kentlesme kalkinma nufus makaleler

7/31/2019 Kentlesme Kalkinma Nufus Makaleler

1/105

Kentleme-Kalknma Ve Nfus genindekiDinamikler, Tartma Balklar ve Aratrmalar

I. GR VE KAVRAMSAL EREVE

Bu aratrmann amac kentleme, nfus ve kalknma konularnda gndeme gelenolgular, bu olgular tartan yazn ve bu tartmalara kaynaklk eden aratrmalarbelirlemek ve mevcut yapnn alglanmasnda ve zm retilmesindeki eksiklikleritanmlayarak gerekli aratrma alanlarn saptayabilmek olarak tanmlanmtr.

Trkiyede kent-kalknma ve nfus genindeki ilikilere ynelik kuramsal veuygulamadaki tartmalar Cumhuriyetin bandan bu yana incelendiinde, farkl

dnemlerde ieriinin ve ele al biiminin byk lde deitii izlenmektedir.Konunun ele alnnda Trkiyenin deien dinamiklerine ve sorunlarna dayal olaraknemli deiimler yaanm ve vurgu noktalar farkllamtr.

Cumhuriyet ncesi dnemden balayarak Trkiyede nemli bir tartma kanal oluturannfus art-kentleme ve kalknma ilikileri seksen yl akn bir sre iinde deienarlklarla srm olup, nfus art ile birlikte kentlerdeki ekonomik etkinlikleri veistihdam olanaklarndaki genileme ve refahn ykselmesi yeterli olde salanamam,bu durum mevcut sorunlarn srmesine neden olurken, gerek d dnyadaki deiimler,gerekse Trkiyenin deien yapsal zellikleri yeni sorunlarn eklenmesine yol amtr.Dier bir deyile birbirlerini besleyebilecek ve sonunda daha gelimi bir ekonomik ve

toplumsal yapya ulamada itici bir g olacak bu sre arasndaki denge tm abalarakarn salanamamtr. Bu durum bu konudaki yazn etkilemi ve nfus art,kentleme ve kalknma genindeki mevcut yazn sorunlarn n plana kt bir nitelikkazanmtr.

Kentleme-nfus-kalknma genindeki yazn, tartmalar ve aratrmalar izleyebilmekiin bir dnemletirme gerei vardr. Bunun nedeni Trkiyenin Cumhuriyetin bandan buyana ou nemli ekonomik bunalmlarla son bulan farkl retim-birikim ve dzenlemebiimleri ile ayrdedilebilen dnemlerden gemi olmasdr.

Bu dnemlerin ayrtrlmasnda dzenlemeci okulun retisinden yararlanlmtr.

Dzenlemeci okula gre bir dnemin niteliini birbiri ile tutarl olan retim biimleri,birikim rejimi ve dzenleme mekanizmlar belirler1. Bu srecin birbiri ile uyumunun

1 Dunford, M., 1990, "Theories of regulation"Environment and Planning D: Society and Space 8297-321 ve

Lipietz, A., 1986, "New tendencies in international division of labour: regimes of accumulation and nodesof regulation" in Production, Work and Territory Editrler A J Scott, M Storper (Allen Unwin,London) 16-35

1


2/105

bozulduu an yeni bir evreye geiin koullar olumaya balar ve yeni ekonomik gelimeevresi bu yap arasnda yeni dengelerin olumas ile ekillenir. Bu okulun retisindenyararlanlarak yaplan saptamalar sanayi devriminden II Dnya Savana kadar olandnemin belirli bir kesime odaklam byme evresi olduunu, II. Dnya Savandan1970lere kadar olan dneme yaygn birikim biimin yerine 1970 sonrasnda yeni-

odaklam bymenin gndeme geldiini ifade etmektedir

2

. Bu kuramsal yaklamn ennemli zellii gelime ve deime srecine kurumsal yaplarn ve dzenlemelerinierilmesi ve retim ve birikim ile yaplan dzenlemelerin etkileimini ele almasdr.Dzenlemeci okul yaygn olarak mekansal gelimelerin aklanmasnda kullanlmakta veretim biimleri, birikim rejimi ile dzenlemelerinin mekanda yaratt dinamiklerinzmlenmesinde ok ynl yorumlama olana salamaktadr.

Dzenleme okulunun erevesine dayal olarak yaplan retim, birikim ve dzenlemebiimlerine gre farkl gelime evrelerinin tanmlanmas kaba izgileri ile tm dnyaekonomisi iin geerli olmasna karn, doal olarak lkeleri zgn koullarna gre debaz farkllkler gstermektedir.Trkiye Cumhuiyetinin balangc esas alnarak tanmlanan evrelerden ilki Cumhuriyetinkuruluundan 1960lara kadar uzanan youn birikim dnemi olup, sermayenin belirliellerde birikerek bymenin balatlmasn ngren bu dnemde kentleme-nfus artve kalknmaya bak as II. Dnya Sava sonrasna uzanan yllarda YEN BR ULUSDEVLET YARATMAK: MODERNTE PROJES KAPSAMINDA DNMNBALATILMASI ile tanmlanabilmektedir. II. Dnya Savandan 1960a dein uzananyllarda ise (1945-1960) DZGNLENEMEYEN DNM SRECNN DENETMALTINA ALMA ABALARI izlenmektedir. Bu dnemdeki temel sorun ksrlkdngsn krabilmek iin gerekli birikimin salanmas ve bunun da artan oranda zelsektr tarafndan yatrmlara dntrlebilmesidir. Bylelikle kurumsal yaplardagerekleen hzl reformlarn da katks ile bir kalk aamasna ulamak kaygsuygulamadaki sapmalar nedeni ile tam olarak alglanmasa da srdrlmtr.

1960 sonrasnda retim-birikim-dzenleme biimi byk lde deimi ve daha yaygnbir birikim, byk lekli retim ve batdaki ierii ile gereklemese de sosyal refahdevletine bir gei gndeme gelmitir. Planl dnemin balangc ve sonu olarak daadlandrlabilecek (1960-1980) dnemi, yeni rejimin gerektirdii dengelerin kurulamadve nfus - kentsel byme ve bu srete ortaya kan gereksinimlerin kalknmanngetirilerinin stnde olmas ile betimlenebilmekte ve NFUS ARTIININ VE GNKENTLERDE YARATTII SORUNLARIN AIRLAMASI n plana kmaktadr.zellikle planl dnemin balarnda yaanan hzl byme srecinin de sorunlarnzmne yetmedii ve devletin izledii politikalarda bymenin getirilerinin dalm

konusunda bocalad grlmtr. Hzl ekonomik kalknma artan istemleri karlamaktayeterli olamam ve 1960l yllarda bymeyi ucuz igc ile destekleyen nfus art-g-gecekondu sreci giderek kalc bir nitelik kazanm ve daha sonraki dnemlerdekendini besleyen bir sarmal oluturmutur. Bundan sonraki dneme ise, neo-liberal

2 Tickell, A. ve Peck, J., 1992, "Accumulation, regulation and geographies of post-Fordism: missing links inregulationist research,Progress in Human Geography, 16,2, 190-218

2


3/105

politikalar damgasnn vurmakta (1980 SONRASI) ve birikim-retim ve dzenlemebiimi denetimsiz beklemi birikim rejimi diye adlandrlabilecek yeni bir evreyiyaamaktadr. Ulusal dzeydeki dzenlemelerin gevemesi ve d dnya koullarnn pekok politikay dardan belirlemesi birikimin greli stnlkleri olan gruplarn elindetoplanmasna neden olmutur. Bu dnemde KRESEL BTNLEMEDEN

BEKLENTLER ARTMI ve gemi dnemden aktarlan sorunlar sregelirken, YENKOULLARA UYUM ABALARI daha parac bir ekilde gereklemi ve sorunlar ilezmler farkllamtr. Bylelikle her sorunun zmnn arand devlet daha ncekidnemde kendisine yklenen rolleri yeterine getiremeyeceini de belirtmeye balamtr.

Yukarda tanmlanan dnemlerde farkl konularn n plana kt grlmektedir. Buproje kapsamnda ncelikle her dnemde kentleme-nfus ve kalknma evresinde ortayakan tartma odaklar mevcut almalar taranarak belirlenmitir (baknz EK LSTE).Trkiyenin bu kavram evresindeki dnsel ve uygulama birikimi ve eksikliklerininbelirlenmesi iin tartmalar balatan, gndeme getiren veya nemli katk salayanaratrmalar saptanmaya allmtr.

Bu aratrma kapsamnda mevcut yaznn derlenmesi ve bu yaznn irdelenerek yukardatanmlanan dnemlerde gndeme gelen ana tartmalar belirlenmeye allmtr. Anatartma konular belirlenirken, dnemin zellikleri, bu dnemdeki ana dinamikler vekentleme-nfus-kalknma geninde yaratt deiimler gznne alnmtr. Dahasonra ise bu deiimleri iaret eden, belgeleyen ve yorumlayan nemli aratrmalarbelirlenmeye allmtr. Bu aratrma raporunda Cumhuriyetin kuruluundan bu yanagndeme gelen tartma konularna deinilmekle birlikte, raporun amac 1980 sonrasyaznda gndeme gelen tartma aratrma ve bilgi kaynaklarnn incelenmesioluturmaktadr. Ancak 1980 sonrasndaki pek ok sorunun kaynann nceki dnemleredayanmas farkl dnemlerdeki deien tartmalara gz atmay gerektirmitir. Bu nedenle1920lerden 2000lere olan dnemdeki konuya ilikin yaynlar taranmtr (BaknzKaynaka). Ancak, konunun geni kapsaml olmas nedeni ile Trkiyededeki her yaynaulaldn sylemek mmkn deildir.

3


4/105

II. GENEL DEERLENDRME

Trkiyede farkl dnemlerde kentleme-kalknma ve nfus ilikileri erevesindegndeme gelen konu balklar, almada saptanan toplam yaynlarn farkl dnemleredalm ve bu dnemlerdeki konu balklarna gre yayn saylar Tablo 1deverilmektedir. Bu proje raporunun ok farkl blmlerinde deinildii gibi ilgi alannnpek ok disiplini kapsamas ve geni boyutlar nedeniyle kaynakada sunulan yaynlarnTrkiyedeki tm yaynlar kapsamas olas deildir. Kald ki yaynlarn bir blmnnsempozyum kitaplar olmas nedeniyle, bunlarn iindeki tm ilgili makalelere yaynlistesi iinde yer verilememi ve ancak bazlar yayn listesi iinde yer alabilmitir. Bunedenle saylar yalnzca greli arlklar iin bir ipucu olarak deerlendirilmelidir.Projenin ana ilgi odann son dnemde gerekletirilen yazn ve bu yazndaki aratrma,

tartma, sylem ve politikalar olmasna karn sorunlarn ve sorunlara olan yaklamlarngemi dnemlerden bir sonrakine aktarlmas nedeniyle hazrlanan tabloda dnemsel birayrtrma ve her dnemde gndeme gelen konu balklar yer almaktadr. Tmeksiklikleri ve yetersizliklerine karn yaplan deerlendirmeler yine de baz eilimlerisaptamamza olanak vermektedir.

Kaynakada verilen yaynlarn byk bir ounluunun 1980 sonrasna ait olduugrlmektedir. Ek olarak son dnemde yayn saysnn art ile birlikte konubalklarnn da eitlendii ortaya kmtr.

Cumhuriyetin balang yllarndan II. Dnya savana uzanan dnemde listede toplam 22yayn bulunmakta ve bunlarn bir blmnn gelimi lke deneyimlerinden kaynaklananehircilik ilkeleri ile Trk kentleri zerine yazldn, ikinci bir konu bal olarak iseky-kent ikileminin gndeme getirildii grlmektedir. II. Dnya Savandan 1960 ylnakadar uzanan dnemde ise konu balklar tmyle deimektedir. Hzla artan krdan-kente g gndemin oda olurken, mevcut yaynlar bu gn tanmlanmas, g sonucuortaya kan gecekondu alanlarna taknlmas gereken tavr ve kar karya kalnan nfushareketlerinin yaratt olumsuzluklar giderebilmek iin konut ve kent planlamasndaizlenmesi gereken yol konusunda yaynlar saptanabilmektedir.

1960 ncesinde arlk kazanan kentleme-nfus ilikisinin irdelendii yaynlara, 1960sonrasnda kalknma olgusunun da eklemlendii grlmektedir. Yansra, kentlerin hzlnfus art ile birlikte geirdikleri yapsal farkllama mevcut konu balklarna yenilerinieklemitir. Bu dnemde yaanan i glerle birlikte yeni ortaya kan d g olgusunutartan 25den fazla yayn bulunmaktadr. Bunlara ek olarak gn kentlerdeki etkilerive gecekondulama, gn kaynakland tarmsal yapnn zellikleri, gn ynlendiikentsel alanlardaki istihdam olanaklar yayn konusunda arlk kazanan konubalklardr. G-kent ilikisi erevesinde yer alan bu konu balklar yansra, busrecin sonunda gndeme gelen metropolitan alanlar ve hzla byyen dier kentlerinyaam kalitesi sorunlar ve bu kentlerin korunmas ve planlanmas eitli yaynlardaayrntl olarak tartlmtr. Bu dnemde kalknma-kentleme-g geninde blgesel

4


5/105

dengesizlikler ve kaynaklarn tahribinin nlenmesi, milli fiziki plan, blge planlama, lkebtnnn yeniden irdelenmesi ve gecekondunun ynlendii alanlara alternatif yaratmakabalar gibi balklar altnda toplanabilecek yaynlar yer almaktadr. Yerel ynetimlerzerinde bu dnemde aratrmalar ve yaynlar balarken bunlarn daha sonraki dnemdebyk art gsterdii grlmektedir. Bu dnemdeki yaynlar arasnda zellikle i gn

ynlendii alanlarn ve gecekondulama srecinin n plana kt grlmektedir.1980 sonras gndeme gelen yaynlarnn konu balklar ncelikle gruba ayrlabilir. lkgrupta yer alan konular gemi dnemlerden aktarlan ve sregelen sorunlar zerindedir.Kentleme-g, blgesel dengesizlikler ve blge planlama gerei gibi. kinci grup konubal ise gemiten aktarlan ancak ierii deien konular kapsamaktadr. Kentselgeliim, dnm ve kentsel kalite, kentteki nfus artnn yaratt ulam sorunu,kentlerin dnen sosyal yaplar, gecekondu alanlarndaki mekansal dnm, kenteuyum ve gecekondulular olarak sralanan konu balklar sorunlarn niteliinin deitiinive gemite yaanan srelerin artk yeni bir aamaya ve ierie ulatn gstermektedir.Bu grupta farkl ynleri ve yeni uygulamalar ile konutun zel bir ilgi ektiigrlmektedir. nc grup yayn ise yeni konu balklarn kapsamakta olup, bugruptaki yaynlar ise kresel kent-dnya kenti, yeni retim sreleri/yeni sanayimerkezleri, populizm, hemehrilik, yerel ynetim- demokrasi ilikisi, yerel siyaset, yenikent insan gibi balklar altnda toplanabilir. zellikle yerel ynetimler pek ok yaynakonu olmu ve 114 tane farkl nitelikte yayn saptanmtr.

5


6/105

TABLO 1: FARKLI DNEMLERDE NE IKAN KONU BALIKLARI

KONU SAYI %DNEM I: CUMHURIYETTEN KNC DNYA SAVAI SONRASINA 22 100ehircilik ilkeleri ve Trk kentleri 15 68,2Ky-kent ikilemi 7 31,2

DNEM: II. DNYA SAVAINDAN PLANLI DNEME 21 100Hizla artan g 6 28,6Gecekoduya taknlmas gerekli tavr 4 19,0Konut sorununa zmler 4 19,0Kentlerin planlanmasnda karlalan sorunlar 9 42,9DNEM III: PLANLI DNEMIN BALANGICI VE SONU 1960-1980) 193 100 gler 15 7,8Yurtdna gler 10 5,2Gn kayna olarak tarmsal yap 15 7,8Kentleme, gn ynlendii alanlar/kentlerin tanmlanmas, gecekondulama 41 21,2Kentteki istihdam olanaklari ve yeni i alanlarinin yaratilmas 9 4,7Metropolitan alanlar ve sorunlar 12 6,2Blgesel dengesizlikler ve kaynaklarn tahribinin nlenmesi- milli fiziki plan 26 13,5Blge planlama 10 5,2lke btnnn yeniden irdelenmesi ve gecekondunun ynlendii alanlara alternatif

yaratmak abalar

18 9,3

Nfus basks altndaki kentleri korumak ve planlamak 27 14,0Yerel ynetimler 10 5,2DNEM IV: 1980 SONRASI 681 100G ve kentleme sreci 57 8,4Mekansal dnm, sorunlar ve blgesel farkllklar 57 8,4Blgesel planlama ve GAP 24 3,5lke mekannn deiimi ve kentleme 40 5,9Kentsel geliim, dnm ve kentsel kalite 59 8,7Kentteki nfus artnn yaratt sorunlar: Ulam 17 2,5Kentlerin dnen sosyal yaplar 14 2,1Gecekondu alanlarndaki mekansal dnm 56 8,2Kente uyum ve gecekondulular 25 3,7Konut 97 14,2Kresel kent-dnya kenti 26 3,8Yeni retim sreleri/yeni sanayi merkezleri/kentsel gelimede sanayi 42 6,2Populizm, hemehrilik ve yerel ynetim 114 16,7Demokrasi, yerel siyaset, yeni kent insan 53 7,8TOPLAM 981

Kaynakada yer alan bu yaynlarn kaynakland kurumlar asndan dalm ise Tablo2de verilmektedir. Listedeki yaynlarn yzde 7,2sini eitli dergilerde yaynlananmakaleler oluturmaktadr. Liste kapsamnda yer alan yaynlarn byk bir blmnoluturan almalarn ise tam anlam ile yayn kabul edilemeyecei, bunlarn kstlsayda oaltlan tez ve benzeri almalar olduu grlmektedir. Bu tr almalarlistenin yzde 35ine yakn bir blmn oluturmaktadr. Kentleme, kalknma ve nfus

konularnda Trkiye zerine yurtdnda yaplan yaynlarn pay yzde 6ya varmaktaolup, bunlardan altda biri yurtdnda yaplan tez almalardr. Bu oranlar pek okkonuda olduu gibi kent, sosyal yap ve ekonomik gelime balklarn kapsayan yaznnie dnk olarak gerekletiini gstermektedir Trkiyenin kentleme ve mekansalgelime deneyimini yurtdna tayan yayn says pek ok lkenin altnda kalmaktadr.

Mevcut yaynlarn 16,8i kamu kurulular tarafndan yzde 18,8i ise sivil toplumkurulular tarafndan gerekletirilmitir. Elde edilen bu veriler kentleme kalknma-

6


7/105

nfus genindeki almalarn gndeme gelmesinde farkl nitelikteki kurumlarnarln gstermektedir. Ancak saylarn tesinde yaplan almalarn ieriine vegndemi nasl belirlediine da baklmas gereklidir.

TABLO 2: KENTLEME-KALKINMA VE NFUS LKLER KAPSAMINDAORTAYA IKAN YAZINA KATKI SALAYAN KURULULAR

KURUM Say %DERGLERDE YAYINLANAN MAKALELELR 65 7,2KTAPLAR 730 91,8ZEL YAYINEVLER 73 8,1NVERSTELER 452 50,2Tez d yaynlar 136 15,1Tez ve benzeri almalar 316 35,1KAMU KURULULARI 151 16,8SVL TOPLUM KURULULARI 106 11,8YURTDII YAYINLAR 54 6,0

Yurtdnda yaplan tezler 9 1,0Yurtdnda yaplan yaynlar 45 5,0TOPLAM 901 100

Mevcut yaynlarn nemli bir blm niversiteler tarafndan gerekletirilmitir. Bualmalarn bir blmn yksek lisans ve doktora tez almalar oluturmaktadr. okaz sayda oaltlm olmalarna karlk bu almalar ktphanelerden eldeedilebildiinden bu projede derlenen listede yer almaktadr. Doktora ve yksek lisans tezive benzeri almalarn niversitede yaplan yaynlarn yzde yetmiini oluturduugrlmektedir3. Geriye kalan yaynlarn bir blm sempozyum ve seminer bildirilerininderlemesi olup, gerek anlamda aratrmalarn yayna dntrlm olanlarnn paynn

olduka dk olduu grlmektedir. Toplam saptanan 136 yaynn te ikisinin OrtaDou Teknik niversitesi, stanbul Teknik niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi veTrkiye Amme daresi Enstits tarafndan gerekletirildii grlmtr. Son yllardaalan ok sayda niversite henz yaynlar konusunda nemli bir katk salayamamaklabirlikte (Tablo 3) giderek yrelerindeki konulara yaptklar aratrmalarla dikkat ekmeyebaladklar grlmektedir. niversitelerde yaplan tez ve benzeri almalar gznnealndnda durum deimektedir. Konu ile ilgili olarak Trkiyedeki pek okniversitede kk apl aratrma ve incelemelerin yapld ve bunlarn derlenerekkstl sayda oaltlm olarak arivlerde yer alabildii grlmektedir. Bu almalaraartan sayda niversitelerin de katld, saylar henz az olsa da baz yaynlargerekletirdikleri izlenmektedir. Tablo 3den izlenebilecei gibi 30 niversitenin

kentleme ile ilgili konularda yayn yapt belirlenmitir.

3 Bu ayrm kesin deildir. Yaplan tarama almalarnda tm yaynlarn nitelii konusunda yeterli bilgiedinilememitir.

7


8/105

TABLO 3: KENTLEME-KALKINMA VE NFUS LKLERKONUSUNDAK YAZINA FARKLI NVERSTELERN KATKISI

NVERSTELER Say %

TEZ DII YAYINLAR 136 100ODT 31 22,8stanbul Teknik niversitesi 23 16,9Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi 22 16,2TODAIE 14 10,3stanbul niversitesi 11 8,1Mimar Sinan niversitesi 11 8,1Hacettepe 8 5,9Anadolu niversitesi 4 0,7Boazii niversitesi 3 2,2AT.A 2 1,5DMMA 2 1,5ukurova niversites 1 0,7Dicle niversitesi 1 0,7Dokuz Eyll niversitesi 1 0,7Gazi niversitesi 1 0,7

Karadeniz Teknik niversitesi 1 0,7Mersin niversitesi 1 0,7Mula niversitesi 1 0,7Yldz niversitesi 1 0,7Osmangazi niversitesi 0,0NVERSTELERDE YAPILAN TEZ ALIMALARI VEYAYINLANMAMI DER ALIMALAR

316 100

ODT 77 24,4stanbul niversitesi 33 10,4Gazi niversitesi 28 8,9Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi 22 7,0stanbul Teknik niversitesi 22 7,0Ankara niversitesi 21 6,6Yldz niversitesi 17 5,4Dokuz Eyll niversitesi 11 3,5

Uluda niversitesi 10 3,2Marmara niversitesi 9 2,8Seluk niversitesi 8 2,5Hacettepe 7 2,2Mimar Sinan niversitesi 7 2,2Cumhuriyet niversitesi 5 1,6ukurova niversites 5 1,6Ege niversitesi 5 1,6nn niversitesi 4 1,3Karadeniz Teknik niversitesi 3 0,9Sakarya niversitesi 3 0,9Osmangazi niversitesi 3 0,9Trakya niversitesi 3 0,9Bilkent niversites 3 0,9Dicle niversitesi 2 0,6

Sleyman Demirel niversitesi 2 0,6Atatrk niversitesi 1 0,3Erciyes niversitesi 1 0,3Yznc Yl niversitesi 1 0,3Afyon Kocatepe niversitesi 1 0,3ankkale 18 Mart niversitesi 1 0,3Balkesir niversitesi 1 0,3TOPLAM 452

8


9/105

Kamu kurumlarnn kayna belirlenebilen toplam yaynlarn iindeki payna bakldndaDevlet Planlama Tekilat (DPT) ve zellikle son yllarda yapt yaynlarla T.C. TopluKonut daresi Bakanl n plana kmaktadr. 1960l yllarda yayn asndan nemlikatk salayan mar ve skan Bakanl ise Bayndrlk Bakanl ile birleip, bazilevlerini yitirdikten sonra yayn faaliyetlerini byk lde sona erdirmitir. ncelenen

konu balklar ile ilgili dier kamu kurumlar arasnda greli olarak daha etkili olanlararasnda ileri Bakanl, Mahalli dareler Eitim ve Aratrma Merkezi, BabakanlkGneydou Anadolu Kalknma Projesi daresi ve Kltr Bakanl sralanabilir. Devletstatistik Enstits derledii bilgilerle aratrmalar iin gerekli veri tabanna yardmcolurken, gemi dnemlerde ulalamayan verilere giderek daha kolay ulalabildiiizlenmektedir. Ancak yine de baz toplulatrlm bilgilerin ayrntl olarak eldeedilememesi pek ok gncel aratrmann gerekletirilmesinde zorluk karmaktadr.

Kamu kurumlar arasnda Valilikler ve Belediyelerin konu ile ilgili nemli sorumluluklarolmasna karlk aratrma ve yayn konusunda ok fazla aktif olmadklar vearatrmalara yeterince destek salamadklar grlmektedir. TBTAK ise daha okdoal bilimler ve mhendislik konularna desteklemi ve sosyal bilimler aratrma

desteinden fazlaca yararlanamamtr. Son yllarda TUBAnn bu boluu doldurmayaalt grlmektedir. Gerekte geni apl aratrmalarn gerekletirilebilmesi iinnemli bir finansman desteine ihtiya vardr. Bu destein ok kstl olduu Trkiyedebu nedenle gerekletirilen byk aratrmalarn says olduka dktr. Tmdnemlerin incelenmesi kentleme, nfus ve blgesel gelime gibi temel konulardakisorunlarn 50 yl akn srd bir lkede geni kapsaml aratrmalarn ve ortakalmalarn olduka az olmas dikkat ekicidir.

TABLO 4: KENTLEME-KALKINMA VE NFUS LKLERKONUSUNDAK BLG BRKMNE VE ARATIRMALARA KATKI

SALAYAN KAMU KURULULARIKAMU KURULULARI Say %Devlet Planlama Tekilat 58 38,4Toplu Konut daresi 29 19,2mar ve skan Bakanl 15 9,9Belediyeler 12 7,9ileri Bakanl, Mahalli dareler Eitim ve Aratrma Merkezi 7 4,6DIE 5 3,3Babakanlk Gneydou Anadolu Kalknma Projesi daresi 5 3,3Kltr Bakanl 4 2,6Dier kamu kurumlar 3 2,0TUBTAK 2 1,3Valilikler 2 1,3MPM 2 1,3Aile Aratrmalar Kurumu 2 1,3Salik ve Sosyal Yardm Bakanl 1 0,7Bayndrlk Bakanl 1 0,7SPK 1 0,7DESYAB 1 0,7D leri Bakanl 1 0,7TOPLAM 151 100

9


10/105

Mevcut yazna katk salayan bir dier grup ise sivil toplum kurululardr. Sivil toplumkurulular arasnda Mimarlar Odas ve TMMOB gibi meslek kurulular yansra, eitliuluslararas kurulularn Trkiye temsicileri (IULA-EMME), vakflar (Konrad AdenauerVakf, Friedrich Ebert Vakf, Tarih Vakf) ve farkl amalarla oluturulmu dernek vekurumlar (Kent-koop, stanbul Ticaret Odas, stanbul Sanayi Odas, Trkiye Odalar ve

Borsalar Birlii, TUSIAD) nem kazanmaktadrlar. Demokrasi ve yerel ynetimlerleilgili konulara Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisinin eitli yaynlarla katksalad grlmektedir. zellikle son yllarda sivil toplum kurulularnn gerek seminer,ve sempozyum gibi tartma platformlarnn dzenlenmesinde, gerekse yaynlardakipayn artrd, buna karlk kamu kurulularnn giderek daha az etkin olduugrlmektedir. Ancak sivil toplum kurulularnn giriimlerinde seminer, toplant,sempozyum gibi genel tartma ve sunu amal eylemlerin ne kt ve yeni bilgininderlenmesi ve birikitirilmesine ynelik abalarn ise daha kstl olduu grlmektedir.

TABLO 5 : KENTLEME-KALKINMA VE NFUS LKLERKONUSUNDAK BLG BRKMNE KATKI SALAYAN SVLTOPLUM KURULULARI

SVL TOPLUM KURULULARISay %

Kent Koop 17 16,0TMMOB 14 13,2Trk Belediyecilik Dernei- Konrad Adenauer Vakf 10 9,4IULA-EMME 10 9,4Tarih Vakf 10 9,4DnyaYerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi 9 8,5Mimarlar Odas 9 8,5ITO / ISO /TOBB 6 5,7Friedrich Ebert Vakf 5 4,7

TUSAD 4 3,8Sendikalar 3 2,8Trk dareciler Denei 2 1,9Dier Vakflar 2 1,9Sosyal Bilimler Dernei 2 1,9TUSES 1 0,9Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Aratrmalar Vakf 1 0,9Mlkiyeliler Dernei 1 0,9Ford Foundation 1 0,9TOPLAM 106 100

10


11/105

III. DNEMSEL DNAMKLER, ZELLKLER, TARTIMALARVE ARATIRMALAR

nceki blmde dalm eitli tablolarda gsterilen yaynlarn dnemsel olarakincelenmesi, farkl dnemlerde gndeme gelen ve zerinde en fazla tartma ve aratrmayaplan konularn saptanmasna olanak vermektedir. Bu konu balklar ile dneminzelliklerinin karlatrlmas mevcut yaznn gelimelere ne lde yant verdiinigstermesi asndan nemlidir. Yaplan bu yaynlarn deerlendirilmesi ayn zamandahangi alanlarda boluklarn olduunu da gstermektedir.

Dnemlerin incelenmesi deien olgulara gre yeni konularn ortaya ktn, eskilerininise farkl bir ierik kazandn gstermektedir. Bu farkllama Trkiyenin geliimsrecinde kentleme-kalknma ve nfus lsne yaklamda ok nemli deiim vednmlerin yaandn gstermektedir.

1. DNEM YEN BR ULUS DEVLET YARATMA DNEMNN TARTIMALARI

Cumhuriyetin kuruluundan II. Dnya Sava sonrasna uzanan kentleme, nfus vekalknma konular evresinde ortaya kan dnemde modernleme temelli tartmalarnilk ipular Cumhuriyet ncesi dnemde balamtr. Hzlanan nfus art, ekonomininyeniden yaplanmas, snf esasl farkllama ve toplumsal deiim kent mekanndanemli dnmleri ortaya karmtr ve zellikle kent merkezlerinde deien ekonomikyapya kout olarak bir yenilenme ve farkllama gzlenmitir. Bu aamada elde edilenbulgulara gre yaplan deerlendirmelerve saptanan ana tartma odaklarna ynelik zet

bir deerlendirme Tablo 6da sunulmaktadr.Cumhuriyetle birlikte ise temel gd YEN BR ULUS DEVLET YARATMAK veMODERNTE PROJES KAPSAMINDA DNMN BALATILMASIolmutur. Yeni bir ulus devlet yaratabilmekiin ulusal bir ekonominin oluturulmas,sanayi ve altyapnn lkenin deiik blgelerinde dalmnn salanmas, yeni ulamalarnn oluturulmas ve lkenin farkl yrelerinin yeni ulam sistemi ile birletirilmesigerekmektedir. Bu dnemde gerekleen nfus mbadelesi sonucu baz yrelerin yetimiinsangc kaynan kaybetmesi ise zellikle yeni ulus devlet snrlar iindeki yreleringreli konumlarn deitirmitir. Yeni devlet yeni bir bakent tanmlanmas ilepekitirilmitir.

11


12/105

TABLO 6: 1.DNEM: CUMHURYETTEN KNC DNYA SAVAI SONRASINA (1923-1945)

Dnemintanm

Dnemdeki anadinamikler

Kentleme-kalknma-Nfus

geninde yarattdeiimler

Dnmleriiaret eden,belgeleyen,

yorumlayan nemlialmalar

I. DNEMCumhuriyettenkinci DnyaSava sonras

Yeni bir ulusdevletyaratmak

ModerniteprojesikapsamndadnmnBalatlmas

Modern dnyannkurallarna uyum

Ulusal bir ekonomiyaratlmas abas-

- lkenin eitli yrelerinesanayinin datlmas

- Yeni bakentintanmlanmas- Yeni ulam alarnnoluturulmas ve lkeninfarkl yrelerinin yeniulam sistemi ilebirletirilmesi

Nfus mbadelesisonucu baz yrelerinyetimi insangckaynan kaybetmesi

D dnyadanehircilikbilgilerininaktarlmas

Altyap vesanayinin eperblgelereynlenmesi

Hzla byyenbakent

Dier kentlerdedk nfusart

Kentlerin fizikselve toplumsalekillenmesi

ehircilikilkelerine ynelikyabancyaynlarntercme edilmesi

Blgesel yapnnyenidenekillenmesi-

Planlamagiriimleri

Kenti anlamak

Trk-kentlericorafyas

Bu dnemde ulam sisteminin oluturulmaya allmas ve bu ulus devletin sanayiyapsn olutururken baz kamu sanayi birimlerini (eker, imento, dokuma gibi)lkedeki farkl kentlere datmas yeni bir toplumsal yap yansra baz yrelerde yenigelime dinamiklerinin olumasna neden olmutur. Ancak en nemli dnmAnkarada yaanm ve hzla byyen bakent kentlemenin odak noktasnoluturmutur. Sava sonras dier kentlerdeki nfus art ise henz ekonomik yapdakidnm byk boyutlara varmadndan dk dzeyde kalmtr.

I. Dnemde gndeme gelen tartmalarn banda Trkiyedeki altyap-retim nfusdengesini de yeniden oluturacak planlama almalar gelmektedir. Bu planlar 1930Dnya Ekonomik Bunalmndan da etkilenerek fazla bir uygulama ans bulamasalar dagndeme getirdikleri konular asndan son derece nemlidirler. Mekann rgtlenmesiyansra bu dnemdeki yaznda kenti anlamak ve yeniden ve toplumsal ierikletanmlamak gibi bir ilginin ortaya kt izlenmektedir. Kenti anlamak ve Trk kentlerinibetimlemek bu dnemde kentsel gelime ve kalknma ikilisi erevesinde n planagelmitir.

12


13/105

Kenti tanmlamak ve kentsel gelimenin kurallarn belirlemek zere yola kanyaynlarda szkonusu dnemde Trkiyede grev yapm yabanc bilim adamlarnnnemli katklar olmutur. Bu kurallar aktaran yazlar dnda bizi tanmlamaya ynelik(Eldem, 1943) abalarn olduu grlmektedir.

Cumhuriyetin banda krsal arlkl bir yapya sahip olan ve modern bir yapyakavumak isteyen bir lkede ky-kent ikilemi zerine tartmalarn nem kazanmasartc deildir. Bu kapsamda Boran (1941, 1942 ve 1943), Gkalp (1923a ve 1923b) veSelen (1945)in getirdii tartmalar lkenin deiim srecini anlamak asndannemlidir.

2. DNEM: DZGNLENEMEYEN DNM SRECN DENETM ALTINAALMA ABALARI

kinci Dnya sava sonras olan gelimeler yalnzca bu savaa dorudan katlanlar deiltm dnya lkelerini etkilemi ve 1945 sonras Avrupa yeniden ekillenirken Trkiyedebu sreten payn almtr. zellikle Marshall yardm ile gndeme gelen tarmsalmekanizasyon ve pazar iin retim tarmsal alanlarda ok byk deiimlere nedenolmutur. Tarmda emek gereksiniminde d, bu dnemde yaanan demografik geisreci ve hzlanan nfus art ile birleince 1950li yllar Trkiyede i g ve hzlkentleme ile tanmlanan dnem olmutur (Tablo 7).

13


14/105

TABLO 7: II. DNEM: II. DNYA SAVAINDAN PLANLI DNEME (1945-1960)

Dnemintanm


Kentleme-kalknma-Nfusgeninde yarattdeiimler

Dnmleriiaret eden,belgeleyen,yorumlayan nemliaratrmalar

III. DNEM

kinci DnyaSavandanPlanl yllara

Dnmsrecinidenetim altna

alma abalar

Demografik gei srecive hzlanan demografikart

Marshall yardmylatarmsalmekanizasyonun

balamas. Tarmdaemek gereksiniminded

Hzl kentleme srecininyaratt sorunlar

Hzla artankrdan-kente g

Byk kentlerdegecekondulama-nn balamas

Kentlerde ortayakan konutsorunlar

Mevcut kapasiteninve yeni oluturulankurumlamann(*)sorunlar karsndayetersiz kalmas

Dnmedemografik bak

Gecekonduyataknlmasgereken tavr

Konut sorununzm

Kentlerinplanlanmasndakarlalansorunlar

Yasal kurumsal

dzenlemeler

(*) Yaplan dzenlemeler ve kurumlama. ller Bankasnn kurulmas 1945. Belediye Gelirleri Yasas 1948. TMMOB Yasas 1954. mar Yasas 1956. mar ve skan Bakanlnn kurulmas

II. Dnemin yaznnda hzl kentleme srecinin yaratt sorunlar gndemin anamaddesini oluturmutur. Hzla artan krdan-kente g, byk kentlerdegecekondulamann balamas, kentlerde ortaya kan konut sorunlar ve mevcut ve yenioluturulan kurumlama kapasitesinin yetersiz kalmas ana tartma odaklarnoluturmutur. DZGNLENEMEYEN DNM SRECNN DENETM ALTINA

ALMA ABALARI ana gds ile ok sayda nemli alma gndeme gelmitir.Dnme demografik bak, gecekonduya taknlmas gereken tavr, konut sorununzm ve kentlerin planlanmasnda karlalan sorunlar zerine yazn art gstermitir.

kinci Dnya Sava sonras Trkiye hzlanan nfus art ve artan gler gibi yeniolgularla kar karya kalmtr. Sava sonras nfus meseleleri Yceulu (1944) veTundilek (1959) tarafndan gndeme getirilirken Aren (1949) ve Sar (1947) bu

14


15/105

dnemdeki kentleme srecini, Tanyol (1959) tarktr giren kylerdeki ekonomik vesosyal deimeyi betimlemeye allmtr.

Bu dnemde balayan gecekondulama tanmlanmaya allrken (retmen, 1957),Kessler (1946 ve 1949) ve Zadil (1949) gecekonduya taknlmas gereken tavr zerinde

durmulardr. Gecekondulama doal olarak konut sorunun zlmesi zerine bazaraylarn iaret edilmesine neden olmutur (Ertu, 1943; Ete, 1947; Aru, 1951). Budnemdeki konutla ilgili en nemli yasal deiim kat mlkiyeti ile gereklemitir(Mardin, 1948).

Cumhuriyetin ilk yllarnda ilkeleri belirlenmeye allan kant planlamas zaman iindeeitli sorunlarla kar karya kalmtr. Bu konularn imar kongreleri dzenlenerektartmaya ald ve 1. mar kongresinin 1955 ylnda dzenlendii grlmektedir.

3. DNEM: NFUS ARTIININ VE GN KENTLERDE YARATTIISORUNLARIN VE GELMLK FARKLARININ AIRLAMASININGETRD PLANLI GELME DRTS

Ekonomide beklenen dzeylere ulalamamas, finasman darboazlar ve ncekidnemdeki birikim srelerinin kk bir kesimde nemli gelir artlarna neden olmas,toplumsal huzursuzluklarn artmasna neden olurken, biriken sorunlar 1960 ylndakiaskeri mdahelenin gerekesi olmutur. 1960 sonrasnda izlenen politikalar bir ncekidnemden nemli farkllklar olan yeni bir retim-birikim ve dzenleme evresini iaretetmektedir. Bunun en ak gstergeleri Anayasann deien yaps ve ekonomikplanlamann gndeme gelmesi ve gelir dalmna ynelik kayglarn ortaya k ilegzlenmektedir.

Bir yandan kalknma srecinin planlanmasna ynelik abalar ve ithal ikameci politikalarbenimsenirken, tarmda dnmn srmesi ve az gelimi yrelerin pazar iin retimebalamas tarmda aa kan nfusun krsal alandan kopuunu hzlandrmtr. Hzlanandemografik artla birlikte ortaya kan g ekonomik gelime ve sanayileme abalarnnhzl kentleme karsnda yetersiz kalmasna neden olmu ve planl gelime kentlerdekiarlaan sorunlarn stesinden gelmeyi salayamamtr.

Bu dnemde Avrupadan gelen igc talebi Trkiyeden bu lkelere ynelen bir d golgusunu karrken, az gelimi yrelerden yurtdna olan gler desteklenerek blgesel

dengesizliklere yant aranmtr (Tablo 8). Blgesel dengesizlikler ve kaynaklarn tahribi,bu dnemde baarl olan ve sanayi arlkl gelime gsteren yerlemelerintanmlanmas, sregelen i gler, glerin byk kentlere ynelimi ve hzla byyenkentlerde salanan istihdamn yetersizlii zerinde en fazla durulan konular olmutur. Bukapsamda d ge kaynaklk eden blgeler, lkenin mekansal yapsnn yenidendzenlenmesi, hzla byyen kentlerin yapsal zellikleri daha st lekteki kayglarlabeslenirken, kentleme-i glerin sonular, metropolitan alanlarn ortaya k veekillenmesi, byk kentlerde gzlenen tampon mekanizmalar/ara mekanizmalar,

15


16/105

kentlerdeki ikili yap, rgtleemeyen iler ve emek piyasas-gecekondu ilikisinitanmlayan nemli almalar yaplmtr.

1960-1980 dnemindeki tartmalarda baz kurumlarn ne kt grlmektedir.

nemli ve geni kapsaml aratrmalar gerekletiren Devlet Planlama Tekilat budnemde ne kan kurumlarn banda yer almaktadr. Planl dnemin ilk heyecan ile bukurumda ok sayda aratrma gerekletirilmi, yansra plan dkmanlar ve zel ihtisasraporlar nemli bir bilgi birikiminin olumasna neden olmutur.

1960 sonrasnda mar ve skan Bakanlnn zellikle iki konuda etken olduugzlenmektedir. Bunlardan ilki Trkiyedeki blgelerin gelimeleri, ehirleme veyerleim dzenini saptayan aratrmalar, dieri ise konut konusunda gerekletirilen normve standartlarla ilgili aratrmalardr. Kamu kurulularndan Ankara Nazm Plan Brosuise Ankara zerine yapt ayrntl aratrmalara ek olarak kavramsal dzeydeki katklarile 1970li yllarda ne kmtr. Sivil toplum kurulular arasnda Mimarlar Odasnn budnemde kentleme ve planlama konularnda dzenledii seminerler ve dorudan yaptalmalarla gndemi oluturmaya nemli bir katk salad grlmektedir.

TABLO 8: III. DNEM: PLANLI DNEMN BALANGICI VE SONU (1960-1980)

Dnemintanm


Kentleme-kalknma-Nfusgenindeyarattdeiimler

Dnmleriaret eden, belgeleyen,yorumlayan nemliaratrmalar

16


17/105

III.DNEM

Planldneminbalangcve sonu

Nfusartnn vegcnkentlerdeyarattsorunlar

Demografikgei srecive hzlanandemografik

art

Tarmdadnm.Azgelimiyrelerinpazar iinretimebalamas.

Blgeseldengesizlikler

Ekonomikgelime vesanayilemeabalarnnhzlkentlemekarsndayetersiz

Sregelen ig

D g

Tarmdaaa kannfusunkrsalalandankopuu

Glerinbykkentlereynelimi

Metropolitanalanlarnortaya k

Kalknmannplanlanmasna ynelikabalar

* BlgePlanlamanngndemegelmesi

Blgeseldengesizlikler vekaynaklarn

Kentleme- glerKrdan-kente glleraras g

D ge kaynaklk edenblgeler-D gcn mekansal boyutlar-Yurtdna g eden iilerinsorunlar

Gn kayna olaraktarmsal yap

-Tarmda mekanizasyon-Krsal alann sosyal yaps-gelime nndeki engeller

-Kyn moderleme eilimleri

Gn ynlendii kentlerintanmlanmas

-Yapsal deiim gsteren kentler-rgtleemeyen-enformalleenkentler- Tampon mekanizmalar- Kentlerdeki ikili yap-Sanayi kentlerinin oluumu Kentteki istihdam olanaklar

rgtleemeyen iler, Emekpiyasas-gecekondu ilikisi

Metropolitan planlamanntanm

Blgesel yapnn vedengesizliklerin belirlenmesi

-Blgesel yap analizleri-Sosyo ekonomik gelime indeksi-Milli Fiziki Plan tartmalar

Blge Planlar

lke btnn irdelenmesi vealternatif yaratma abalar

Nfus basks altndaki

17


18/105

Dneme damgasn vuran konu balklar ve bu konularda yaplan almalar iseaadaki blmlerde ayrntlandrlmaktadr.

gler1960l yllar i gn ok nemli boyutlarda srd ve Trkiye yerlemelercorafyasnn yeniden ekillendii bir dnemin balangcdr. zellikle krsal alanlardankentlere doru ynelen nfus akmlar nemli sayda almann ana konusu olmutur. Budnemde Gedik (1977) ve ner (1978) yaptklar tez almalarnda kyden kentleredoru olan gler zerinde dururken, Tmertekin (1968) ve Kele (1961) genel olarak iglerin zelliklerine deinmilerdir. Daha sonraki yllarda ise Tmertekin (1971 ve1977) i glerde ortaya kan yeni eilimleri, i glerin kademeli yapsnn tartrken,Yener (1977) 1965-70 dneminde illeraras gleri, Gedik (1978) ise ayn dnemdefarkl nitelikteki glerin greli nemlerini saptamaya almtr. Teke (1975)ninalmas ise Trkiyede 1955-60 ve 1960-65 dnemindeki ehirlere olan glerkonusunda saysal bir veri taban oluturmas asndan nemlidir.

glerin yeni boyutlar kazand 1960l ve 1970li yllarda i gn farkl boyularn

tartan almalar da gzlenmektedir. Makal (1964) ve z (1978) g olgusunu farkl birgzle tartrken, i gn ok farkl boyutlar ile irdelendii Tekeli ve Erder (1978)aratrmas hem saysal hem de niteliksel zmlemeler getirmitir.

1960l yllarn bir dier zellii de byk boyutlarda yurtdna olan glerinbalamasdr. Avrupa lkeleri ve zellikle Bat Almanyann emek gereksiniminikarlamak zere misafir ii daveti ile balayan sre daha sonra die Avrupalkelerine de ynlenmi ve ksa srede ok sayda Trk vatanda yurt dnda ii olarak

18

Samira Yenerin (1977) 1965-70 dneminde iller aras gler ve gedenlerinnitelikleri balkl aratrmas sz konusu dnemde nfus hareketlerinin zelliklerinibelirtirken ncelikle g alan ve veren illeri saptam, daha sonraki aamada isegedenlerin nitelikleri belirlemitir. Bu almann en zgn yan farkl illeregedenlerin niteliklerindeki farkllamay saysal verilere dayal olarak gstermesidir.

Aratrma 1965-70 dneminde nfus hareketlerinin yneldii be ana odanbulunduunu gstermektedir: stanbul ve evresi, zmir ve evresi, Adana- Gaziantep

ve el, ukurova yresi, Ankara ve evresi ile Zonguldak ili. Aratrmada stanbul veyresi, Zonguldak ve zmirin sanayilemenin yaratt gleri ektii, Ankaraya gedenlerin ise hizmetlerde younlat saptanmtr. Akdeniz ve kysnn krsalalanlardan tarmn ittii fakat mevsimlik olarak tarmda i bulunan kiilerin g ettiibir blge niteliinde olduu belirtilmektedir. alma bulgularna gre g edenlerin ibulmada zorluk ekmedii, byk kentlere olan glerin bir blmnn de eitimamal olduu ortaya kmtr. Aratrmann en nemli bulgusu glerin ortayaknda tarmn itici gc yannda i bulma olaslnn, marjinal kesimde olsa bile,yksek olmasnn etkili olduu eklinde zetlenebilir.


19/105

almaya balarken bu sre aile birlemeleri ve kaak iilerle daha da genilemitir.Yurtdna olan igc akm zerine yaplan almalar yansra (Gkdere, 1978; AbadanUnat, 1986), yurtdna olan glerin kaynakland yrelerin nitelikleri (Kudat, 1975) vebu yreler zerindeki etkileri (Abadan-Unat ve dierleri, 1975) aratrlmtr. Yurtdnaolan glerin bir dier boyutu da iilerin gittikleri lkede karlatklar sorunlardr. Bu

Konudaki aratrmalarn ilki Abadan-Unatn (1964) ylnda yapt almadr. Dahasonraki yllarda ise yurtdnda alan iilerin sorunlar eitli raporlarda tartlmtr.Devlet Planlama Tekilatnn OECD kapsamnda yaplan yllk deerlendirmetoplantlarna hazrlad uzman raporlar bu balamda yer almaktadr (Bark, 1978).

1970li yllarda ise yurtdna giden iilerin dn eilimleri zerine almalar Abadan-Unat ve Gitmez tarafndan gerekletirilmitir. 1980li yllara yaklaldnda sonunagelen bu srecin deerlendirilmesi Eraydn (1981) tarafndan bu srecin dier bir boyutuolan yabanc sermaye ile eletirerek ele alnm ve yurtdna igc gnn odnemdeki sermaye hareketlerini byk lde engelledii zerinde durulmutur.

gn kayna olarak tarmsal yap

Trkiyedeki i g srecini doru deerlendirebilmek iin gn kaynakland krsalalanlarn ve buradaki egemen tarmsal yapnn anlalmas gerekmektedir. Bu erevede1960 ve 1970li yllarda nemli almalarn gerekletii grlmektedir.

Tarmsal yapnn 1960larn bandaki zellikleri (Boratav, 1972) ve kapitalist ilikilerintarmsal kesimde egemen olmaya balamasnn getirdii deiimler (Akit, 1966 ve 1987;Boratav, 1972 ve 1980) tartlrken, krsal kesimdeki sosyal yapnn g ve gelimesrecine etkileri geni kapsaml iki aratrma ile gndeme gelmitir. Bunlardan ilki Trkkynde modernleme eilimleri aratrmas (Tuga ve dierleri, 1970) ve sosyaltabakalamann gelimeyi engelleyici zellikleri zerinde duran Kray ve Henderickin(1967) drt ky zerinde gerekletirdii almadr.Tarmdaki mekanizasyonun yaratt yapsal dnmlerin yaratt krdan kopu sreciniTekeli (1978a ve 1978b) ayrntlar ile tartrken gndeme gelen dier bir konu krsalalannn kalknmas iin gerekli dzenlemeler olmutur. Bu erevede kooperatifilik(Diner ve dierleri, 1972) ve toplumsal kalknmann desteklenmesi (Yavuz, 1969;Tekeli, 1975) ve iftiyi topraklandrma (Tarakl, 1976) konular gndeme gelmitir.

19


20/105

Kentleme, gn ynlendii alanlar/kentlerin tanmlanmas- Gecekondu

Nfus hareketleri krsal kesim zerinde deiimler yaratrken, ana etkiledii alanlarkentsel yerlemeler olmutur. Kentler byk bir g dalgas altnda kalrken 1950lerdebalayan gecekondulama kentlerin ekillenmesinde ana etken olmutur. Bu nedenlegecekondu almalar dneme damgasn vurmutur.

20

Trkiyede 1950li yllardan balayarak krdan kentlere ynelen gler krsal yapnnzellikleri ve krsal alandaki dnm sreleri ile yakndan ilikilidir. Bu erevede

zellikle krsal alandaki yaanan srelerin belirlenmesi o dnemde ne kan konubalklar arasnda yer almtr. 1960l yllarda bu konuda nemli bir dizi aratrmayaplm ve bu aratrmalarda ortaya kan saptamalar tarmsal dnme ynelik nemlitartmalar balatmtr.

Bu almalarn ilki Kray ve Hinderickin (1967) ukurova kylerinde yapt aratrmadr. 1964-65yllarnda drt kyde yaplan bu aratrmada ukurovada meta retimine geilmesi, traktrleme vekapitalist ifliklerin ortaya kmas sreleri incelenmitir. Bu srete ortaklarn kente g etmesi vekyde kalanlarn cretli iilere dnmesi ngrlm, henz bu srecin gereklemedii kylerin birgei aamasnda olduu belirtilmitir. Toprak mlkiyetinde kutuplama ve kk meta retiminin giderekortadan kalkmasn ngren bu model, tarmdaki kapitalistleme sreci srasnda krdan gn byk aptagereklemesi ve belirli bir srede tamamlanmas eklinde bir gelime sreci tanmlamtr.

Boratav ise (1972) makro nitelikli verilerden kaynaklanarak yapt aratrmada farkl birgr gelitirmitir. Boratav Trk tarmnda meta retiminin yaygnlamasnn aileemeinin kullanld kk meta retiminin sonu olmayacan belirtmitir. Nitekim1978-81 yllar arasnda Keyder ve Akitin yapt aratrmada ise farkl dnmbiimlerinin olabilecei ngrlmt (Keyder, 1983). Bu dnm biimleri iindeekonomik faaliyetlerini eitlendiren ky, orta byklkteki topraa sahip birikim yapanve kulaklaan ky ve kapitalistleen ky gibi farkl dnm srelerini yaayan kyleryer almakta idi.

Tekeli ise 1978 makalesinde krsal marjinal kesim tanm ile krdaki dnmnn ve krdan kopusrecinin aklanmasna yeni bir boyut getirmitir. Tekeliye gre tarmda kapitalistleme ve

mekanizasyonun yaratt dnm iki ynl bir geliim sreci karmaktadr. Mekanizasyon vekapitalistleme bir yandan krdan kopu mekanizmasn olutururken, te yandan bir eit krsal marjinalkesim yaratarak krda kalmaya olanak salayan mekanizmalar oluturmutur. Bu bu aratrmann nesrd saptamalar Trkiyedeki g srecinin gecikmeli ve srekli olduunu kavramlatrmas asndanok nemlidir.

Akit 1987deki makalesinde tm krsal dnm/ky aratrmalar gzden geirmi vengrlenlerin tersine kk meta retimin devam etmesinin nasl aklanabileceisorusunu gndeme getirmitir. Akite gre kyl byk bir blm kk meta reticisiiftilere dnmtr. Bu dnmde tarmn ticarilemesi, ulusal pazarn genilemesive hkmetlerin tarm politikalar etkili olmutur. Kk reticliin srmesinin krsalkesimden kente gn srekli olmasn nedenledii sz konusu makalede de

vurgulanmtr.


21/105

Gecekondu olgusunu irdeleyen almalar (Karpat, 1976; Genay, 1962; Kray, 1973;Sewell, 1964; TMMOB, 1979; Yrkan, 1968) kentle btnlemeye alan ancak bunusalayamayan yeni bir kesimi ve kentle eklemlenemeyen yeni kent dokusunutanmlamaya almaktadr. Bu yapnn ayrntl olarak tanmland almalar arasnda

enyaplnn (1978) Btnlememi Kentli Nfus Sorunu balkl aratrmasnemlidir.

Kentleme srecine ynelik genel bir bak asn getiren almalar (Yavuz, Kele veGeray, 1978; Kartal, 1978; Kele, 1972) yansra mar ve skan Bakanl (1966) veDevlet Planlama Tekilatnn (1966) II. Be Yllk Kalknma Plan ncesinde vesonrasnda kentleme ve nfus hareketlerinin etkilendiinin tartld zel ihtisaskomisyonu almalar ve dier dzenlenen toplantlar (Mimarlar Odas, 1971) karkarya kalnan olguyu daha iyi anlamaya yneliktir. Bu ilgiye kout olarak gle sarslankentlerin yeni yaplar farkl almalarda ele alnmtr (Akit, 1975; Kray, 1972). Budnemde ortaya kan gecekondulu, dolmulu, iportal kentin yeni dinamikleri iseTekeli, Glksz ve Okyay (1976) tarafndan aratrlmtr. Farkl gecekondu blgelerizerine almalar (Hart, 1969; Heper, 1978; Kongar, 1972; Tuna, 1977; Yasa, 1966) yenioluan kentsel yap ve sosyal kesimin anlalmasn pekitirici olmutur. Bu alanlarnplanlama sorunlar (Tekeli, 1971) ve konut politikasnn gecekondu gelimesierevesinde irdelenmesi (Yrkan, 1966) ise gndeme getirilen dier konular olmutur.

21


22/105

G ve gecekondu kentsel yapy ekillendirirken, kenti sadece bu yeni dinamiklerledeil, Trkiyenin planlama evresine gei srecinde gemii ile mevcut yaps ilekentleri deerlendiren monografik almalar gerekletirilmitir (Akura, 1971; Beyru,

22

Gecekondu olgusu zerinde en fazla durulan ve en fazla sayda aratrmann gerekletii olgulardan biriolmutur. Yaplan almalar gecekondu olgusunun farkl ynlerinin kavranmasna neden olurken, kavramsalolarak da katk salamlar ve yalnz kentsel gelimenin nitelii zerine deil, Trk toplumsal yapsnndeiim ve dnmne ynelik ok nemli saptamalar yapmlardr.

Gecekondu konusunda nc almalardan biri Hartn (1969) 1962 ylndan balayarak nce Zeytinburnudagha sonra Gltepede srdrd almadr. Bu aratrmada Hart gecekondu inaatn ii snfnnmesken ihtiyacn karlayan Trklere has bir yol olarak tanmlamaktadr. Kapitalistleme srecinde kentegelerek ky iiliinden ehir iiliine geen kesimin konut gereksiniminin refah devletlerinden ucuzmeskenlerin yapm ile, yoksul Hindistan gibi lkelerde sokaklarda kurulan kamplarla saland,Trkiyedeki zmn ise gecekondu olduunu belirtmitir.

Tekeli (1971) makalesinde gecekondunun sadece imar sorunu olmad ve snfsal, mekan organizasyonundadnm, grup ve ina sreci boyutlar ile alnmas gerektii ve gecekondularda farkl sorunlar karsndakarlar ayrlan gruplarn var olduunu belirtmitir. Farkl gruplarn ve farkl karlarn yer ald bu alandaplancnn tutumunun gecekondunun meydana geli, ehir iinde yer al ve zaman iinde deime srecini okiyi anlamas, farkl gelir gruplarnn konut sahibi olma eilimlerininin ve bunun kent formundaki sonularnnsaptanmas sonucunda belirlenebilecei bu yazda belirtilmektedir.

Karpat (1976) stanbul gecekondu alanlarnn geliim srecini incelerken zellikle liderlik ve dayanmakonularna deinmektedir. Aratrmasnda Karpat ky kltrnn gelerinin korunmasna karn, yeni ortamve koullarn yeni iliki biimlerinin ortaya kmasna neden olduunu ne srmtr. Gecekondununkltrel ve toplumsal yapsnn, dine baml kimlikler, eitli akrabalk ilikileri ve geleneksel sosyo-politikkurumlarn etkisi ile ekillendiini ne sren Karpat gecekondularn byme srecinde hemehrilikilikilerinin nemine deinerek, kentte hemehrilik ve akrabalk ilikileri ile kentle btnlemek iinstratejiler gelitiren bu gruplarn kydekine benzer bir sosyal yapnn yaatlabildiklerini yapt aratrmabulgular ile ortaya koymutur.enyapl (1978)deki aratrmasnda gecekondulamay bir marjinal sektr sorunu deil, belirli birkapitalistleme modeli olarak tanmlamaktadr. Bu model enyaplnn deyimi ile snrl kapital, geri-basitteknoloji ve ucuz emee dayal olarak tanmlanmaktadr. enyapl gecekondulamann sisteme ucuz ve

devingen bir emek salad, bu kesimin ev imalat, kk ticaret ve hizmetler sunarak sanayilememe,rgtleememe ve uzmanlaamamann pazar dzeyinde yaratt boluklar kapattn ve kr ve kentarasndaki demografik dengenin yeniden kurulmasn saladn belirtmitir. Bu almann nemlikatklarndan biri gecekondu geliiminin genin ekonomik mekandaki devinimi ve hzyla uyarl olduusav ve bunun rneklemeleridir.

Kartal 1978de yaynlanan almasnda kente g edenlerin tutum ve davranlarndaki deimelerle ilgilinemli bir saptama yaplmaktadr. Kente gedenlerin ilk yllarda kentteki koullarn kye gre daha iyibularak kendilerini greli refah iinde hissettiklerini ve dzenden memnun olarak deiiklie karkoyduklarn, ancak kentte kal sresi arttka kendi durumlarn kentteki dier gruplarla karlatrarak hakettiklerinin altnda konumda olduklarn dndkleri ortaya kmaktadr. Kartala gre greli yoksunlukdncesi mevcut dzenden memnun olmamay ve tepkiyi birlikte getirmektedir.


23/105

1969; Kele, 1971; Kray, 1964 ve 1972). Bu aratrmalar yeni ekonomik dzenintemelini oluturan kentlerin yapsna ynelik deerlendirmeler olmalar asndannemlidir. Bu almalardan Krayn (1972) Erelide yapt alma kente sosyolojikbir bak as ile eilmesi nedeni ile ok ilgi ekmitir.

Kentteki istihdam olanaklar ve yeni i alanlarnn yaratlmas

Kentsel nfusun krdan kaynaklanan glerle hzla artmas kentlerde yeni i olanaklarnnyaratlmas gereini ortaya karmtr. Planl dnemde sanayilemenin ekonomikgelimenin ana motoru olarak kabul edilmesi ve kentlerdeki sanayi gelimesi, sanayi

sektrnde yaratlan istihdam konusunun gndeme gelmesine neden olmutur (Arat,1975; Tmertekin, 1967, 1972; Ebiri, Tzn ve Kepenek, 1978). Byk ve modern sanayikurulularnn paynn Trkiyedeki istihdam iinde dk yer tutmas ise geleneksel vekk retimle ilgili alma ve tartmalara kaynaklk etmitir (Bademli, 1977;TMMOB, 1978). Hzla artan ve kentin eperinde yer tutmaya alan nfusun dzenli biri bulma ans ok fazla deildir. Bu kesim kendisine ancak marjinal sektrde yerbulabilmektedir. Giderek nemi artan marjinal sektr zerine deerlendirmeler olmasna

23

Krayn 1960l yllardaki yaznda ok nemli etki yaratan Ereli almasnn (1964)nemi Trkiyedeki ilk kent aratrmalarndan biri olmasdr. Demir elik fabrikas yatrmncesinde yaplan bu almada Kray sosyal kurumlarn, insan ilikilerinin ve deerlersisteminin meydana getirdii fonksiyonel btnl belirlemek zere yola kmtr.almann en nemli bulgularndan biri Erelinin feodal kk ehir dzeninden modernsanayi dzenine geiin tampon messeseler ve ilikilerle kendine zgn bir dengeyeulam olduudur. Krayn sonraki almalarnda ayrntl olarak yer alacak tamponmekanizmalar kavram Trkiyedeki kentleme ve gecekonulama srecininaklanmasnda da nemli bir unsur olacaktr.

Akura (1971) Ankara zerine gerekletirdii monografik almada kentin geliim srecini ve yapsntanmlarken, ayn zamanda kentsel makroformun geliimi ve makroformu oluturan kentsel paralarn fizikselve sosyal niteliklerini de sorgulayarak bir ereve izmeye zen gstermitir. Bylelikle Trkiyedeki kentselmarkroform tartmalarna Ankara zelinden karak bir boyut kazandrmtr. Kentteki ve kent merkezindekiikili yap ve kopukluk yansra hzla nfusu artan kentte oluan birbiri ile btnleemeyen kesimlerin kentmakroformu iinde yer al biimlerini ve konumlarn tanmlamtr. Kavramsal bir tartmay dorudangndeme getirmemesine karn Ankara aratrmasnn Trk kentlerinin hzl nfus art srecinde mekansal vesosyal ekillenmesine ynelik bilgi birikimine nemli bir katk salad grlmektedir.

Ayn yllarda Beyru (1970) tarafndan yaplan zmir kenti zerine bir incelemede ise nfus art n planakarlm ve zmir ili ve kentinin nfus gelimesi dier illerle karlatrlmal olarak incelenmitir. zmirzerine yaplan bir dier aratrma Kelein (1972) zmir mahalleleri zerine gerekletirdii almadr. Bu

almada Kele mekandaki sosyo-ekonomik farkllamay birimlerle ilgili toplanan bilgileri snflandrarakelde ettii deikenlerin (Deikenler farkl gruptadr; toplumsal sra, ehirleme ve farkllama)btnletirilmesi sonucunda toplumsal alanlarn tanmlanmasn yapmtr. alma sonularna gre zmir kentmakroformu iinde farkl gelir gruplarnn konumlarnn kent makroformu almalarna rnek olan ABDkentlerinden farkl olduu ve kentin fakir semtlerinin kentin merkezinde deil eperinde yer ald vesekinlerin kent merkezine yakn konumlarn srdrd belgelenmitir.


24/105

karlk, bu konudaki aratrma saysnn olduka kstl olduu gzlenmektedir (Tekeli,1977).

Metropolitan alanlar ve sorunlar

Trkiyede 1950li yllardan balarak 1960larda en yksek art oranlarnn gzlendiikrdan kente olan g edenlerin ou byk kentlerde odaklanmtr. Hzla byyen bukentler gerek nfus gerekse ilevler asndan nemli deiimler gstermiler ve lkeekonomisi ve yerleim sistemi iindeki greli nemleri artmtr.

Bu azmanlaan ve nfus basks altnda arpk gelien kentleri planlayabilmek iin marve skan Bakanl iinde Metropolitan Planlama Dairesi oluturulurken, planlamannyerinde gerekletirilmesi iin byk kentte Nazm Plan Brolar kurulmutur. NazmPlan Brolar planlama ncesinde yaptklar aratrmalar ve plan raporlar ile odnemdeki planlama yaznna nemli katkda bulunmulardr. Bu erevede zellikleAnkara Metropolitan Alan Nazm Plan Brosunun gerekletirdii almalar nemlidir(B Ankara Nazm Plan Brosu, 1977a, 1977b ve 1978).

Metropolitan alanlarn zelliklerin tanmlanmasna ek olarak Trkiye iin yeni olan birolgunun planlanmas zerine kuramsal tartmalarn (Tekeli, 1978; Turak, 1968) yapldgrlmektedir. Kuramsal tartmalarn tesinde Trkiyedeki metropoliten gelimesrecinin zellikleri ise Kray (1975) tarafndan yaplmtr. Kray bu almasndametropolitan alanlarn saaklanarak yaygnlamasna dayal olarak bir metropolitanbyme modeli gelitirmitir. Olgulardan yola karak kavramsal bir model gelitirmeabas olarak bu alma nemli bir ayrcala sahiptir.

En nemli metropoliten alan olan stanbulun sorunlar ve gelime dinamikleri ise, TMimarlk Fakltesi ehircilik Enstits (1963, 1972 ve 1975) tarafndan dzenleneneitli toplantlarda tartlmtr.

Blgesel dengesizlikler, kaynak tahribinin nlenmesi ve milli fiziki plan

Ekonomik politikalarda yeni bir evreyi temsil eden ve planl gelime ve sanayilemezerine kurgulanan yeni gelime dneminde ekonomik bymede nemli klaryaanrken, tm bu gelimelerin blgesel dzlemde eit olarak dalmad izlenmitir.Bir yandan gelimenin belirli yrelerde denetimsiz olarak gereklemesi kaynak tahribineneden olurken, dier yanda baz yrelerin kalknma srecinin getirilerindenyararlanamad gzlenmitir. Bu amala daha sonraki baz yllarda tekrarlanan iller

itibaryle sosyo- ekonomik gelimilik indeksi almalar (DPT, 1972; Sanalan vedierleri, 1973) balatlmtr. Blgesel dengesizliklerin tanmland eitli almalar(zgi, 1979; Payzn, 1971) yansra mar ve skan Bakanl Blge Planlama Dairesininhazrlad Trkiyedeki corafi blgeler baznda hazrlad almalar blgelerinpotansiyel ve kstlarn sergilemesi asndan nemli katkda bulunmutur.

24


25/105

Gelimelerin mekansal adan deerlendirilmesi ve ekonomik faaliyetlerin eitsizdalmnn belirlenmesi milli fiziki plan kavramnn yeni bir gndem maddesinioluturmasna neden olmu ve 1968 ylnda dzenlenen Milli Fiziki Plan Semineri(Turak, Tekeli ve Glkz, 1968) kalknmann mekansal boyutunun dikkate alnmasgereini aka gstermitir. Bu kapsamda planlama ve fiziki plan tartmalarna yn

vermek asndan Tekelinin (1971) almas nemlidir.

Blgesel eitsiz gelime ve kalknmadaki eitsizliin stesinden planlama ilegelinebilecei gr Blge Planlama tartmalarnn ve uygulamalarn gndemegetirmitir. 1960l yllarBlge Planlamann en gncel olduu, lke plannda ekonomikkalknmaya kout olarak kalknmann getirilerinin blgelere gre eit dalmnsalayabilmek iin blge planlarnn hazrlanmaya balad grlmektedir. Kavramsal veierie ynelik almalar (Erin, 1959; Tekeli, 1968; Taneri, 1978) yansra bu dnemdehazrlanan Dou Marmara, ukurova ve Antalya Blgesi Planlama almalarnnraporlar yaynlanmtr. Bu plan almalarna katk salamak zere gerekletirilen ekalmalar (Ger, 1971; Suher, 1963) ve yaplan deerlendirmeler (Baykal, 1966; ezik,1978) Trkiyedeki blge planlama uygulamalarna k tutmaktadr.

lke btnnn yeniden irdelenmesi ve gecekondunun ynlendii alanlara alternatifyaratmak abalar

25

Tekeli (1971)de yaynlanan Planlama ve lkesel Fiziki Planlama zerine balkl kitabnda planlamakonusunda 1970lein banda egemen olan dnceleri zetlemekte ve farkl planlama yaklamlarntartmaktadr. Bu erevede gndeme gelen farkl planlama tipolojilerinin sunumunun ardndan birlkede planlamann kademeler halinde organizasyonunun nasl olmas ve bu kademelerdeki kararsrelerinin nitelii ve denetimi zerinde durmutur. Sonrasnda ise Tekeli mevcut kurumlar gznnealarak 1970ler Trkiyesi iin bir yaklam teklif etmektedir. Bu yaklam iinde farkl plankademelerinde izlenecek politikalara ynelik deiik seenekler kuramsal temelleri ile birliktesunulmaktadr. Bu kitapta yer alan neriler Trkiyede birbirinden kopuk ve eksik bir planlama sisteminintmyle gzden geirilmesi sonucu ortaya km ve yeni bir bak as ile planlamann ekillendirilmesi

iin gerekli kavramsal tartmalar gelitirmitir.

Tekelinin sunduu bu erevenin uygulamaya aktarlma ans pek fazla olmamtr.Buna karn, Trkiyedeki planlama tartmalarnda byk yansma bulmu ve bualmann yapld dnemin koullarnn ok fazla deimesine ramen gnmzekadar akademik evrelerde kullanlmtr.


26/105

lke mekannda yaanan sorunlar ve bu kapsamda ortaya kan planlama gerei lkebtnn irdeleyen aratrmalarn ve eitli kavramsal almalarn ortaya kmasnnedenlemitir. lke mekannn evrimi zerine yaplan almalara (Aydn, 1964 ve 1968;Blen, 1974 ve 1978) kout olarak yerleim sistemini irdeleyen aratrmalar (Dkmeci,1973; Erien, 1972; Ger, 1972; Tekeli, 1969 ve 1975) ve ehirlemenin farkl

boyutlarn irdeleyen kuramsal ve grgl yaynlar (Atalk, 1968; Kele,1972a ve 1972b)gze arpmaktadr. Bu balk altndaki yaynlar zellikle bu dnemde dnyada yaanankantitatif devrimle gndeme gelen aratrma yntemleri ve modelleme akmlarndanetkilenmi ve Trkiyenin yerleim yaps bu tr kantitatif metodlarn kullanm iletanmlanmaya allmtr.

Nfus basks altndaki kentleri korumak ve planlamak

1960-1980 dneminde gzlenen lke ve blge dzeydeki canl tartmalar ve aratrmaortamnn kentsel dzlemdeki yansmas kentleri planlanmak eklinde olmutur. Buerevede gelitirilmi eitli kuramlar zetleyen almalar yaynlanmtr (zde,1962; Grel, 1978; Ger, 1979). Ayn dnemede Trkiyedeki imar planlamasdeerlendiren ve gelitirilmesine ynelik neriler sunan ok sayda alma yaplmtr(etiner, 1965; Ergn, 1960; Gk, 1980; Akura, 1981). Hazrlanan planlarn uygulamaaralar (Geray, 1960; Gk, 1978; Yayla, 1975; Bayhan, 1962) ve koullar (Yavuz,1978) zerinde durulan baka bir konu olmutur. Giderek tarihi dokularn yitirenkentlerde izlenmesi gereken planlama almalar (Erder, 1975; Aysu, 1977), kentlerdekiulam sisteminin dzenlenmesi (Aru, 1965; Mente, 1977; Keskin, 1976; Okyay, 1968;stanbul Nazm Plan Brosu, 1975) ise dier konu balklardr.

Kentlerin arlk kazand yeni ortamda doal olarak yerel ynetimler n planakmlardr. Kentlemenin getirdii taleplerin stesinden gelinebilmesi iin belediyelerinve daha da tesi mahalli idarelerin yeniden dzenlenmesi gerei bu konudaki almalarahz kazandrmtr. TODAEnin yrtt Merkezi idarelerin tara tekilat zerine birinceleme balkl aratrma (Payaslolu, 1966), Trk dareciler Dernei tarafndandesteklenen Belediyecilik Aratrma Projesi (Tekeli ve Ortayl, 1978; Trkcan vedierleri, 1978) bu konuda nemli saptamalar ve nerileri kapsamaktadr. Bunun yanndaYavuzun (1962 ve 1966) belediyelerin mali ve idari yaplarn ve bu konuda gereklidzenlemeleri tartt almalar ve Geray ve Kelein (1969) kk belediyelerinsorunlar zerine yapt aratrma yerel ynetimler konusundaki bilgi birikimine katksalamaktan te zlmesi gerekli sorunlara iaret etmitir.

4. DNEM: KRESEL BTNLEMEDEN BEKLENTLER LE SREGELEN VEZMLENEMEYEN SORUNLAR

26


27/105

Yeniden bir ekonomik bunalmla sona eren bir dnemin ardndan, 1980li yllarda,KRESEL BTNLEMEDEN BEKLENTLERN ARTTII, ulus referansl birgelimenin giderek daha az nemli olduunun dnld bir yeni dneme geiyaanmtr. Mevcut dzenleme mekanizmalarnn yetersizlii kadar eskilerinin defazlaca etki olmamas nedeniyle bu dnem bir aray ve ini klarn sreklilik

kazand karmak bir sre nitelii kazanmtr. Ancak bu farkllaan dnemde yineSREGELEN VE ZMLENEMEYEN SORUNLAR gndemin ana maddelerinioluturmutur.

Liberalleen ekonomi, kreselleme eilimleri, dnyadaki frsatlarn deerlendirilmesiabalar ve yeni toplumsal dinamikler yerelleme eilimlerini artrrken yerel ynetimlerarlkl olarak gndeme gelmitir. Ancak bu eilimler blgeleraras dengesizlikleri dahada artrm ve dou-bat ayrm hem ekonomik hem de toplumsal asdan belirgin olarakortaya kmtr. te yandan kentlerde nfus ve kalknma dengesizlii ile beslenensorunlarn sregeldii, ancak yeniden tanmlanan kent ve insan ilikisi ile bunlarnieriklerinin de giderek deitii gzlenmektedir.

1980 sonraki yazna katk salayan kurum ve kurulular

1980den balayarak ortaya kan yazn incelendiinde u noktalara deinmekgerekmektedir. ncelikle, artan saydaki niversitelerde kurulan ehir ve Blge Planlamablmleri kent zerine almalarn zellikle yksek lisans tezlerinin hzla artna nedenolmutur. Bu tezler kk apta da olsa yeni almalarn yaplmas anlamna gelmekte vebilgi birikimine katk salamaktadr. Yaplan tez almalarnn bir blmnn gnceliyakalamay baaramad izlenmekle birlikte, yine de nemli bir abay simgelemektedir.niversitelerin bu katksna karlk, gemi dnemlerde kent yaznna nemliaratrmalarla katk salam kurumlarn bu zelliklerini srdremedikleri grlmektedir.zellikle nfus, kentleme ve kalknma konularnda nemli aratrmalarn gerekletii

ve bu konudaki yazna nemli girdi salayan kurumlardan olan Devlet PlanlamaTekilatnn bu konudaki nc rolnn azald izlenmektedir. Daha nceki dnemlerdekentleme ve blgesel gelime konusunda nemli almalar gerekletirmi olan marve skan Bakanlnn kaldrlmas bu konudaki almalar olumsuz etkilemi veBayndrlk ve skan Bakanl kentleme konularnda yeni bir tartma ve nemli biraratrma gerekletirememitir.

Mevcut kamu kurumlarnn aratrma alanndan ekildii bu dnemde yeni kurulan kamukurulular aratrmaya ynelik giriimleri n plana kmaktadr. Bu kamu kurumlarnbanda Toplu Konut daresi Bakanl ile Babakanlk Gneydou Anadolu ProjesiKalknma daresi (GAP) gelmektedir. Toplu Konut daresi konuta ynelik yaptrd

almalarla ne karken, GAP daresi hem plan almalar hem de plan almalarnadestek olarak yaptrd almalar Gneydou Anadolu blgesine ilikin yeni bir bilgibaznn olumasn salamtr.

Bu dnemde Devlet statistik Enstitsnn iki konudaki almas nemlidir. Bunlardanilki iglere ilikin salad bilgiler (eitli dnemler iin hazrlanan Daimi kametgahaynelik i gler bilgilerini ieren yaynlar), Erdoan ztnn nce DIE daha sonrastanbul Sanayi Odas iin hesaplad il baznda gelir verileridir. Bu iki veri dizisi

27


28/105

blgeleraras karlatrmalar iin nemli bir kaynak oluturmutur. Son yllarda iseDIEnin zellikle sanayi merkezlerine ynelik ayrntl sanayi verileri derledii buverilerin de zellikle sanayi odaklarna ilikin alamalar destekledii grlmektedir.

Kamu kurulular yansra sivil toplum kurulularnn da baz konularda giderek n plana

kt grlmektedir. Bu sivil toplum kurulularn arasnda Dnya Yerel YnetimlerAkademisi (WALD) ve IULA-EMME mevcut yazna nemli katklar salamtr.

1980 sonrasnda gndeme gelen aratrma ve tartma konular

1980 sonrasnda gndeme gelen konularn eitlendii grlmektedir. Bunlardan birblmnn i ve d gle ilgili sorunlar, blgesel eitsizlikler ve kentsel byme vegecekondulama gibi gemiten aktarlan sorunlarla ilgili olduu grlmektedir. Mevcutsorunlarn tartld bu gemi dnem konu balklar yansra liberalleen ekonomi vekreselleme eilimleri, kresellemenin yaratt sorunlar ve frsatlar irdeleyen yeni birkamu alan ve yeni balklar ortaya kmtr. nc konu bal ise kentsel vetoplumsal yaplardaki dnm ve yeni dinamiklerin sonucunda yeni insan modeli vekent-insan ilikisi evresinde oluan tartma alanlar olarak tanmlanabilir. Bu erevedemevcut yazn gruplandnda eitli konu balklar ve bu balklar altnda farkl vurgunoktalar ortaya kmaktadr (Tablo 9).

28


29/105

TABLO 9: IV. DNEM. BUNALIM VE NEO-LBERAL POLTKALARDNEM (1980 SONRASI)

Dnemintanm

Dnemdekianadinamikler

Kentleme-kalknma-Nfusgenindeyarattdeiimler

Dnmleriiaret eden, belgeleyen,yorumlayan nemliaratrmalar

29


30/105

IV. DNEMBunalm vesonrasndaneo-liberal

politikalar

KreselBtnlemedenBeklentilerile Sregelenvezmleneme-yensorunlar

Sregelensorunlar

G

Blgeseldengesizlikler

Yenikentselgelime

dinamiklerivednmler

Liberalleen ekonomi,kresellemeeilimleri

Dnyadakifrsatlarndeerlendirilmesi

Yenitoplumsaldinamikler

Yenidentanmlanankent veinsan

Blgelerarasndaki

dengesizlikekonomik vesiyasal niteliiile gndemegelmesi

Kentselkaliteninykseltilmesi

Gecekondualanlarndakidnm

Toplu konutalanlarnnoluturulmas

Kreselleenilikiler /kreselkentlerin ortayak

Yeni sanayimerkezlerininortaya k

Yerel siyaset

Nufs ve g

Mekansal dnm veartan dengesizlikler

Blge planlama ve GAP

lke mekannn deiimive kentleme sreci

Kentsel dnm vekentsel kalite

Kentsel ulam Kentlerin dnen sosyal

yaplar

Gecekondu alanlarnnmekansal dnmleri

Gecekondulular vedeien sosyal yap

Konut

Kresel kent

Yeni retim sreleri veyeni sanayi odaklar

Populism, hemehrilik

Yerel ynetimler

Demokrasi, yeni kentinsan, ynetiim

30


31/105

Nfus ve g

zellikle 1960larnn yaznnda n plana kan g olgusuna ynelik almalarn 1980

sonrasnda da srd grlmektedir. Bu erevedeki yaznda yurtdna olan gnnemli bir yer tuttuu ve d gn azalmas nedeniyle saysal betimlemelerin yerini dgn yaratt etkilerin ald grlmektedir. Paralanm aile, vatandalk sorunlar gibiolgulara ek olarak d gn ekonomik etkileri zerinde durulan konularn bandagelmektedir. Bu erevede makro almalar n plana karken, yurtdna gn yreseletkileri zerine kstl sayda alma yaplmtr.

gle ilgili olarak farkl balklar gndeme gelmektedir. Gedenlerin nitelikleri, gve deime zerinde en fazla durulan konularn banda gelmektedir. G edenlerinkentsel hayata uyum salamas, kentle btnleebilme ve kent kimlii kazanabilmeanslar zerinde nemli sayda almann yapld grlmektedir. G edenlerinnitelikleri bize g sreci hakknda nemli bir bilgi salamaktadr (Yener, 1986).

Gn kentsel alanlarda yaratt deiimler ve gn ekonomik boyutlar da ilgi ekenkonular arasnda yer almaktadr. Gn kaynakland yreler zerine olan etkileri iseolduka kstl bir ilgi grm olup, bu konuda ahan (1999) ve zkan (1999)n ykseklisans tez almalarndan sz etmek mmkndr. Dier bir konu bal g nlemekzerindedir. 1996 ylnda Kondrad Adenaur Vakf tarafndan hazrlanan almann1980lerdeki genel bak asna ters ekilde g nlemek zerine odaklanmas ilgintir.

Mekansal dnm ve blgesel farkllklar

Mekansal dnm konusunda gndeme gelen balca vurgu noktalar blgeseldengesizliklerin betimlenmesi, dengesizlikleri nlemeye ynelik politikalar, blgelerinfarkl yapsal zelliklerinin tanmlanmas, kentleme sreci ile yerleme yapsnilikilendirilmesi ve krsal dnmdr.

1968 ylnda balayan blgesel dengesizliklerin saysal verilere gre tanmlanmasalmalar il dzeyinde gerekletirilen aratrmalarla 1980li ve 1990l yllarda devametmitir. zellikle Devlet Planlama Tekilatnca (DPT) yaplan veya yaptrlan bualmalarla iller ve blgeler itibariyle eitli gstergelerin retilmesi ve eitlidnemlerde bu almalarn tekrarlanmas ile deiim eilimlerinin belirlenmesiamalanmtr. 1980li yllarda yaplan gelimilik gstergeleri ve sralama almalarndablgesel ayrma yer verilmedii ve il baznda saptamalarla yetinildii grlmektedir.

Dier bir deyile 1960l yllardaki blgeye ynelik yaplan analitik almalar yerini ilodakl yaklamlara brakmtr. Bu durum uygulamada blgenin gz ard edilmesi veyeni bir blgesel gelime anlaynn ne srlmesi ile kout olarak gndeme gelmitir. lbaznda gelimilik almalarnn kalknmada ncelikli yrelerin tanmlanmasnda esasalnd belirtilmektedir. Nitekim kalknmada ncelikli yrelerdeki uygulamalara ilikinyine DPT tarafndan hazrlanan raporlar bulmak mmkndr.

31


32/105

Gelimilik asndan en nemli gsterge olan kii bana milli gelir rakamlar ise yine budnemde derlenmeye balamtr. l dzeyinde milli gelir deerlerini ztn (1980,1988)ve iller (1980) almalarndan izlemek mmkndr. l dzeyinde gelimilik dzeyinitanmlayan bir baka alma UNDP iin hazrlanan Trkiye insani gelime raporudur(Akder, 1992; UNDP, 2001). te yandan blgesel dengesizlikleri iaret eden veerevede dengesizliklerin giderilmesi ve kalknmaya ynelik politikalar akademiknitelikli almalarla (rnein Mutlu, 1989; Erkal 1978) ve zel ihtisas komisyonuraporlarnda tartlmtr. Bu erevede OECD tarafndan hazrlatlan TrkiyedeBlgesel Sorunlar ve Politikalar (1988) 1980lerin sonundaki durumu ksacazetlemektedir.

Blgesel yaplarn veya blgesel/il gelimilik dzeylerinin tanmlanmas gerekletirilenalmalarn nemli bir blmn olutururken, krsal alanda gerekleen deiimlerin degndeme geldii grlmektedir. Ancak 1980lerin banda gndem gelen buaratrmalarn ilgilendii dnem 1980ler ncesidir (Akit,1988; Keyder, 1983 ve 1988).Yaplan tarama almalarnda 1980 sonras krsal alandaki dnme ynelik kapsamlbir almann olmamas nemli bir eksikliktir. Gerekten de 1980 sonrasnda krsalkesimdeki deiimlerin nemine karlk, bu konunun fazlaca ilgi ekmediigrlemektedir.

lkedeki yerleme sistemi ile ilgili olarak yaplan en nemli aratrmalarn bandaYerleme Merkezlerinin Kademelenmesi aratrmas gelmektedir. 1970li yllarda yaplanbu aratrma ancak 1982 ylnda baslabilmitir. Sz konusu aratrma Trkiyedekikentsel yerlemelerin greli konumlarn ve etki alanlarn tanmlamas asndan oknemlidir.

32

lki 1968 ylnda DPT tarafndan gerekletirilen illere gre sosyo-ekonomik gelimilik ssralamasalmas 1973 ylnda tekrarlanmtr. T. Sanalan, O. akrolu, M.Tunbul, O. Beken, .Sarca, B.Kongar, E. Yazgan ve M. Karakuu tarafndan yaplan Kalknmada ncelikli yelein tespiti ve buyrelerdeki tevik tedbirleri balkl aratrmada eitli gstergeler tespit edilmi ve taksonomi yntemikullanlarak illerin gelimilik dzeyleri saptanmtr. Bu aratrma bulgularna gre kalknmadancelikli yrelerin yeniden belirlendii ve benzer yaplar gsteren illerin gruplanarak blgetanmlarnn oluturulmaya alld grlmektedir. Bu alma ve sonrasnda yaplan eitli benzeraratrmalarn nemi bulgularnn uygulamaya yanstlmasdr. Nitekim, gelimilik sralamasnda altdzeylerde yer alan illerin tevik tedbirlerinden daha fazla yarar salamasn salayan dzenlemelergndeme getirilmitir. Ancak, aratrma bulgularnn zaman zaman siyasi gerekelerle deitirildii vebaz illerin listeye eklenip karld da bilinen bir gerektir.


33/105

Blgelerin sanayileme dzeyleri ve zellikleri (Eraydn, 1983; Kutbay, 1993) ve bazblgelerin sanayi yaplarna ynelik almalar (rnein zeli, 1994 ve Gezici, 1991) iseyine zerinde allan bir baka alan tanmlamaktadr.

Blge Planlama ve GAP

Blgesel dengesizliklerin yeniden gstergelenmesine ynelik zellikle DPTninsrdrd almalar durumu tanmlamakla yetinirken, farkl yreler iin hazrlananyeni blgesel planlarn (DOKAP, DAP ve GAP Revizyonu) ise ekonomik koullarnedeniyle fazlaca ilgi uyandrmam ve tamamlanan planlar uygulamayayanstlamamtr.

33

Trkiye yerleme merkezleri sisteminin kademeli yapsn tanmlamak amacn tayan KentselKademelenme Aratrmas (1982) yaplmas fikri II. Be Yllk Kalknma dneminde gndemegelmi ancak 1970lerin ortalarnda alma balatlabilmitir. Tamamlanan almann yaynlanmas

da bir sre gecikmi ve ancak 1982 ylnda bulgularn kstl bir blm yaynlanabilmitir. Buaratrma Trkiyedeki farkl kademedeki merkezleri ve bunlarn etki alanlarn yerinde yaplan anketalmalar ve elde edilen bulgulara dayal olarak saptam ve bu bulgular eitli kamu kurulularnnhizmet birimlerinin yer seiminde kullanlmtr.

Tm lke mekann kapsayan bu aratrma sonucunda Trkiye 1. Kademeyi oluturan blgelerden 7.Kademeyi oluturan lke metropol olan stanbula kadar olan tm kademedeki yerleme merkezlerisaptanmtr. Elde edilen bulgulara gre lke mekannn rgtlenmesinde ayr kademelerde farkldinamiklerin etkili olduu grlmtr. En st kademe merkezler arasndaki dzen pazarlama, arz veulalabilirlik ilikisine dayal olarak ekillenirken, bir alt kademede ulalabilirlik n plana kmakta,buna karlk 4 ve 3. Kademedeki ilikilerin ynetim yaps ve ynetim birimlerinin snrlar ilebelirlendii ortaya kmtr. Daha alt kademeki merkezlerin ise mal ve hizmet sunumuna dayal olarakortaya kt bulunmutur. Aratrmada Trkiyeye zg bir bulgu 2.kademe merkezlerin gszlolarak saptanm ve bu nedenle 3. Kademe merkezlerinin bu ky grup merkezlerinin ilevleriniyklendii grlmtr.

1970lerde tanmlanan bu yapnn gnmzde nasl deitii bu konuda bir aratrmagerekletirilmedii iin tam olarak saptanamamaktadr.


34/105

1980 sonrasnda Gneydou Anadolu Blgesine verilen zel neme ve bu blgeyeynelik almalarn younluuna zellikle deinmek gerekmektedir. Bu durumGneydou Anadolu Blgesine ynelik olarak balatlan planlama almalar yansra bublgedeki olas gelimelerin ve dnmlerin byk ilgi ekmesindenkaynaklanmaktadr. Gerekten de kaynakada yer alan almalarn tesinde planalmalarna hazrlk olmak zere ok sayda dokman retilmi ve blgenin yaps vepotansiyelini tanmlamaya ynelik olarak yaplan almalar daha sonra 1989 GAPMaster Plan almalar kapsamnda deerlendirilmitir. Bu blgeyi bir tarmsal retimve dsatm ss haline getirmeyi amalayan tarmsal gelime odakl bu plan blge iinyeni hedefler saptamtr (Nippon Koei ve Yksel Proje, 1989). Ancak blgeye ynelikalmalar bununla snrl kalmam ve dorudan Babakanlk Gneydou Anadoludaresi Bakanl veya bu kurumun destei ile eitli almalar gerekletirilmitir.Akit ve dierleri tarafndan 1994 ylnda gerekletirilen GAP Blgesindeki NfusHareketleri Aratrmas nfus-blgesel dnm ilikisini irdelemesi asndannemlidir. Ancak GAP blgesine ynelik almalar darenin destei ile snrl kalmamve Trkiye Mimar ve Mhendis Odalar Birlii (TMMOB), Trkiye Odalar ve BorsalarBirlii (TOBB) ve Trkiye Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dernei (TSES) veDESYAB GAPa ynelik olarak eitli almalar desteklemilerdir.

Bu almalar tesinde bu blgeye ynelik olarak yaplan ok sayda sempozyumun

bazlar yaynlanma frsat bulmutur. Bunlarn arasnda Gneydou Anadolu projesininok farkl boyutlar ile deerlendirildii 1988 ylnda dzenlenen GAP GneydouProjesi 1. Urfa Harran Kalknma Sempozyumu (Ba,1988) ile GAP Blgesi tesine detaarak blgesel gelime srecinin sosyal boyutlarn tartan Blgesel Gelime SrecindeSosyal Hizmet Sempozyumundaki (1999 yl) tartma ve almalarn zetlendiikitaplardan sz edilebilir (Onat ve Altay, 2001).

34

lk Gneydou Anadolu Blgesel Kalknma Master Plan 1989 ylnda hazrlanmtr. Ancak bublgenin kalknmasna ynelik planlama almalar olduka gerilere gitmektedir. Devlet Su leri GenelMdrl tarafndan gerekletirilen su kaynaklarn gelitirme projesi olarak balayan almalar uzunsre yredeki su kaynaklarn ve sulama olanaklarn gelitirme amal olarak srm, 1980 sonrasndaise DPTde bu amala ayr bir birim kurulmutur. Sonrasnda ise bu blgenin gelitirilmesinden sorumlu

olarak Babakanla bal olarak Gneydou Anadolu Blgesi Kalknma daresi oluturulmutur.

1989 ylnda yaplan planda blgenin bir tarmsal retim ve dsatm ss olmas anaama olarak belirlenmi ve bu erevede blgeye ynelik ok sayda aratrmasonucunda blge iin gelime stratejileri oluturulmutur.

1990 l yllarda ise gelimilik dzeyi srekli gerileyen Dou Karadeniz ve DouAnadolu Blgeleri iin plan almalar yaplm ve Master Plan raporlarhazrlanmtr. Bu plan almalarnn blgelerin mevcut yaplarnn, sorun vepotansiyellerinin tanmlanmas asndan nemli olduu grlmektedir. Uygulamadaetkili olup olamayacan ise zaman gsterecektir.


35/105

Gneydou Anadolu blgesinin en fazla ne kan zellii tarmsal yaps ve sulamasonras gerekleebilecek gelimelerdir. Krsal alandaki nfus hareketlerini ve emektalebini de nemli boyutlarda deitirecek bu tr gelimeler GAP alannda tarmsal yapve retim ilikileri bal altnda yer almaktadr (Tarakl, 1986 ve 1993)

Yukarda belirtilen yaynlarn dnda Gneydou Anadolu blgesininin eitlizeliklerini irdeleyen tez almalarnn yapld grlmektedir (Arkan, 1994; Elgn,1995; Sinemilliolu, 1998 ve ensal, 1990).

lke mekannn deiimi ve kentleme

1980 sonrasnda kentleme srecine ynelik genel deerlendirmelerin yansra kentlemeve lke mekannn ekillenmesi konular farkl alt balklar altnda tartlmtr.

Kentleme srecinin bir btn olarak tartld almalarn arasnda Kartal (1983;Tekeli (1982), Kele (1983 ve 1984) ve Suher (1991) yer almaktadr. Bu almalar1980li yllarda yaanan srecin nitelikleri ve boyutlar konusunda farkl almlarsunmaktadr. Kentleme sorunlar ve kentleme politikalar bu genel erevedetartlmaktadr. Nitekim ayn balklar Devlet Planlama Tekilat zel htisasKomisyonu (DPT-K) almalar ncesinde 1982 ylnda hazrlanan sektr raporundatekrarlanmtr (ezik, 1982).

Bu genel tanmlamalar tesinde ne kan balklardan biri yerleme yapsnndeiimidir. Trkiyedeki yerleme yapsnn evrimi (Blen, 1987), kentlerin lkemekanndaki dalmlar ve bu dalmdaki deiim (Dkmeci, 1986; Mutlu, 1988 ve1989) farkl sermaye birikim dnemlerinde kentler ve deien rolleri (Eraydn, 1988),kentlerin ilevsel farkllamas (Tunbul, 2000) bu erevede deinilen konular arasndayer almaktadr.Bu dnemde metropolitan alanlarn planlama deneyimleri, kresellemenin kentsel alandayaratt deiimlerin irdelendii Kresellemenin ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrelboyutlar ve lke arazi kullanmnn tartld geni katlml sempozyumlardzenlenmitir. Yansra, Kent-koop tarafndan dzenlenen Teknik Kongrelerde1980lerde sren ekonomik bunalmn konut, kentleme, kent kooperatifiliine etkilerive 1990larda kentleme-konut ilikisi tartmaya almtr.Kentsel geliim, dnm ve kentsel kalite

Kentleme srecine ynelik genel tartmalar giderek azalrken farkl kentlere ynelik

yaplan almalar 1980 sonrasnda hzl bir art bir art gstermi kentlerin yapsaldnm, yeni gndeme gelen ilevler ve alanlar ve kentsel kalite sorunlar arlklolarak gndeme gelmitir. Bu kapsamda gndeme gelen almalarn ounun ykseklisans ve doktora tezleri olduu ve yre niversitelerin ortaya kan yazna giderek dahafazla katk salad grlmektedir.

Bu tez almalar arasnda kentlere ynelik incelemeler (Berkz, 1991; etiz, 1996;Dede, 1986; Erba, 1995; Karada, 1998), kent merkezi ve dnmne ynelik

35


36/105

deerlendirmeler (Dousoy, 1985; Berkmen, 1999; nce, 1994), kentsel yeil alanlaraynelik almalar (Khazim,1990; Glksz, 1994;Kale, 1990; Bucakl, 1999) kentseleperin yaps ve dnm (Kurtulu, 1999; Bilgen, 1986) gibi farkl konularn gndemegeldii izlenmektedir.

Tez almalar dnda bir kenti farkl boyutlar ile tartan aratrma says ile oldukakstldr. Bunlar arasnda en nemlisinin Ankara Bykehir Belediyesi Ulamalmalar kapsamnda ODT ehir ve Blge Planlama retim yelerinin birblmnn katklar ile gerekletirilen Ankara 1985ten 2015e almasdr. 1980sonrasnda kent planlar ncesinde hazrlanan geni kapsaml aratrmalara fazlacarastlanmamaktadr. Gerekten Nazm Plan Brolarnn kapatlmas sonrasndaBykehir Belediyelerinde yer alan planlama birimlerinin aratrmaya nem vermediive yeni aratrmalar retemedii grlmektedir.

1980 sonrasndaki kent odakl tartmalarn srmesinde Dnya ehircilik Gnlerindeyaplan kollukyumlar etkili olmutur. 1992 ylnda stanbul zerine yaplan toplantdastanbulun kentsel gelime sorunlar 1994te ise kentsel koruma ve yenilemeler temaszerine yaplan toplantlarda sunulan bildiriler yayna dntrlmtr (ubuk, 1992 ve1994). Kentlerin yaplarnn zmlenmesi ise kentsel norm, snflama gibi almalarlasrmtr. Kentsel alan kullanm normlar (Ersoy ve dierleri, 1994) farkl kentlerzerindeki deerlendirmelere dayanrken, kentsel younluk (Aysu, 1990) daha genel birereve tartlmtr. Kentlere ynelik bu tartmalarda ekoloji konusunun da gndemegeldii ve kstl da olsa kente bak asnda yansma bulduu gzlenmektedir (Yazgan,1996; Eryldz, 1995).

1980 sonras yazndagecekondu alanlarndaki mekansal dnm konusunun ok younilgi ektii grlmektedir. Kentsel alanlarnn dnmn inceleyen ok sayda almave yaynn incelenmesi bunlardan nemli bir blmnn gecekondu gelimesiniirdelediini gstermektedir (enyapl, 1983, 1996a ve 1996b; Fidan, 1999; Kerem, 1993;stn, 1995; Dalg, 1996). Bu kapsamdaki almalar arasnda enyaplnn (1992)stanbul zelinde gerekletirdii aratrma gecekondu alanlarnn gelimesindeki yeniaamay tanmlamas asndan nemlidir.

36


37/105

Bu erevedeki ikinci ana konu bal gecekondu alanlarnda uygulanan imar slahplanlarna ilikindir. 2981 sayl yasann sonrasnda gndeme gelen slah imar planlarnemli bir aratrma alan olmutur (Aal,1993; Akdemir, 1998; Bademli, 1985;Bostanolu, 1986; Bykgmen, 1997; amur, 1991; Ergun, 1990). Gecekondualanlarn slah konusunda yeni model araylar (Kuzu, 1997; Gksu, 1986; Tokatl,1992; Yavuz, 1992; Armatl, 1999;Yurdseven, 1993) ve gecekonulara alternatif mekanlarolan Gecekondu nleme Blgeleri (Grgl, 1982) yine bu dnemdeki yaynlardatartlan balklar arasnda yer almaktadr. Gecekondu slahnn ve gecekondu affnneletirel deerlendirilmesi ise sadece tez almalar ile snrl kalmam ve bu konuda daeitli almalar ortaya kmtr (Mahalli dareler Eitim ve Aratrma Merkezi, 1996;Uzel, 1985). nc balk altnda gecekondularn geldii noktay ve yapsal zelliklerinitanmlanmaya allmtr. enyapl (1982) gecekonduyu evre iilerin mekan olaraktanmlarken, Alpar ve Yener (1991) byk kent gecekondusunun 1980ler sonundakidurumunu tanmlamlardr. Gecekondu alanlarnn altyap sorunlar zerine yaplan

almalar (lhan, 1989; Konukan, 1989) mevcut koullar betimlemek asndannemlidir.

Gecekondu gelimesinin kentsel arsa piyasas asndan deerlendirilmesi ise nemliyaynda ele alnmtr. nc (1988), Erder (1996) ve Ik ve Pnarcolu (2001)nunaratrmalar gecekondulama srecinde gndeme gelen kentsel arsaya el konulmas vepaylamnn dayand toplumsal ve siyasal ilikilere k tutmas asndan nemlidir.

37

enyapl (1992)de yaynlanan Development of stanbul Metropolitan Area andLow Cost Housing kitabnda yer alan makalesinde gecekondu olgusunun deienynlerini stanbul, farkl gecekondu mahallelerinde yapt aratrmann bulgularnadayal olarak tartmaktadr. Gecekondunun yaratc bir zm olduunu ve kent

mekannda ve igc piyasasnda salad salad esnekliklerin 1980 ncesindenem kazandn ancak 1980 sonrasnda gecekondunun bu niteliini kaybettiinibelirtmektedir. zellikle dey gelimeler ve gecekondularn apartmana dnmesifiziksel anlamda gecekondunun esnekliinin sonu olmutur. Tm gecekondularnfiziksel anlamda dnmesi sz konusu olmad, kentteki konumuma dayal olarak budnm srecinin farkllat, ancak dnmn olmad alanlarda bilegecekondularda yaayanlarn emek piyasasndaki deiimlerden etkilediigrlmektedir.

enyaplnn bulgularna gre dk gelir gruplarnn yerletii alanlar tam birkarmaa yaamaktadr. Farkl srelerle apartmanlaan alanlarn ou ruhsatsz 2-3

katl binalardan olutuu, ve gemi gecekondu parselleri zerine gelien bu alanlarn,gerek yksek younluklar gerekse dk kentsel altyap ve kalite nedeniyle eitlisorunlar olduu grlmektedir. Bu apartmanlarda yaayanlarn ou gemi arsasahipleri olup, dk gelirleri ve ekonomik mekanlarnn dk cretli ilerle snrlolmas nedeniyle yaamlar da bu alanlarla snrl kalmaktadr. Dier bir deyilegecekondularn fiziksel yaplar deimi, ancak bu durum kentle btnlememi kentparalarnn varln ve gelimesini engelleyememitir.


38/105

Ulam

Ulam konusuna nfus art-kentsel byme ve kentte yaratt sorunlar asndan ayrbir yer ayrarak bakmak gerekmektedir. 1970lerin sonundan balayan ve 1980li yllarnilk yarsnda uygulamada ne kan toplu tamla ilgili tartma ve almalar bu dnemde

nem kazanmtr. Ankara belediyesi EGO Genel Mdrlnn katks ile dzenlenenToplu Tam Kongreleri yansra, bu konu ehircilik Kongrelerinde de tartlm(Mente, 1982) bu srada Ankara ve stanbulda gerekletirilen rayl sistemlere ynelikok sayda rapor ve fizibilite etd hazrlanmtr. Rayl sistem yansra kentlerdeki Trktoplutan rnei olan dolmu zerine yaplan almalar (Tekeli, Glksz ve Okyay,1980; anl, 1981) kentlerin ekillenmesinde yerel buluuluu simgeleyen bu ulamrgtlenmesinin nemini gstermektedir.

1990l yllarda ise konuya kurumsal ilginin biraz azald izlenmektedir. Bu nedenle sonyllarda ulam konusundaki yaynlarn azaldn, buna karlk bu konuda yksek lisanstezlerinin art gsterdii izlenmektedir ( Zengin, 1997; Turabi, 1992;Cerrah, 1999).

Kentlerin dnen sosyal yaplar

Daha nceki dnemlerde kentlerin sosyal yaplar zerindeki almalar daha genel vegeni kapsaml iken, 1980 sonrasnda farkl kent paralar zelindeki almalargzlenmektedir. Daha nce de sz edildii gibi ounu yksek lisans tezleri oluturduubu almalar kk rneklere dayal olarak yaplmtr. Mevcut almalarngruplandrlmas kentlemenin aile ve bireysel etkileri (iek, 1990; Maz, 1997;Mahramanlolu, 1992), enformel sektr (Aslan, 1988; Bodur, 1998, zerkmen, 1995) vetoplumsal etmenler (Mutiolu, 1993; zaslan, 1995) gibi konularn arlk kazandngstermektedir.

Kentlerin sosyal yaplar ve dnmne ynelik son dnemdeki en nemli konu isekentsel yoksulluktur. Bu erevede 2000 ylnda ODT Kentsel Politika Planlamasstdyosunda yaplan almadan sz etmek gerekmektedir.

Kentsel mekann zmlenmesinde gecekondulara verilen neme kout olarak, kentlerinsosyal yaplarnn tartlmasndagecekondulular ve kente uyum zel bir ilgi alan olarakne kmaktadr. Bu erevede gecekondulularn kentlileme sreci (Aydoan, 1990;Yaln, 1999; Yurtkuran, 1996; Yank, 1993), gecekondularda yaayan ocuklar vegenler (Akdemir, 1979; Gke, 1976; Olsen,1977), gecekondulularn aile yaps (Eren,1977; ), gecekondulu kadn (lbars, 1981; Onat, 1993) balca aratrma alanlarnoluturmutur. Yaplan almalarda gecekondulularn kente uyum ve kentle btnleme

sorunlarnn srd izlenmektedir. Erderin (1997) aratrmas gecekondu alanlarndakitoplumsal ilikileri ve sorunlar ve bunlarn yaratt kentsel gerilimi tanmlamaktadr.

38


39/105

Gecekondu alanlarnn bir blmndeki dnmn gereklemesi ve bunlarnapartmanlam alanlar haline gelmelerine karlk, gecekondulularn kentle kaynamassalanamam ancak bazlar artan oranda kentsel rantlardan pay almlardr. Kentselrantlarn nasl paylaldna ynelik alma saysnn az ve mevcut kk leklialmalarn (Taan, 1996) gecekondularla snrl olmas, ruhsatsz yaplama ve bunlarnaff gibi srelerin kentlerin sosyal dokusu zerindeki etkisini anlamakta yeterli bilgibirikimin salanamamasna neden olmaktadr.

Konut

1950li yllardan bayarak hzlanan kentsel nfus artna kout olarak artrlamayan

konut arz daha nce ayrntl almalarla gndeme gelen gecekondulamaya ve ruhsatszyaplamaya neden olmutu. 1980 sonrasnda artan konut talebinin yap-sat retimbiimi ile karlanamayaca anlalm ve toplu konut uygulamalarna gemek dncesiile dzenlemeler ve uygulamalar balatlmtr. 1981 ylnda 2487 sayl Toplu KonutYasas karlmtr. Bu yasa ile toplu konut alanlarnn belirlenmesi vekamulatrlmasnda salanan kolaylklar toplu konut uygulamalarn ve gemite de varolan konut kooperatiflerini desteklemi ve 1980li yllarda hzl bir konut arzgerekletirilmitir. Konut konusundaki yeni yaklam ve uygulamalar son yirmi ylda

39

Kentsel Gerilim kitabnda Erder (1997) kent hukuku dnda retilen alanlarda ortayakan farkl nitelikteki kentsel gerilimleri tanmlamaktadr. Bu nemli almadaErder bu alanlardaki kentsel gerilimi iki aamada irdelemektedir; Yerlemenin ilkaamlarnda ortaya kan eklemlenme taleplerinin yaratt kentsel gerilimler ve

yerleiklik bir lde salandktansonra yerel ortak yaamn kurulmas srasndadoan gerilimler . Kent hukuku dnda alanlarn gelimesinden sonra bunlarngiderek artan taleplerinin ve yaam kalitesinin ykseltilmesine ynelik istemlerininortaya kt, ancak yerel st kurumlarn bu talepleri karlamakta yetersiz veisteksizliklerinin zellikle son dnemde bu taleplerin yerelde zlmesine nedenolduu belirtilmektedir. Aratrma bulgular bu durumun cemaatlerin ve dine balgruplamalarn ortaya kmasna neden olduunu belirtmektedir. Cemaat trrgtlenmeler, toplumun dinsel gereksinimleri yansra gnlk yaanty dzenleyenbir nitelik kazanmakta ve bu alanlarda yaayanlarn sorunlar cemaatin belirlediinceliklere gre zlmektedir. Cemaatlerin bu alanlarda arlkl konumkazanmas farkl inan gruplar arasnda gerilimin ortaya kmasna ve farkl

cemaatlerin yerel st kurumlara ulamasndaki farkllklar yeni eitsizliklere nedenolmaktadr. te yandan 1990l yllarda gndeme gelen zorunlu gn ve bu gsonucunda kentte en dezavantajl konumda da olsa yer almaya alan grubunyaad sorunlarn etnik kimlikliin n plana karlmasna neden olduunadeinilmektedir. Aratrma sonunda Erder kent hukuku dnda gelien bu alanlardagndelik ortak yaamn srdrlmesiyle ilgili gereksinimlerin karlanmasnntmyle yerel gruplara braklmamas ve yerel gruplara arasnda gerilimi azaltctransetnik ve interetnik kurumlarn ve rgtlenme olanaklarnn gelitirilmesinerisini getirmektedir.


40/105

kentlerde artan nfusun konut gereksinimlerinin karlanmasna ynelik almalarnhzla artmasna neden olmutur.

Konut ana bal altnda konut retim/sunum srecinin farkl boyutlar tartlmtr. nekan altbalklarn arasnda konut zmne ynelik politikalar vardr (Bierli, 1986;

Bykolu, 1988; elem, 1997; Erdoan, 1986; Eronat, 1977; Ersz, 1994; Ertan, 1996;Geray, 1994; Gner, 1988; Ik, 1991; Kara, 1990; Ulusoy, 1994). ounluu ykseklisans tezlerinden oluan politika odakl bu almalara ek olarak alt gelir gruplar iinkonut (Akn, 1987; Alkan, 1997; Bahvan, 1994; Kalkan, 1989; Temel, 1992; Pulat,1991; Tutal,1994) ve konut kooperatifleri (Bore, 1998; Esmeray, 1996; Ko, 1988 ve1989; zekren, 1990 ve 1996; Turan, 1999) youn ilgi eken dier konulardr.zellikle 1990 sonrasnda konuta ilikin ok sayda aratrma Toplu Konut daresiBakanl tarafndan salanan destekten yararlanlarak gerekletirilmitir. Konut vekonut evresine ilikin bu almalar mevcut yazna nemli katk salamtr. Bualmalar

kentlesme kalkinma nufus makaleler

Documents