, ng bo ai cng tip tc m g lm xi 7 mu cng dng chin cng ln gia tin ng thi mi cc ng b t tin xung d hi n mng chin thng. Vi ngha ln lao ngi Nng cho rng lm xi 7 mu l tng trng cho chng ng lch s 7 thng y ngha trong mt nm t tri xoay chuyn nhng gn lin lch s dn tc l: - Xi mu xanh l gng l biu trng cho thng ging- mu xanh cy c m chi ny lc. - Xi mu nu l biu trng cho thng hai- mu nu ca t khi con ngi bc vo ma lm n mi khai ph i nng gieo trng. - Xi mu tm l biu trng cho thng ba- mu tm thy chung tng nh ti ng cha, lm tt thanh minh to m. - Xi mu xanh nc bin l biu trng cho thng t u h kh tit trong lnh, my tri trong xanh nh nc bin. - Xi mu thm l biu trng cho thng nm- l mu mu ca dn phi khi nh nhau vi gic Hn. - Xi mu vng biu trng cho mu bt hnh thng su, ng bo phi n dt gian nan v phi tm rt lui vo rng bo ton lc lng chun b tinh thn tip tc chin u. - V xi mu ti ( c) biu trng cho mu chin thng gic Hn ngy mng mt thng by. Tht l nhng biu trng vn ho y tnh nhn vn. l ton b ni dung, ngun gc cng nh ngha lch s vn ho ca tt c truyn mng mt thng by. T n nay, l tt mng mt thng by tr thnh l tt c truyn ca dn tc Nng sau tt nguyn n. Tri qua chng ng lch s vi bit bao th h con chu nhiu tp tc trong l tt mai mt khng cn duy tr c (v d nh vic lm sn cng tri, rng chui khng cn ph bin, ch c con trng mi dng h i din lm v cng m thi, xi 7 mu cng khng lm ch 3-4 mu, thm ch c ni ngi lm cn dng phm nhum mt cch lo lot va mt ngha va km thm ngon...). Song ring bn thn l tt hu nh vn duy tr tn ti t th h ny sang th h khc, nm ny n nm khc. c bit i a v xi 7 mu vn cn duy tr gn lin vi mi ngi dn ngi Nng v ch c tt thng by mi lm m thi. cng l hai di sn vn ho vt cht phn nh nhng gi tr lch s v vn ho ca l mng mt thng by ca ngi Nng./.

187


V.T.C

188


hi mng MA mng mcSong Phm

Ma xun ti, ni ni rng Ty Bc, khi nhng cn ma rngtrao nc cho dng sui, khi cy l m chi, ra lc, khi hoa ban n trng rng v khi con ngi khp ni ho hng n cho mt nm mi tt lnh, th cng chnh l khi b con dn tc Kh M, Thi en, Mng, X, Khng... t chc l hi mng ma mng mc. y l mt trong nhng tc l khng th thiu ca ngi dn Kh M cng nh ca nhiu tc nhiu khc vo dp nm mi nhm vui chi cho tho nhng ngy cm ci cuc t ph nng. Hn na, l hi ny cn l chn ngi dn gi n thn linh li khn cu, mong cho cuc sng phn thnh, hoa tri tt ti, ma mng tru ht, con ngi an khang, vui v... Vi con ngi ni y, ma mng mc l mt s kin biu hin nim vui v biu tng y sc sng, sc vn ln ca cng ng. Ngy l n gn. Cc bn c sang sa sch p. Dn bn, gi tr, gi trai ti mi, hn h trong trang phc ngy hi ca dn tc mnh, tu tt r nhau n bi trng, ba rng hay ven sui, ni dnh cho hi hp, vui chi ca bn lng. Khng kh va trang trng, va bng khung, khin lng ngi no nc. Trn bi ngi ta t mt bn th ln, nhiu khi l mt khung th. Gia khung th l mt cy tre cao, trm tr, trang tr rt p mt, gn y hoa (cy nu). Cnh cy nu l mt cy chui chn ln ngc, c c o tc thnh hnh u linga (sinh thc kh nam). Di cy chui l nhng bi c, xung quanh l nhng khm s, khm khoai s lc lu c, nhng khm mng vu v nhng qu bu hnh be ru, (c ni li trng cy chui ln, qun hoa, treo con ging bng tre, nhng ht ging, mt cy v tr tng trng cho s giao ho thin nhin - con ngi). Bt u cuc l, ng ch l mc o , qun en, vn khn u, thay mt dn lng lm l t thnh thn, c li khn cu thn linh ban cho ma thun gi ho, khoai la tt ti, con ngi v mun vt sinh si ny n, bnh an, kho mnh ... Tt c dn bn ng thnh knh xem ng ch l khn, ch lm nhm theo ch khng c ng tc l bi g. Khn xong, ng ch l ra mt bng nc pha t lm php. Trong khi

190


, pha trc khung th, cch ni ng ch l ng khong vi mt, tm c gi p, trinh bch c chn la k cng, dn hng ngang. Mi c hai tay cm hai ng tre ln, rng hai u, c di khc nhau. Khi l xong, cc c va ht dn ca dn tc mnh, va g cc ng tre xung mt tm vn, to thnh ting m bum bum nghe rt vui tai. Trong khong trng gia cc c v bn th, mt ngi n ng mnh kho, ci trn, mc qun ngn, eo trc bng mt khc g trn, di khong 40 - 50cm o thnh hnh linga, nhy ma trc mt cc c gi. Theo tng bc nhn nhy ca ngi ma, linga lc th dng ln, lc li nm song song vi chn ngi. C chc chc, ngi n ng li tin gn n cc c gi v khi gn c no th c cha lng ng tre ra ng a mu g lt su vo trong ng. C nh vy, iu ma giao i m dng lp i lp li trong ting ht dn ca, ting ching trng lc u nhp, khi dn dp tng bng, trong ting reo ci sng khoi ca b con dn bn. Trong khng kh va linh thing, va h hi, khng ai c cm gic l nhng hnh ng tc tu m ngc li, ngi ta cm thy mn nguyn v chnh l tng trng cho li cu mong mi s tt p, mt nguyn vng phn thc hn nhin v mc mc, cu cho vn vt sinh si, cu cho mng mc, hoa n, cy tri m chi ny lc. Sau l t thn v iu ma giao i m dng, mi thc s l lc con ngi vui nh hi. Tr, gi, trai gi vi nhng b trang phc dn tc p nht, mi nht ko nhau ra bi d hi. Gia nh no cng mang h ru cn ca mnh ra bi trng, mi mi ngi cng ung, to thnh mt khng kh no nhit him c. Say men ru, say men tnh, say cu chuyn, h hn huyn ci m vi nhau, gii to khc mc v gin hn; cho qua nhng chuyn m ngy thng khng th cho qua. Cui cng, khi dn tam ching v trng ci bt u vo hi vi m hng c o ca mnh, mi ngi to thnh vng trn quanh b trng ching, cng nhau nhy ma ht ca, nm tay nhau trong mt nim hng khi v mi ng cm v bin. Ngi gi say sa nh li tui trng nin, con tr vui chi mc sc, nam thanh n t cng nhau ht ma ri, ma iu tng bu, hn my, xe cp ... quen thuc. V khi hong hn bung xung, mt ng la ln c t ln, to sng bng hnh nhng ngi dn bn say sa trong men ru, cuc tnh, iu ma, ting trng ching, say sa vi mt nim tin khng h tt vo kt thc tt p ca hi l, rng mt nm mi ti p s n, nh ma mng sinh si ny n trn t rng Ty Bc xa xi ny. Cuc vui lan t rng v bn, to vo tng nh, ni, mt ln na, con ngi li say trong men ru, men tnh bn ba tic mng ma mng mc ...191


Hi mng ma mng mc th hin mt c nguyn phn thc, mt quan h s khai ca ngi dn vi thin nhin, coi thin nhin nh ngi bn tt ca mnh v mong ngi bn y ban cho nhn khang vt thnh. l nim tin, ng thi cng l nim vui bt tn ca ngi Kh M v bao tc ngi khc ni ni rng Ty Bc m l hi mng ma mng mc, l ni h gi gm./. S.P

192


Hi mng nh miThch Phng - L Trung V

Ngi L L h xy dng gia nh th phi lm nh mi v ra ring.Tt nht l c nh ring khi cha c con. y l cng vic ln, ht sc vt v cho i v chng mi ci. Mc du vy, theo phong tc, v chng phi t i tm khu t lm nh, lm nng, chun b cho cuc sng lu di, ng thi phi chun b cho l mng nh mi. Theo tp qun, ch nhn c th v trai trng trong bn gip lm nh. Ngy nh hon thnh, c coi l ngy hi, c dn bn ko n d. Nam th mang ru ti, n th mang cm, xi, bnh... va l mng, va gnh bt tn ph cho ch nh. Thy cng (thy mo) bao gi cng l ngi c mi u tin. Thot u, thy by nhng dng c khai thc lm sn lm nh trc bn th. Khn xong, thy cm ba ln lt g vo cc ct (mi ct ba ci), nh th g v kim tra ton b ngi nh, cu mong cho mi ngi trong ngi nh mi u gp may mn, khe mnh. Va g, thy va ht bi ht Th g, gii thiu cc loi g v chc tng ch nh. i ht mt vng quanh cc ct nh, bi ht cng va kt thc. ... Ct nh ta th, G rng ta dng, Chn ct, mi ct cng, Nh ny tht l vng... Nh hp n, hp nam Nh hp tri, hp t... Sau khi thy cng th ct nh xong, ch nh b ra mt qu bu to mi mi ngi p v. Ai cng hm h ly tay m vui cng ch nh. Qu bu v c em i nu mi ngi cng n. Theo truyn thuyt ca ngi L L, qu bu do rng sinh ra v l "nh " u tin ca h. Nay gi tc p bu trong hi mng nh mi l nh li mt truyn thuyt xa xa. Ch nh ng ln mi cho v khai mc cuc ru: Ngi tc trng ngi trn,

193


Ngi tc en ngi di. Mi ngi gi nhm ru, Mi ngi tr "gp rau" 1 n ung xong, mt s ngh nhn mang kn, so ti ha tu thu m, sut sng. Cng lc y, quanh bp la trung tm ngi nh, cc c gi ngi ht thuc, thng thc v p ngi nh mi, ca ngi v chc tng theo tr tng tng phong ph ca tng ngi. Trong khi , m ngi tr cng nhau ht i p. Ch ca cuc ht tp trung miu t li qu trnh vt v ca cp v chng xy dng nn ngi nh hm nay. Cuc ht chm ri, va i p, va t s, v nhm nhp ru cho n khi tri sng. Lc ny mi ngi ra v v hn s gp nhau vo cuc ht m sau. m th hai l m ht giao duyn. C th ni l m ht ca thanh nin. H chia thnh hai phe nam n. N ng vai ch, nam ng vai khch. Ch khch giao duyn qua nhng cu ht i p. Ch : m nay l m g? M sng rng, sng ni. Chng ta mng nh mi... Khch:Ti nay l ti g? M bp la reo sng. m nay l m g? M ht vui lng bn. C th, ban u l nhng cu ht lm quen, ri chuyn qua t s, cui cng l nhng cu ht ng li. Cng v khuya, li ca tr tnh cng thm m thm. Hi mng nh mi ca ngi L L khng ch l nim vui ln ca mt gia nh, m cng l ngy hi chung cho xm bn. Ngi ta coi ngi nh l tng trng cho s on t, hnh phc ca gia nh, mt thnh vin khng th thiu ca cng ng. Mng nh mi l c hi biu hin mt m tc gn lin vi np ngh, np sng truyn thng, thc tng thn tng i ca ngi L L./. T.P - L.T.V1

Tc tht, theo li ni khim tn ca ngi L L.

194


195


hi ma s tL Vn L

Ma s t l mt tr chi dn gian rt ph bin trong ng boTy Nng. ng bo, ch yu l thanh nin ra lp hi ma s t khng nhng biu din, vui chi trong thng tt, c bit l trong cc hi lng tng cu ma mng, m cn rn luyn thn th v hc mt s mn v ngh t v, chng gic cp trc y thng xy ra cc vng bin gii. Hi ma s t thc cht l mt hi quyn thut. Trung bnh mi hi ma s t c khong 15, 16 hi vin trong c mt thy dy v (lo slay) mt ngoi giao vin (tng cha). Thy dy v c nhim v hng dn vic ma s t, dy v cho hi vin, i ln rng hi thuc hi vin ngm ru ung xoa bp cho rn gn rn tht, hoc cha cho hi vin trong khi luyn tp, u v b thng tch. Ngha l thy dy v phi bit c ngh thuc nam, dy cho hi vin bit mt vi mn thuc thng thc cn thit, c bit l cc mn thuc cha thng tch. Ngoi giao vin th chu trch nhim giao dch vi bn ngoi t chc cc bui ma s t, vit thip mi b con n xem biu din. Dng c ma s t gm c mt trng nh, mt thanh la, mt i no bt mt u s t loi trung (gn nh biu din), mt mt n di i, hai mt n kh, cc th v kh nh gy, inh ba, m tu, song ao, tay thc v.v... Con s t no ma lu nm eo thm mt bng vi en c ( ni ln s lo luyn trong ngh) v c cc con s t n em tn trng. Mun tr nn mt hi vin ma s t t ra phi c rn luyn qua mt kha v ngh, gi l mt "pn" trong 40 ngy, di s ch do ca mt thy dy v. Ngi no mun c thc s tinh thng v ngh th tm thy gii n dy thm vi ba kha. ng bo t chc hc v vo khong thng mi m lch sau v gt ma, vng hc v m khi nh hng n cng vic sn xut. Mn n bi dng sau bui luyn tp l cm np, u chn v ru thuc, tt nht l ru ngm tay gu, tc l "hng chng".

196


Mt bui biu din c hai phn, phn ma s t v phn biu din quyn thut, u v, biu din mt s tit mc xic nh nho ln, nhy cao, trng cy chui, i bng tay. C hi luyn c mn "qu tu pa" (vt ca dao), k thut rt cao. Trn bn, ngi ta dng dao gy, inh ba buc vo nhau thnh mt chic ca nh va lt thn ngi. Cc v s thu mnh gn nh chic thoi, hai tay chp vo nhau, dn mnh phi thn nhy bng qua ca dao nh con c vt sng. Ma s t cng ch l mt iu ma v, nht l trong khi s t a nghch vi b ba i i v hai kh. i i v khi tm mi cch tru trc s t. Con th d ny nhiu lc pht khng ln nhe rng ra nh ngom u i i v kh, nhng l ny dng ming v n trnh mt cch ht sc ti tnh. Trong hi "lng tng", theo tc l, con s t no n trc gi vai tr n anh, c quyn ch tr cc bui biu din. Con n sau phi eo vo cm con n trc mt ming vi gi l "qu hng" tha nhn quyn n anh. Trng hp tranh chp, ngi ta t chc u ming gia cc con s t. Con no qut ng i phng s c nhn vai tr n anh. Trng hp ny, mi bn u chn mt tay quyn thut gii ma ti vi i phng. Nhiu khi, chnh bn thn thy dy v phi ng ra m ng vic ny. ng bo Ty Nng rt thch xem ma s t, khng nhng v n lnh mnh, vui nhn khe khon, m v ng bo cn cho rng, k ln s t xut hin l mt im lnh, mt cnh tng thi bnh. Theo tn ngng dn gian, ma s t dit tr c ma t, qu qui, nht l dit tr c ma n dch, trnh c nn toi gia sc. ng bo Nng c cu ht ma s t mng xun : To mc n chu sy hon h K ln sy ch hng kha cai (Cy c khp ni u vui v Ph phng rc nh bng k ln!)./. L.V.L

197


Hi rng pocSn chng

Rng poc cng c th mang ngha xung ng. Song y l ngyhi, do , chng ti mun lm r hn hai t Rng poc trong ting Giy. Trong ting Giy rng l xung, nhng poc li cha phi hon ton ngha l ng, m mang ngha hi nhiu hn, bi v poc y ch ng ngi, nh vy, ta c th hiu hai t rng poc l hi ( c hi t phi ng ngi) c t chc cnh ng. Ngi Giy Lo Cai, trong 12 thng (tnh theo m lch) ch tr thng 11 l khng c ngy n tt, cn li 11 thng, thng no cng c ngy n tt, nhng vui chi th ch c thng ging, thng hai, thng ba, thng su, thng by. Vui chi gn vi ngha hi th ch c thng ging, l hi rng poc. lng Giy no cng c rng poc v ngi ta t chc ng vo ngy Thn trong thng ging (thng tt). Ngi Ty Lo Cai, Lng Sn, Cao Bng, H Giang cng t chc hi , song, v chi tit c nt khc nhau, cho nn y, ch gii thiu v rng poc ca ngi Giy Lo Cai. Lo Cai c mi huyn, th th c by huyn, th c ngi Giy c tr, trong huyn Bt Xt l ng nht, sau n Mng Khng, Bo Thng, hai th x Lo Cai, Cam ng ri n Sa Pa v Than Uyn. Ngi Giy c tr thnh lung (lng), bn (bn), mng (mng) mi mt lng, mt bn, mt mng u c th mt v thn ring. Ni c tr ca ngi Giy Lo Cai thng l ven sng, sui, thung lng, ng bng, t khi sn i, nh ni. Ngh chnh ca h l trng la nc, v vy, tt c cc ngy tt ca cc thng u theo s pht trin ca cy la trong mt v (ngy xa mt nm ch cy mt v la). Hi Rng poc ca ngi Giy c t chc trn cnh ng trc lng, (chng ti dng t lng ch chung cho c bn v mng). Mi lng u c mt cnh ng tng i rng t chc hi, cho nn hng nm cnh ng gn nh c lng qun l t chc cho198


ngy vui ca lng, ch ca cnh ng khng c nc vo hoc lm bt c mt vic g c th cn tr n t chc hi. V th, ngi ta quen gi hay ng hn l t tn cho cnh ng l N rng poc (rung xung ng). Hi rng poc c t chc vo ngy Thn thng ging (thng tt); cn u thng, gia thng hay cui thng l ty thuc vo nhng yu t kinh t (c no khng), x hi (c n nh khng)... v c thi tit na. Thng l ngi ta thch t chc vo trung tun ca thng hay cui thng, bi v hi ny c ngha l kt thc tt, ngha l sau rng poc khng cn ai vui chi na, mi ngi u quay v nh mnh chun b cc cng c lm vn, ln nng, xung rung. Ngy hi rng poc c ch lng thng bo cho cc gia nh trc v thi gian, v s ng gp. Trc y ngi ng u mt lng ca ngi Giy c gi l Sr hoc pnh v c mt ngi lm rn u (ngi trong nh ngi nh quan) nh lin lc x ngy nay, i bo, i truyn mi vic n tng nh v cng c c nhim v thu nhng th ca dn ng gp. Trc ngy rng poc mt ngy, nhng chc sc ca lng n nh ch lng i mua g, vt, ln ( 30 n 50 cn), lm vng mt tri. Cch lm vng mt tri nh sau: ngi ta ly tre vt v un vng trn, sau n giy xanh, , vng v ct mt tri bng giy , mt trng bng giy vng dn vo gia vng, sau ct con m dng dn ln mt trng. Vng mt tri cn c ba tua bng hoa giy xanh, , tm, vng. Ngy rng poc, t sng sm, nhng chc sc trong lng n nh ch lng cng chun b cc cng thn, cy treo vng mt tri v.v... Cy treo vng mt tri c gi l Tng Cn (ct cn), bng cy mai di t 10-12 si tay, c ngn, sau un cong ngn buc vng mt tri. Tt c nhng th chun b u c a ra ng t khong by gi sng. Vic u tin phi lm l: t bn th cng thn, trn bn th gm c: mt bt go to t trn mt tm vi mc trng (vi t dt ly) cm nm nn hng, (ba nn sau, hai nn trc), trc bt hng c nm chn to p ming xung bn v nm chn con t ln trn nm chn p rt nc ch hoc ru cng, hai bn c hai a trng luc nhum phm , mi bn hai qu, c a trang tr bng bc (vng c, vng tay), a c rn, hai c mng vu, xi by bt con, by i a, bng ngt nm bt con, mt bt nc l, trong bt c nm ho bc trng, bt

199


nc l lm ph php, su qu cn, mi bn bn cng ba qu (nhng qu cn ny l ca cc c gi cha chng). ng sau bn cng thn t mt gh bng, trn gh bng c mt chn chin gp gn t ln gh, hai u gh th mt u c mt gnh c non mt cht tay nh, mt u c mt gnh ci con ch nh, cng mt cht tay nh. Sau vic t bn cng, ngi ta thp hng vo bn th v lm l chn ct cn. Thp ba nn hng, t vng m, o l ti ni thp hng , sau thy cng, ch lng, vi ngi gi v mt s thanh nin bt u nng ct, t vo l v chn cht theo hng ca vng mt tri quay v ng. Tip nhng cng vic trn, thy cng bt u khn: Vn n i - Ngy ny tt Pi n l - Thng ny lnh p pi cu - Tt nm c Hu pi m - Vo nm mi T png Sr - C lng vui Snh Sry png tu nng - Mi thn n ng tr. Sm vn Sr hn lai - Cng ngy vui mi ngi. Tip theo xin m dng. Vt dng xin m dng l mt on cnh o di ngn tay tr, cht vt hai u, ch i, khi mt mnh sp mt mnh nga l c - ngha l thn n; nu khng s tip tc xin n khi c mi thi. Mi c thn n ri th ly bt nc trng trn bn cng coi nh c thn ph php vo v em ti ln ln, g, vt, ri m. Sau khi ln, g, vt c luc chn, mm c cng thn c by ln gm c: th ln, bn chn ln, hai ming tht, mi ming mt cn, hai bn l g, vt, mt bt nc canh luc tht, nm lng bt cm trng v nhng chn nc ch cng ban u c thay bng ru trng. Ngoi mm c chung ra, mi nh - ty theo iu kin, khng nht thit phi c: mt mm c, trn mm gm mt con g luc, mt a c rn hoc trng rn, hai c mng vu nu c, hai qu trng vt luc nhum phm , ba n nm bt bng, hoa qu, bnh ko (nu c) v mt qu cn. Tt c cc mm c u hng v ni th thn lng, v thn ny c th trc lng hoc bn sn ca lng, khng bao gi sau lng. Thn lng c ngi Giy th l v thn khng xc nh, u c tn gi

200


chung l: Sry, png (quan lng). V c lng (c ngi c tr) th u c th thn lng. Ngoi mm c cng trong ngy hi cn c i kn p l, c mt trng to lm hiu thng bo, c cc tr chi khc nh nh mt chc, xc a (nh bc), thanh nin nam n th nh cn, nh n, nh quay, chi bp bnh... Khi cng t trong ngy hi rng poc, thy cng phi mc o di ci khuy nch (nh o c ca ngi n ng Trung Quc), nhng ngi khc c mc bnh thng. Thy cng thp ba nn nhang, vi ba ln ri cm vo bt nhang, sau c bi cng: Vn n i - Ngy ny tt. Pi n l - Nm ny li p pi cu - Ht nm c Hu pi m - Vo nm mi. T bn, t png - C lng, c bn Rng poc, c tng - Xung ng, ra bi. Cuc Sr riu - Lm vui chi Snh Sry png tu nng - Mi thn lng v ng. Po hu bn lung i - Gi cho bn, lng yn Po tm pra, n hu - Gi ao c, rung la Cht b y, chy b m - m khng vo, au khng c. Hu rim n, pra rim t - Thc y rung, c y sng.... Ri li gieo qu xin m dng v cng, ni dung ch yu l: Tht ln, tht g, vt bo ngon, c mng mi, c ru ngon, thn n ri n na, ung ri ung thm, ri bo v cho xm lng bnh yn, ng la tt ti, tru b, ln g y chung, c y sng, ngi khng au m... Trong bi cng cn c on: "Thn n xong cn xin dn, thn n xong cn xin ct v mi thn tr li ni thn ng...". Sau , t vng m v thy cng ly tt c cc qu cn c trong ngy hm n vi trc bn th thn. Lm xong th tc trn th mi nhng ngi cao tui, nam ng mt bn, n ng mt bn v ly nhng chic cn c "ra mt" thn nm tng trng ba ln gia nam v n. Sau l thanh nin nm cn vi201


mc tiu lm thng vng mt trng mt tri trn ngn ct. Khi nm thng vng mt tri mt trng, ngi ta ly chic cn nm vi ba vi, sau thy cng, ch lng rt bn chn ru (c phm ) mi i nam n mi ngi hai chn v mi ngi c thng hai no bc trng. Xin lu thm iu ny, nm no m nm khng thng l ngi ta phi dng sng bn bng thng, nu khng nm s khng yn n. Tip theo l l ko co (gi l ko my, tc dy my) bng dy song to, bn, gc ca dy v hng ng, ngn v hng ty. Lc u ko tng trng mi nhng ngi c tui ko trc, pha gc ca dy l nam, ngn l n. Ko tng trng ba lt i ba lt v, sau l thanh nin khe mnh, nhng khng c ko t dy, nm no t dy l nm s khng yn n. Sau mt hi ko, pha ng ngn gi v thua, pha gc thng v mt ngi ko thng dy song v pha nh ch lng. Ko my xong, thy cng thp ba nn hng v ba t giy vng n gc ct khn, cm hng ri cht h ct xung. Ngay hi kt thc v ngi ta chun b hai con tru khe vi cy cy khong ba n nm ng cy tng trng cho mt v ma mi bt u. Tip l vic n. Mm cng ca nh no nh y em v, cn mm cng thn c n chung ti ni t chc hi, ngha l mi nh mt ngi, t em cm, ru... n, cn thc n sau khi lm xong, cc mm tri l trn mt t, thc n s c chia u cho cc mm, mm no khng ht h li t chia u cho nhau em v nh. Trc lc vo n, ch lng thng bo nhng vic mi nh phi nh v lm theo nh: Cm cht cy xanh rng no, rng no c ly ci, thi gian thu, chn th gia sc; lm ng i, o mng, p p, ngn sui; chng trm cp, gi gn trt t, an ninh thn bn... Ai lm tri hoc khng thc hin s b pht ln, g, vt, go, ru, bc trng, lm ng... v, nh vy, c nm ch c mt cuc hp , nhng mi ngi nghim tc thc hin, ngi vi phm khng k thn quen u b x pht nh qui nh. n xong ba c cng l kt thc hi, kt thc mt thng n chi v bc vo mt nm mi lao ng vt v. C th ni thm, sau khi n ba n tp th , cc chc sc c th ko n nh ch lng vui n khuya, nhng ru tht v ngi phc v l do ch lng t chu. Hi rng poc ca ngi Giy l hi xun. Ngy hi ny, theo suy ngha ca ngi Giy l: Hi kt thc mt thng vui chi (thng Tt): n xing n d vng - Thng ging thng nhn ri

202


n tc chng c c - Thng nh quay chi bng n phung l p ni - Thng tui tr phong lu... ng thi chnh m u cho mt nm mi lao ng v, trong t tng (ht nhn c bn ca ngy hi) y cn l mt l cng thn cai qun a bn, thn ph h cho ng la tt ti, ma mng phong ng, chn nui pht trin, xm lng bnh yn, mi ngi khe mnh. V vy, vi mt l do no m khng t chc c, th nm mi nh, mi ngi lm n thp thm v h c mt s c no xy ra ca t nhin, nh l lt, st l rung nng, bnh dch.... ngi ta s cho l do khng "rng poc". Cc tc ngi khc sng xung quanh cng chia s, cng mong i nh ngi Giy. Ci "hi", ci vui chi l ca tt c mi ngi quanh vng lng Giy. Ngi Giy quan nim: Tri l cao nht, tri sinh ra tt c: lnh, d, tt, xu; "tin" cng trn tri, nhng "tin" ch yu lm ra iu tt, lnh. "Thn" l di trn gian, ngi trc tip lm ra nhng iu lnh, d, tt, xu. Do l cng thn trong ngy hi rng poc cng l cng c tri, c "tin", c "thn". Hi "rng poc" va l vui chi, nhng li va cu tri t, thnh thn ph h cho sn xut, cho cuc sng ca c lng bnh yn. Ngi Giy ngh nh vy, lun lun mong c nh vy./. S.C

203


hi xung ngTrn Hu Sn

Hi xung ng - l hi cu ma c sc ca nhiu tc ngi.Qua miu thut hi xung ng ca ngi Ty mt bn c th, bn Ln x Khnh Yn huyn Vn Bn tnh Lo Cai, chng ti c gng l gii i iu. Bn Ln c 68 h, vi 363 nhn khu thuc cc dng h ln nh Lc, La, Vi, Hong... Dn bn sng ch yu bng ngh trng la nc. Hng nm, vo ngy 5 Tt, bn Ln li tp np m hi xung ng, nhng thc ra, qu trnh chun b hi din ra t trong nm. Cc dng h trong bn u phn cng lo cc phn vic nh chn dy song ko co, chn cy cn, l vt cng chung ... m 30 tt, khi g gy canh mt, i din cc dng h cng ng vua lm l rc nc thing v bn, nc c ly ni mch nc ang tun chy u ngun sui Hin n. Sau khi ly y bu nc chung ca bn v cc ng nc mi ca tng gia nh, nam n thanh nin cn vui v t nc ln ngi nhau. Trong ting ching rn r, mt i nam n thanh nin cn thn khing qu bu ln ng nc ngun v lng. Qu bu ng nc c trnh trng t trn bn cng ca ng thy mo. Sng 5 tt, on ngi n n ng mo i m hi, i u l mo v bu nc ngun, i sau cng l hai ngi khing trng va i, va nh. a im m hi l gia cnh ng N Noi ln nht bn, li gn b sui. Chnh gia cnh ng dng mt dn cng bng tre, na cao khong 1,2m, rng 40 cm, theo hnh ch U. Phn trang trng nht l dn cng chnh t hng ng. Pha nam dn cng an ci nhng cnh l ao (cy bng h cau c thng ly bt lm lng thc, nu ru). Mm cng ca ng mo t gia dn cng. Trn mm c bt nc (ly trong bu nc thing) y bt c mt ng bc trng, mt a xi , mt a xi vng, mt con g nh luc chn, mt xu c nng, mt bt tit, mt con dao nhn, mt b vi mi dt. Hnh nm hai con c lm bng giy bn mu vng, hai con chim n lm bng giy bn mu , hai chm hoa bng ht go rang u cm trn nhng mnh b thn chui trang trng trong mm. Hai bn mm cng ca thy mo l hai chm qu ao. Tip theo hai bn mm cng ca thy mo l mm ca cc chc dch v205


dn lng, cui dn cng l mm ca nhng ngi mi chuyn v bn trong nm. Cc mm cng ca chc dch v dn ch yu l cc mn n, khng c bt nc, con dao, a tit. Mt hi ching vang ln, l cng m hi bt u. Thy mo cung knh c bi cng mi thn bn, thn cc con sui (n thn) thn cc ngn ni (nam thn) v d l cng. Ni dung bi cng cu mong "la tt nh c lau, c lc, ht to nh qu ao khng c su cn ph, c nm cht sui, cht ao, tru, ln y n, g vt y sn, ngi ngi kho mnh, nh nh ng con, bn thm nhiu tr nh, xm khng ngi yu au...". Cng xong, thy mo mt tay cm bt nc, mt tay cm dao lia bn ln trn bt nc, ct ngang dc theo bn phng, tm hng, thy mo ngm nc phun bn phng, tay cm bc trng vy bn hng. Cng xong dn cng chnh, thy mo li trnh trng n cng ti ct cy cn. Cy cn l mt cy mai di, c l, ngn un cong thnh hnh trn ng knh khong 40cm. Mt bn hnh trn (pha ng) dn giy (tng trng cho mt tri), mt bn dn giy vng (pha ty) tng trng cho mt trng. Thn cn c kt thm mt cnh l ao. Di gc cn l mm cng chung ca c bn gm c mt con g trng to luc, mt u ln luc, xu c nng v hai a xi mu , mu vng, hai qu cn (trong nhi thc, ht bng, ct) c tua mu . Sau khi cng xong, thy cng tung cao qu cn cho cc chng trai tranh cp y no nhit v vui v. Chng trai no cp c qu cn ca ng mo u tin cng l ngi u tin nm cn, m cuc vui. Cc qu cn lin tip bay ln h xung hai bn nam n. Chng trai nm qua phng cn cho thiu n bt. Cc thiu n tung cn cho cc chng trai. Ai cng no nc thi nhau nm trng phng cn. Phng cn thng, ngi nm trng s c thng hai vung vi . V, qu cn nm thng phng cn s c ng mo rch ra, ly ht bng, ht thc trn vi thng thc rang, tung ln m ng ngi d hi. Mi ngi chen ln, x y nhau, m vt o hng cho bng c vi ht thc rang, mong nhn c phn nhiu. Ht tr nm cn l n tr ko co. Lc u, ko co cn mang tnh nghi l, thng chia lm cc phe nh phe nhng gia nh pha trn m nc dng sui trng ko vi phe i din nhng gia nh pha di ca m nc. i din pha thng ngun phi dnh phn thng. Hoc thi ko co gia i din gia nh pha ng ko vi i din gia nh pha ty bn. Tt nhin phi dnh cho pha ng thng, nm mi c ma.

206


Mt s nam n thanh nin li chi tr nh n - nh cu lng (cu bng ng trc cm ba chic lng g). M u tr chi, ng mo thng nh vi mt b gi ng con gn ct cn, ng theo hng nm cn: ng - ty. V sau, nam n thanh nin chn ni khut gi nh c thun li. Ai cu ri s b vo tai hoc phi k nim cho i th mt ti th cm, hoc mt tm khn, thm ch c vng bc. Ht phn ko co, nh n mang tnh nghi l, mt b gi ng con trai trc tip nh trng lm nhp cho cc iu ma. Theo nhp iu ca trng, mt tp 12 ngi, 6 nam, 6 n cm mc v kim ra trnh din tr ma kim. Khi ting trng "tng" ngi cm kim phi m mi kim vo mc, ngi ma buc phi n phn thn di, a mc . Ma kim kt thc, trng, ching, ni ln rn rp, gi mi ngi cm tay nhau vo iu xo vng. Trng gia vng xo, xung quanh vng xo ngy cng ni rng, v c thm nhiu ngi.... Nh vy, hi xung ng ca ngi Ty Vn Bn ni ring v ca cc tc khc ni chung l mt l hi cu ma. C phn l v phn hi u tp trung phn nh c nguyn ca dn lng mong c c ma, ngi ngi kho mnh, sinh nhiu con chu. Mc ch ch c vy, nhng hi xung ng tp trung c mt h thng tn ngng an xen, ho nhp vo nhau kh m tch bch. Cc tn ngng thng bao quanh cc yu t nh hng n nng nghip nh: nc, mt tri... 1- Hi xung ng l mt hi m u chu k sn xut nn n lun phn nh c mong sinh sn. V vy, tn ngng phn thc th hin bng cc l thc, ma thut, din xng hng xuyn cc hnh ng hi. Mt s nh nghin cu l gii tr nm cn l hnh ng tng trng, din li nim nam n giao phi. Qu cn tng trng cho nam tnh, nm vo phng cn, ph v phng cn (mng trinh) s c ma, qu cn mang nam tnh nn trong nghi l trao cn, ng mo trao qu cn trn mm cng c np nng lng thing cho cc trai trng. V tt nhin, khi nm cn nghi l m u cuc nm bao gi cng l nam gii, cn bn nhn l n gii. Khi nm trng phng cn, ng mo cn tung ht ging (c nng lng thing, c s sinh sn mnh) cho mi ngi tranh nhau cp. l chuyn tnh cht thing ca hnh ng nam n tnh giao sang ht ging, nhm chia thm cht "thing" cho mi thnh vin cng ng. c bit, tnh phn thc cn th hin r nht iu ma kim v mc vi hnh ng chc thanh kim vo mc theo nhp trng. Khi , ngi cm mc cng n na thn di ra pha trc. ng nhin, khng th ph nhn l iu ma mang y tnh cht thng v.207


Nhng thc ra, ct li ca iu ma l din t li hnh ng tnh giao. Kim l biu tng ca dng, cn mc l m. Trong tr nh n, n l biu tng ca dng, bn nh l m. nh n l s giao ho nam tnh v n tnh (m dng) cho s sng sinh si. 2- Trc y, thi im t chc hi xung ng vo khong thng 3, thng 4 m lch, l thi im n nhng cn ma u ma vng cao pha Bc. V sau do n Tt Nguyn n, hi mi m vo thng ging. Nc l yu t quyt nh ca nn nng nghip la nc. V vy, du vt cu ma phn nh kh m nt trong hi ny. Trong cc thn linh v d hi, bn cnh thn ni (nam thn) cn c thn m nc (n thn) - biu hin ca m dng ho hp. Nc cng trong ngy hi phi l nc ngun mang tnh cht tinh khit, chy mi khng cn. Nc c ngi dn nh ching rc nc v t trn bn th ng mo np nng lng. Ngay sau l cng, ng mo cn nim ch lm tng cht thing ri ngm nc phun bn hng. l hnh ng m phng cu ma, mong ma ti khp trn gian. Ngay lc , mt hi trng vang rn nh ting sm hi. Trong tr ko co c mn ko gia ngi thng ngun v ngi h ngun v phe thng ngun thng th nm s ma thun gi ho v c ma "ko ln ngun - ngun thng - nc trn b y khe". 3- Cng nh nc, mt tri l yu t cc k quan trng m bo cho la nc c ma. Trong l hi xung ng, ta cng gp nhng biu tng mt tri v tn ngng lin quan n mt tri. l vic lm dn cng chnh sp cc mm cng quan trng nht ca ng mo, cc chc dch lm hng ng - hng mt tri mc. Mm cng ca gia nh no cng c hai a xi, xi tng trng cho mt tri, xi vng tng trng cho mt trng. Mm cng ca ng mo t v tr trang trng nht, mu gn nh mu ch o: a xi , hai con chim n bng giy , a tit g mu ... Mm ca ng mo li t trn khoanh giy hnh vung ... Ngay trong mt tr chi trong hi - tr chi nm cn cng cho ta nhng lin tng n tn ngng th mt tri. Mt bn phng cn mu tng trng cho mt tri, qu cn c nm t ng sang ty (hng i ca mt tri). Tr chi nh n c m u bng nghi thc ng mo tung n (biu tng mt tri) cho b gi theo hng ng - ty. Trong tr ko co, bn thng cuc phi l hng ng (mt tri mc).

208


Ngay vng xo quanh ct cn cng chuyn ng t phi sang tri chiu chuyn ng o ca mt tri. ng vng trn kn ny cn c ngha l biu tng ca mt tri. Tt c nhng tn ngng trn u nm mt mc ch mong cy la sinh si, ny n. Cy la v ht thc tr thnh hnh tng trung tm ca ngy hi. L n ng mo v mm cng ca ng mo din ra trang trng. ng mo i trc, theo sau l ngi i mm cng v ngi b r ng thc rang thnh bng. Thc rang l mt biu tng ca ht ging, n cn trc tip nhn nng lng thing ny sau s c phn pht cho mi thnh vin qua nghi thc li ht ging. Trn bn th ng mo, bn cnh r ng ht ging l cc chm qu ao. Khi cng, ng mo khn cu "mong ht la to nh qu ao". Ti sao c hin tng ny ? Cy ao, ngi Vit gi l cy bng, mt loi cy thuc h cau c, mt l cy lng thc ca ngi Ty. ng bo thng ly bt thn cy bng nu n vi go, hoc nu ru. C th, trc khi tm ra la, ngi Ty sng ch yu nh bt bng. Khi c la h vn khng qun cy bng. V, cy bng i vo hi xung ng nh l mt loi cy thing ph h cho la, truyn nng lng thing cho la. L hi xung ng cn h m c lch s tin nng nghip ca ngi Ty - lch s kinh t hi lm m cy ao l i din. 5- Trong hi xung ng c sinh hot xo vng. Trng xo treo ngay ct cn. Cy cn mang biu tng ca cy la thing, cy v tr trong iu ma ny tr thnh trung tm im. i hnh ma quanh ct cn l i hnh hng tm. Ngun gc ca n l nhng sinh hot cng ng quanh ng la thi xa xa. Mt khc, ng vng ny khng ch c to bi i hnh ma m cn l mt ng vng ca cc m thanh trng ching. T tm im l ct trn, ting trng s lan u xung quanh. Bao bc bn ngoi i hnh ma hng tm li l vng trn dn lng xem hi. C th ngy xa, x hi c mang tnh cht dn ch cng ng cao, cy cn mi l trung tm tip nhn nng lng thing ca ngy hi. T tm im ny, nng lng thing lan to u cho mi thnh vin. Tnh dn ch cng ng c cao, mi ngi u bnh ng n nhn nng lng thing. V sau, x hi phn ho v tr nhn nng lng thing t cn chuyn sang bn th (dn cng theo hnh ch U). Nhng y tnh cht bnh qun, bnh ng khng cn na. V tr trang trng nht, c kh

209


nng nhn nng lng thing ln nht l phn y ch U - ni t bn th ca ng mo, theo hng mt tri mc. Sau mm cng ca ng mo, n mm cng cc gia nh chc sc, ngi dn bnh thng v cui cng mi n cc gia nh ng c. Nng lng thing khng chia u m mang tnh cht "c quyn c li" cho mt s ngi. Hi xung ng nh mt b trm tch cc lp tn ngng, vn ho phong ph v hp dn. C l no li cho hi ny phai nht dn trong i sng ngi dn vng ni pha Bc hin nay ? ________________ T.H.S Ghi ch: C nhiu tc gi quan tm n Hi xung ng ca c dn cc tc. Chng ti dn thm mt t t liu lm sng r thm v mt hi l rt ph bin ny. + chu th Bc B: "...Xa, dn thng lm hai v la: v ma v v chim. Tuy phn ln lng x u lm hai v, nhng c ni li mnh v lm la ma, c gi l cc lng ng ma; c ni li mnh v lm la chim, gi l lng ng chim. Theo m hi xung ng, tu lng chim hay ma, m c t chc vo nhng thi im khc nhau. cc lng ng ma, hi xung ng tin hnh vo mng 1-6 (m). Cn cc lng ng chim, hi c t chc vo mng 1-11 (m). Nhiu lng, hi ny c ghi vo l lng (hng c) nh l mt tp tc nm no cng phi c. Ngy vo hi ngay t sng sm, cc quan vin k mc hay gi lng tu nh lng lm l t thnh hong v co yt thn nng, cc v thn ph h cho nhn khang vt thnh v ma mng ti tt. Sau , mi ngi mi t tp ti v tr c chn trc (thng l cch nh khng xa), t chc hi xung ng. Nhiu lng, l co yt cc thn c t chc ti ni m hi. l mt mnh rung cng tt nht c cy xi tht k, gia rung cm mt cy tre ti cnh l lm cy nu. Trn ngn thng buc mt n la nhiu bng, chc ht (c ni buc v tre an hnh tam gic, tng trng cho mong c phn thc, sinh si). Sau l co yt thn nng, hi xung ng bt u bng nghi thc cy la. Nhng ngi thc hin nghi thc ny c gi l cha ng. C lng ch c mt cha ng. C lng li chn t 3 n 5 cha ng. l nhng ngi cao tui, tho ngh cy hi, am hiu ng t, li phi phc hu, ng con, nhiu chu, mnh kho, c uy tn v c bit gia nh phi ho thun v khng vng tang ma. Dn lng hy vng rng nhng c tnh210


tt p ca cha ng s ho nhp vo cy la, truyn cho la sc sinh si mnh lit. Sau khi lm l thn nng, th a, cha ng bt u li xung rung v cy m vng quanh chn nu. Trong khi , trn b, dn lng va nh trng (gi ting sm) va h reo vui nhn, t nc (gi lm ma), nm bn t (gi lm thin tai)... vo cha ng. Nu cha ng vn vng vng, vn cy p, ngay ngn th dn lng cho rng c mong ma thun gi ho, ma mng ti tt, con ngi kho mnh nht nh s thnh hin thc. Khung cnh ca hi xung ng tht l vui v. Sau khi cha ng cy c mt khong rng, dn lng a nhau xung cy tip trong khng kh ho hng, si ni vi mong mun mnh cng c tho vic v c nhiu c tnh p nh cha ng. Sau khi cy xong tha rung cng, dn lng tr v nh mnh, ai cy ca nh ny. H tin rng khng kh sinh si ni kia s truyn cho cy la ca ring mnh...". Ngc Lu Ly1 + ngi Ty Bc xa "T sm ngy 30 Tt, dn cc bn Ty t v khong t rng tin li nht do quan chu chn, thng l gn trung tm vng v gn con sui trong xanh nht, bi h cho rng: Thn bn thng gn sui. Nhng ai bit thi kn, nh trng nh ching u mang theo nhc c ca mnh n y ri lp thnh mt ban nhc phc v cho cuc vui sau cuc l. Quan chu ch tr l hi, thy cng (mo) ng thi l ngi lo bn cng v cc vt cng t nh g trng to luc chn, c tit g chn ri trn, vi ln (hoc u ln), ru, bt nc sui trong c ng bc, hng thp v tin ma (lm bng giy bc). Cng vi thy cng, c thy tr gip (Bo mo). Di bn cng chnh, dn cc bn cn em v nhng g, tht ln, bnh tt, hoa tri, hng nhang ... by thm hai dy cng. Bt u cuc l, ng mo vi dng v ng hong, thn b trong th ng khoanh tay vi b phc trang: o ging o di n nhng khng c vin, tc th bi nh u, cng mi Thn Nc bn m nc: Pak St, PaK S, Pak Zt, Pak Lng v Thn Ni cng vi bn thn: P jng Sng, P an Tng, P kh To v P Lnh v d l, nhn nhng vt hin t ph h cho dn bn nm ti c ma, v mi nh yn vui kho mnh. Sau nhng bi cng, ng mo mt tay bng bt nc c ng bc trng, mt tay cm dao a trn bt nc ct ngang dc bn phng tm

1

Hi xung ng, Bo H Ni mi ch nht s 270, thng 5/1994.

211


hng, ri nim thn ch, xong ng ngm nc phun v cc pha. y l mt hnh ng m phng cu ma, mong ma mng khng b hn. Cng xong, cng trn bn chnh ch c thy mo, quan chu, thy ph mo v vi ngi ph l c n. l nhng i din cao nht cho dn bn ng ra nhn nng lng thing m tri t ban cho qua cc vt hin t. Cn nhng dy cng m mi ngi em n c ch bin chung tt c cng n, khng k ngi em n t hay nhiu. y cng l mt biu hin ca sinh hot cng ng m ngi Ty cn gi c trong l n chung cng ny. Sau l cng v nim ch, hai gi bn c uy tn nht, c quan chu c, em ti nhng vc ng rang tung vi ra bn pha trn khng. Lc ny, l bt phn trang trng, gn nh l s chuyn tip sang phn hi. Tt c mi ngi ho hc, x n hng nhng ht ma ng, mong mnh c phn nhiu nm ti ma mng bi thu ( Bc H, ng chim v tr rt quan trng trong lng thc, v ch c mt ma la). Xong tr vi ng, hai gi bn khc ph trch tr nm cn (gieo m) xut hin cng chic ching trong tay, chn ba i chi cn cn xng ra bi. Nu cc gi ng ai, gi s a ching ln ngang vai h g mt ting ... Mi tp chi c nm ba ln. Qu cn l mt bc vi trn bng ci bt n cm, c tua. C gi c cm tri cn nm trc, qua mt vng trn bng dy my un treo trn ct (cy d). Cc i trai gi c php nm qua nm li ba ln, nu trng s c thng v ngi nm trng u tin bao gi cng c phn thng cao nht, cn nu m "nam vt i khng trng, n nm vo khng tin" qua ba ln th cc gi trng tr s thay ba i khc. Tr chi din ra lin tc cho n khi trng tr thy khng cn cc i cn xng na. Khc vi tr nm cn, tr u git c l tr chi khng c thng. Vng u c kt vo ba ct g (cy d) chn hnh tam gic u, ngoi xa cc chn ct c hng ro bng dy my un hnh bn nguyt ken li thnh vng trn ta ra mt bi u c gii hn. L c c treo trn nh chm ca cc ct u. Mi ln thi, trng tr chn hai i nam hoc hai i n, vng u bt u bay vi s c gng ca cc vn ng vin cng ting reo h ca nhng ai ngoi cuc, hoc ca bn nam nu trn vng u l n hoc ngc li. Thi gian v c khng gian cng bay, c th ni tr chi ny mang tnh th thao rn luyn sc kho v lng dng cm cho thanh nin. Tr u tuy khng c thng m vn thu ht nhiu bn tr tham gia tht vui v.

212


Gc bi ny nh u, gc kia ko co, ni thng l bn sui. Mt si dy my di v to c a n lm vt co. Thanh nin cc bn chia thnh hai phe, i khi c c ngi gi v thiu nin, ng dc b sui theo cch tnh u nc - cui nc. Ting trng ching vang ln l hiu lnh bt u cho cuc ua sc, th hin s ng tm hip lc, bn no thng, ma mng nm s tt hn, mi ngi s khng m au. C dp, cuc ko co l s ua sc gia nam v n, khi n thng, ngi gi bo rng "nm nay bn gi s kho mnh hn y". mt gc bi khc, mi ngi quy thnh mt vng xo ln, nhy ma lin tc theo iu nhc t ban nhc bn ngi vi trng, kn, ching v mt cp chm che. Ai thch "xo" th vo vng, mt th ra, ngi khc s thay th ... Hnh thc sinh hot ma ny m nt dn d hn vo bui m. Mi ngi cho rng xo m mi l linh hn ca ngy hi. Khuya, hi xo c kt thc trong chia tay y lu luyn ca mi ngi v hi "Lng tng" - m u l hi ma xun kt thc vi n tng mnh m ca m xo...". (Lan Phng) 1. + ngi Ty Nng - Vit Bc: "Lng tng (ting Ty: lng tng = xung ng) khng ch l ngy hi tng bng nht c t lu i m cn l ngy hi bao hm nghi vn ho tc ngi ca c dn Ty, Nng Vit Bc. V bn cht, lng tng l hi cu ma, c t chc nh tng kt mt nm sn xut qua v chun b cho cng vic nm ti. Phn ln hi din ra trong thng ging m lch hng nm, c bit mi t chc vo thng hai, nhng cng t khi vt qu h tun. Bui sng tinh m t nh lng vang ln ting trng, ging ba hi mt v vo khong 7-8 gi sng th km theo ting ching, an xen nhau rn rng. m rc thn v thnh hong nhp cng ching trng, tin vo m t, ni din ra l hi (thng l tha rung to nht, gi l n lng tng: rung xung ng). Ngy hi thng by c cng ngoi ng. Theo nh l, mi h mang mt mm c, lm tu theo kh nng, nhng cng c ni quy nh tiu chun theo s trng inh trong h. V th, nhiu khi mm c l b mt kinh t ca mi gia nh v h thi nhau lm tht thnh son. Nh no c nhiu con gi cha chng, li giu na, c khi lm ti 120 mn (c c chay), gi l pc nh v. Nhng mm y, mn n phi xp thnh nhiu1

Vi nt sinh hot xa ca ngi Ty Bc H. Hong Lin Sn. Tp ch VHNT s 6/1990, tr 32,34.

213


tng, nhiu lp, do hai ngi kho mnh khing. Khi thp hng cn phi dng l chui y k. Lc ng tri cng xong, nh trng bo "h ban" mi c m ra n ung. T khi cng n lc n, ch khong hn ting ng h v khng qu mi gi tra. Sau cuc vui thc s bt u. Trong ting ching trng rn rng, ngi iu khin (khng nht thit l ng tri) tuyn b v hng dn cuc vui. Cc tr chi khng phi ni no cng ging nhau v th t sp xp theo tp qun mi vng. Khi chuyn mc, c nhng bi ca, cu khn xin m dng (dng hai mnh g tung ln xem xp nga) v xin thn pht cho php. Thc ra, mi ngi ch chm ch nghe li khn ch khng my ai ti vic thn thnh ng hay khng. Thng thng c mt s tr chi: - Tung cn (tc cn, n cn, tt cn). C hai loi, loi tung t do nhng trc tip phc v ni dung cu ma: ngi ta dng mt ct (thng l cy mai) cao 20-30 mt, nh ct c vng trn dn giy im hng tm. Li tung ny i hi sc kho v k thut. Chng trai no tung cn thng vng giy l c. Nm no khng c ai tung thng, lng bn mt vui v cho rng s mt ma, i km. C ni, sau ngy hi phi t chc tung li cho c mi thi. Bi th trong ngy hi, ai tung c u tin c coi nh ngi sao sng trong nm, mi ngi thn phc v lnh phn thng ca lng. Loi th hai: tung cn theo tng phe nhm, c khi l cc i, cc nhm trai gi gia cc lng vi nhau, tnh c thua bng s ln t nhiu cn ri xung t. - Ko co (x thi, ko ti). Tr chi ny c thi theo lng, cng c khi theo khi dn c v tr a l ng, ty, nam, bc. Trc khi thi, bao gi cng chia lm hai phe ng - ty, ko ly l bn ng thng lin ba ln ri mi thi chnh thc. Ngi ta cho rng, bn ng thng l mt tri thng s gip lm n c ma. - Ma v, ma gio (oc quyn, oc png). Ma v c nhiu loi. C loi ma trong l cng thnh thn, mang tnh cht biu din. C loi v thi sc kho ti ngh cao thp, phn c thua v c gii thng, nh u v tay khng, ma song dao, ma cn hoc gio. - Ma s t (K ln, tng k ln): C khp cc vng Ty, nhng vng ng Vit Bc a dng hn. C hi ch c mt con s t ma vui, nhng nhiu hi thi c hng chc con tham gia tranh gii (mt con s t c 7-10 ngi hp thnh). Cuc thi v chm vi nhiu mc: 1) Ti biu din p mt. 2) Vt chng ngi vt (nhy qua bn, qua li

214


gm ...). 3) u vt so ti sc gia nhng ngi lm u tr ca mi con. Trong cuc thi, ting ching, trng ni ln no ng c mt vng. - Ra qun (tu qun). C su ngi cm c i u. Tip n vi hai hng 40 - 50 thanh nin trai trng vn l phc, mi ngi cm mt cy cn ngn khong mt mt bc giy mu sc s, an nhau ngang dc trng kho v p. - Pht ng (pht tng, tc tng). Hng my chc thanh nin nam n vi l phc rc r tay dao, tay cuc lm nhng ng tc cht cy, pht c, cuc t theo nhp ching trng cng bi ngm rn r. - nh quay (tc xng), nh cu (tc yn: tng t cu lng, nhng nh bng bn tay). Cch nh: theo i hay gia cc cp vi nhau, nh quay l tr ca con trai, cn nh yn ch yu ca con gi ..." (Phng Bng). 1 + ngi Ty Bc Thi: Chnh gia mt bi rng, ni c chn lm a im t chc hi, mt cy mai di t gc n ngn ang c ngi ta dng, lm mc cho cc trai lng thi ti sc nm cn. Trn nh ct, h un ngn cy mai thnh mt vng trn, ng knh t 50 n 60 cm. Vng trn c dn kn bng giy mng mu trng. Chnh gia vng trn, ni ln hai ch "Nht" "Nguyt", mt mt tng trng cho mt trng, mt kia tng trng cho mt tri. M u cuc vui, ch bn ng trc cc mm cng c mt bi mo, cu mong cc bc thn thnh nm mi hy ra tay ph h tr cho dn lng c lm n khang thnh, nhn dp nm mi xin dng c n cc ngi. Mm cng th hin s kho tay ca cc b, cc ch nng du, con gi. Mm no cng y p bnh chng, bnh bng, bnh kho, ch lam, c sp xp mt cch hi ho cn xng. Chnh gia cn c mm cao c y ca cc h khc n khai khn lp lng u tin cng vi ch bn. Cc mm ny c xp cao n 4 hoc 5 tng (ting Ty gi l Ty). Ni l 5 tng, nhng ch dng mt chic mm g. Bn bt ng y cc loi bnh dng lm cho mt ming phn an tha t ln trn, ri 4 bt bnh khc li dng lm cho mt ming phn khc, cho ti 4 ln phn. Tng trn cng by mt c bnh hnh hoa (png bjooc). Bnh ny c lm bng bt go gi nhuyn nh bnh dy, cn mng v ct ri thnh tng di nhum cc mu sc. Nhng di ny c ging ln 1 ci que cao t 30 n 50cm thnh hnh chp nn. Xung quanh c bnh ny cn by nhiu loi bnh khc. Hai i qu cn1

i nt v hi lng tng v vic khi phc n - T/c Dn tc hc s 1/1990, tr 62-64

215


treo hai gc mm. Cc qu cn c khu bng 4 ming vi mu tm li, bn trong nhi ct mn. Cng c lc ngi ta nhi bng thc, bng hi bng, bng xanh... Ch lng kt thc bi mo, mi mc, dng l cc thn xong, on quay mt ra pha c cy mai cao vt va c dng ln, tay xch 1 i cn vung vy 3 ln, ri trao cho mt thanh nin ng gn y, m u cho cuc thi nm cn ly gii. S ngi tham d thi nm cn khng hn ch. Min sao phi nh ngi chi vi mnh, khi "cn" trng vo vng trn trn ngn cy mai kia, th c hai u c thng. Chi cn phng (tn gi cy mai lm ch nm cn) ch dnh cho nam gii, v n khng sc nm ln cao hoc cng v l do king k na ! Sau cuc nm cn phng , trai gi mi c r nhau chi nm cn ring cho mnh. ch ca qu cn lc ny khng phi mt ci vng trn cao, m li l cc nng tin t khp ni xa gn n d hi. Ngi con trai c nm qu cn ca mnh sao cho chnh xc: trng vo u hoc vo mnh c gi. Bn gi li tr ti bng cch bt nhng qu cn do bn trai nm ti, sao cho duyn dng p mt. Chiu gn ti, h cn trao cho nhau nhn, vng bc v c tin na. H buc qu tng vo dy cn h hn dp khc gp li. Tri v ti, khi cc i nam n khng cn nhn r tua cn, m n bt na, h tin li gn nhau ct ln ting ln truyn thng. Trong khi , gia sn hi lng tng n nn c thp sng trng, hng chc chic chiu hoa ri ngay ngn, xi tht y mm. Ch bn ng ra mi v ch tr ba lin hoan . Ngi n d l i biu ca cc gia nh trong bn. Go, tht do ch bn sp t theo ch lun phin ng gp t h ny sang h khc. V sau (trc nm 1954) c lng cng gom gp. Kt thc ngy hi lng tng lng Ninh (gi tt l tng Ninh) li ch i n hi "xung ng 3 x" (tng slam x) c t chc vo ngy 16 thng 1 m lch" (Dng Kim Bi) 1.

1

Trch t Hi xung ng, dn tc Ty Bc Thi T/c Dn tc hc s 1/1977, tr112-114.

216


hi nh lng an cphm minh c phm th nt - phm th lan

thn An C, x Thu An, huyn Thi Thy, chng ta s ti nh An C- ngi nh c kin trc p ni ting v c xa nht ca Thi Bnh. Cng nh nhiu nh lng Thi Bnh: nh ng La (ng Hng), nh Hip Lc (An Kh), nh ng Linh (Qunh Ph), nh T Cc (Thi Thy), nh Thng Lit ng Tn (ng Hng)... nh An C l ni th thnh hong lng v l trung tm ca nhng sinh hot vn ho cng ng lng. Theo truyn thuyt th nh An C xy dng cng thi vi nh C Trai (Hi Phng), khong nhng nm u ca th k XVI. Theo ngc ph miu An C (Thy An, Thi Thy) th thnh hong lng An C tn l Phm Hi. ng sinh ra trong mt gia nh giu c v rt trung hu chu B Chnh (Qung Bnh nay). Cha tn l Phm Xuyn, m l Bi Th Nguyn. Vn c lng thng ngi nn ng b thng mang ca nh chia cho ngi ngho. ng b ch bn khon mt iu: tui cao m cha sinh c mt mn con, 3,4 nm sau gia ti ht, ng b thng phi i nht ci, nh li. Mt hm tri quang, trng sng, hai ng b ang nh c ngoi bin bng c mt con c nhy vo thuyn ri bay ln tri. Con c to nh ho quang xung b Nguyn, b Nguyn v c thai. Sau 12 thng, ngy 10-2 b sinh con trai t tn l Hi. Thu nh Hi rt thng minh; 13 tui thuc lu kinh sch Khng Mnh, tinh thng v ngh, hiu su c thin vn, a l... Nm 21 tui, b m Hi ln lt qua i. Cng lc y, Sn Nam c dch l, lt li, dn phi cu o. Mt m, nh vua nm m thy thn bo mng cho hay rng: Phm Hi c th gip nc an dn. Tnh dy, vua cho gi Phm Hi vo triu ri hi han cn k, chng i p rnh mch nn phong cho lm i nguyn soi, cai qun c vng Sn Nam. Phm Hi i Sn Nam o, Thy Anh huyn, Thi Ninh ph, lp n ca bin Bnh Lng (Thu Xun), lt li yn , dn trang An C mang l mi ng v lng mnh. Phm Hi v trang An C, thy ni y phong cnh hu tnh, ng bn cho qun lnh xy hnh cung . ng tch cc khuyn nng, tr dch hi, xin min t thu tp dch cho dn An C. Vua y cho...221

T th x Thi Bnh i Dim in, r ln bin, hi vo


Khi gic sang xm ln nc ta, vng mnh vua, ng bi binh b trn ca bin, nh cho qun gic phi rt chy v nc. Vi cng trng , sau khi mt, ng c nh vua phong : "Nam Hi i Vng thng ng thn", cho lng An C lp n th. Bng vic huyn thoi ho, ngi dn thing ho nhn vt phng th. ng sau lp huyn thoi y, ngi dn mun khng nh: Thnh hong lng l Phm Hi- ngi c cng ln trong vic gip dn chng li thin tai, ch ho, tr dch bnh, khuyn khch trng la nc, trng du nui tm. Trc nm 1950, Thy An c hai nh (nh trong nh ngoi) v mt miu. Hin gi lng vn cn lu gi c y th, vng lng, ngc ph, thn ph... nh An C by gi l nh ngoi (nh trong b thc dn Php ph hng). nh An C trng v hng ty, tin thn nh thi L lm kiu ch inh. n u Nguyn c xy thm 9 gian tin t v hai to bt gip, trc cu nh xy mt tam mn. Nm 1961, tt c cc to tam mn, bt gip v nh tin t u b ph. Hin gi nh cn gi li nguyn s phong cch thi L. nh di 26 mt, rng 10 mt gm 7 gian, khng c mng v thit k theo kiu v ko chng rng. Ton b sc nng ca ngi nh dn vo 44 ct trong c 12 ct c ng knh 80 cm; 32 ct nh c ng knh 60 cm. S lp rp ton b chi tit lin kt trong nh u dng mng, khng dng inh. Bi vy, nh tr thnh mt h thng khung vng chc c th nng ln, t xung, di chuyn i mt ni no khc, hoc c th tho d ton b khung nh. nh An C khng ch l cng trnh kin trc m cn l mt cng trnh ngh thut trang tr ni ting ca Thi Bnh, c xp hng di tch quc gia. Hng nm c vo ngy sinh (10-2) v ngy mt ca thnh hong lng (15-11) nh An C li rn rng. Nhn chung, cc nghi thc t l, hi h nh An C khng c g khc so vi cc hi. S ngy hi khng c nh, nm c ma hi ko di hng chc ngy, t l linh nh, cc tr rm r, nm tht bt hi t chc bnh thng theo nh k xun - thu. Gn n ngy hi, lng chn nhng chng trai kho mnh, thanh lch tham gia vo m rc. Trc ngy l, ngi d l phi n chay, sch s, nghim tc, sp xp theo chc v theo ng th t trong l rc.

222


Bui khai hi An C l rc v thnh hong lng t miu ra nh. i u m rc l on nhc cng nh ching trng, kn, nhc, n ht... Tip n 10 chng trai khi ng, mc o c thu ch km si kim tuyn, u i m b nc, ng kh tua c, vc c, bin, gio mc, sng ng, khing nhang n, long nh, bi v. Ni sau l on ngi mc o lng cp, qun trng tht lng xanh lc b mi cnh sn khnh rc song loan, kiu vng. Cui cng l dn lng An C i chm ri. Vo t: ngi d c th mc o xanh hoc en, u i m, chn i hia. Ring 24 ngi chu t u i m da, chn i hia, mc o gio tay cm gm ch xung t. An C, bnh thng king tn hu ca thnh hong lng, nu ngi no vi phm s b pht: ru 1 h v 12 ming cau tru, nhng trong lc t th khng king tn hu. Trc y cng t u b v 8 gip trong lng. Mi gip mt l gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong, c t c chia v tng gip. Sau ny, 8 gip lm thnh mt l chung gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong 8 gip cng th lc. T l trong nh va kt thc th ngoi sn nh cc tr vui din ra tht si ni. Ban ngy c nh c v u vt. Gii thng cho mn u vt thng t hai n ba quan tin, thng cho no thng cuc, gii thng cho cc " c" bng cc gii la iu. m n, trn sn nh, ngi xem ng cht nch, nhng khng c cnh chen ln n o, h chm ch theo di nhng ln iu cho, nhng tch tung c, c v ng vin ngi din. Di nh sng n m o, c ngi din v ngi xem b cun ht bi li ht cng iu ma, h gn nh qun hn nhng thng ngy lao ng mt mi... Hi lng An C trong hnh mu hi lng c th ca t chc hi h nh m xa kia nc ta. Hi c t chc vi ba phng din chnh: Nhng cuc t l, nhng cuc gii tr, nhng tic tng. thc sng bi v thnh hong thng qua hi t thn, l biu hin thc ngh v ci ngun. Np ngh "ung nc nh ngun" v ang l np sng p v ph hp vi tm l ca dn tc Vit Nam./. P.M. - P.T.N P.T.L

223


Hi n an dng vngV Hong Lan

Khng bit t bao gi trong dn gian lu truyn cu ca:"Cht th b con b chu Sng th khng b mng su thng ging". l ngy m hi n th An Dng Vng x C Loa thuc huyn ng Anh, ngoi thnh H Ni. Hi m, sc xun tng bng bao ph ln mi cnh vt, thm m tm hn du khch hnh hng. Ngi ta cm thy ln khi hng nh dn tm tr con ngi ngc thi gian tri theo dng lch s v truyn thuyt m v mt vng t ci ngun. n th An Dng Vng, cn gi l n Thng, c xy dng trn mt g t cao k trong lu thnh c gc Ty Nam, thuc a phn xm Cha. M u l ba cy hng mang t cch trc v tr rt p c lm khong u th k XVIII. T bc nhiu bc ln thm cao, hai bn c i rng ln, mt in hnh ca ngh thut u th k XVIII, dn vo nghi mn. Theo bia k cn ghi li th n c xy dng nm 1687 v sa li nm 1893. y cng c th l nin i ca ngi nghi mn xy bng gch Bt Trng vi lu thng cao. Sau nghi mn vo n sn lt gch kh rng, kp hai bn sn l hai dy nh t hu mc khch thp phng dng chn sa son trc khi vo l. Tin bi l mt ngi nh ba gian to, cao, ct lim s, gc mi cong vt, hai u hi lin kt vi hai dy hnh lang, ri chy vo ni vi in chnh to thnh mt khung kn m ly mt "sn vung" m gia l mt ngi nh trng dim tm mi cao. Ngi ta nh cm thy kt cu ngi nh ny t nhiu chu nh hng ca dch hc. Rng: c to nh nh tng cho Thi cc, lp mi trn tng cho dng, mi di tng cho m, bn pha mi nh hin thn ca t tng v tm l mi cho bt qui. Tt c hi li nhm ni ln s ny sinh v pht trin. Ngi nh ny c t bao gi hin khng r, song trn ca c trang tr mang phong cch ngh thut ca cui th k XVI u th k XVII. Ni y, trn bn th ngoi bt hng c tng Ra bng g sn son thp vng v mt chic n c tn, l bn th thn Kim Quy. Hu cung cng dng ba gian c bn th An Dng Vng t gia, vi pho tng ca Ngi bng ng, mc triu phc, bn ng l bn th hong hu v bn ty th Thi Thng hong. Trn mt g t225


cao pha ty n l nh bia, xa kia l ni vua lp miu th thn Nng. y l mt nh bia hai tng tm mi, c th coi l p nht nc ta c v a th v cy ci, kin trc v ngha trit hc. Cch cng n khng xa, pha trc mt l mt h trn ln, chnh gia c mt cn t trn v tm xy mt ging nh bng gch, tng truyn l ging Ngc. Am B Cha cch n khng xa, cng khun vin vi nh, ni y c cy a c th to bng mt t lu lm ri. Tin bi ca am l ngi nh nh ba gian, gia l bn th. Qua mt ci sn nh l hu cung cng gm ba gian, gian gia t bn th cng cha, hai bn l 12 nng hu. Vn bc mn sau bn th s thy mt khi ln hnh chic ngai, thng ph vi vng, ba b khi c xy kn, theo li truyn tng ca dn gian, l tinh linh M Chu hi vo . Trong cm di tch ny cn c nh C Loa c xy trn t m ngi ta truyn li t xa xa l ni vua ng triu. nh trng v hng nam, pha trc c nghi mn (nay b ph), tip theo l mt lp cng xy c ba ca, gia l ca ln ng kn. Hai bn ca gia xy tr gch c phng lt, lng n... ca hai bn kiu t v i mi gi, sau ln ca l sn gch kh rng ri ti nh. nh c lm vi kt cu c truyn gm ba gian hai chi ln. Theo li truyn th nh ny c di chuyn t ni khc ti, vi ngh thut u th k XVIII. Ni y tp trung nhiu mng chm rt p, vi ng nt mnh, chc tay, c th coi nh du vt ngh thut in hnh ca ng thi. Theo Lnh Nam chch qui, Thc Phn ni nghip cc vua Hng ln ngi, xng l An Dng Vng, nhp hai tc u Lc v Lc Vit thnh nc u Lc, nh C Loa. Vua mun xy thnh nhng mt rt nhiu cng sc, m thnh xy xong li , vua bn lp n trai gii, cu o bch thn. Ngy mng 7 thng 3 c mt c gi t phng ng i ti trc ca thnh m than rng: "Xy dng thnh ny bit bao gi cho xong c !". Vua n vo trong in hi rng: "Ta p thnh ny nhiu ln bng l, tn nhiu cng sc m khng thnh, th l c lm sao ?". C gi p: "S c s Thanh Giang ti cng nh vua xy dng mi thnh cng". Hm sau, vua ra ca ng ch i, thy mt con Ra vng t phng ng li, ni trn mt nc, ni c ting ngi, t xng l s Thanh Giang, thng t vic tri t, m dng qu thn. c s gip ca Ra vng nn tr c yu qui, thnh xy na thng th xong. Thnh rng hn ngn trng, xon nh hnh trn c, cho nn gi l Loa thnh, cn gi l Qu Long thnh. Trc khi tr v bin ng, Ra vng trao cho nh vua vut thn, vua sai Cao L lm n, ly vut ra lm ly gi l "Linh Quang Kim Quy thn c". Khi Triu cho qun xm lc phng

226


Nam, vua ly n thn ra bn, qun thua ln phi xin ho. Sau , Triu xin An Dng Vng cho con trai mnh l Trng Thu c kt hn cng cng cha M Chu, vua v tnh ng v cn cho Trng Thu r. Trng Thy c M Chu cho xem trm n thn, hn ngm nh tro vut Ra vng, sau mang v phng Bc cho Triu . Trc khi chia tay, M Chu hn vi chng: Nu sau ny chng may gp phi cnh bit ly th Trng Thu c theo du lng ngng s tm thy mnh. c n thn, Triu cho qun sang nh u Lc, An Dng Vng tin tng vo n thn nn vn im nhin ngi nh c, khi qun tin st vua mi cm ly n, nhng n khng cn thing v b mt ly thn, vua bn t M Chu ngi sau nga ri cng nhau b chy v phng Nam. Ra ti bin (i sau truyn rng l t D Sn, x Cao Ph, ph Din Chu) thy khng c thuyn vua ku ln rng: "Tri hi ta, s Thanh Giang u mau mau li cu ta". Ra vng hin ln ni: "K no ngi sau nga chnh l gic !", vua tut kim chm M Chu ri theo Ra vng xung bin. M Chu cht, mu chy xung nc, trai s n phi u bin thnh ht chu. Qun v Trng Thu theo du lng ngng ui ti ni khng thy g, ch cn li xc M Chu. Trng Thu a xc M Chu v tng Loa thnh, ri lao u xung ging m cht. Ngi i sau m c ngc bin ng em v ra nc ging ny th ngc trong sng hn. X C Loa gm ba lng ng, oi, Cha vi 12 xm: Thng, Nhi, Dng, G, Lan Tr, Cha, Ch, Vang, Hng, Mt, Bi v Tri. T bao i nay, nhn dn 12 xm cng nhau trng coi di tch ny, cng nhau th phng v m hi hng nm tng nh n An Dng Vng, ng thi cng nh n mt thi k lch s bi hng ca t nc. Xa kia hi bt u m t mng 6 cho n ht 18 thng ging, theo truyn thuyt dn gian th ngy 6 thng ging l ngy Thc Phn nhp cung v ngy 9 thng ging l ngy ng ln ngi v m tic khao ton b binh s. C Loa cn kt ch vi 7 x khc xung quanh cng th An Dng Vng t ngy 6 thng ging, nn hi n An Dng Vng tr thnh hi ln trong vng vi s tham gia rc kiu ca c 7 x . Tuy nhin, c nhng nm v b mt ma hay v mt l do no m lng ch m hi trong 4 hay 6 ngy, thng thng nhng nm ny lng khng t chc rc, m ch t l v dng hng ti n Thng. Vic chun b cho ngy hi c bt u t nm trc, theo cc c cao tui trong lng th ngy xa vo gia thng Tm, lng hp bn vic t chc m hi. Lng C Loa khi y chia lm 4 gc, mi gc s c 2

227


ngi n ng vo ban iu hnh ca lng, hai ngi ny gi l lang cai. Cc lang cai phi l nhng ngi n ng c tui (ngoi 50 tui), c uy tn i vi dn lng, c kh nng t chc cng vic v c bit l gia nh phi quang qu, thun ha, m m ... Cng vi 8 v lang cai, cn c 2 v dch mc ca lng s l nhng ngi chu trch nhim chnh trong vic t chc l hi. Trc ht, nhng ngi trong ban t chc s quyt nh thi gian m hi nm (6 ngy hay 12 ngy), s chn qun chn v qun c. Mi xm s c mt s thanh nin nht nh kho mnh, p trai, gia nh khng b vng vo cc iu cm k, cm c v khnh kiu, l nhng qun chn. Qun c l nhng thanh n t 13 n 16 tui, cha c chng, xinh p v gia nh cng khng b vng vo cc iu cm k. Khi tham gia m rc, thanh nin mc o gm tht khn ngang lng, thanh n mc o the, nhng qun o ny cng nh qun o ca cc quan vin u do mi gia nh t sm ly. Ngy 14 thng Chp lng s t chc kim tra mi vic chun b n lc hon tt hay cha, l ngy nhp tch. Trong ngy ny c th lng s t chc tp duyt cc nghi thc t l, rc, hoc b sung, thay th cc qun chn hoc cc quan vin v l do no khng th tham gia ngy hi c. n th, am th c qut dn sch s, th, rc c lau chi cn thn, sa sang trng by. Ngy 18 thng chp l ngy l gia quang, tc l ngy rc o m ca thn v n ni thn ang ng. Chiu ngy 5 thng ging c 8 x t chc dng hng ti nh lng, ti n Thng cc v chc dch, quan vin trong lng cng lm l dng hng v n li cng lao, chin cng ca nh vua. Ngy chnh hi (6 thng ging) c bt u bng cc cuc rc v i t. Sng sm ngy 6 thng ging, mt m rc rt nghim trang v lng ly, rc bn vn t nh ng in vn1 ra n, dn u l mt vin chc mc o thng xanh, u i m t cng vi dn lng mang c qut, long nh. Ra n n, ng cai m n Thng phi ra nghnh tip bn vn v rc vo t hng n. Ngoi sn n, c hi, c ui nheo, l c i cm trn ct c ln gia sn, php phi bay theo ln gi xun. St hai bn ca n l i nga hng, nga bch bng g, to nh nga tht, c yn cng hnh chim phng, li c trang tr bng cc ng, ai thu kim tuyn rt sc s, lng ly. Dc hai bn dng o l hai hng l b v bt bu xp cn xng. Lc ny, kiu ca by x kt ch cng c rc ti n Thng v by xung quanh sn, cuc t l bt u. L vt1

ng in vn thng l ngi c ti vn chng, t cao, c phe t vn trong lng tn nhim, chn vit chc vn t thn cho ngy hi nm .

228


dng ln thn gm c hng, hoa, on, qu, xi tht, v c c bnh dy, c bng, theo dn gian l hai th An Dng Vng dng khao qun. L t din ra n qu Ng (12 gi tra) mi xong, v t y l t hi ng, tc l 7 x cng C Loa thay phin nhau t. L ra, C Loa l ch nn c t trc, nhng ngi C Loa cho rng h khng phi l dn gc y nn h mi lng Quy (Lin H) t trc, v dn lng Quy mi l dn gc, khi lng Quy t xong, C Loa mi cng cc x khc ln lt t. Cc quan vin, k mc lm l trc bn th xong, tip ti dn chng l theo. Trong lc , ni t, mt s k mc i din cc xm cu nguyn nh vua ph h cho dn lng c bnh yn, thnh vng. Sau khi t l xong n Thng, tt c cc quan vin cng k mc v dn chng c hnh l rc thn t n sang nh thn xem hi, y l m rc c quy m ln nht vi s tham gia rc ng thi ca tt c cc kiu. Tuy ng rt ngn ch t n Thng i vng qua ging Ngc ra n u lng ri vng v ng ti nh C Loa, nhng m rc i chm. n nghi mn, kiu ca lng no tr v lng , trc khi v u c nhn l ban phc, ng ch t lng C Loa thp hng, xc th ri cm cho mi kiu ba nn hng, hng ny chy cho ti khi kiu v n tng x. on rc v kiu ca C Loa vo t mt tun na ti nh, kt thc nghi thc t l ca ngy hi chnh. T cho n ht hi, ti nh v n ch cn l tc trc v l ca cc phe, gip, cc dng h v khch thp phng vi cc l vt do h em ti. Hi n An Dng Vng cn c mt l rc rt c sc l l rc vua gi lng Nhi. Trn ni Si lng Nhi c n th Trn V, theo truyn thuyt l v thn gip vua tr yu qui, xy thnh C Loa. Thnh xy xong, An Dng Vng t mnh n ni Si lm l t n, ti y nh vua cho xy dng n th v vo ngy 12 thng ging hng nm, nh vua thng cng vn v b quan sang y t l. Nhng ri vic i li ca nh vua v on tu tng qu cu k, tn km nn An Dng Vng giao cho dn s ti c ngi thay mt mnh (ng vua) v t chc t l ging nh tht. V sau ngi ta din li tch . Lng s chn mt ngi cao tui, c c ng vai vua hnh l. Tuy y l mt phong tc ring ca lng Nhi nhng n cng gp phn lm phong ph thm cc hot ng ca l hi C Loa. Ngy 18 thng ging, ngy gi hi, ngi ta s t chc mt i l gi m ti n, cc nghi thc c tin hnh trong bui l cng ging nh ngy chnh hi. Sau khi t xong, thn v c rc hon cung, dn lng cng nhau th lc thnh vi hy vng mt nm m no, thnh vng,

229


di s bo tr ca thn linh, ang ch i h. Ngoi ngy hi chnh vo u ma xun, trong nm ti n An Dng Vng cn c mt s l hi khc, nh ngy l thnh sinh (11.8 tc truyn l ngy sinh ca Thc Phn), ngy thnh ho (7.3), l "n su b Cha" (13.8 l ngy n hi ca cng cha M Chu). Khng ch c phn l, dn chng i hi cn c tham d vo nhiu tr vui khc nhau, nh vy, ngy hi khng nhng em li cho ngi ta s tho mn, yn n v mt tm linh, m cn l dp nhng ngi nng dn xa ngh ngi, vui chi thoi mi trc khi bc vo mt chu k lao ng mi, vt v v nhiu u lo. Cc tr vui din ra ngay ti sn nh v xung quanh cc ni th t khc, vi nhng tr ph bin tt c cc hi h trn khp cc lng qu Bc B nh c ngi, u vt, chi g, nh u, leo dy, t tm, ht cho, tung ... u c ngi l mt cuc thi kh th v, bi nhng ngi cao c nht ca mi lng mi c tham gia v git c gii c l mt nim vinh d ln cho lng. Trc khi vo cuc, ngi u phi vo l Thnh ri mi ra u. C ln lt u loi nhau, ai gi c cho n cui cng th c gii, l ngi ph gii c v l ngi gii c nht ca hi nm . Chi u l tr chi thu ht kh nhiu trai thanh gi lch tham gia. Trc ngy m hi, ban t chc trng sn hai cy u cc i nam n thi ti. Gii thng thng ch l vi vung la, nhng nhng ngi c gii vn rt sung sng v c dp th hin ti nng v lng dng cm ca mnh. Tr u vt din ra bi t ngoi nh, cc chng trai khe mnh, nhanh nhn ca cc lng u c th tham gia, bi si vt l ni th hin tinh thn tng v. Gi tr vt cht ca gii thng khng phi l ln nhng gi tr tinh thn li rt ng k, y l dp cc chng trai ph by sc kho v ti ngh ca mnh trc dn lng, trc cc thn n trong vng. i vi h, y cng l mt nim vui, nim vinh d m hi lng mang li. Chi g l mt trong nhng tr vui ni ting hi C Loa, v vng ny cng l vng hay t chc u g chi v nui g chi, nn n hi ngi ta li em nhng cp g c nui nng, luyn tp cng phu tranh gii.

230


o a l mt kiu nh o c bit, c mt ngi lm ci. Ngi ny t mt chic mt, trong mt mt ci a nh. Nhng ngi chi ng cch mt khong 2 thc, ri i nhng ng trinh hoc nhng ng xu vo ci a, nu trng mt s c n nm, nhng ng no bn ra mt s b mt cho nh ci, ng no khng vo mt cng khng vo a ngi chi c i li. Ngoi ra cn khng t tr vui khc nh t tm im, nh c bi... Ti ti nh lng li c ht cho th thn, c nm c c ht tung ... C nh vy, nhng tr vui y ko di sut t ngy m hi cho n ngy gi m, mang li cho lng qu mt khng kh no nc, vui v khc thng./.

V.H.L

231


L hi n Ba Xv c cng

n nay Minh c, huyn ng ho, tnh H Ty, ngi dnvn c thi quen gi con tru l con ngh; cho d con tru lm cha lm m, chn bi, rng long khng th ko cy. Chng l theo nh li k ca cc bc cao nin: Xa xa vng ny l rn nc ng chim, nghip canh nng c nm ch mt ma m vn bp bnh. C dn i ngho x xc trn ng trng, nc trong. Cho ti khi c ngi h Mc, tn gi l Tru Trng ra dy dn khoanh vng ngn nc v trng cc ging la thch ng theo tng ma v. Kt cc l dn c m no, qun c tr nn phn thnh v tr ph. Khi ng qua i, nh cng n y, nhn dn trong vng quyn tin, gp sc lp n th v tn ng lm c thnh hong v cng t y ngi a phng c thi quen k hu tn gi: Tru. n th c thnh Mc Tru t ni trung tm ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng v Thnh H. Mt n nhn v hng ng, trng ra mt h sen bt ngt. Hai bn t hu n, bn l chi lu ca dng sng Nhu, bn l ng ci quan un khc nh con rng, con rn ln quanh. n c kt cu mt bng theo kiu ni cng ngoi quc. T ng ln i vo qua tam quan l con ng va gch nghing a ta n sn chu. Hai bn ng, di bng cy c th, c by nhiu tru , nga , voi v ch trng va uy nghim va dn d. Chnh din khang trang chia lm ba lp, nn thng c gi nm l: tam cung. Trn cc v ko, chn gi, c bit l ca vng c chm tr tinh vi bng nhiu ha tit nh: t linh, hoa l, c vt V Mn v.v... Ni cung by bi v c thnh hong v nm bt nhang th ca nm lng cng nhiu t kh: tn lng, bt bu, x mu v kiu rc v.v... Hai bn chnh in, cng trng ra sn chu l hai dy nh nm gian, ng vi nm thn dng lm ni tip khch v nhn l trong mi k l hi v.v... n Ba X t ma bt tit hng bay. Song nhn nhp tng bng hn c l k l hi thng nin 12 thng su. V nh thnh l c nm

233


nm mt k m l hi to. chun b cho mi k l hi, ngi nm thn Minh c nui nm con ngh. Trc ngy l hi cc con ngh c dt n thi: Con no vo gii, c chn hm sau m hi git tht t thn v chia u nm thn th lc. Ngy khai hi 12 thng 6, t sng sm, lng thn rn r, tng bng. Ngi ca nm thn trng giong c m, kiu rc a thn thnh th trong bn ht thn mnh v n d hi. Sau khi c nm thn, anh trc em sau t tu ng , l rc nc bt u. Vn theo th t anh trc em sau, nm on rc ra sng Nhu lm l rc nc. i u mi on rc l i c, tip sau l i nhc, i kiu rc bt nhang hng n, v kiu rc chum nc. Chum nc c quy quanh bng vi trng, ming ph vung vi ... Ti b sng nm thn, mi thn dng nm chic chi ra gia ging sng ly nc v lm l mc dc. Sau l mc dc l l t thn, ln lt nm thn lm l t, tip sau l l t ca cc dng h, cc gia nh v khch thp phng. Trong khi chnh n long trng din ra l t, ngoi h ngoi bi n, din ra nhiu tr chi si ng nh ma rng, ma ln, chi g, u vt. Si ni v cun ht ngi xem hn c l tr p b go v tm nc. Ngi ta treo nhiu b go v tm nc ln mt gi treo. Ai p vo b go th c thng. Ai p vo tm nc, tm nc v ra bn tung to vo ngi th l nhng ting ci r ln theo v.v... L hi n Ba X t lu tr thnh l ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng, Thnh H v dn chng thp phng ko v d hi rt ng. phc v cho vic n ca khch thp phng, nhiu ngi a phng qun t gn n, dng nh, lp qun, thnh mt ni bun bn sm ut thi xa. Chnh v l m gn n Ba X ngy nay, c mt a danh c gi l: Ph Cng Thn./. V..C

234


l hi n b tml hng l

n B Tm nay thuc x Dng X, huyn Gia Lm ngoi thnhH Ni, xa kia thuc trang Th Li, huyn Siu Loi, ph Thun An, tnh Bc Ninh. Dng X gm ba thn l Dng nh, Dng v Dng anh (tam Dng), xa na l ba ng trong mt lng, n B Tm nm trn t ca thn Dng . Trc y ring Dng X l mt x, nhng nay hp vi Thun Quang v Yn Bnh thnh x Dng X mi. Trong hu cung n c tng b Tm (Nguyn Phi Lan) v su tng n khc gi l lc b. Gian ngoi c t mt s th v chic ngai, trn ngai c bi v ghi "L triu tam hong thi hu" v mt vi bia k hai gian bn cnh. c bit c b khm long nh rt p mang nin i thi Mc. Hng nm ngy tic l chnh l 19-2 m lch - ngy hi ln l 25-7, tng truyn l ngy gi b. Ngoi ra vo cc dp xun thu, nhng ngy sc vng u c l trong n. Xa kia hi n b Tm rt ln, khng phi ch c Dng X v Thun Quang t chc, m c tng Dng Quang c (gm chn x sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm (Hi Hng) v nhng lng cy rung hu ca n. Trong n cn gi c tm bia ghi r tn cc lng cy rung hu ca n vi s lng c th. Do hi kh ln, nn thng phi nm nm mi t chc mt ln. Hi cui cng, theo tr nh ca dn lng, c t chc vo nm 1939, nhiu ngi cn nh c tn ngi c gii c ngi nm l ng Trn Nht Tn. Trc y chnh hi l t 19 n 22 thng 2 m lch, nhng thc cht ngi ta rc rch t ngy 16 v n tn 25 thng 2 mi ht hi. Ngay t tic u xun dn lng t hi ti n chun b hi xun t l cn co vi B, mong ph h cho lng. Dn lng chn c cc tin ch, tng c, ban t cng cc vic khc cho ngy hi. Ngy 19-2 m lch tng truyn l ngy sinh ca b Tm. Ngy hi c m u bng mt m rc long trng - rc nc. m rc khi hnh t n B Tm ln ti ging nc cnh cha lng Si (Ph Th) cch n khong 2km. i u m rc l c ng hnh, tip n235


l Tng c, ri n ching, trng, bt bu. Lin sau l long nh rc b Lan (bi v), c nhng ngi phc dch theo kiu. ng i t n theo ng 179 ngy nay ln Si. Sau kiu B l kiu ng che dng ly nc. Cc c gi cn nh trc kia trong n c mt chic che bng s Nht Bn rt cao v to, nhng nay b mt. Ngoi ra l kiu ca cc thn thuc Dng X v tt c cc lng cy rung nh n. Do vy m m rc rt ln v di, bi v rung t lc ca b tri rng ti tn Ngha Trai, Bnh Tr, Lin M... B cng c coi l Mu nghi thin h. Do qui m ca m rc di v ln nh vy nn n ko di ti bn nm ting ng h mi rc c nc v ti n. Trong lc din ra cuc rc nc, th t cc thn cng tin hnh rc l vt ra n t l. Sau khi kiu B v nc c a vo n yn v, cuc t l bt u. Cc b lo nm thn c c vo ban t tin hnh kim tra l vt rt nghim ngt. L vt t l trong ngy hi hon ton l tru, ru. T thng c nm no cng vy c chng thm th ch c bnh gai, bnh mt m thi. Tng truyn vic lm on xi th cng phi rt tinh khit. Phi dng nc ging Qun i, u thn Dng nh, gnh v nh trc ba bn ngy tht trong, khi mi em ra vo go v thi xi, nh vy mi m bo tinh khit. Sau khi xem, xt l vt mt cch k lng, cuc t l bt u. Trong "L triu tam hong " bn ch Hn cn chp r bn vn t Hong thi hu v ma xun n. Chng ti xin ghi li y lm c liu tham kho: "Rng: Nm nay l... thng ... ngy mng mt. Tnh-ph-huyn-tng-x, ton dn knh dng l vt mong c chiu c. Triu L, Hong th ba, Lan linh ng, dung mo thm tho, c hnh oan trang, tr ha hin hu, trinh tit php lnh, lng danh nhn hu... gip nc y phc, ngha p, mt mc hin ha n hu, dp ht nn, yu nc; oan trang im lnh, cu i yn dn, gip nc bo v s nghip, gy dng c , vun trng nn n, ban phc, pht ca... c ln lng danh, hnh vi tao nh, gi n np, yn dn gi nc, lng nhn c m rng ko di khng ngh. Rt linh Hong thi hu ngi trn, rng c l t trong ma xun. Knh mong Hong thi hu xt n ch ti tm. oan trang thun ty cng n y ghi li c nm, mun k. Nay gp thi lnh, t ma xun, l236


mn, tnh thm, knh cn, xin c chiu c, ban phc, gip nc thnh vng, gip cu vt dn c m no. Xin tu trnh" Chc chn vn t ny c lm v sau, v ti nay khng r vo ngy hi ni dung bi t c ging nh trn khng, song t nht cng l c liu thy c nim mong c cu xin ca dn lng i vi B. Sau cuc l chnh thc ca cc c trong hi ng, ra vo khng ngt l cc cuc dng l ca dn lng v khch thp phng. Ngy hi u tin ko di cho n khuya trong khng kh nghim trang ti n cng cc cuc vui ngoi sn v khu vc xung quanh. Tng truyn sau khi t l xong ngy hm cng nh bui hm sau, l vt c chia ra lm i, ring Dng (l ni sinh ra B) c mt na, na kia mi c chia cho cc thn cn li trong x. Ring ng ch t c biu 60 phm on v 60 qu chui. Nhng c gi c chng ti hi u khng nh hi xa khng c chi tit v kiu v vng lng ca ng bn du trong m rc ngy hi (ngi m theo truyn thuyt bo trc cho Lan bit s tr thnh hong hu). Tuy nhin theo Bc Ninh d a ch ca Trng V, (mc c tch) khi ni v miu L Thi hu li nhc n chi tit ny nh sau: "Ngi con gi lng Dng X hi du trong nng. C mt ng lo bn du trng thy trn u c c m my ta lin n bo c ta i gp vua. Ngi con gi t chi ni: "M ti sai ti i hi du ch khng sai i xem vua". ng lo ni thm, ni "sau ny nu qu c c qu hin th cho ti vng lng i trc". n lc , c ta mi chu nghe theo ng lo n ch vua ng... L Nhn Tn ln ngi, tn lm hong thi hu. Nh li ng bn du, mi khi ng gi li cho vng lng (ca ng - LHL) i trc. Nn v sau, dn vn gi l c. Hng nm ngy nhp tch m hi, vn rc mt ci kiu khng v mt i lng xanh i trc kiu thn, khng dm thay i". Ngy 20 thng 2 hi cng bt u bng nhng cuc rc. Song ln ny l rc Thnh hong v l vt ca cc thn thuc Dng X v nhng ni n lc rung ca n bi vng v dng l. Tr kiu ca bn thn thuc Dng X v Thun Quang c vo trong n, cn tt c cc kiu ca nhng lng khc u phi ng bn ngoi cng n (ch ng 5 by gi) bi vng vo. L vt c chuyn vo trong n. Ti sn n cn c tc pht c tng, truyn rng nht l vo nhng nm tri m u, ma c l xua tan my m cho tri quang my tnh.237


Thun Quang l lng c quyn la chn tng c cho hi hng nm. Tng c cng c la chn cn thn, l ngi khng tang ch, p ngi, khe mnh v nhanh nhn. Ngoi ra cn c hai th hiu trng v ching. C th hiu c v th hiu trng, ching u mc p v phi tp luyn t trc. Cc ng tc v iu ma ca h cng ging nh hiu c, hiu trng v hiu ching hi Dng. Hiu c cng qu, nhy, ma ba ln nh ba vn hi Dng. L c cng di nh hi Dng, nhng tng c phi tp luyn cn thn, thun thc, trnh c lng nhng m cun vo cn, nh vy s b pht v rt nng v c li vi Thnh. Do m cc tng c lun lun phi ch trong khi luyn tp. Ti bi Xy trong n, ngy trc rt rng v cy ci um tm, mt m, l ni din ra cuc u c ngi. Ngi p nht c chn lm tng. Mi qun c u c mt chic gh u ngi. Ring tng c c che thm mt chic lng. Ngi chi nh nc no th ngi ng vai qun c chuyn ch theo nc nh. C nh vy vn c din ra cng thng vi s u tr ca ngi chi, nhng li hp dn ngi xem khng ch v cc nc c ti ba m cn bi cc mu sc v s thanh t ca cc nam n ng qun c. Cuc nh c phn thng bi cho cc ch th ko di cho ti ht hi. n cui hi ngi ta mi xc nh r ngi thng v trao gii cho ngi nht cuc. Mi nm hi u c phng ht cc ni n ng cai ht gi ca n, sut t 19-2 n ht hi. Thng thng cc phng ht n xin, a phng tn nhim phng no th cho php h ti ht gi ca n cho n khi r m mi thanh ton tin cho h. Ngoi ra cc phng cho, tung khc cng n gp vui cho hi thm si ni. Trong hi cn c cc tr chi khc nh t tm im, u vt, chi g, t pho v thi Php thuc c c ht c u... C nh vy l hi n b Tm ko di cho n ht ngy 21 thng 2 m lch. Ngy 22 thng 2 l ngy t r m v kt thc hi. Cng vo ngy cc gii vt, gii c mi phn ngi nht nh v lm l trao gii. Qua kho st l hi Dng X v nhng lng c lin quan ta thy mt s im sau: 1. Trong cc lng th Nguyn Phi Lan th hi Dng X c qui m ln nht. Hi c rc nc t trn Si (Ph Th) vi m rc ln gm c tng Dng Quang xa v cc lng n lc n B Tm. Nu nh Nh Qunh (Hi Hng) hay cha Dm (Nam Sn, Qu V, Bc Ninh), Ph Th (Gia Lm, H Ni) nht mc mi ngi u cho ch th Nguyn

238


Phi Lan, th ti Dng X, b Tm v Nguyn Phi ch l mt v c mt qu trnh lch s di t mt hnh tng c Tm lam l v thng minh n v nguyn phi ti ba, tho vt. Ch c Dng X king ch Tm gi l bi, cm gi l n. 2. Vo dp hi, c Dng X, Nh Qunh v Ph Th u rc giao hiu v c ba ni u trn trng yu qu thn tng Mu nghi thin h ca mnh. Cng d nhn ra iu v Th Li trang xa bao gm t ai sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm, Vn Giang, Hi Hng ngy nay. C ba lng trn u thuc trang Th Li y. Do vy khng ly lm l khi xut hin tm thc knh trng, c ba lng u coi Nguyn Phi Lan l ngi ca qu mnh. 3. Ghp cc chi tit hi c ba lng ta s c c mt l hi trn vn vi ni dung l ton b truyn thuyt v s thc lch s v Nguyn Phi Lan. l cc tc l, nghi thc lin quan n c Tm n B Tm. Chi tit ng bn du hi lng Ghnh (Nh Qunh) nhc n on c Tm da bn khm lan khi i hi du v gp vua thnh hong hu sau ny. Tc bng sng hi lng Ph Th (Si) nhm k li s tch u thai ca vua L Nhn Tng v cui cng l nhng nghi thc v l vt ca ngy hi ni ln qung i cui cng ca Nguyn Phi chuyn tm vo vic xy dng cha chin, chuyn tm lm iu thin, tu nhn tch c ni ca Pht. Ton b lch s ca mt nhn vt c biu tng ha trong cc nghi thc, tc l l hi ca c ba lng. Do vy vic t chc tt l hi y s pht huy c tnh on kt, tng tr ln nhau gia cc a phng nh truyn thng tt p ca cc lng mc Vit Nam vn c t xa xa. 4. Nhng nm gn y, hi n B Tm ngy cng tr thnh mt l hi ln. Khu vc n c tu sa khang trang hn, p hn. Ngy hi c s t chc kh chu o ca chnh quyn a phng v nhn dn trong x. Nhiu tr vui dn gian c khi phc li nh t tm im, chi g... Mt s sinh hot mi c t chc... Trong mt khu vc n hn hai hcta, cc tr chi c b tr hp l cho nn thu ht ngi xem rt ng. Dng X li l ni gn th , nm cnh ng quc l s 5, do khch try hi cng rt tin li. V vy khch n hi mi nm mt ng thm./. L.H.L

239


Hi th diu B GiangMinh Nhng

Lng B Giang, x Hng H, huyn an Phng c mt ngimiu c, th ng Nguyn C. Hng nm lng m hi vo thng ba m lch thng c rc bnh dy, thi cm thi, th diu thi... Hi thi th diu ng vui v ho hng nht. Theo thn ph v nhng cu chuyn truyn ming trong dn gian: Ngy xa, trong lng c nh ho trng, sinh c c gi xinh p, nt na. Nm 18 tui mi t tn l Th Trm. Khi u lng c mt g t cao ro, bng phng. Gia g c mt hn xanh nhn nhi. Xung quanh cy ci um tm, c hoa ti tt. Cc loi chim mung thng n t tp ru rt gi by. Mt hm c Trm i hi ci v qua , nhn tri nng bc bn ngi ln phin hng mt. Bng c mt con kh t trn cy cht nhy xung m ly c... C Trm bng hong ngt i. t pht sau con kh b i, c Trm dn dn tnh dy vi v mang ci v nh 1 . T , c thy trong ngi c cm gic l ri mang thai. n ngy 16 thng 2 nm Bnh Thn, tri t bng chuyn ng, my m ko n ti mt c mt vng. C Trm tr d sinh ra mt ngi con trai c dng hnh k l. Khun mt nh v tng, tay di qu u gi. Mt vt chm lng bn chn nh hnh con du. C t tn con l K. Ngi trong vng gi l C (ng ln); nm 12 tui ni ting thng minh hc gii. Vn chng qung bc, v ngh cng tinh thng, trong vng khng ai snh kp. Trong thi gian y, thnh thong con kh ra vo nh. Ma la chn, kh li mang thc la v cho c Trm nui nng con khn ln. Nm 20 tui, uy danh ca Nguyn C lng ly khp ni. ng lp doanh tri gia p lm ni t tp anh ti. i vi dn, ng li khoan nhn c , lun ly iu nhn ngha ph d lng ngi. ng c mun dn hng phc. Anh hng ho kit ko n ph tr cho ng. Mt ln bn gian lon ca triu nh n nh p ng (v d ng khng c), gia vng vy bn mt, ng dng mt chic qun en, ly ct ng y hai ng qun ri tm li. ng cm qun ng ct xng thng vo m gic, tung ct bay m mt, lm cho chng phi bng mt chy ton lon.1

Do truyn thuyt trn m lng ny khng c tc "bt v" nhng "ph n khng chng m cha".

241


Lc ny vua inh Tin Hong m vn nc, dp 12 s qun. Nghe ting ng gi quyn bnh mt vng, vua bn sai ng inh in n vi ng. m y, ng nm m thy mt c gi ru tc bc, ti ci vo dinh c bn cu rng : Ngy mai "ngi rung" n chi nh Vua inh thng nht li sn h. Vua ti gp g ngn nm nghip Tri t nh nn th m ! ri bin mt. Tnh dy th tri sng, ngoi sn, binh m ko n m m. Mt ngi ni to: Ti l inh in, by ti ca inh Tin Hong, vng lnh nh vua n n tng qun v gip nh inh dng nghip ln ! ng bn nhn li, m tic khao qun, thng dn v em theo nm trm qun s v Hoa L yt kin inh Tin Hong. Vua inh c mng phong ng lm Ph sy tng qun. Lp n trng co t tri t, cho c hai mt qun thu b cng tin nh thnh s ca cc s qun, thu giang sn v mt mi. inh Tin Hong ln ngi hong , m tic ln n mng v phong thng cho cc cng thn. ng Nguyn C c phong l Tng sy thng t i tng qun. Thng cho x B Giang l qu p s ti. Nh vy m h hng c qu hin, lng xm c vinh quang. ng lm quan trong triu chng c bao lu th triu nh suy thoi, bn gian thn gy nhiu cnh lm on hn lng dn. Nhiu ln Nguyn C khuyn can, nhng nh vua khng nghe. Cui cng ng vit t s ni r mi iu li hi v nu c th v nhng vic nn trnh hoc nhng vic nn lm dng ln, nhng vn khng c vua chp nhn. ng C bn co n t quan v hng p. ng dy dn lm n, vui vy cng cnh in vin thn d. Lc rnh ri by tr vui, chi diu cng m tr mc ng. Ri mt hm, trn g t nm xa, ng li thy Hu Cng (con kh) ngi trn gia hn . ng knh cn ci u lm l. t nhin hin ra mt ln my trng t t nng bng hn bay ln. Ln my bao bc xung quanh bin thnh my ng sc. Li thy c gi c bn cu th : "Ging sinh trn th ti g ny Nay li v tri ta ng my Tnhngha cha con, cha xung n Anh hng sinh ho thy u hay".242


Ting th va dt th sm chp m m, gi ma m mt. ng C cng ha theo, hm y l ngy 12 thng 8. Lt sau, tri tnh my quang. Ngi trong vng ra pha g, v cng nui tic. Ai ny u hng ln tri nh ngm chic diu bay. Tng nh cng n ng C, ngi dn lp miu th ngay trn g t y. Triu nh phong sc vi nhng m t. Hin nay trong miu cn i cu i : "Sinh tin tch tr inh triu soi Ha hu linh chiu B p thn". ngha l : "Khi sng triu inh lng tng gii Ha ri p B rng thn thing". Hi thi th diu B Giang cng c m ra t t. Ngay t thng 8, trong lng rc rch lm diu. Ngi chn tre, mua giy, ngi khot so, vt dy... Cng vic rt cng phu, t m. Dy diu xa lm bng tre tui, vt u ni di ri cun li ngm vo nc qu cy cc ht v mui. Cho vo ni ba mi un mt m, dy va mm li va dai. So diu cng dng nan tre an thnh ng, un sn gn vi ming so lm bng g vng tm. Ting so va thanh li va m. Giy dn diu ln l loi giy xi mng, diu nh bi bng giy bn. Ngy nay dy diu c thay bng dy ni lng, nh diu cng d bay ln. Ngy rm thng ba m lch, lng B Giang vo hi. Sau phn t l, rc bnh dy tng nh thn nhn, hi thi th diu m ra. Mi nm, lng c ngi kho tay lm mt chic diu to lm biu tng. Diu di 5m, rng 1m50 dn giy hng iu, c bi th : Gi ht trng thanh hn non nc Si cnh diu bay nhc so ngn Kh thing tng C lu truyn thng, Anh hng rng r sng lng dn a im thi th diu l khu vc trc ca miu th ng Nguyn C n n Chu Trn th thn bn th. Ca miu nhn ra mt cnh ng thong rng, bn con sng Hng m p ly xm lng. Mt di h trong xanh in bng nc. M u l l trnh diu, tt c nhng ngi d thi u mang diu n l trnh trc ca miu. Hng nm, thng c t 30 n 60 diu d thi. Diu to di 3m, diu nh di 1m. Ngi thi a s trong lng, c thm ngi H M, Tn Hi, Lin Trung... cng mang diu n d. Bui chiu qu, khi gi nm nam lng thi, cnh ng la243


ang th con gi xao ng r ro. Trc ca miu B Giang, my chc cnh diu ni tip bay ln, bu tri xanh vi vu ting so... ng trn b , trong lng xm, ngoi ng rung, u cng xem c diu bay. Thnh thong li c diu t dy bay mt ra pha sng. C diu chao o ri ri xung nc. Li c nhng diu an cho dy qun vo nhau, c hai u ri,... gy thnh nhng cuc reo h huyn no v nhng chui ci sng khoi ca ngi xem. L tr trong lng r nhau th diu con theo hi. Th l c hng chc, hng trm diu nh dn ui bay khp hi, to thnh my tng diu cao thp bay chp chi trong gi xun. Nghe u y ngn nga ting "chung Bng, cng B". Ha cng ting so, ting vng ca hi diu. Cnh sc lng qu bit bao ngon mc. Cuc thi th diu din ra mt hoc hai gi do ban t chc qui nh, cn ph thuc vo sc gi ca thin nhin. Nhng diu do t dy hoc o, t loi khi cuc thi. S lng diu bay gim dn theo thi gian ca cuc thi. Thng khi vo chung kt ch cn li trn hoc di 10 diu d chm gii. Ban t chc thng trc n Chu Trn. Ngi c diu d chm la dy buc vo hng ct trc ca n. Sao cho diu trn cao ng vi nc miu th ng Nguyn C. Gii thng ca hi diu l c v tng phm, xp theo th t nht, nh, ba vi tiu chun: Diu bay cao, khng o v c ting so hay. Ngi c nhn gii ln lt vo t l thn v hi thi kt thc, nhng cnh diu vn tip tc bay, ting so vn ngn nga "hu thnh" cho n tn m khuya. Trong nh trng thanh, dn lng B c nghe ting so vo von cng phn bit c diu y l ca ai th. My nm gn y, diu chim gii nht l ca cc c Thn Ng (1992), Hng Nhm (1993) v Nguyn Vn Bi (1994) u lng B Giang. Ngy hi vn ha huyn an Phng ln th nht, x Hng H c 10 ngi mang diu ln huyn d lin hoan, c ngi xem hoan nghnh. Ngy nay, miu B Giang c nh nc xp hng di tch Lch s - Vn ha. Ngi dn y quan nim rng, c nm no hi diu mn nguyn th nm y dn lng c "ha cc phong ng". Di tch v hi diu u c gn gi v k tha./.

M.N.

244


hi Bch Hctoan nh*

Lng Bch Hc, (nay thuc tnh Ph Th) hng nm m hai khi Xun, k u t mng 3 n ht mng 5 thng ging, k sau t mng 10 n 13 thng ba. Bch Hc chnh l Phong Chu, kinh nc Vn Lang i Hng Vng. Hng Vng Chu Phong y ni Bch Hc, hp dng Thao Giang. t tn l nc Vn Lang, Chia mi lm b bn chng cng lin. (i Nam quc s din ca) Bch Hc nm bn t ngn sng L, theo danh t a phng cn gi l sng Thao, trng sang thnh ph Vit Tr. Mun ti Bch Hc, du khch hoc dng xe la, ng H Ni i Lo Cai, n ga Bch Hc, cch H Ni chng by chc cy s, xe la s ngng ni y trc khi i qua cu sng L sang Vit Tr, hoc du khch c th i theo ng b, quc l s 2 ng H Ni i Tuyn Quang, H Giang, thng ti Bch Hc, quc l s 2 cng i qua cu Vit Tr trn sng L nh ng st. nh lng Bch Hc trng thng ra sng L, trn mt khu t cao va trang nghim va thanh tnh. Ni y th Th Lnh i vng, mt v thin tng xut hin xung t Phong Chu vo i nh ng. Thn tch ghi rng v i ng khi L Thng Minh lm Th s Giao Chu, mt hm nhn du n y ngm phong cnh, nm mng thy t trn tri bay xung hai thin tng. Hai thin tng ny l hai anh em rut. L Thng Minh mi hai v thi ti, ai hn s li hng hng khi ca dn lng Bch Hc. c Th lnh i vng l anh, bc mt bc qua sng v mt bc na th lui v ch c. Ngi bc mnh n ni in hn vt chn ln mt tng , ni y khi hng nm trong k hi thng ba c cuc ua thuyn, thuyn bt u khi hnh.

*

C b sung t liu ca mt s tc gi khc.

246


Theo li dn chng, bn kia sng cng c mt vt chn nh vy, nhng v lu nm b t ph sa che lp i. Tng v m sng Bch Hc, dn lng cn ghi c v ct gi nh lng. Vt chn di mt thc, rng nm tc. Em c Th lnh i vng l c Thch Khanh i vng c dn lng Th Sn, huyn Hc Tr tnh Ph Th th phng. Do s lin h huynh gia hai v thn linh, dn hai lng Bch Hc v Th Sn c tc giao hiu vi nhau trong nhng k t l hi h ca hai lng. Hi Bch Hc vi hai k thng ging v thng ba mi nm, nhiu c tc c nhc li, nhng ng ch nht, y c cuc thi thuyn trn sng L v tc cp cu. Cn nhng tc khc nh chi c bi, t l th cng khng khc g nhng ngy hi Xun, hi Thu khc min Bc. Tc cp cu din ra trong thi k hi mng ba thng ging. y l mt th vui c bit ca dn lng v hng nm, trong ngy hi, dn chng cc x ln cn ko nhau ti y rt ng xem v i khi cng tham d cuc cp cu. Mi nm dn lng c mt ngi may b cu tung cho dn lng cp trong dp hi. c c may b cu l mt iu vinh d trong dn x, thng l hng chc trong lng. B cu gm mt qu cu m v tm qu cu con. Mi qu cu gm mt nm bng bc trong vi ng sc c thu ch mu sc s. Mt si ch c nh vo qu cu, mt u ch buc vo mt ngnh tre. Mi qu cu u c di bung thng, di hoc khu bng la mu, hoc kt bng ch sc s. Sng ngy mng ba Tt, dn lng ti nh v Hng chc c ch nh may cu rc b cu ra nh. m rc long trng c c Tin ch trong lng cm hng, cc nam n thanh nin i theo, c phng bt m c nhc im t

kho tàng lễ hội cổ truyền việt nam - phần 4

Documents