KELİME BİLGİSİ  

EL KİTABI  

 

 

 

Kerim Demirci  

 

 

 

 

 

 

Genişletilmiş 2. Bask 

 

 

Ankara  

2017

KELİME BİLGİSİ EL KİTABI  Kerim Demirci  © Tüm Haklar Sakldr. Bu kitabn basm, yayn, satş haklar An Yaynclk Eğitim ve Danşmanlk San. Tic. Ltd.  Şti.’ne aittir.  Anlan kuruluşun  izni alnmadan kitabn  tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim  sistemiyle  veya  mekanik,  elektronik,  fotokopi,  manyetik  ya  da  başka  yöntemlerle çoğaltlamaz, baslamaz, aktarlamaz, dağtlamaz. [2017]   Yaync Sertifika No  : 16003 Matbaa Sertifika No  : 13268 ISBN        : 978‐605‐170‐142‐4 Kapak Tasarm    : Kezban KILIÇOĞLU Mizanpaj     : Kezban KILIÇOĞLU Dil Kontrolü    : Yasemin ASLAN Bask      : Sözkesen Matbaas Adres      : İvedik OSB 1518. Sokak Mat‐Sit İş Mrk. No:2/40 Yenimahalle‐        ANKARA Tel      : 0 312 395 21 10  KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI                       ________________

Demirci, Kerim  KELİME BİLGİSİ El Kitab An Yaynclk, 2. Bask, Ankara/Türkiye 2017, 205 Sf, 16 x 24 cm ISBN 978‐605‐170‐142‐4  Eğitim, Dilbilgisi, Dilbilim 1. İsimler, 2. Sfatlar, 3. Zamirler, 4. Zarflar, 5. Edatlar, 6. Bağlaçlar, 7. Ünlemler, 8. Fiiller,  9. Enklitikler, 10. Kelime Gruplar                  _______________An Yaynclk Kzlrmak Sok. 10/A Bakanlklar / ANKARA Tel  : 0 312 425 81 50 pbx Faks   : 0 312 425 81 11 e‐posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http:// www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi 

  

Nurşen, Bahar ve Bahadır için bir Denizli hatırası.

YAZAR HAKKINDA

Doç. Dr. Kerim Demirci

Erzurum doğumlu. KTÜ’de lisans. The Ohio State University’de yüksek lisans. University of Wisconsin-Madison’da doktora. Indiana, Ohio, Michigan ve Wisconsin dörtgenindeki üniversitelerde geçen sekiz yılın ardından yurda dönüş. UW-Madison’da iki yıl, Türkistan’daki Ahmet Yesevi Üniversitesi’nde bir yıl öğretim elemanlığı. Unutulmayan Mısralar El Kitabı, Zamirler, Türkoloji İçin Dilbilim ve Oksford'un Öküzü gibi kitapları var. Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi’nde çalışıyor. Trabzonspor taraftarı.

ÖNSÖZ

elime bilgisi, dilbilimin alt dallarından biridir. Sözcük bilgisi, sözcük türleri ve kelime türleri olarak da adlandırılır. Sesten anlama uzanan çizgideki dilbilimsel ara seviyelerden biri kelime bilgisidir. Kitabımızın içeriğini oluşturan bu alt alanın geniş dilbilim

disiplininde nereye tekabül ettiğini kısaca izah edelim.

Bilindiği gibi dili oluşturan en temel yapıtaşı fonem olarak adlandırılır. Fonemlerin fiziksel özelliklerini tayin ve tespit işini fonetik adlı saha yapar. Fonetiğe Türkçede ses bilgisi adını veriyoruz. Fonetiğin tanımladığı seslerin dilde aktif kullanıma girmesiyle meydana gelen tüm ses hadiseleri, sesbilim de dediğimiz fonoloji kapsamına girer. Pragmatik ve semantiğin etkisiyle şekillenen vurgu, ton, perde, ezgi vs. gibi konuları kapsayan parçalarüstü ses bilgisi de dilbilimin ses seviyesi sınırları içerisindedir. Ferdinand de Saussure’ün bilimsel anlamda temellendirdiği yapısalcılığın hâkim olduğu dilde, diziliş kelimesi anahtar kelimelerden biridir. Fonemlerin belirli bir sisteme bağlı olarak dizilmeleri, dilbilimin bir başka önemli seviyesi olan morfolojiyi ortaya çıkarır. En kısa tanımıyla morfoloji dilde kullanılan anlam taşıyıcıları ve görev üstlenicilerin yapılarını inceleyen disiplindir. Türkçede morfoloji kelimesi için şekil bilgisi yahut biçim bilgisi terimleri kullanılır. Geleneksel dilbilgisinde kök ve ek olarak adlandırılan dil unsurlarının hangi yollarla yapıldığını inceleyen morfoloji disiplinine yapı bilgisi dense yanlış olmaz. Ses ve şekil bilgisinin bir üst seviyesi, batılıların leksikoloji veya word types gibi terimlerle ifade ettikleri kelime bilgisi seviyesidir. Morfemlerin belirli bir kural dâhilinde örgülenip sıralanmasıyla anlam taşıyıcısı olan kelimeler ortaya çıkar. Dilbilimde kelimeler sözcük, söz, leksikon, leksik birim ve leksik yapı adlarıyla da bilinir. Kök hâlinde, gövde hâlinde veya birleşik hâlde bulunan bu anlam taşıyıcı unsurlar, dilsel göstergeler olarak dilin bel kemiğini teşkil ederler. O kadar ki, yaygın bir konsept olarak ek ve cümle sözlükleri olmadığı hâlde dünya dillerindeki sözlüklerin ekseriyeti kelime sözlükleridir. Bu da dilde kelime adı verilen dil unsurlarının ne kadar merkezî ve hayatî olduğunu göstermektedir. Zira nihai olarak kelimelerin oluşturduğu öbekler ögeleri, ögeler ise konuşma ve yazmanın en önemli aracı olan cümleleri meydana getirirler. Cümle seviyesine sentaks, sözdizimi veya cümle bilgisi gibi adlar verilir. Kök, gövde veya birleşik hâldeki kelimeler en küçük anlam taşıyıcılarıyken cümleler en önemli anlam aktarıcısı sayabileceğimiz dil birimleridir. Bir dile aktif olarak sahip olmak demek kelime ve cümle seviyelerine hâkim olmak, yani kelimeleri bilmek ve onları cümle adı verilen yapılar içerisinde kullanabilmek demektir. Başlangıçta bahsettiğimiz sesten anlama uzanan çizgideki dilbilimsel seviyelerin büyük resmine baktığımızda kelime bilgisinin merkezî bir noktada durup kendi

K

Kelime Bilgisi El Kitabı Kerim Demirci

8

altındaki ve üstündeki her seviyeyle doğrudan temas hâlinde olduğunu görmekteyiz. Bu nedenle dilbilgisel tahlillerin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için sağlam bir kelime bilgisine sahip olmak gerekir. Bilhassa morfolojik ve sentaktik çözümlemelerde ileri derecede kelime bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır.

El kitabı formatındaki bu ders kitabında Türkiye Türkçesinde kelime türlerini oluşturan isim, fiil, sıfat, zarf, zamir, edat, bağlaç ve ünlemler bütün yönleriyle incelenmiştir. Bu baskıyı, kelimeden eke doğru bir geçiş yaşayan ve enklitik adı verilen dil unsurlarıyla kelime grupları konusunu ilâve ederek zenginleştirdik.

Kitap, temelde Türk Dili ve Edebiyatı bölümleri ile Türkçe Öğretmenliği bölümlerinde okutulan Sözcük Bilgisi veya Kelime Bilgisi dersinin içeriğine göre hazırlanmış olsa da adı geçen bölümler dışında üniversitelerin değişik fakültelerinde okutulan kelime bilgisi seviyesindeki tüm Türk Dili derslerine hitap etmektedir. Özellikle lisans seviyesindeki öğrencilere hitap eden bu kitabı hazırlarken temel yaklaşımımız konuların kolay anlaşılmasına katkı sağlamak oldu. Bu nedenle kelime bilgisine dair konuların tümü dilbilimsel ayrıntıya inilmeden gayet açık ve sade ifadelerle anlatıldı. Kitabı, gelecekte öğretmen olacak lisans öğrencilerinin meslek hayatlarında muhatap olacakları öğrencilerin ve derslerin seviyesine uygun olarak hazırladık. Bu bağlamda amacımız meselenin esasını kavratmaya yönelik olduğu için az kullanılan veya karmaşık örnekler yerine sıkça ve canlı olarak kullanılan örnekleri tercih ettik. Kitaptaki bazı bölümler konu ortaklığı sebebiyle önceden yazmış olduğumuz Türkoloji İçin Dilbilim ile Zamirler adlı kitaplarımızdan uyarlanmıştır. Dilin sade ve anlaşılır, üslubun mümkün olduğunca akıcı olmasına özen gösterdik. Sınıftaki aktif ders anlatma üslubunu kitaba yansıtmaya çalıştık.

Kitabı imlâ açısından gözden geçiren değerli meslektaşım Yasemin Aslan'a ve buldukları hataları bana bildiren kıymetli öğrencilere teşekkür borçluyum. Düzeltmelere rağmen gözümüzden kaçan her türlü hatanın şahsıma iletilmesinden memnuniyet duyarım. Kelime türlerini temel özellikleriyle ele alan kitabımızın kullanan herkese faydalı olması temennisiyle.

Kerim Demirci Mart 2017, Denizli

İÇİNDEKİLER

KELİME NEDİR? .................................................................................................. 15

KELİME TÜRLERİ MESELESİ ...................................................................................... 16

İSİMLER ................................................................................................................ 22

İSİM NEDİR? .............................................................................................................. 22 ÖZEL İSİM ................................................................................................................. 26 CİNS İSMİ .................................................................................................................. 27 SOMUT İSİM .............................................................................................................. 28 SOYUT İSİM ............................................................................................................... 28 TEKİL İSİM ................................................................................................................. 29 ÇOĞUL İSİM .............................................................................................................. 29 TOPLULUK İSMİ ........................................................................................................ 30 TAKMA İSİMLER ........................................................................................................ 31 ADLAŞMA ................................................................................................................. 31 İSİMFİİLLER ............................................................................................................... 32 SIFATFİİLLER ............................................................................................................. 34 İSİM TAMLAMALARI ................................................................................................. 35

1. Belirtili İsim Tamlaması ................................................................................... 36 2. Belirtisiz İsim Tamlaması ................................................................................. 38 3. Zincirleme İsim Tamlaması .............................................................................. 39 4. Takısız İsim Tamlaması .................................................................................... 40 - Benzerlik Gösteren Tamlamalar ......................................................................... 41 - Hammadde Gösteren Tamlamalar ...................................................................... 42 Tamlamalarla İlgili Bazı Durumlar ...................................................................... 43

YABANCI KAYNAKLI İSİM TAMLAMALARI .............................................................. 45 - Arapça İsim Tamlamaları ................................................................................... 45 - Farsça İsim Tamlamaları .................................................................................... 46 - İngilizce İsim Tamlamaları ................................................................................. 49

İSİM VE CİNSİYET ...................................................................................................... 49 İSİM ÇEKİMİ .............................................................................................................. 51

1. Hâl Ekleri .......................................................................................................... 52 - Yalın hâl ...................................................................................................................... 52 - Yönelme hâli............................................................................................................... 52 - Bulunma hâli .............................................................................................................. 52 - Ayrılma hâli ............................................................................................................... 53 - Belirtme hâli ............................................................................................................... 53

2. İlgi Eki .............................................................................................................. 53

Kelime Bilgisi El Kitabı Kerim Demirci

10

3. İyelik Ekleri ....................................................................................................... 54 4. Çoğul Eki .......................................................................................................... 54 5. Eşitlik Eki .......................................................................................................... 54 6. Vasıta Eki .......................................................................................................... 55 7. Ekfiil .................................................................................................................. 55 8. Soru Eki ............................................................................................................ 55

İSİMLERDE KÜÇÜLTME ............................................................................................. 56 İSİMBİLİM .................................................................................................................. 57 DIŞ ADLANDIRMA .................................................................................................... 57 GÜZEL ADLANDIRMA ‘ÖRTMECE’ ........................................................................... 58 ÇİRKİN ADLANDIRMA .............................................................................................. 58 KELİME YAPMA YOLLARI ......................................................................................... 59

- Türetme .............................................................................................................. 59 - Birleştirme .......................................................................................................... 60 - Kısaltma .............................................................................................................. 61 - Karma ................................................................................................................. 62 - Örnekseme .......................................................................................................... 62 - Uydurma ............................................................................................................ 64 - Ödünçleme ......................................................................................................... 64 - Geri Ödünçleme ................................................................................................. 65 - Doğrudan Kopyalama ........................................................................................ 66 - Geri Türetme ...................................................................................................... 67 - Çocuk Dili .......................................................................................................... 68 - Halk Etimolojisi .................................................................................................. 69 - Derleme .............................................................................................................. 71 - Tarama................................................................................................................ 71

DİL UNSURLARININ YAPI BAKIMINDAN İNCELENEBİLİRLİĞİ ................................. 72 YAPI BAKIMINDAN İSİMLER ..................................................................................... 73

1. Basit İsimler ...................................................................................................... 73 2. Türemiş İsimler................................................................................................. 73 3. Birleşik İsimler .................................................................................................. 73

EŞ SESLİLİK VE EŞ KÖKLÜLÜK .................................................................................. 74

SIFATLAR ............................................................................................................. 77

NİTELEME SIFATLARI ............................................................................................... 77 Sıfatların Derece Göstermesi ................................................................................ 78

İŞARET SIFATLARI ..................................................................................................... 81 BELİRSİZLİK SIFATLARI ............................................................................................. 83 SORU SIFATLARI ....................................................................................................... 84 SAYI SIFATLARI ......................................................................................................... 85

- Asıl Sayı Sıfatları ............................................................................................... 85

Kerim Demirci Kelime Bilgisi El Kitabı

11

- Sıralama Sayı Sıfatları........................................................................................ 85 - Kesir Sayı Sıfatları ............................................................................................. 86 - Paylaştırma Sayı Sıfatları .................................................................................. 86

YAPI BAKIMINDAN SIFATLAR .................................................................................. 86 - Basit Sıfatlar ....................................................................................................... 86 - Türemiş Sıfatlar.................................................................................................. 86 - Birleşik Sıfatlar ................................................................................................... 87

UNVAN SIFATLARI ................................................................................................... 89 SIFAT TAMLAMASI.................................................................................................... 89 - ARAPÇA SIFAT TAMLAMALARI ............................................................................. 90 - FARSÇA SIFAT TAMLAMALARI ............................................................................... 92

ZAMİRLER ............................................................................................................ 93

ŞAHIS ZAMİRLERİ ..................................................................................................... 94 DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRLERİ ........................................................................................ 96 KARŞILIKLILIK ZAMİRİ: BİRBİRİ ................................................................................ 98 İŞARET ZAMİRLERİ.................................................................................................... 98 BELİRSİZLİK ZAMİRLERİ ......................................................................................... 101 İLGİ ZAMİRLERİ ...................................................................................................... 104 SORU ZAMİRLERİ .................................................................................................... 105 ZAMİR N’Sİ .............................................................................................................. 107 YAPILARINA GÖRE ZAMİRLER ............................................................................... 107

- Basit Zamirler .................................................................................................. 108 - Türemiş Zamirler ............................................................................................. 108 - Birleşik Zamirler .............................................................................................. 108

ZAMİRLERİN BAZI ÖZELLİKLERİ ............................................................................ 108 1. Kısaltma Yaparlar ........................................................................................... 108 2. Anlam Derinliği Yoktur ................................................................................. 109 3. Vurgu Bildirebilir ........................................................................................... 109 4. Yapım Eki Alabilirler ...................................................................................... 109 5. Çekim Eki Alabilirler ...................................................................................... 109 6. Ekleşebilirler ................................................................................................... 110 7. Zamirler ve Cinsiyet ....................................................................................... 110 8. Özneyi Gizleyebilirler ..................................................................................... 111 9. Mesafe Gösterirler ........................................................................................... 111 10. Saygı ve Tevazu Bildirirler ........................................................................... 112 11. Kabalık Bildirebilirler .................................................................................... 112 12. Kibir Bildirebilirler ....................................................................................... 112

ZARFLAR ............................................................................................................ 114

HÂL ZARFI .............................................................................................................. 115

Kelime Bilgisi El Kitabı Kerim Demirci

12

ZAMAN ZARFI ........................................................................................................ 116 YER-YÖN ZARFI...................................................................................................... 118 SORU ZARFI ............................................................................................................ 119 MİKTAR ZARFLARI ................................................................................................. 120 İŞARET ZARFI .......................................................................................................... 121 YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR ................................................................................ 121

1. Basit Zarflar .................................................................................................... 121 2. Türemiş Zarflar .............................................................................................. 121 3. Birleşik Zarflar ................................................................................................ 121 4. Öbekleşmiş Zarflar .......................................................................................... 121

ZARFFİİLLER ........................................................................................................... 122

EDATLAR ........................................................................................................... 124

YAPILARINA GÖRE EDATLAR ................................................................................ 131 1. Fiilden Türemiş Edatlar .................................................................................. 131 2. İsimden Türemiş Edatlar ................................................................................ 132 3. Yabancı Kaynaklı Edatlar ............................................................................... 132

BAĞLAÇLAR ...................................................................................................... 133

YAPI BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR ........................................................................... 139 1. Basit Bağlaçlar ................................................................................................ 139 2. Türemiş Bağlaçlar ........................................................................................... 139 3. Birleşik Bağlaçlar ............................................................................................ 140 4. Öbekleşmiş Bağlaçlar ...................................................................................... 140

ÜNLEMLER ......................................................................................................... 141

ÜNLEM TÜRLERİ ..................................................................................................... 144 1. Doğal Ünlemler .............................................................................................. 144 2. Yansıma Ünlemleri ......................................................................................... 145 3. Sonradan Ünlem Olan Unsurlar .................................................................... 145

FİİLLER ................................................................................................................ 146

- Zaman .............................................................................................................. 147 - Kip .................................................................................................................... 150 - Görünüş............................................................................................................ 151 - Kılınış ............................................................................................................... 152

YAPILARINA GÖRE FİİLLER .................................................................................... 153 1. Basit Fiiller ..................................................................................................... 153 2. Türemiş Fiiller ................................................................................................ 154 3. Birleşik fiiller................................................................................................... 154

A. İsim+Fiil Şeklindeki Birleşik Fiiller ..................................................................... 155

Kerim Demirci Kelime Bilgisi El Kitabı

13

B. Fiil+Fiil Şeklindeki Birleşik Fiiller ....................................................................... 159 C. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller .................................................................... 163

ÇATILARINA GÖRE FİİLLER .................................................................................... 164 1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları .......................................................................... 165

A. Etkenlik Çatısı ....................................................................................................... 165 B. Edilgenlik Çatısı .................................................................................................... 166 C. Dönüşlülük Çatısı ................................................................................................. 167 D. İşteşlik Çatısı ......................................................................................................... 169

2. Nesnelerine göre fiil çatıları ............................................................................ 170 A. Geçişlilik Çatısı ...................................................................................................... 170 B. Geçişsizlik Çatısı .................................................................................................... 171 C. Oldurganlık Çatısı................................................................................................. 172 D. Ettirgenlik Çatısı ................................................................................................... 172

3. Olumsuzluk Çatısı .......................................................................................... 173 4. Sıklık Çatısı ..................................................................................................... 174 5. Kuvvetlendirme Çatısı .................................................................................... 174

FİİL ÇEKİMLERİ ....................................................................................................... 174 - Basit Çekimli Fiiller .......................................................................................... 176 - Birleşik Çekimli Fiiller ...................................................................................... 177 - Katmerli Birleşik Çekim.................................................................................... 178

FİİLLERİN ALDIĞI ŞAHIS EKLERİ ............................................................................ 179 1. Tip Şahıs Ekleri ............................................................................................... 179 2. Tip Şahıs Ekleri ............................................................................................... 179 3. Tip Şahıs Ekleri ............................................................................................... 180 4. Tip Şahıs Ekleri ............................................................................................... 180

EKFİİL ...................................................................................................................... 181 1. imek fiili Olarak Bilinen Ekfiil ............................................................................... 181 2. turmak Fillinden Oluşan Ekfiil .............................................................................. 183 3. İsimleri Yüklemleştiren Şahıs Bildirme Ekleri ................................................... 184

ENKLİTİKLER .................................................................................................... 186

KELİME GRUPLARI .......................................................................................... 187

1. İSİM TAMLAMASI GRUBU ................................................................................... 187 2. SIFAT TAMLAMASI GRUBU ................................................................................. 187 3. İSNAT GRUBU...................................................................................................... 188 4. KISALTMA GRUBU .............................................................................................. 188 5. UNVAN GRUBU .................................................................................................. 189 6. TEKRAR GRUBU .................................................................................................. 189 7. AİTLİK GRUBU .................................................................................................... 189 8. İSİMFİİL GRUBU ................................................................................................... 189 9. SIFATFİİL GRUBU ................................................................................................ 190

Kelime Bilgisi El Kitabı Kerim Demirci

14

10. ZARFFİİL GRUBU ............................................................................................... 190 11. BAĞLAMA GRUBU ............................................................................................ 191 12. EDAT GRUBU .................................................................................................... 191 13. ÜNLEM GRUBU ................................................................................................. 191 14. SAYI GRUBU ...................................................................................................... 192 15. BİRLEŞİK FİİL GRUBU ........................................................................................ 192 16. KALIPSÖZ GRUBU ............................................................................................. 192 17. BİRLEŞİK İSİM GRUBU ....................................................................................... 193 18. DEYİMLER ......................................................................................................... 193 19. ATASÖZLERİ ...................................................................................................... 193 20. İSİM ÇEKİM EKLERİYLE YAPILAN GRUPLAR .................................................... 194

- Yaklaşma Grubu ............................................................................................... 194 - Belirtme Grubu ................................................................................................. 194 - Bulunma Grubu ............................................................................................... 194 - Ayrılma Grubu ................................................................................................. 194 - Vasıta Grubu .................................................................................................... 195

İNDEKS ............................................................................................................... 196

KAYNAKLAR ..................................................................................................... 202