Ketterijen binnen Ketterijen binnen ChristendomChristendom

TerrminologieTerrminologie

Orthodoxie: enig toegestane Kerkleer, leer Orthodoxie: enig toegestane Kerkleer, leer volgens de letter.volgens de letter.

Heterodoxie: afwijking van deze Kerkleer.Heterodoxie: afwijking van deze Kerkleer. Ketterijen: veroordeelde en bestreden afwijking.Ketterijen: veroordeelde en bestreden afwijking. Schisma: scheuring in Kerkorganisatie.Schisma: scheuring in Kerkorganisatie. Heidendom: voorchristelijke, ‘oude’ godsdienst.– Heidendom: voorchristelijke, ‘oude’ godsdienst.–

meestal: animistische (anima=zielen)meestal: animistische (anima=zielen) Met aanbidding van voorouders. Met aanbidding van voorouders.

Constanten in ontstaanswijzen en Constanten in ontstaanswijzen en boodschap van ketterijenboodschap van ketterijen

1. Ketterijen zoeken altijd naar een 1. Ketterijen zoeken altijd naar een historiserende verantwoordinghistoriserende verantwoording

Refereren aan Refereren aan -voorbeeld Jezus-voorbeeld Jezus - oorspronkelijk oerchristendom: ‘gouden - oorspronkelijk oerchristendom: ‘gouden

tijdperk’tijdperk’

Sindsdien: Kerk wijkt af van zijn oorsprong, is in Sindsdien: Kerk wijkt af van zijn oorsprong, is in verval geraakt.verval geraakt.

Dus spanningsveld tussen voorbeeld/theorie in Dus spanningsveld tussen voorbeeld/theorie in het Evangelie en de navolging in de praktijk. het Evangelie en de navolging in de praktijk.

Dus: Niet zijzelf wijken af, maar geestelijken zijn Dus: Niet zijzelf wijken af, maar geestelijken zijn de ketters! de ketters!

2. Grijs middengebied2. Grijs middengebied Geen zwart-wit verschil tussen ketterij en toegestane Geen zwart-wit verschil tussen ketterij en toegestane

leer, leer, maar een vloeiende overgang, zonder scherpe maar een vloeiende overgang, zonder scherpe

scheidslijn.scheidslijn.

Dit komt ook voort uit Kerk zelf: Dit komt ook voort uit Kerk zelf: het zwalken van Paus ten aanzien van opkomst het zwalken van Paus ten aanzien van opkomst

Armoedebewegingen in de 12e eeuw:Armoedebewegingen in de 12e eeuw: Aanvankelijk verwerping: Verkettering van Waldenzen in Aanvankelijk verwerping: Verkettering van Waldenzen in

1180.1180. Dan: Accepteren Dominicanen in 1216 en Franciscanen in Dan: Accepteren Dominicanen in 1216 en Franciscanen in

12231223 Uiteindelijk adopteren (omhelzen) van armoedeleer na Uiteindelijk adopteren (omhelzen) van armoedeleer na

matiging van hun principesmatiging van hun principes Inkapseling Inkapseling Domini CanesDomini Canes als ketterjagers in als ketterjagers in

InquisitierechtbankInquisitierechtbank

3. Dichttimmeren leidt tot uittreden3. Dichttimmeren leidt tot uittreden Ketterijen komen voort uit toenemende gevoeligheid van Ketterijen komen voort uit toenemende gevoeligheid van

Kerk voor afwijkingen in de leer.Kerk voor afwijkingen in de leer. Uitleg:Uitleg: Afwijkende inzichten komen voortdurend voor. Dit is Afwijkende inzichten komen voortdurend voor. Dit is

eigen aan een godsdienst in beweging. Zij worden pas eigen aan een godsdienst in beweging. Zij worden pas ketterij als de godsdienst verstart.ketterij als de godsdienst verstart.

Dus: Ketterijen komen voort uit uitkristallisering van de Dus: Ketterijen komen voort uit uitkristallisering van de officiële boodschap (vorming van een orthodoxie, officiële boodschap (vorming van een orthodoxie, dichttimmeren van een open gedachtegoed, uitbouw van dichttimmeren van een open gedachtegoed, uitbouw van de macht van het Kerkinstituut, met behoefte aan een de macht van het Kerkinstituut, met behoefte aan een sluitende en uitsluitende Kerkleer, met canon en sluitende en uitsluitende Kerkleer, met canon en dogma’s) dogma’s)

waardoor elke afwijking ineens bedreigend wordt en. waardoor elke afwijking ineens bedreigend wordt en. Dus het is niet zo: Dus het is niet zo: actie ketterij noopt Kerk tot reactie, actie ketterij noopt Kerk tot reactie, maar eerder: Actie Kerk (afsluiting gedachtegoed) brengt maar eerder: Actie Kerk (afsluiting gedachtegoed) brengt

diversiteit aan het licht:.diversiteit aan het licht:.

Ketter word je niet in één dagKetter word je niet in één dag 4. Ketterij is stapsgewijs wegdrijven van hoofdkudde4. Ketterij is stapsgewijs wegdrijven van hoofdkudde Beginnend met profilering: accentuering van één Beginnend met profilering: accentuering van één

bepaald aspect uit Kerkleer, bijvoorbeeld:bepaald aspect uit Kerkleer, bijvoorbeeld: einde der tijden (apocalyptische zieners)einde der tijden (apocalyptische zieners) geloof in gelijkheid (egalitaire idealen, o.a.‘levellers’)geloof in gelijkheid (egalitaire idealen, o.a.‘levellers’) boetedoening (flagellanten)boetedoening (flagellanten) leven in eenzaamheid (heremieten)leven in eenzaamheid (heremieten)

Overaccentuering van dit accent leidt tot heterodoxieOveraccentuering van dit accent leidt tot heterodoxie Kerkelijke vermaningen volgenKerkelijke vermaningen volgen Na volharding: Kerkelijke veroordeling (verkettering)Na volharding: Kerkelijke veroordeling (verkettering) Na verkettering: radicalisering, brandschattingNa verkettering: radicalisering, brandschatting Niet alleen tegen Kerkleer, maar ook tegen Niet alleen tegen Kerkleer, maar ook tegen

Kerkorganisatie: buiten de Kerk geplaatstKerkorganisatie: buiten de Kerk geplaatst En tegen de maatschappelijke organisatie: ketters En tegen de maatschappelijke organisatie: ketters

worden paria’sworden paria’s

5. Ketterij is boodschap van de 5. Ketterij is boodschap van de hoophoop

Primair staat niet het theologische dispuut, Primair staat niet het theologische dispuut, maar de maatschappelijke noodkreet.maar de maatschappelijke noodkreet. Dit is de visie o.a. van Jacques Le Goff : nadruk op Dit is de visie o.a. van Jacques Le Goff : nadruk op

sociale (dus niet: theologische) achtergrond van sociale (dus niet: theologische) achtergrond van ketterijen. Zie paragraaf in zijn boek: ketterijen. Zie paragraaf in zijn boek: De De uitgestotenen (ketters, leprozen, heksen, uitgestotenen (ketters, leprozen, heksen, sodomieten)sodomieten)

Deze mening is overgenomen door Eco, zie Derde Deze mening is overgenomen door Eco, zie Derde dag, Noon, pagina 206 e.v.dag, Noon, pagina 206 e.v.

Lees pagina 213: “Inderdaad …Daarom worden Lees pagina 213: “Inderdaad …Daarom worden ze ketters.”ze ketters.”

Onderdeel van deze ‘hoop’ is geloof in de Onderdeel van deze ‘hoop’ is geloof in de eindoverwinning. eindoverwinning.

Perspectief op een hemelse beloning bij Laatste Perspectief op een hemelse beloning bij Laatste Oordeel maakt aards lijden en vervolgingen Oordeel maakt aards lijden en vervolgingen draaglijk. Dit verklaart fanatisme van ketterijen.draaglijk. Dit verklaart fanatisme van ketterijen.

Ketterijen wordt gezien als één pot Ketterijen wordt gezien als één pot natnat

6. Ketterijen vermengen zich onderling: 6. Ketterijen vermengen zich onderling: Eco zegt “elke beweging erft de zonen van Eco zegt “elke beweging erft de zonen van de andere bewegingen”de andere bewegingen”

Gelijkenis door hun gemeenschappelijke Gelijkenis door hun gemeenschappelijke boodschapboodschap

Door hun eenvoudige aanhang, met gering Door hun eenvoudige aanhang, met gering begrip voor nuancesbegrip voor nuances

Door de Inquisiteurs: toeschrijven van Door de Inquisiteurs: toeschrijven van misdaden van een aan ander (categorie misdaden van een aan ander (categorie Intertekstualiteit), bijvoorbeeld rituele Intertekstualiteit), bijvoorbeeld rituele kindermoorden – ook aan Joden kindermoorden – ook aan Joden toegeschreven.toegeschreven.