KAZIMIERZ AJDUKIEWICZ

ZAGADNIENIA I KIERUNKI FILOZOFII (TEORIA POZNANIA, METAFIZYKA)

1949-2008

2

WSTP, TEORIA POZNANIA I METAFIZYKA ORAZ POZOSTAE NAUKI FILOZOFICZNE 6

CZ PIERWSZA, TEORIA POZNANIA 9

I. KLASYCZNE ZAGADNIENIA TEORII POZNANIA 9

II. ZAGADNIENIE PRAWDY 11 KLASYCZNA DEFINICJA PRAWDY I ZARZUTY PRZECIW NIEJ PODNOSZONE 11 PRAWDA JAKO ZGODNO Z KRYTERIAMI 14 NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY 16 WACIWE SFORMUOWANIE KLASYCZNEGO POJCIA PRAWDY 23 SCEPTYCYZM I JEGO ODPARCIE 24 NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY PROWADZ DO IDEALIZMU 28

III. ZAGADNIENIA RDA POZNANIA 29 PSYCHOLOGICZNA I EPISTEMOLOGICZNA WERSJA TEGO ZAGADNIENIA 29 APRIORYZM I EMPIRYZM 33 APRIORYZM SKRAJNY 34 EMPIRYZM SKRAJNY 36 EMPIRYZM UMIARKOWANY 37 APRIORYZM UMIARKOWANY 38 SPR EMPIRYZMU I APRIORYZMU O CHARAKTER TWIERDZE MATEMATYKI 41 MATEMATYKA CZYSTA I MATEMATYKA STOSOWANA 42 POGLD EMPIRYZMU UMIARKOWANEGO 48 POGLD EMPIRYZMU SKRAJNEGO 49 KONWENCJONALIZM 49

3POGLD APRIORYZMU UMIARKOWANEGO. NAUKA KANTA. 52 ISTOTA POZNANIA APRIORYCZNEGO WEDUG FENOMENOLOGW 58 RACJONALIZM I IRRACJONALIZM 62

IV. ZAGADNIENIE GRANIC POZNANIA 68 DWA ROZUMIENIA TRANSCENDENCJI 68 EPISTEMOLOGICZNY IDEALIZM IMMANENTNY 71 SPOSTRZEENIE I JEGO PRZEDMIOT 74 EPISTEMOLOGICZNY IDEALIZM TRANSCENDENTALNY 77 KANT JAKO PRZEDSTAWICIEL TRANSCENDENTALNEGO IDEALIZMU 81 REALIZM 83 POZYTYWIZM 84 NEOPOZYTYWIZM 89

V. STOSUNEK TEORII POZNANIA DO INNYCH NAUK FILOZOFICZNYCH 93

CZ DRUGA, METAFIZYKA 95

I. POCHODZENIE NAZWY METAFIZYKA I PODZIA ZAGADNIE 95

POCHODZENIE WYRAZU METAFIZYKA 95 PODZIA PROBLEMATYKI METAFIZYCZNEJ 97

II. ONTOLOGIA 98 ZADANIA ONTOLOGII 98 PRZYKADY POJ ANALIZOWANYCH PRZEZ ONTOLOGI 100 TWIERDZENIA ONTOLOGICZNE 103

4

III. METAFIZYCZNE WNIOSKI Z REFLEKSJI NAD POZNANIEM 105

I. ZAGADNIENIE PRZEDMIOTW IDEALNYCH. SPR O UNIWERSALIA 105

IDEE PLATOSKIE 105 UNIWERSALIA 106 WSPCZESNA POSTA SPORU O UNIWERSALIA 108

2. ZAGADNIENIE IDEALIZMU METAFIZYCZNEGO 110

a) Idealizm subiektywny 110 KONSEKWENCJE IDEALIZMU EPISTEMOLOGICZNEGO 110 TEZA IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 111 RZECZYWISTO I JEJ POZORYW WIETLE IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 114

b) Idealizm obiektywny 118 POOWICZNO IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO 118 SDY W SENSIE SDY W SENSIE PSYCHOLOGICZNYM I SDY SENSIE LOGICZNYM 120 WIAT DUCHA OBIEKTYWNEGO 122 TEZA IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO 123 PRZEDSTAWICIELE IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO 125 DIALEKTYKA HEGLA 126 DIALEKTYKA HEGLA I DIALEKTYKA MARKSA 127

c) Metafizyczny realizm 129 REALIZM NAIWNY I KRYTYCZNY 129

IV. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE WYRASTAJCE Z ROZWAA NAD PRZYROD 131

I. ZAGADNIENIE SUBSTANCJI I STRUKTURY WIATA 131 2. ZAGADNIENIE DUSZY I CIAA 133

JAKIE SUBSTANCJE ISTNIEJ W PRZYRODZIE? 133 DUALIZM 133

5

DUALIZM SKRAJNY I UMIARKOWANY 134 MONIZM I JEGO ODMIANY 137 MATERIALIZM 137 MATERIALIZM MECHANISTYCZNY 137 MATERIALIZM DIALEKTYCZNY 138 MATERIALIZM W WALCE Z IDEALIZMEM 145 MATERIALIZM W WALCE Z DUALIZMEM 146 OGLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIALIZMU 160 STOSUNEK ZJAWISK FIZYCZNYCH DO PSYCHICZNYCH 161 UCZUCIOWE MOTYWY OPOZYCJI PRZECIW MATERIALIZMOWI 163 SPIRYTUALIZM 165 MONIZM WACIWY. TEORIA IDENTYCZNOCI 166 MONIZM IMMANENTNY 167

3. DETERMINIZM INDETERMINIZM 168 SPR O PRZYCZYNOWY USTRJ PRZYRODY 168 ANALIZA I KRYTYKA POJCIA PRZYCZYNY 169 ZAGADNIENIE PRZEWIDYWALNOCI 173 PRAWA PRZYRODY PRAWAMI STATYSTYCZNYMI TYLKO? 175 WOLNO WOLI 177 ZAGADNIENIE ISTNIENIA PRZYSZOCI 179

4. MECHANIZM I FINALIZM 181 SPR O CELOWY USTRJ WIATA 181 CELOWO ANTROPOMORFICZNA 182 MECHANIZM BIOLOGICZNY I WITALIZM 189 POJCIE USTROJU CELOWEGO ODMIENNE OD ANTROPOMORFICZNEGO 191 NEOWITALICI 193 HOLIZM 196 CELOWO UTYLISTYCZNA 198 OPTYMIZM I PESYMIZM 198

6

V. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE WYRASTAJCE Z RELIGII 199

RELIGIJNE POJCIE BSTWA 200 NIEMIERTELNO DUSZY 201 METAFIZYKA RELIGIJNA 202 FILOZOFICZNE POJCIE BSTWA 202 DOWODY ISTNIENIA BOGA 205 BG I WIAT 206 ATEIZM 206 ZAGADNIENIE NIEMIERTELNOCI DUSZY U FILOZOFW. 208 METAFIZYKA RELIGIJNA I ETYKA 209

Uwagi kocowe 210

WSTP, TEORIA POZNANIA I METAFIZYKA

ORAZ POZOSTAE NAUKI FILOZOFICZNE

Co to jest filozofia? Pytanie to atwo postawi, ale wcale

nie atwo na nie odpowiedzie. Wyraz filozofia posiada

bowiem dug bardzo histori i w rnych okresach co innego

wyrazem tym nazywano. Nigdy przy tym znaczenie wyrazu

filozofia nie sprecyzowao si i nie ustalio do tego stopnia,

by mona byo poda jednoznaczne tego wyrazu okrelenie,

7

na ktre wikszo rwnoczenie yjcych wyraziaby sw

zgod.

Wyraz filozofia narodzi si w staroytnej Grecji.

Etymologicznie wyrni mona w nim dwa skadniki: fileo =

miuj, d, i sofia = mdro, wiedza. Pierwotnie te dla

Grekw znaczy wyraz filozofia tyle, co umiowanie

mdroci lub denie do wiedzy. Zgodnie z tym

pierwotnym znaczeniem nazywano "filozofi" wszelkie

badanie naukowe. Pierwotnie wic wyraz filozofia oznacza

to samo co wyraz "nauka". Z biegiem czasu, gdy w miar

postpu zakres wiedzy pocz ogarnia coraz szersze krgi i

gdy wsku tek tego opanowanie caoksztatu wiedzy poczo

przekracza pojemno umysu jednego czowieka, doszo do

specjalizacji nauk i od wsplnego niegdy pnia jednej i

uniwersalnej pierwotnie nauki nazywanej filozofi - poczy

odrywa si poszczeglne nauki, ktre otrzymyway

odrbn nazw i ktrych ju nie podcigano pod wsplne

niegdy dla wszelkich bada naukowych miano "filozofii". Od

wsplnego niegdy trzonu uniwersalnej nauki poczy si

odrywa specjalnoci, ktre historycznie pniej powstay i

rozwiny si, a wic nauki przyrodnicze, matematyka,

historia itd., w obrbie za macierzystego pnia bada

naukowych pozostay i zachoway pierwotn nazw filozofii"

te dociekania, ktre bd uprawiano ju na szerok skal w

zaraniu myli europejskiej, a wic w okresie poprzedzajcym

8

specjalizacj bada naukowych, bd te powstay pniej,

ale z tymi najwczeniejszymi dociekaniami cile si wizay.

Do niedawna mianem "filozofii" zaopatrywano nastpujce

dyscypliny: metafizyk, teori poznania, logik, psychologi,

etyk, estetyk. W chwili obecnej dokona si lub dokonywa

dalszy proces specjalizacji nauk i odrywaj si lub te ju si

oderway od filozofii niektre z wymienionych powyej

dyscyplin. Zwizek z filozofi pragnie zerwa psychologia

wspczesna, czujc si blisz biologii lub socjologii ni

pozostaych nauk filozoficznych. Zrywa rwnie z filozofi

logika wspczesna, ktra uwaa si w pewnych swych

czciach za cilej zwizan z matematyk ni z reszt

swych dotychczasowych "filozoficznych" towarzyszy. Take i

etyka, o ile si j pojmuje jako nauk o moralnoci, nie za

jako wykad pewnej moralnoci, podobnie jak i estetyka

wykazuj tendencje odrodkowe. Jedynie wiernymi macierzy

filozoficznej okazuj si metafizyka i teoria poznania, jak

rwnie tzw. etyka normatywna, pragnca poucza o tym, co

dobre, a co ze. Tym dwu pierwszym, najbardziej rdzennym

naukom filozoficznym powicone bd dalsze rozdziay tej

ksiki. Zapoznamy si w nich z bogat problematyk tych

nauk.

9

CZ PIERWSZA, TEORIA POZNANIA

I. KLASYCZNE ZAGADNIENIA TEORII POZNANIA

Teoria poznania, ktr nazywa si te epistemologi (od

greckiego episteme, rwnoznacznego z polskim wyrazem wiedza),

lub gnoseologi (od greckiego gnosis, rwnoznacznego z polskim

wyrazem poznanie), jest - jak sama nazwa wskazuje - nauk o

poznaniu. Lecz - co to jest poznanie? Poznaniem nazywa si

zarwno pewne akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze. Aktami

poznawczymi s pewne czynnoci psychiczne, jak na przykad

spostrzeganie, przypominanie, sdzenie, a dalej takie, jak

rozwaanie, rozumowanie, wnioskowanie i inne. Jako przykady

rezultatw poznawczych suy mog twierdzenia naukowe.

Twierdzenia naukowe nie s czynnociami psychicznymi, wic nie

nale do aktw poznawczych. Prawo grawitacji lub twierdzenie

Pitagorasa to nie s przecie adne zjawiska psychiczne, lecz s to

znaczenia zda, w ktrych prawa te si formuuje.

Czy teoria poznania, o ktrej powiedzielimy, e jest nauk o

poznaniu, zajmuje si aktami poznawczymi czy te rezultatami?

Chcc na to pytanie odpowiedzie zgodnie z tym, czym si w

dziejach teorii poznania rzeczywicie zajmowano, naley

stwierdzi, e zajmowano si zarwno aktami poznawczymi, jak

i rezultatami.

Jeli teoria poznania zajmuje si aktami poznawczymi, a wic

10

pewnymi zjawiskami psychicznymi, zajmuje si tym samym, czym

si zajmuje psychologia w pewnej swojej czci. Psychologia

bowiem traktuje m.in. o zjawiskach psychicznych, a wic i o aktach

poznawczych. Jakkolwiek jednak przedmiot bada psychologii i

teorii poznania jest czciowo wsplny, to jednak kada z tych nauk

bada ten przedmiot z innego punktu widzenia. Psychologi

obchodzi faktyczny przebieg procesw poznawczych. Stara si ona

je opisa, poklasyfikowa i znale prawa rzdzce faktycznym ich

przebiegiem. O co zupenie innego pyta teoria poznania.

Akty poznawcze, jak rwnie rezultaty poznawcze poddajemy

ocenie. Oceniamy je z punktu widzenia ich prawdy lub faszu,

oceniamy je te z punktu widzenia ich uzasadnienia.

Ot faktyczny przebieg procesw poznawczych, ktrym

zajmuje si psychologia, nie interesuje teorii poznania, interesuje j

natomiast to, wedug czego poznanie bywa oceniane, a wic prawda i

fasz, zasadno i bezzasadno poznania. Co to jest prawda? Oto

pierwsze z naczelnych pyta teorii poznania, zwane zagadnieniem

istoty prawdy. Drugie klasyczne zagadnienie teorii poznania nosi

nazw zagadnienia rda poznania. W zagadnieniu tym chodzi

o to, na czym w ostatecznej instancji poznanie winno si opiera i

wedug jakich metod winno by osignite, aby byo

penowartociowym, a wic naleycie uzasadnionym poznaniem

rzeczywistoci. Trzecie z klasycznych zagadnie teorii poznania,

zwane zagadnieniem granic (albo przedmiotu) poznania, domaga

si odpowiedzi na pytanie, co moe by przedmiotem poznania, a

11

w szczeglnoci, czy moe zosta poznana rzeczywisto od

poznajcego podmiotu niezalena. Zadowlmy si na razie tymi

oglnikowymi sformuowaniami trzech klasycznych zagadnie

teorii poznania i przyjrzyjmy si bliej sposobom, w jakie na nie

odpowiadano.

II. ZAGADNIENIE PRAWDY

KLASYCZNA DEFINICJA PRAWDY I ZARZUTY PRZECIW NIEJ

PODNOSZONE

Co to jest prawda? Klasyczna odpowied na to pytanie gosi, e

prawda myli polega na jej zgodnoci z rzeczywistoci. Veritas

est adaequatio rei et intellectus, tak brzmiaa ta klasyczna

odpowied w sformuowaniu scholastycznym. Lecz na czym ma

polega ta zgodno myli z rzeczywistoci, majca stanowi istot

prawdy? Na pewno nie na tym, iby owa myl bya identyczna z

rzeczywistoci, ktr stwierdza. A wic moe na tym, i owa myl

jest podobizn czego rzeczywistego, jest odbiciem jakiej

rzeczywistoci. Ale i ta wykadnia zgodnoci myli z rzeczywi-

stoci" wydaje si niektrym filozofom czym absurdalnym.

Jake, powiadaj, mogaby myl by podobizn czego od niej

zasadniczo rnego? Jakeby myl, ktra jest czym, co ma

tylko wymiary czasowe, a nie ma wcale wymiarw

12

przestrzennych, moga by podobizn czego, co jest przestrzenne,

jakeby myl moga by na przykad podobna do bryy szeciennej

lub wodospadu Niagary? A zreszt, nawet jeli idzie tylko o

samo trwanie czasowe, nie musi myl na to, aby bya prawdziwa,

upodabnia si do rzeczywistoci, ktrej dotyczy. Aby by prawdziwa,

nie musi myl dotyczca faktu trwajcego dugo sama trwa dugo

ani myl dotyczca faktu krtkotrwaego trwa krtko. Myl zatem

moe by niepodobna do rzeczywistoci, a mimo to by myl

prawdziw.

Na tak krytyk klasycznej definicji prawdy odpowiadaj

niektrzy jej obrocy zwrceniem uwagi na to, e co innego jest

sam proces, czyli akt mylenia, a co innego jego tre.

Podkrelaj, e nie sam proces mylenia winien by podobny do

rzeczywistoci, ale tre myli musi si do niej upodabnia, jeli

myl ma by prawdziw. Ale i to nie zadowoli krytykw klasycznej

definicji prawdy. Zwrc oni bowiem uwag, e pojcie

podobiestwa bynajmniej nie jest pojciem ostrym. Podobiestwo

polega na czciowej tosamoci cech; jaka jednak cz owych

cech musi by wsplna dwm przedmiotom na to, aby mona je

byo nazwa podobnymi, to bynajmniej nie jest ostro okrelone.

Wobec tego definicja, okrelajca jako prawdziwe takie myli,

ktrych tre jest podobna do czego rzeczywistego, byaby

definicj nieostr, bo nie okrelaaby, jak daleko powinno siga

podobiestwo midzy treci myli a rzeczywistoci na to, by

myl ta bya prawdziwa. Skoro owa zgodno myli z rzeczywi-

13

stoci nie sprowadza si ani do identycznoci, ani do

podobiestwa midzy nimi, wic na czym - pytaj krytycy

klasycznej definicji prawdy - owa zgodno ostatecznie miaaby

polega? Nie znajdujc zadowalajcej odpowiedzi na to pytanie,

dochodz przeciwnicy klasycznej definicji prawdy do wniosku, e

definicja ta pozbawiona jest w ogle rzetelnej treci.

Ale jest jeszcze inny tok myli, ktry doprowadzi niektrych

mylicieli do odrzucenia klasycznej definicji prawdy. Niektrzy

filozofowie odrzucaj j i szukaj innej definicji, poniewa sdz,

e tego, czy myli nasze s zgodne z rzeczywistoci, czy te nie,

adn miar nie moemy stwierdzi. Gdyby wic prawda miaa

polega na zgodnoci myli z rzeczywistoci, to o niczym nie

moglibymy wiedzie, czy jest, czy te nie jest prawd. Pojcie

prawdy jako zgodnoci myli z rzeczywistoci powinni bymy

wic zarzuci jako niedocigniony idea i zastpi je innym pojciem

prawdy, przy ktrym o naszych mylach i twierdzeniach bdzie

mona rozstrzygn, czy s prawdziwe, czy te nie.

Pogld, i zgodnoci myli z rzeczywistoci niepodobna

stwierdzi, opiera si na wywodach staroytnych sceptykw,

ktre streci mona w sposb nastpujcy: Jeeli kto chciaby si

przekona, czy pewna myl czy te twierdzenie zgodne jest z

rzeczywistoci, to musiaby w tym celu zna nie tylko t myl lecz

ponadto wiedzie, jaka jest ta rzeczywisto. W jaki sposb

bdzie to mg uczyni? Oto odwoa si do dowiadczenia, bdzie

tak lub inaczej rozumowa; sowem, bdzie stosowa pewne

14

metody czy te kryteria. Ale skd pewno, e poznanie

osignite przy pomocy tych kryteriw odsoni nam nie

znieksztacon rzeczywisto? Trzeba by w tym celu podda te

kryteria kontroli. Kontrol t przeprowadzimy, stosujc znowu te

same lub moe inne kryteria. Tak czy owak, warto tej kontroli

zalena bdzie od wartoci uytych w niej kryteriw, ktra znowu

jest wtpliwa i wymaga dalszego badania; przy badaniu tym

zostan zastosowane znw jakie kryteria, itd. w nieskoczono.

Sowem, nie bdziemy mogli nigdy zasadnie pozna rzeczywistoci i z

tego powodu te nigdy nie bdziemy mogli si dowiedzie, czy

myli nasze s z ni zgodne, czy te nie.

PRAWDA JAKO ZGODNO Z KRYTERIAMI

Streszczony wyej tok myli doprowadzi wielu filozofw do

odrzucenia definicji prawdy jako zgodnoci myli z rzeczywistoci

i do zastpienia jej inn definicj prawdy. Do tej nowej definicji

prawdy dochodz filozofowie przez takie mniej wicej rozwaania:

Przyjrzyjmy si temu, w jaki sposb faktycznie posugujemy si

wyrazem prawda. W ten sposb uda si nam moe najatwiej

zda sobie spraw z tego, co ten wyraz naprawd dla nas znaczy.

Ot niewtpliwie, kady gotw jest uzna za prawd kade takie

twierdzenie, w ktre sam wierzy, ktre uznaje, ktre odpowiada

jego przekonaniu. Ilekro kto wierzy w to, e A jest B, gotw jest

te stwierdzi, i twierdzenie goszce, e A jest B, jest

15

prawdziwe. Ale i na odwrt: ilekro kto jakiemu twierdzeniu

przypisuje prawdziwo, tylekro gotw jest uwierzy w to, co

ono gosi. Mimo to nikt nie bdzie twierdzi, e twierdzenie

prawdziwe to to samo, co twierdzenie, w ktre on wierzy. Kady

bowiem zdaje sobie spraw z tego, e s twierdzenia prawdziwe,

w ktre on nie wierzy z tej chociaby przyczyny, e ich nie zna. Z

drugiej strony nikt nie uwaa si za nieomylnego i wie, e istniej

twierdzenia, w ktre on wierzy, a ktre nie s prawdziwe.

Zdajemy sobie bowiem spraw z tego, e nie wszystkie nasze

przekonania zdobylimy na drodze dostatecznie starannych i

ostronych bada, lecz doszlimy do nich, stosujc metody, czyli

kryteria, ktrych wyrok musi ustpi przed wyrokiem kryteriw

innych, stanowicych wysz instancj. Dopiero wtedy nie

zawahalibymy si uzna wszystkich naszych przekona za

przekonania prawdziwe, gdybymy wiedzieli, e doszlimy do nich,

stosujc takie kryteria, od ktrych nie ma apelacji, kryteria, kt-

rych wyrok jest ostateczny i nieodwoalny.

Takie lub podobne rozwaania nasuwaj niektrym filozofom

nastpujc definicj prawdy: twierdzenie prawdziwe - to

tyle, co twierdzenie,ktre czyni zado kryteriom

ostatecznym i nieodwoalnym. Nie ma bowiem innej drogi

przekonania si o tym, czy jakie twierdzenie jest prawdziwe, jak

poddanie tego twierdzenia prbie takiego ostatecznego kryterium,

ktrego wyrok jest nieodwoalny w tym sensie, e wyrok kadego

innego kryterium musi przed nim ustpi. Czy twierdzenia, ktre

16

wytrzymuj prb tego ostatecznego kryterium, s czy te nie s

zgodne z rzeczywistoci, tego wiedzie nie moemy i - jak to

wykazywali sceptycy - nigdy wiedzie nie bdziemy mogli.

Faktycznie wic przy odrnianiu prawdy od faszu nie o to

chodzi, czy dane twierdzenie jest zgodne z rzeczywistoci, czy

te nie, lecz tylko czy jest zgodne z ostatecznymi kryteriami.

Wobec tego, chcc zdefiniowa pojcie prawdy w sposb zgodny

z tym, jak si naprawd tym pojciem posugujemy, winnimy

prawd zdefiniowa jako zgodno myli z ostatecznymi i

nieodwoalnymi kryteriami.

NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY

Ta koncepcja prawdy przyjmuje u rnych swych zwolennikw

rozmaite postaci, zalenie od tego, co za takie ostateczne

kryterium uwaaj.

I tak na przykad tzw. koherencyjna teoria prawdy

definiuje prawd jako zgodno myli midzy sob. Zwolennicy

tej teorii uwaaj bowiem, e kryterium decydujcym ostatecznie i

nieodwoalnie o tym, czy jakie twierdzenie uzna, czy odrzuci,

jest zgodno tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjtymi;

zgodno polegajca na tym, e nie popada ono z nimi w

sprzeczno i daje si harmonijnie wczy w system, ktre one

tworz. Mogoby si wydawa, e ostatecznym kryterium jest

wyrok dowiadczenia. Tak jednak nie jest, bo ponad kryterium

17

dowiadczenia stoi jeszcze jako instancja wysza kryterium

zgodnoci. Wemy na przykad yeczk zanurzon w szklance z

wod. wiadectwo wzroku mwi, e yeczka jest zamana,

wiadectwo dotyku, e jest ona prosta. Dlaczego wierzymy tutaj

dotykowi, a nie wzrokowi? Dlatego wanie, e twierdzenie, za

ktrym opowiada si wzrok, nie harmonizuje z reszt naszej

wiedzy (np. unoszenie si nie podpartej grnej czci yeczki

ponad wod przeczyoby prawu o spadaniu cia); tymczasem twier-

dzenie dyktowane nam przez dotyk (e yeczka jest prosta) godzi

si znakomicie z reszt naszej wiedzy. Wanie owa zgodno

tego twierdzenia z pozosta reszt twierdze przyjtych, a nie

samo wiadectwo zmysw, ktre w tym wypadku prowadzi do

wynikw sprzecznych, jest ostateczn instancj, decydujc

nieodwoalnie o jego przyjciu.

Zwolennikom koherencyjnej teorii prawdy zarzucano, e sama

zgodno myli midzy sob nie moe stanowi jeszcze

wystarczajcego kryterium prawdy. Gdyby bowiem takim bya, to

kada konsekwentna i zwarta bajka mogaby rwnym prawem

uchodzi za prawd jak teoria przyrodnicza oparta na mudnych

obserwacjach i eksperymentach. Koherencjonici mogliby si

przed takim zarzutem broni, precyzujc bliej sw koncepcj.

Idzie im bowiem o zgodno danej myli nie z byle jakimi innymi,

ale o zgodno jej z twierdzeniami, za ktrymi opowiada si

dowiadczenie. Ale i z tego materiau twierdze, popartych

wiadectwem dowiadczenia, daje si niejeden tylko system

18

twierdze harmonizujcych ze sob zbudowa. Mona ich

utworzy wicej, przy czym decydujc si na jeden system bdzie

si musiao uzna za fasz, za zudzenie, pewne na dowiadczeniu

oparte twierdzenia, ktre przy przyjciu innego systemu, jeli z

nim harmonizuj, uzna bdzie naleao za prawd. Sama wic,

zgodno z dowiadczeniem i harmonia wewntrzn jeszcze nie

wystarcza. Trzeba jeszcze jakiego dodatkowego kryterium

wyboru midzy rnymi systemami harmonizujcych ze sob

twierdze zgodnych z dowiadczeniem. Istotnie te przy

dokadniejszym rozwijaniu koncepcji koherencjonistycznej

wskazywano takie dodatkowe kryteria wyboru midzy systemami.

Wymieniano na przykad prostot systemu, ekonomi rodkw itp.

Rozwaania te posiadaj niewtpliwie warto jako prba zdania

sobie sprawy z tego, czym si kierujemy przy uznawaniu

twierdze w naukach przyrodniczych, niezalenie od wtpliwej

koherencjonistycznej definicji prawdy.

Warto wskaza jeszcze jedn lini, po ktrej poszli niektrzy

zwolennicy koherencyjnej koncepcji prawdy. Jeli o

prawdziwoci jakiego twierdzenia ma decydowa jego zgodno z

twierdzeniami na dowiadczeniu opartymi, to nasuwa si pytanie,

czy idzie o zgodno z twierdzeniami, za ktrymi opowiadao si

dotychczas dowiadczenie, czy te o zgodno zarwno z

dotychczasowym, jak i przyszym dowiadczeniem. Gdyby szo o

dotychczasowe i o przysze dowiadczenie, to o adnym twier-

dzeniu dzi, kiedy przysze dowiadczenia nie s jeszcze znane, nie

19

mona by zdecydowa, czy jest ono prawdziwe. Twierdzenie

jakie moe znakomicie harmonizowa z twierdzeniami dotd

przyjtymi, nie mona jednak przewidzie, czy pniejsze

dowiadczenia nie zmusz nas do takiej przebudowy systemu, e

z t now jego postaci twierdzenie to nie bdzie

harmonizowao. Jeliby wic prawda miaa polega na zgodnoci

danego twierdzenia z caym systemem, ogarniajcym zarwno

teraniejsze, jak i przysze dowiadczenia, to dopiero w

nieskoczonoci bdzie mona si przekona, czy to twierdzenie

jest, czy te nie jest prawdziwe. Snujc takie myli, dochodz

niektrzy filozofowie (np. neokantyci ze szkoy marburskiej) do

sformuowania: prawda to proces nieskoczony. Dla zwolennikw

takiego pogldu (a jest ich poza neokantystami wielu) nie ma

waciwie ostatecznego i nieodwoalnego kryterium, w zwizku z

tym nie ma te twierdze, ktre byyby ostatecznie przyjte i

ktre nie mogyby (np. wobec nowych danych dowiadcze) ulec

odrzuceniu. Odwoywalne s wszystkie twierdzenia, i to zarwno

twierdzenia majce charakter hipotez i teorii, jak rwnie

twierdzenia bezporednio oparte na dowiadczeniu. Niczego nie

mona twierdzi ostatecznie i nieodwoalnie, lecz kade

twierdzenie jest tylko prowizoryczne.

W poszukiwaniu kryterium, ktre by ostatecznie i

nieodwoalnie decydowao o przyjciu jakiego twierdzenia,

znajduj je inni w tzw. powszechnej zgodzie. Gdy sysz w

ciszy nocnej jaki cigy cichy szum i chc si przekona, czy

20

szum ten rozlega si naprawd, czy te moe ulegam tylko

subiektywnemu zudzeniu, pytam innych, ktrzy s ze mn, czy

take sysz ten szum. Jeli go inni take sysz, wierz w

wiadectwo mego suchu. Takie to i podobne rozwaania skaniaj

niektrych do upatrywania w powszechnej zgodzie ostatecznego i

nieodwoalnego kryterium. Skoro za prawda ma polega na

zgodnoci z takim kryterium, to nasuwa si definicja, wedug

ktrej prawdziwo jakiego twierdzenia polega na

powszechnej na nie zgodzie. To pojcie powszechnej zgody

wymaga oczywicie bliszego sprecyzowania: nie idzie wszak o to,

by dopiero wtedy uzna jakie twierdzenie, gdy upewnimy si, e

wszyscy yjcy obecnie i ci, ktrzy ju zmarli, albo ci, ktrzy si

dopiero narodz, godz si na to twierdzenie. Zalenie od

sposobu bliszego okrelenia owej powszechnej zgody omawiana

Ju koncepcja prawdy przyjmuje tak lub inn posta.

Wedug innych, ostatecznym kryterium, decydujcym

nieodwoalnie o przyjciu jakiego twierdzenia, jest jego

oczywisto, ktra nie tylko czyni nam samym dane twierdzenie

cakowicie niewtpliwym, lecz nadto upewnia nas o tym, e kady,

kto twierdzenie to zrozumie, bdzie musia je uzna. Zwolennicy tej

koncepcji staraj si zanalizowa, na czym owa oczywisto ma

polega; sprowadzaj j niekiedy do jasnego i wyranego

przedstawiania sobie stanu rzeczy, ktrego dotyczy dane

twierdzenie (Descartes), niekiedy inaczej j precyzuj. Tak na

przykad przedstawiciel tzw. badeskiej szkoy neokantystw,

21

filozof niemiecki poprzedniej generacji, Rickert, zwraca uwag na

to, e gdy pewne twierdzenie wydaje si nam oczywiste, wwczas

narzuca nam si ono z koniecznoci, ktr odczuwamy jako

powinno, jako obowizek. Jakie twierdzenie jest oczywiste, gdy

odczuwamy, e powinnimy je uzna. Ale wszelka powinno,

wszelki obowizek jest odpowiednikiem pewnego przepisu, za-

wierajcego jaki nakaz, czyli pewnej normy. Twierdzenia

oczywiste wskazuj wic na pewn norm, dotyczc uznania

twierdze. Norma ta jest od nas niezalena, ley poza nami,

dlatego nazywa j Rickert norm transcendentaln. Twierdzenie

oczywiste zatem to tyle, co twierdzenie zgodne z

transcendentaln norm.

Przeciwnicy klasycznej definicji prawdy, dla ktrych prawda to

zgodno myli z ostatecznym kryterium i ktrzy to ostateczne

kryterium upatruj w oczywistoci, dochodz do konkluzji, e

prawdziwo myli polega na jej oczywistoci, ktr tak lub

inaczej rozumiej. Dla Rickerta na przykad prawdziwo jakiej

myli polega na jej zgodnoci z transcendentaln norm.

Inn duym rozgosem cieszc si koncepcj prawdy rozwija

tzw. pragmatyzm. Nie jest to doktryna jednolita i zwolennicy jej

rozmaicie prawd definiuj. W swej radykalnej formie przyjmuje

pragmatyzm jako punkt wyjcia stanowisko, e prawda jakiego

twierdzenia polega na jego zgodnoci z ostatecznymi kryteriami.

Za takie ostateczne kryterium uwaa jednak pragmatyzm (w swej

radykalnej formie) poyteczno danego twierdzenia w

22

dziaaniu. Std definicja utosamiajca prawdziwo jakiego

twierdzenia z jego poytecznoci. Tok myli pragmatystw

jest mniej wicej nastpujcy: nasze funkcje intelektualne, a wic

na przykad nasze przekonania, nie s bez zwizku z dziaaniem

praktycznym. Przekonania nasze mianowicie wywieraj wpyw

na nasze dziaanie, nadaj mu kierunek, wskazujc osobie dzia-

ajcej rodki wiodce do wytknitego celu. Jeeli ten wpyw

naszych przekona na nasze dziaanie czyni to dziaanie

skutecznym, tzn. pozwala na osignicie zamierzonego celu, to

przekonanie to jest prawdziwe. Wchodzc na przykad do

ciemnego pokoju pragn zapali lamp. Sdz, e wycznik

znajduje si na prawo od drzwi. To moje przekonanie (cznie z

deniem do zapalenia lampy) skierowuje moj rk na prawo od

drzwi, nadaje wic memu dziaaniu okrelony kierunek. Jeeli

dziaanie skierowane w ten sposb przez moje przekonanie

doprowadzi do upragnionego zapalenia lampy, to byo ono

prawdziwe. Jeeli natomiast dziaanie, rozwijajce si w kierunku

wskazanym przez moje przekonanie, okae si nieskuteczne, to

przekonanie to byo faszywe. Jak ju wspomniaem, utosamianie

prawdy z poytecznoci jest waciwe tylko radykalnej odmianie

pragmatyzmu. W swych mniej skrajnych odcieniach pragmatyzm

nie idzie tak daleko, lecz zblia si w swej zasadniczej tendencji

do empiryzmu i pozytywizmu, o ktrych niej.

23

WACIWE SFORMUOWANIE KLASYCZNEGO POJCIA PRAWDY

Podalimy powyej krtki i nie wyczerpujcy przegld

rnych koncepcji prawdy odmiennych od klasycznej. Wszystkie

one upatruj istot prawdy w zgodnoci myli z kryteriami, czyli

metodami, ktre ostatecznie decyduj o tym, czy dane

twierdzenie mamy uzna, czy odrzuci. Dociekania powicone

wykryciu tych najwyszych kryteriw naszego sdu s

niejednokrotnie ciekawe i pouczajce, jednake upatrywanie istoty

prawdy w zgodnoci myli z owymi kryteriami jest faszowaniem

pojcia prawdy. Treci tego pojcia lepiej odpowiada definicja

klasyczna, wedug ktrej myl prawdziwa to taka myl, ktra

zgodna jest z rzeczywistoci. Zreferowane na pocztku tego

rozdziau zarzuty przeciw tej definicji podnosiy, e nie jest jasne,

na czym miaaby polega owa zgodno myli z rzeczywistoci.

Jednake prba uchwycenia istoty tej zgodnoci nie jest tak

beznadziejna, jak to przedstawiaj krytycy klasycznej definicji

prawdy. e jakie twierdzenie jest zgodne z rzeczywistoci - to

znaczy, e jest tak wanie, jak to twierdzenie gosi. A wic myl,

e Ziemia jest okrga, jest zgodna z rzeczywistoci, poniewa

Ziemia jest okrga; myl, e Soce jest wiksze od Ziemi, jest

zgodna z rzeczywistoci, poniewa Soce istotnie jest wiksze od

Ziemi. Wobec tego zasadnicz myl klasycznej definicji prawdy

wyrazi mona w sposb nastpujcy: Myl m jest prawdziwa - to

znaczy: myl m stwierdza, e jest tak a tak, i rzeczywicie jest tak

a tak. Z tym ostatnim sformuowaniem klasycznej definicji prawdy

24

cz si pewne trudnoci natury logicznej, ktre nakazuj du

ostrono w posugiwaniu si t definicj. Nie bdziemy jednak

tutaj mwili o tej sprawie.

Przy takim sformuowaniu klasycznej definicji prawdy przestaje

te by grony zarzut, jaki przeciw niej podnosili sceptycy. Zarzut

ten gosi, e nie mona nigdy si o tym dowiedzie, czy jaka

myl jest, czy te nie jest zgodna z rzeczywistoci. Ale

dowiedzie si o tym, czy myl, e Ziemia jest okrga, jest

zgodna z rzeczywistoci, to tyle, co dowiedzie si o tym, czy

Ziemia jest okrga; albowiem jakie twierdzenie jest zgodne z

rzeczywistoci - to tyle, co: jest tak, jak to twierdzenie gosi.

Jeeli wic sceptycy twierdz, e nie mona si dowiedzie o tym,

czy myl, e Ziemia jest okrga, jest zgodna z rzeczywistoci, to

twierdz tym samym, e nie mona si przekona o tym, czy

Ziemia jest okrga. Oglnie: gdy sceptycy twierdz, e nigdy nie

mona si dowiedzie o tym, czy myl jaka jest zgodna z

rzeczywistoci, to z twierdzenia tego wynika, e nie mona si

nigdy o niczym dowiedzie. Albowiem gdyby o czym mona si

byo dowiedzie, to tym samym mona by si dowiedzie, e

myl, ktra to wanie stwierdza, zgodna jest z rzeczywistoci.

SCEPTYCYZM I JEGO ODPARCIE

Sceptycy jednak posunli si tak daleko, i twierdzili, e

niczego dowiedzie si nie moemy, czyli e o niczym nie moemy

25

zdoby uzasadnionej wiedzy. Aby bowiem tak wiedz zdoby -

mwili sceptycy - trzeba t wiedz uzasadni jak metod, czyli

kierujc si pewnym kryterium. Jednake wiedza wedug tego

kryterium zdobyta bdzie tylko wtedy wiedz poprawnie

uzasadnion, jeeli bdziemy wiedzieli z gry, i zastosowane przez

nas kryterium jest kryterium wiarygodnym, tj. takim kryterium, ktre

prowadzi zawsze do prawdy, nigdy za do faszu. Aby si za o tym

przekona, czy owo kryterium jest wiarygodne, trzeba by si znw

posuy jakim kryterium, ktre znw naleaoby podda

krytycznemu rozpatrzeniu, zanim bymy mogli mu zaufa, itd. w

nieskoczono. Niepodobna zatem znale drogi, na ktrej

moglibymy zdoby uzasadnion wiedz o czymkolwiek.

Ten, kogo by w wywd sceptykw przekona, musiaby

przyj, e w adnej sprawie nie moemy zdoby uzasadnionej

wiedzy, i sprawa ta ma si tak a tak, a wic te o adnej myli

nie moemy w sposb uzasadniony orzec, i jest ona zgodna z

rzeczywistoci. Gdybymy rozumowaniom sceptykw ulegli,

musielibymy si wic zgodzi, e o tym, czy jaka myl jest

prawdziwa - rozumiejc wyraz prawdziwy zgodnie z definicj

klasyczn - nie moglibymy nigdy zdoby uzasadnionej wiedzy.

Trudnoci wytoczone przez sceptykw godz jednak nie tylko w

klasyczn definicj prawdy, lecz godz rwnie silnie w definicje

nieklasyczne, ktre prawd myli okrelaj jako jej zgodno z

kryteriami. Jeeli bowiem - jak chc sceptycy - nie moemy o

niczym zdoby uzasadnionej wiedzy, to nie moemy te zdoby

26

takiej wiedzy dotyczcej tego, czy myli nasze s zgodne z

kryteriami. Nie ma wic adnego powodu, dla ktrego, chcc

unikn trudnoci, jakie z wywodw sceptykw pyn dla klasycznej

definicji prawdy, mielibymy na jej miejsce przyjmowa definicj

utosamiajc prawdziwo myli z jej zgodnoci z kryteriami. Za-

rzucajc bowiem definicj klasyczn, a przyjmujc t drug, w

rwnej mierze naraamy si na zarzut, e tak czy inaczej

zdefiniowana prawda jest niepoznawalna.

Czy jednake rozumowanie sceptykw uzasadnia ich rozpaczliw

tez? Gdybymy na to pytanie dali twierdzc odpowied i, uznajc

rozumowanie sceptykw za poprawne, przyjli ich tez,

uwikalibymy si w sprzeczno. Z jednej bowiem strony,

uznajc tez sceptykw twierdzilibymy, i niczego nie mona

uzasadni, z drugiej za strony, uznajc, i rozumowanie

sceptykw uzasadnia ich tez, przyjmowalibymy wbrew tezie

sceptycznej, e przecie co poprawnie mona uzasadni

(mianowicie chociaby sam tez sceptykw). Z tej trudnoci

zdawali sobie spraw sami sceptycy. Aby jej unikn,

zaznaczali, i swej tezy o niemoliwoci uzasadnionego poznania

nie gosz stanowczo, lecz zwierzaj si tylko, i im si tak, jak

wanie mwi, wydaje, ale powstrzymuj si od zdania, czy tak

naprawd jest, jak im si wydaje. Sceptycy nie czuli si w ogle

w prawie do goszenia czegokolwiek poza zdawaniem sprawy z

tego, co si w ich wiadomoci rozgrywa, a wic poza tym, e

jako czuj, jako myl itd. Okrelali te siebie samych jako

27

tych, ktrzy poszukuj prawdy, ale jej dotd nie znaleli (std

ich nazwa, albowiem skeptomai znaczy po grecku rozgldam si,

poszukuj).

Pomijajc t trudno zwizan ze stanowiskiem sceptycznym,

na ktr wskazalimy wyej, atwo zauway bd, kryjcy si w

przytoczonym rozumowaniu sceptykw. Sceptycy twierdz

mianowicie, e aby zdoby uzasadnion wiedz, trzeba do niej

doj, stosujc jakie kryterium, o ktrym by si z gry wiedziao,

e jest ono wiarogodne. Innymi sowy, zdobycie jakiejkolwiek

uzasadnionej wiedzy wymaga - zdaniem sceptykw - nie tylko tego,

by si dysponowao jakim wiarogodnym kryterium, przy pomocy

ktrego uzasadnioby si t wiedz, lecz wymaga ponadto jeszcze

tego, by si wiedziao, e kryterium to jest wiarogodne. W tym

ley wanie bd rozumowania sceptykw. Albowiem, aby

twierdzenie jakie uzasadni wystarczy doj do niego, stosujc

jakie wiarogodne kryterium, nie trzeba za wcale nadto wiedzie e

kryterium zastosowane przy zdobywaniu tego twierdzenia byo

wiarogodne. Wiedza o tym czy owo kryterium jest wiarogodne, nie

jest potrzebna dla uzasadnienia twierdzenia zdobytego wedle

owego kryterium, lecz jest potrzebna tylko dla przekonania si o

tym, czy si owo twierdzenie uzasadnio. Co innego za jest

uzasadni jakie twierdzenie, a co innego wiedzie, e sieje

uzasadnio. Co innego jest zrobi co dobrze, a co innego

wiedzie, e si to dobrze zrobio. Jeli zatem wiedza o tym, e

kryterium zastosowane przy uzasadnianiu jakiego twierdzenia

28

jest wiarogodne, nie jest potrzebna do poprawnego jego

uzasadnienia, to w takim razie faszyw okazuje si przesanka, z

ktrej sceptycy wysnuwali wniosek, e uzasadnienie jakiegokolwiek

twierdzenia wymaga nieskoczenie wielu krokw rozumowania,

ktrych nigdy nie mona by w caoci wykona (czyli e prowadzi do

tzw. regressus ad infinitum).

NIEKLASYCZNE DEFINICJE PRAWDY PROWADZ DO IDEALIZMU

Wiedzielimy, e motywem, dla ktrego niektrzy filozofowie

odrzucali klasyczn definicj prawdy, byo po pierwsze:

niewaciwe sformuowanie zasadniczej myli, o ktr chodzi w

klasycznym pojciu prawdy, po drugie: krytyczny pogld

sceptykw na moliwo poznania rzeczywistoci. Znalazszy dla

klasycznego pojcia prawdy waciwe sformuowanie i

rozprawiwszy si z zarzutami sceptykw, przekonalimy si jed-

nak, e nie ma powodu, dla ktrego mielibymy rezygnowa z

klasycznej definicji prawdy i siga po inn, nieklasyczn definicj

prawdy. Owe nie-klasyczne definicje prawdy odegray wielk rol w

rozwoju myli filozoficznej, stay si bowiem jednym z punktw

wyjcia dla idealizmu, ktry wiata dostpnego poznaniu nie

uwaa za prawdziw rzeczywisto, lecz degraduje go do roli jakiej

konstrukcji mylowej, a wic pewnego rodzaju fikcji, tym si tylko

od fikcji poetyckiej rnicej, e jest ona zbudowana wedug

pewnych zawartych w kryteriach prawide, ktrymi si ostatecznie

29

kierujemy przy wydawaniu sdw.

III. ZAGADNIENIA RDA POZNANIA

PSYCHOLOGICZNA I EPISTEMOLOGICZNA WERSJA TEGO ZAGADNIENIA

Zagadnieniem rda poznania nazywano pierwotnie psychologiczne

dociekania nad faktyczn genez naszych poj, sdw i w ogle

myli. Spierano si. mianowicie o to, czy wrd poj, ktre

mona napotka w umyle dojrzaego czowieka, istniej tzw.

pojcia i myli wrodzone (ideae innatae), czy te wszystkie pojcia

i myli, jakie posiadamy, urobione s bez reszty na podstawie

dowiadczenia. Wyznawcw pogldu przyjmujcego istnienie

poj wrodzonych nazywa si racjonalistami genetycznymi

albo natywistami; wyznawcw pogldu przeciwnego

genetycznymi empirystami. Wedug natywistw niektre nasze

pojcia i przekonania s nam wrodzone w tym znaczeniu, i

umys nasz jest tak urzdzony, e takie wanie, a nie inne

pojcia musi utworzy, e do takich, a nie innych przekona doj

musi - niezalenie od tego, czego by mu dostarczay zmysy i in-

trospekcja. Zmysy nie maj wedug natywistw wpywu na to,

jaka jest tre niektrych naszych poj i przekona. Rola zmysw

ogranicza si tylko do tego, i wyzwalaj one owe myli, potencjalnie

zawarte ju niejako w organizacji ludzkiego umysu. Do wyznawcw

30

tego pogldu naleeli midzy innymi Platon, Descartes, Leibniz

i inni.

Natywistom przeciwstawiali zwolennicy genetycznego empiryzmu

tez, e umys ludzki jest nie zapisan tablic (tabula rasa), na

ktrej dowiadczenie dopiero wypisuje swoje znaki. Znakami tymi

s pocztkowo wraenia (impresje), im zawdziczaj swe

powstanie ich pamiciowe reprodukcje, wyobraenia pochodne,

ktrych rnorodne kombinacje i przerbki prowadz do poj mniej

lub wicej zoonych (idee); przerbki te bywaj niekiedy tak

kunsztowne, e nieatwo si w nich dopatrzy ladw oryginau, tj.

wrae, od ktrych pochodz. Pogld ten ujmowali genetyczni

empiryci w zwiz formu nihil est in intellectu, quod non prius

fuerit in sensu (nie ma niczego w umyle, co by wpierw nie

znajdowao si w zmysach). Przedstawicielami genetycznego

empiryzmu byli przede wszystkim filozofowie angielscy XVII i XVIII

stulecia, John Locke, Dawid Hume i inni. Wysilali si oni nad

wykazaniem, w jaki to sposb z materiau wraeniowego,

dostarczonego przez zmysy powstaj inne nasze myli, zwaszcza

za pojcia o wysokim stopniu abstrakcji. Francuz, Condillac

stara si ten proces rozwoju zawartoci umysu dorosego

czowieka unaoczni na modelu posgu, stopniowo obdarzanego

rnymi narzdami zmysowymi, przez ktre napywaj mu coraz

nowe wraenia, i pokazywa, jak z tych wrae wytwarzaj si

coraz to wysze produkty umysowe. Hume zastosowa tez

genetycznego empiryzmu do tego, by demaskowa pewne wyrazy

31

jako wyrazy posiadajce tylko pozorne znaczenie. Zgodnie z tez

empirystyczn kade pojcie musi si wykaza rodowodem

wyprowadzajcym je z dowiadczenia. Jeli wic dla znaczenia

jakiego wyrazu nie mona wykaza, i wywodzi si ono

jako z dowiadczenia, to znaczenie to jest tylko pozorne.

Wywody Hume'a stanowiy ferment pobudzajcy pniej do

poddawania sensu wyrazw gruntownej analizie. Z biegiem czasu

postulat, aby znaczenie kadego wyrazu mogo si wykaza

rodowodem, wyprowadzajcym je z dowiadczenia, zosta

zastpiony postulatem pokrewnym, cho nie identycznym.

Wspczenie mianowicie uznajemy za sensowny tylko

taki wyraz, ktrego znaczenie uzbrajaj nas w metod pozwalajc

wyraz ten stosowa do przedmiotw, tzn. pozwalajc o

przedmiotach danych nam w dowiadczeniu roztrzyga czy mona je, czy te

nie mona ich nazywa tym wyrazem. Postulat ten, bdc

sztandarow tez wspczesnego tzw. operacjonizmu, okaza si

bardzo podny dla rozwoju przyrodoznawstwa. Sta si on midzy

innymi punktem wyjcia przewrotu, ktrego w fizyce wspczesnej

dokona Einstein przez tzw. teori wzgldnoci. Einstein mianowicie

opiera t teori na odrzuceniu pojcia absolutnej rwnoczesnoci

dwch zdarze i zastpieniu go pojciem rwnoczesnoci

wzgldem pewnego ukadu przestrzennego (a wic wzgldem

pewnych cia). Odrzuca za Einstein pojcie rwnoczesnoci

absolutnej dlatego wanie, i nie istnieje adna metoda,

pozwalajca na podstawie dowiadczenia o dwu zdarzeniach

32

odlegych od siebie w przestrzeni rozstrzygn, czy s one, czy te

nie s w sensie absolutnym rwnoczesne.

Zreferowany powyej szkicowo problemat genezy naszych

poj i przekona, w ktrym przeciwstawne stanowiska nazywa si

natywizmem lub racjonalizmem genetycznym oraz empiryzmem

genetycznym, by zagadnieniem o charakterze wyranie

psychologicznym. Chodzio w nim przecie o to, na jakiej drodze

w umyle ludzkim powstaj pewne myli. Z tym zagadnieniem

psychologicznym czono, a nawet mieszano zagadnienie inne;

majce charakter ju nie psychologiczny, lecz metodologiczny

albo epistemologiczny. Byo to mianowicie zagadnienie, w jaki

sposb mona doj do penowartociowego poznania

rzeczywistoci, czyli jakimi metodami mona doj do zgodnego z

prawd i uzasadnionego jej poznania. Zagadnienie to naley do

teorii poznania, tj. tej dyscypliny, ktr w poznaniu interesuje nie

jego faktyczny przebieg, lecz jego prawdziwo i uzasadnienie.

Tym zagadnieniem zajmiemy si obecnie.

W zwizku z tym zagadnieniem zarysowuj si dwie pary

przeciwstawnych stanowisk. Racjonalizm i empiryzm - to jedna

para, racjonalizm i irracjonalizm - druga. W nazwach tych

stanowisk powtarzaj si znowu terminy racjonalizm i

empiryzm, z ktrymi zetknlimy si przy omawianiu

zagadnienia psychologicznej genezy naszych myli. Maj one

tutaj inne znaczenie ni poprzednio. Dlatego poprzednio

dodawalimy do terminu racjonalizm i empiryzm przydawk

33

genetyczny, obecnie powinni bymy dla odrnienia mwi o

racjonalizmie i empiryzmie metodologicznym. Ale i w ten sposb

nie usunlimy wieloznacznoci, albowiem wyraz racjonalizm (np.

metodologiczny) ma inne znaczenie, gdy go si przeciwstawia

empiryzmowi, a inne, gdy si go przeciwstawia irracjonalizmowi.

Dlatego nie bdziemy stanowiska przeciwstawnego empiryzmowi

metodologicznemu nazywali racjonalizmem, lecz kierunek ten

nazywa bdziemy aprioryzmem, pozostawimy za termin

racjonalizm dla oznaczenia kierunku przeciwstawiajcego si irra-

cjonalizmowi. Tam, gdzie mimo wszystko grozioby

nieporozumienie, bdziemy w racjonalizm nazywali antyirracjo

nalizmem.

Po tych uwagach wstpnych przystpimy najpierw do zdania

sprawy ze sporu midzy aprioryzmem i empiryzmem

metodologicznym, nastpnie za zreferujemy zasadnicz tre

sporu midzy racjonalizmem (antyirracjonalizmem) a

irracjonalizmem.

APRIORYZM I EMPIRYZM

Zaczynamy wic od aprioryzmu i empiryzmu. W sporze tym

idzie o ocen roli, jak w naszym poznaniu odgrywa

dowiadczenie, tzn. nasze spostrzeenia zawdziczane zmysom

lub tzw. introspekcji. Spostrzeenia zawdziczane zmysom

informuj nas o przedmiotach i zdarzeniach wiata zewntrznego

34

(tj. wiata fizycznego) i stanowi tzw. dowiadczenie zewntrzne;

spostrzeenia zawdziczane tzw. introspekcji informuj nas

o naszych wasnych stanach psychicznych (np. o tym, e jestem

wes lub e jestem smutny) i stanowi tzw. dowiadczenie

wewntrzne. Ot empiryzm wszelkich odcieni przyznaje

dowiadczeniu dominujc rol w poznaniu, aprioryzm

natomiast podkrela rol tzw. poznania apriorycznego, tzn.

poznania od dowiadczenia niezalenego.

APRIORYZM SKRAJNY

Spr midzy empiryzmem i aprioryzmem przyjmowa w

dziejach filozofii rozmait posta. W zaraniu europejskiej

myli filozoficznej, w staroytnej Grecji, aprioryzm wystpuje

ofensywnie i odmawia dowiadczeniu wszelkiej wartoci dla

poznania rzeczywistoci, osdzajc wiedz opart na

dowiadczeniu jako wiedz pozorn, ktra zaznajamia nas z po-

zorami rzeczywistoci tylko, a nie z rzeczywistoci prawdziw.

Punktem wyjcia tej ofensywy, deprecjonujcej warto poznania

na dowiadczeniu opartego, byy przede wszystkim zudzenia

zmysowe, podkopujce wiar w wiadectwo dowiadczenia. Dalej

saba ufno w to wiadectwo w miar wykrywania

subiektywnych rnic w spostrzeeniach rnych osobnikw,

odnoszcych si do tego samego przedmiotu. Gwnym jednake

powodem, ktry skoni niektrych staroytnych filozofw do

35

odebrania dowiadczeniu wszelkiego kredytu, byo ich przekonanie,

e to, co jest naprawd rzeczywiste, musi by niezmienne.

Dowodzili bowiem, e to, co ulega zmianie, mieci w sobie

sprzeczno, albowiem zarazem jest jakie (w pewnym czasie) i

takie te nie jest (w czasie pniejszym). (Budowali te rne

inne subtelniejsze dowody na to, e wszelka zmiana implikuje

sprzeczno.) To za, co jest sprzeczne w sobie, istnie - ich

zdaniem - nie moe. Poniewa za dowiadczenie ukazuje nam

przedmioty podlegajce zmianie, zatem to, co nam ono

prezentuje, nie jest rzeczywistoci prawdziw, lecz tylko jej

pozorem. Zdaniem staroytnych apriorystw z rzeczywistoci

prawdziw zaznajomi nas moe tylko oderwana od wszelkiego

dowiadczenia myl, czyli tzw. rozum.

Twierdzenie, e tylko rozum, a nie dowiadczenie,

zaznajamia nas z rzeczywistoci, byo tez skrajnego

aprioryzmu. Kierunek ten posiada zwolennikw prawie

wycznie wrd mylicieli staroytnych. Oddziaa te szkodliwie

na rozwj nauk, odwracajc umysy od bada empirycznych,

czyli na dowiadczeniu opartych, i kierujc je ku bezpodnym

czsto spekulacjom. Opni wic proces naukowego poznania

przyrody, czyli przyrodoznawstwa. Przygotowa te grunt dla

pogldu na wiat, obniajcego donioso ycia ziemskiego i

nakazujcego szuka istotnych wartoci w zawiatach. Z chwil,

gdy potrzeby ycia praktycznego okazay si do silnym

motywem, by przeama to apriorystyczne uprzedzenie do

36

opartych na dowiadczeniu bada nad przyrod, z chwil gdy

rozkwit bada empirycznych pocz w nowoytnym przy-

rodoznawstwie wici triumfy, skrajny aprioryzm sta si

doktryn niemale nie spotykan.

W czasach nowszych spr midzy aprioryzmem,

upominajcym si o uznanie roli poznawczej czynnikw od

dowiadczenia niezalenych (apriorycznych), a empiryzmem,

podkrelajcym donioso dowiadczenia, przybra inny

charakter. Spr nie toczy si ju o to, czy dowiadczenie, czy te

tzw. rozum zaznajamia nas z prawdziw rzeczywistoci, ale o

to, czy mamy w ogle prawo przyjmowa jakie twierdzenia,

ktre by bezporednio lub porednio nie opieray si na

dowiadczeniu. Twierdzenia, ktre mamy prawo przyjmowa,

cho nie s one oparte na dowiadczeniu, nazywa si

twierdzeniami a priori.

EMPIRYZM SKRAJNY

Empiryzm skrajny twierdzi, e wszelkie uzasadnione

twierdzenie musi opiera s i bezporednio lub porednio na

dowiadczeniu. Nawet aksjomaty matematyki, nawet

naczelne prawa logiki, ktre najmniej zdaj si by zwizane z

dowiadczeniem, s, zdaniem skrajnego empiryzmu,

twierdzeniami empirycznymi (tzn. opartymi na dowiadczeniu). S

one wedug tego kierunku - tylko indukcyjnymi uoglnieniami

twierdze jednostkowych, z ktrymi zapoznao nas

37

dowiadczenie.

EMPIRYZM UMIARKOWANY

Tak radykalnemu pogldowi empiryzmu skrajnego

przeciwstawia si zarwno umiarkowany aprioryzm, jak te

umiarkowany empiryzm. Oba te kierunki twierdz mianowicie

zgodnie, e istniej twierdzenia, ktre maj pene uprawnienie w

nauce, a ktre mimo to nie opieraj si na dowiadczeniu, czyli s

twierdzeniami a priori. Rni si jednak umiarkowany empiryzm

i umiarkowany aprioryzm midzy sob w pogldzie na

donioso tych penoprawnych twierdze a priori. Umiarkowany

empiryzm uznaje za uprawnione twierdzenia aprioryczne tylko

takie twierdzenia, ktre po prostu wyuszczaj jedynie sens

zawartych w nich terminw. A priori mamy prawo twierdzi, e

kady kwadrat ma cztery boki, e wszystkie promienie koa s

sobie rwne itp. Aby to stwierdzi, nie potrzeba odwoywa si do

dowiadczenia; wystarczy zda sobie spraw z tego, co znaczy

wyraz kwadrat czy te wyraz koo. Nie trzeba si te obawia,

eby jakiekolwiek dowiadczenie mogo takim twierdzeniom

zaprzeczy, eby na przykad dowiadczenie zmusio nas do

uznania, i nie kady kwadrat ma cztery boki. Aby to bowiem

osign, musiaoby dowiadczenie zaprezentowa nam co, co

okrelilibymy nazw kwadrat, a czemu mimo to odmwilibymy

posiadania czterech bokw. Jednake samo znaczenie wyrazu

38

kwadrat (sama tre pojcia kwadrat) jest takie, e kady, kto by

nazwa kwadratem figur, o ktrej wie, e nie ma czterech

bokw, pogwaciby to znaczenie. Nie mona zatem uywa

wyrazu kwadrat w jego normalnym znaczeniu i nazywa

kwadratem figury innej ni czworoboczn. Nigdy wic

dowiadczenie nie zaprezentuje figury, ktr nazwalibymy

kwadrat i o ktrej orzeklibymy, e nie ma czterech bokw.

Ot tylko takie twierdzenia, ktre w sposb zilustrowany

przez powysze przykady wyuszczaj jedynie znaczenie

zawartych w nich terminw, uwaa umiarkowany empiryzm za

uprawnione twierdzenia a priori. Twierdzenia takie znale mona

wrd (wyranych lub uwikanych, por. str. 40) definicji

ustalajcych znaczenia pewnych terminw oraz wrd logicznych

nastpstw takich definicji. Tego rodzaju twierdzenia nazywa si

od czasw Kanta twierdzeniami analitycznymi (zdaniami

analitycznymi, sdami analitycznymi). Teza umiarkowanego

empiryzmu daje si wic zwile wyrazi w formule: tylko

twierdzenia analityczne s uprawnionymi twierdzeniami a

priori.

APRIORYZM UMIARKOWANY

Umiarkowany aprioryzm utrzymuje natomiast, e istniej

uprawnione twierdzenia a priori, nie bdce twierdzeniami

analitycznymi. Takie twierdzenia, ktre nie s twierdzeniami

39

analitycznymi, nazywa si twierdzeniami syntetycznymi

(zdaniami syntetycznymi, sdami syntetycznymi).

Twierdzenie jakie jest zatem syntetyczne, gdy nie ogranicza si

tylko do wyuszczenia sensu zawartych w nim terminw, gdy nie

jest tylko definicj (wyran lub uwikan), ustalajc sens

pewnych terminw ani te logicznym nastpstwem takiej

definicji, ale jest twierdzeniem rzeczowym, ktre mogoby zosta

przez dowiadczenie potwierdzone lub obalone. Twierdzenie, e

pierwszy cesarz Francuzw by niskiego wzrostu, jest

twierdzeniem syntetycznym, poniewa nie wynika z definicji

zawartych w nim wyrazw. Natomiast twierdzenie, e pierwszy

cesarz Francuzw by monarch, jest twierdzeniem analitycznym,

wynika bowiem z definicji terminu cesarz.

Wikszo twierdze syntetycznych opiera si niespornie na

dowiadczeniu. Sporne jest tylko, czy wszystkie bez wyjtku

twierdzenia syntetyczne musz czerpa swe uzasadnienie z

dowiadczenia, czy te moe istniej uprawnione sdy

syntetyczne, ktre nie czerpi swego uprawnienia z

dowiadczenia, czyli s sdami a priori. To wanie pytanie jest

nowoczesn postaci zagadnienia empiryzmu i aprioryzmu.

Empiryzm przeczy temu, urniarkowany aprioryzm natomiast

utrzymuje, e istniej uprawnione twierdzenia syntetyczne a

priori.

Dla zilustrowania sposobu, w jaki umiarkowany aprioryzm

uzasadnia sw tez, wemy na przykad twierdzenie geometryczne

40

goszce, e suma dwu bokw trjkta jest wiksza ni bok trzeci.

Wedug apriorysty nie jest to twierdzenie analityczne, nie wynika

bowiem z definicji trjkta i jego bokw. Niemniej, zdaniem

apriorysty, mona si upewni o prawdziwoci tego twierdzenia,

nie uciekajc si do dowiadczenia: wystarczy sobie tylko w

fantazji wyobrazi jaki odcinek, mogcy suy za podstaw

trjkta i wychodzce z jego kocw dwa odcinki, ktre razem

wzite co najwyej pokrywaj t podstaw lub nawet nie

wystarczaj do jej pokrycia. Wyobrania mwi nam od razu, e

gdy odcinki te poczn si obraca dokoa kocw podstawy, to

przeciwlege koce tych odcinkw bd si od siebie oddala i nie

utworz trjkta. Nie trzeba wic ucieka si do dowiadczenia,

nie trzeba niczyich spostrzee, by w sposb niezachwianie pewny

mc wyda sd syntetyczny, i suma dwch bokw trjkta musi

by wiksza ni bok trzeci.

Przykad powyszy ilustruje zarazem sposb, w jaki - zdaniem

apriorystw - dochodzimy do wydawania sdw syntetycznych a

priori. Mamy je jakoby zawdzicza jakiej wadzy, ktra

pozwala w danych nam naocznie przedmiotach dopatrywa si

prawidowoci oglnych, a nie tylko dostrzega jednostkowe

fakty, jak to czyni zwyke dowiadczenie. Wyobraajc sobie

owe odcinki, o ktrych wyej bya mowa, dopatrzylimy si w

nich oglnego prawa, goszcego, e w kadym trjkcie suma

dwch bokw musi by wiksza ni bok trzeci. Wysiek fantazji,

na ktrymy si tu zdobyli, pozwoli nam wic wykry pewn

41

prawidowo ogln, a nie tylko fakt jednostkowy, e w

danym trjkcie suma dwch bokw jest wiksza ni bok trzeci,

fakt, do ktrego wykrycia wystarczyoby zwyke spostrzeenie.

T wadz, pozwalajc nam w unaocznianych przedmiotach

wynajdowa prawidowoci oglne, nazywali niektrzy czyst

wyobrani (Kant), wgldem w istot rzeczy (Husserl) itp.

SPR EMPIRYZMU I APRIORYZMU O CHARAKTER TWIERDZE

MATEMATYKI

Spr midzy empiryzmem i aprioryzmem, w swej postaci

nowoytnej, dotyczy gwnie charakteru twierdze matematyki.

Empiryzm skrajny uwaa wszystkie twierdzenia matematyki

za twierdzenia oparte na dowiadczeniu. Aprioryzm

natomiast uwaa j e za twierdzenia, ktre wolno przyjmowa

niezalenie od dowiadczenia, a wic za twierdzenia a priori,

przy czym aprioryzm (mowa tu o aprioryzmie umiarkowanym,

gdy tylko w takiej postaci przejawia si nowoytny aprioryzm)

niektrym przynajmniej twierdzeniom matematyki przypisuje

charakter sdw syntetycznych. Empiryzm umiarkowany

wreszcie rozrni a tzw. matematyk czyst i tzw.

matematyk stosowan i uwaa twierdzenia matematyki

czystej za twierdzenia a priori, przypisujc im jednak

charakter sdw analitycznych.w matematyce stosowanej

natomiast znajduje umiarkowany empiryzm obok pewnych

42

twierdze analitycznych take twierdzenia syntetyczne, ale te

ostatnie uwaa za twierdzenia empiryczne, tzn. za oparte na

dowiadczeniu.

MATEMATYKA CZYSTA I MATEMATYKA STOSOWANA

Na czym polega rnica pomidzy matematyk czyst a

matematyk stosowan? Rnica ta polega na rozmaitym sposobie

rozumienia terminw matematycznych. Najlepiej moe uda siej

wyjani na przykadzie geometrii. W geometrii wystpuj terminy

takie jak brya, kula, szecian, stoek itp. Wystpuj one rwnie w

mowie codziennej, ktr posugujemy si w yciu praktycznym, nie

uprawiajc matematyki. Kady z tych wyrazw posiada w mowie

codziennej sens empiryczny, tzn. taki, i dostarcza nam on

metody, wedug ktrej, opierajc si na dowiadczeniu (na

wiadectwie zmysw), moemy si przekona, czy dany przedmiot

mona tym wyrazem nazwa, czy te nie. Na przykad sens wyrazu

szecian jest taki, e kady, kto wie ten sens z wyrazem

szecian, potrafi, liczc ciany danej mu w spostrzeeniu bryy,

mierzc kty i boki jej cian, przekona si (w granicach bdu

pomiaru) dowiadczalnie, czy brya ta jest szecianem, czy te nie.

W metod, wedug ktrej mona si o tym przekona, uzbraja nas

sam sposb rozumienia wyrazu szecian, przepisany dla tego

wyrazu przez mow potoczn. Ot uprawiajc geometri mona

terminy wsplne jej i mowie potocznej bra w tym samym mniej

43

wicej sensie co w mowie potocznej, a wic w sensie

empirycznym, tzn. takim, ktry pozwala (niektre przynajmniej)

zdania z terminw tych zbudowane rozstrzyga na podstawie

dowiadczenia. Jeeli uprawiajc geometri, nadajemy jej

terminom sens empiryczny, to uprawiamy j jako ga

matematyki stosowanej.

Istnieje jednak moliwo innego sposobu uprawiania tej

nauki. Przy tym innym sposobie posugujemy si wprawdzie takimi

samymi wyrazami jak te, ktrych si uywa przy uprawianiu

geometrii jako gazi matematyki stosowanej, ale zrywamy

cakowicie z waciwym matematyce stosowanej i mowie

potocznej rozumieniem jej terminw. Terminy takie, jak kula,

szecian pozbawiamy tego znaczenia, jakie one miay w mowie

potocznej, a w szczeglnoci pozbawiamy je wszelkiego

empirycznego sensu. Pozbawiwszy je tego znaczenia, wyposaamy

je w nowe znaczenie lub, jak si te wyraamy, konstytuujemy

dopiero ich znaczenie. Czynimy to niekiedy za pomoc definicji

wyranych. Kada jednak definicja wyrana jakiego terminu

polega na sprowadzeniu tego terminu do innych terminw.

Wyrana definicja jakiego terminu pozwala mianowicie kade

zdanie zawierajce termin definiowany przetumaczy na

zdanie, w ktrym termin ten jest zastpiony przez inne terminy

uyte w definicji. Na przykad definicja kula jest to bryla, ktrej

pewien punkt jest rwno oddalony od kadego punktu jej

powierzchni pozwala kade zdanie zawierajce wyraz kida,

44

przeoy na zdanie, w ktrym wyraz kula ju nie wystpi, lecz

bdzie zastpiony przez wyraenie bryla, ktrej pewien punkt jest

rwno oddalony od kadego punktu jej powierzchni.

Powstaje wobec tego pytanie nastpujce: Wyrazy takie jak

kula, szecian itp. sprowadzamy za pomoc definicji do innych

terminw geometrycznych, zerwawszy uprzednio ze znaczeniem,

jakie definiowane przez nas terminy posiaday w mowie

potocznej. Jaki jednak sens nadajemy tym terminom, do ktrych

sprowadzamy przez definicj owe definiowane przez nas terminy?

By moe, e i te terminy sprowadzimy przez dalsze definicje do

innych znowu terminw, ale nie bdziemy mogli cofa si w ten

sposb w nieskoczono i bdziemy musieli ten acuch de-

finicji przerwa gdzie na takich terminach, ktre bd stanowi

punkt wyjcia dla caego naszego systemu definicji. Nazwijmy te

terminy wyjciowe terminami pierwotnymi. W jakim znaczeniu

bierzemy owe terminy pierwotne? Czy bierzemy je w znaczeniu

zastanym, tzn. w tym znaczeniu, ktre terminy te ju przedtem

posiaday w mowie potocznej, czy te i przy nich zrywamy z ich

dotychczasowym znaczeniem i dopiero znaczenie to

konstytuujemy? Ot uprawiajc geometri jako ga ma-

tematyki czystej, a nie stosowanej, rwnie przy terminach

pierwotnych, zrywamy z ich dotychczasowym potocznym

znaczeniem i znaczenie terminw pierwotnych rwnie dopiero

konstytuujemy.

Ale - powie moe kto - terminw pierwotnych ju nie mona

45

definiowa, poniewa s one punktem wyjcia wszelkiej definicji, nie

mona zatem take ich znaczenia dopiero konstytuowa, nadawa

im dopiero znaczenia, lecz trzeba chyba przynajmniej te

terminy pierwotne bra w ich znaczeniu zastanym, w znaczeniu,

jakie one posiadaj w mowie potocznej. Rozumowanie takie

byoby jednak bdne. Z tego, e terminw pierwotnych nie

mona definiowa za pomoc definicji wyranych, nie wynika

wcale, e nie mona ich znaczenia ukonstytuowa, tzn. e nie

mona nada im dopiero znaczenia. Co trzeba bowiem zrobi, aby

nada jakiemu wyrazowi pewne znaczenie? Trzeba ustali dla

pewnego krgu osb, ktre tym wyrazem bd si posugiway,

pewien okrelony sposb jego rozumienia. Wszyscy uczc si od

dziecistwa mowy ojczystej, wprowadzeni zostalimy przez naszych

rodzicw i wychowawcw w pewien okrelony sposb rozumienia

wyrazw tej mowy. Niewiele jest jednak stosunkowo takich

wyrazw mowy ojczystej, w ktrych rozumienie wprowadzeni

zostalimy przez podanie nam ich definicji. Istnieje wic niewt-

pliwie inny sposb wprowadzania nas w pewien okrelony sposb

rozumienia wyrazw - ni definicja. Z takiego wanie innego

sposobu korzysta si na przykad przy uczeniu si mowy obcej

tzw. metod bezporedni. Przy tej metodzie nie dyktuje

nauczyciel uczniowi tzw. swek, tzn. nie podaje mu przekadu

wyrazw mowy obcej na wyrazy jzyka, ktry ucze ju rozumie,

lecz nauczyciel mwi od razu caymi zdaniami obcej mowy.

Nauczyciel jzyka francuskiego pokazuje na przykad palcem raz

46

st i wypowiada zdanie c 'est une table, drugi raz pokazuje ksik i

mwi c 'est un livre, trzeci raz pokazuje owek i mwi c 'est un

crayon, i ucze dorozumiewa si nie tylko, e table znaczy stoi,

livre znaczy ksika itd., ale dorozumiewa si te, e zwrot c'est

znaczy tyle, co abstrakcyjne zupenie wyraenie to jest. W

podobny sposb nauczylimy.si jako dzieci rozumie mow

dorosych. Suchajc wypowiedzi dorosych, wygaszanych

odpowiednio do rnych sytuacji, nabylimy umiejtnoci

posugiwania si tymi wypowiedziami tak samo jak oni i tym

samym nauczylimy si te wypowiedzi rozumie tak samo, jak je

rozumieli doroli.

Ot w podobny sposb postpuje si uprawiajc tzw. czyst

matematyk, przy konstytuowaniu znacze wyrazw pierwotnych,

tj. tych, ktre stanowi punkt wyjcia wszelkich definicji.

Wypowiada si mianowicie pewne zdania, zawierajce owe wyrazy

pierwotne obok innych wyrazw, ktrych okrelone rozumienie si

u suchacza zakada. Suchacz ma abstrahowa od znaczenia,

jakie ewentualnie przedtem wiza z terminami, ktre tu

traktujemy jako terminy pierwotne, lecz maj one dla niego cay

swj sens czerpa z tych zda. Wypowiada si na przykad zdanie

dwa punkty wyznaczaj jedn i tylko jedn prost. Suchacz

ma zapomnie o znaczeniu, jakie wiza dotychczas z wyrazami

punkt i prosta, ktre s terminami pierwotnymi geometrii,

zachowujc tylko dotychczasowe rozumienie terminw dwa,

wyznaczaj jedn i tylko jedn, ktre nie nale do wyrazw

47

swoistych dla geometrii. Zapomniawszy o dotychczasowym

znaczeniu wyrazw punkt i prosta, ma on rozumie te wyrazy tak,

by mg wierzy w to, e dwa punkty wyznaczaj zawsze jedn i

tylko jedn prost.

Owe zdania, ktre w opisany wyej sposb konstytuuj

znaczenie terminw pierwotnych geometrii, nazywa si

aksjomatami tej nauki. Aksjomaty odgrywaj rol podobn do tej,

jak speniaj rwnania z kilku niewiadomymi. Ukad rwna,

zawierajcych dwie lub wicej niewiadomych, wyznacza w pewnym

sensie ich wartoci. Wartociami niewiadomych s mianowicie te

liczby, ktre, wstawione za niewiadome, speniaj te rwnania,

tzn. przemieniaj je we wzory prawdziwe. Podobnie te

aksjomaty okrelaj znaczenie zawartych w nich terminw

pierwotnych, ktre wystpuj w nich jako wyrazy o niewiadomym

znaczeniu. Okrelaj one mianowicie te znaczenia jako takie,

ktre naley wiza z terminami pierwotnymi, aby aksjomaty te

si sprawdziy.

Z uwagi na to, e aksjomaty okrelaj w sposb wyej opisany

znaczenie zawartych w nich terminw pierwotnych, nazywamy je

te definicjami uwikanymi, odrniajc je od definicji wyranych.

Definicje bowiem wyrane podaj dla terminw, ktrych znaczenie

okrelaj, ich rwnoznaczniki, podaj niejako wprost ich warto;

tymczasem aksjomaty nie podaj rwnoznacznikw dla terminw,

ktrych znaczenie konstytuuj, ale pozwalaj je jako

wyporodkowa, podobnie jak ukad rwna pozwala wypo-

48

rodkowa wartoci zawartych w tych rwnaniach niewiadomych.

Mona wic uprawia geometri abstrahujc od potocznego

sensu terminw geometrycznych, lecz konstytuujc za pomoc

systemu definicji uwikanych i definicji wyranych ich znaczenie.

Gdy j w ten sposb uprawiamy, uprawiamy geometri jako ga

matematyki czystej. Zasadnicza rnica midzy uprawianiem

geometrii czystej i geometrii stosowane polega na tym, e w

geometrii stosowanej terminy geometryczne maj okrelone

znaczenie niezalenie od aksjomatw i to przy tym znaczenie

empiryczne, dziki ktremu o prawdziwoci zda z tych terminw

zbudowanych mona si przekona na drodze empirycznej, gdy

natomiast w geometrii czystej terminy geometryczne nie

posiadaj innego sensu ni ten, ktry dla nich wyznaczaj

aksjomaty: znacz mianowicie to, co powinny znaczy, jeli

aksjomaty maj by prawdziwe, i nie posiadaj adnego sensu

empirycznego.

POGLD EMPIRYZMU UMIARKOWANEGO

Ot zdajc sobie spraw z tego, e matematyk mona

uprawia bd jako matematyk czyst, bd jako matematyk

stosowan, twierdz empirycy umiarkowani, e matematyka czysta

jest nauk aprioryczn, ktra ani nie potrzebuje sankcji

dowiadczenia, ani nie potrzebuje obawia si tego, aby jej

49

twierdzenia zostay przez dowiadczenie kiedykolwiek obalone,

poniewa terminy matematyki czystej nie posiadaj w ogle sensu

empirycznego. Co do matematyki stosowanej natomiast, twierdz

empirycy umiarkowani, e moe ona by uprawiana tylko jako

nauka empiryczna. Aksjomaty, tzn. naczelne twierdzenia

przyjmowane w matematyce bez wyprowadzania ich z innych

twierdze, s - o ile idzie o matematyk stosowan - tylko

hipotezami, ktre mona, konfrontujc ich logiczne nastpstwa z

dowiadczeniem, potwierdzi lub obali.

POGLD EMPIRYZMU SKRAJNEGO

Empiryzm skrajny jest doktryn starsz, pochodzc z okresu,

w ktrym nie znano jeszcze rozrnienia matematyki czystej i

matematyki stosowanej. Mwic o matematyce i uwaajc j za

nauk empiryczn, mieli empirycy skrajni na myli matematyk

stosowan i co do niej nie rnili si w swych pogldach od

empirykw umiarkowanych, ktrzy rwnie matematyk

stosowan uznaj za nauk empiryczn. Mylicielom goszcym

haso empiryzmu skrajnego nie znana bya taka posta nauki, jak

przedstawiaj rne gazie matematyki czystej.

KONWENCJONALIZM

Przedstawiciele empiryzmu umiarkowanego, przyznajc

matematyce stosowanej charakter nauki empirycznej, cz

50

niejednokrotnie teraz pogld z doktryn, ktr okrela si mianem

konwencjonalizmu. Pogld, i matematyka stosowana jest nauk

empiryczn, sprowadza si do twierdzenia, e jeli terminy

wystpujce w zdaniach matematycznych wemiemy w ich

zastanym w mowie potocznej znaczeniu, to o prawdziwoci lub

faszywoci tych zda przekona si moemy tylko na drodze

dowiadczenia. A wic na przykad, jeli terminy geometryczne

zawarte w zdaniu suma ktw w trjkcie wynosi 180 - wemiemy

w ich potocznym znaczeniu, to o prawdziwoci tego zdania

przekona si mona tylko na drodze dowiadczenia. Ot pogld

ten - zdaniem niektrych mylicieli, zastanawiajcych si nad

charakterem twierdze matematyki - wymaga pewnych

modyfikacji. Zwracaj oni mianowicie uwag na to, e w wielu

wypadkach potoczne znaczenie terminw matematycznych nie

wyznacza metody, ktra by pozwolia na podstawie danych

dowiadczenia rozstrzyga o prawdziwoci twierdze matematyki.

Tym samym wypowiadaj opini, e przy potocznym rozumieniu

terminw matematyki niektre jej twierdzenia - a chodzi tu przede

wszystkim o niektre twierdzenia geometrii - na drodze

dowiadczenia rozstrzygn si nie daj. Nie twierdz jednak, e

daj si one rozstrzygn niezalenie od dowiadczenia, tzn. a

priori, ale zwracaj uwag na to, e potoczne znaczenie

terminw geometrycznych jest nie do ostre na to, by mona byo

na jakiejkolwiek drodze rozstrzygn zdania zawierajce te terminy.

Niedostateczna ostro znacze terminw bywa czsto przyczyn,

51

dla ktrej pewne zdania zawierajce taki termin s

nierozstrzygalne.

Wemy, na przykad wyraz potok. Potoczne znaczenie tego

wyrazu uzbraja nas w metod, ktra na podstawie danych

dowiadczenia pozwala nam, gdy patrzymy na pync wod, w

wielu wypadkach rozstrzygn, czy mamy j nazwa wyrazem

potok, czy te mamy jej odmwi tej nazwy. Wisy pod Warszaw

nie nazwie nikt potokiem, kto wyraz ten bierze w jego zwyczajnym

znaczeniu, Wis blisko jej rde natomiast nazwie si niewtpliwie

potokiem. Gdy jednak postpowa bdziemy od rde Wisy

wzdu jej biegu, natrafimy na pewno na takie miejsca, w ktrych

w aden sposb nie potrafimy rozstrzygn, czy Wisa w tym

miejscu jest jeszcze, czy nie jest ju potokiem. Moemy mierzy

szeroko i gboko Wisy w tym miejscu, ale nic nam to nie

pomoe w rozstrzygniciu pytania: Czy Wisa w tym miejscu jest

potokiem? Natomiast gdybymy si umwili, e przez potok

rozumie bdziemy tyle, co pynca struga wody, ktrej

przecitna roczna szeroko wynosi tyle a tyle metrw i gboko

tyle a tyle metrw, to po tej umowie poprzednie trudnoci

znikn; opierajc si na danych dowiadczenia potrafimy w kadym

miejscu biegu Wisy rozstrzygn, czy jest ona w tym miejscu

potokiem, czy te nie.

Ot, zdaniem niektrych, w podobnym sensie jest nieostre

potoczne znaczenie pewnych terminw geometrycznych, w

szczeglnoci za nieostre jest m.in. znaczenie potoczne zwrotu

52

odcinek a jest rwny odcinkowi b. Zwracaj oni mianowicie uwag

na to, e przy potocznym rozumieniu tego zwrotu niepodobna,

gdy odcinek a jest oddalony od odcinka b, na podstawie danych

dowiadczenia rozstrzygn pytania, czy odcinek a jest rwny

odcinkowi b? Aby pytanie to rozstrzygn, naley zaostrzy

znaczenie tego zwrotu przez odpowiedni umow, czyli konwencj

(convenio = zgadzam si, umawiam si), podobnie jak to byo

przy wyrazie potok. Zalenie od tego, jaka bdzie ta umowa,

podyktuje nam dowiadczenie tak lub inn odpowied na owo

pytanie, ktre dotyczyo rwnoci dwu odcinkw. Doktryna ta,

ktrej myl zasadnicz staralimy si tu przedstawi, nosi nazw

konwencjonalizmu.

Konwencjonalizm jest pewn korektur umiarkowanego

empiryzmu. Godzc si z nim bowiem co do tego, e o

prawdziwoci twierdze matematyki stosowanej przekona si

mona jedynie przez dowiadczenie, konwencjonalizm uzupenia t

tez tylko pewnym dodatkiem. Twierdzi on mianowicie, e o

prawdziwoci twierdze matematyki stosowanej przekona si

mona jedynie przez dowiadczenie, po odpowiednim

zaostrzeniu potocznego sensu terminw matematycznych,

dokonanym w sposb konwencjonalny.

POGLD APRIORYZMU UMIARKOWANEGO. NAUKA KANTA.

Odmiennie zapatruje si na charakter twierdze matematyki

53

aprioryzm (umiarkowany). Rwnie i jego przedstawiciele, mwic

o matematyce, maj na oku - podobnie jak empirycy skrajni -

matematyk stosowan, tzn. nauk, ktra nie konstytuuje

dopiero znacze swoich terminw za pomoc definicji wyranych

oraz za pomoc aksjomatw odgrywajcych rol definicji

uwikanych, lecz przejmuje znaczenia tych terminw od mowy

potocznej, wzbogacajc tylko jej sownik i aparat pojciowy za

pomoc definicji wyranych. O twierdzeniach tak pojmowanej

matematyki, a w szczeglnoci w jej naczelnych zaoeniach, czyli

aksjomatach, sdz jednak aprioryci, e nie s to twierdzenia,

ktre uzasadnia mona tylko na drodze dowiadczenia, ani te

nie s to zdania analityczne, ktre by po prostu tylko wyuszczay

sens zawartych w nich terminw. Aksjomaty matematyki s

wedug apriorystw zdaniami syntetycznymi a priori. Wemy na

przykad aksjomat geometrii, ktry gosi, e przez punkt pooony

poza dan prost mona na paszczynie przez nie wyznaczonej

poprowadzi jedn i tylko jedn prost do danej prostej

rwnoleg. Aksjomat ten jako zdanie matematyki stosowanej nie

stanowi skadnika definicji uwikanej, konstytuujcej sens uytych

w nim terminw geometrycznych ani nie stanowi tylko rozwinicia

potocznego sensu zawartych w nim terminw, jest on zatem

sdem syntetycznym. Ale nie jest on sdem syntetycznym opartym

na dowiadczeniu. Tego bowiem, co on gosi, nie potrafimy

dowiadczalnie zbada. Niemniej jednak stwierdzamy ten ak-

sjomat z ca pewnoci i czujemy si do tego uprawnieni.

54

Wystarczy bowiem sprbowa sobie wyobrazi prost i punkt

poza ni pooony; wtedy widoczne jest od razu, e przez ten

punkt mona poprowadzi jedn i tylko jedn rwnoleg do

danej prostej. Czysta wyobrania, a nie dowiadczenie zmysowe

stanowi dostateczn podstaw do wydania tego sdu bez

odwoywania si do dowiadczenia. Gwnym przedstawicielem

powyszego pogldu na charakter aksjomatw matematyki by

filozof niemiecki XVIII wieku, Immanuel Kant.

Nie wdajc si tu dla braku miejsca w polemik z tym -

niesusznym, zdaniem naszym - pogldem na aprioryczny

charakter twierdze matematyki stosowanej, nadmienimy tylko, e

dozna on powanego zachwiania wskutek rozwoju matematyki w

XIX i XX wieku. W XIX wieku zostay mianowicie zbudowane w

ramach matematyki czystej tzw. geometrie nieeuklidesowe, w

ktrych przytoczony wyej dla przykadu aksjomat o

rwnolegych zastpiony jest przez aksjomaty z nim niezgodne.

Przeprowadzajc w duchu konwencjonalizmu analiz tych rnych

systemw geometrii nieeuklidesowych, wykaza uczony francuski

Henri Poincare, e kady z tych niezgodnych midzy sob

systemw geometrii, podobnie jak i system geometrii

Euklidesowej, gdy si go rozwaa jako ga matematyki

stosowanej, daje si uzgodni z dowiadczeniem, jeli si tylko w

odpowiedni sposb dokona zaostrzenia potocznego sensu

zawartych w nich terminw geometrycznych. Na koniec, w wieku XX

wykaza twrca tzw. teorii wzgldnoci, Albert Einstein, e

55

obierajc za podstaw geometri nieeuklidesow, dochodzimy na

drodze dowiadczenia do prostszego systemu fizyki, ni gdybymy

za podstaw obrali system geometrii Euklidesowej, ktr Kant

uwaa za jedyn geometri prawdziw i niewtpliw a priori. Po

blisze informacje w tych sprawach odesa musimy czytelnika

do literatury specjalnej.

Na zakoczenie tych uwag, powiconych sporowi midzy

aprioryzmem i empiryzmem w odniesieniu do twierdze

matematyki, wskaemy jeszcze na powany problemat, ktry

wyrasta przed aprioryzmem przyjmujcym, e twierdzenia

matematyki stosowanej maj charakter twierdze syntetycznych a

priori. Syntetyczne twierdzenia matematyki stosowanej

wypowiadaj co, co bezporednio lub porednio moe zosta

przez dowiadczenie potwierdzone lub obalone. Na przykad

twierdzenie, e suma ktw w trjkcie rwna si dwm ktom

prostym, o ile je bierzemy w jego potocznym znaczeniu, a wic

traktujemy jako twierdzenie matematyki stosowanej, mona

podda kontroli dowiadczenia, mierzc kty jakiego trjkta i

dodajc do siebie znalezione ich miary. Ot, jeli si przyjmuje,

tak jak to czyni aprioryzm, e prawdziwo tego twierdzenia jest a

priori zagwarantowana, to stajemy wobec zdumiewajcego faktu,

e a priori, a wic z gry i nie odwoujc si do adnego w ogle

dowiadczenia, potrafimy przewidzie wyniki przyszych

dowiadcze. Nie czekajc na przykad na wyniki pomiaru ktw

trjkta, potrafi przewidzie z gry, jakie bd te wyniki. Nie jest

56

to takie samo przewidywanie wynikw przyszych dowiadcze, z

jakim mam do czynienia, gdy na podstawie praw fizyki lub innej

nauki przyrodniczej przewiduj pewne fakty, ktre dowiadczenie

pniej potwierdza. Prawa fizyki i innych nauk przyrodniczych s

bowiem same oparte na dowiadczeniu; przewidujc przysze fakty

na ich podstawie przewiduj wyniki przyszych dowiadcze na

podstawie dowiadcze dotychczasowych. Prawa geometrii maj

jednak wedug aprioryzmu by twierdzeniami, ktre w ogle nie

opieraj si na dowiadczeniu. Przewidujc przysze fakty

dowiadczenia na podstawie praw geometrii, przewiduj je

niezalenie od wszelkiego dowiadczenia, opierajc te

przewidywania na samym tylko rozmylaniu.

Dla empiryzmu wszelkiej postaci problemat ten nie istnieje.

Empiryzm bowiem uwaa wszelkie syntetyczne twierdzenia

geometrii stosowanej za takie same prawa empiryczne jak prawa

nauk przyrodniczych. Analityczne za twierdzenia geometrii s

wprawdzie twierdzeniami a priori, ale tych dowiadczenie ani

potwierdzi, ani obali nie moe (por. str. 40-41).

Problemat ten jest natomiast powanym kopotem dla

aprioryzmu, ktry musi wyjani, jak to si dzieje, e odciwszy

si cakowicie od wszelkiego dowiadczenia, zamknwszy oczy,

zatkawszy uszy itd. i nie korzystajc z dawniejszych dowiadcze,

na drodze czystego tylko rozmylania potrafimy przewidzie wyniki

przyszych dowiadcze. Aprioryzm musi wyjani t przedziwn

harmoni, jaka zachodzi midzy oderwanym od wszelkiego

57

dowiadczenia rozmylaniem a dowiadczeniem. Dla wyjanienia

tego rzekomego faktu widzia si na przykad Kant zmuszony do

przyjcia, e harmonia ta tumaczy si tym, i przedmioty, z jakimi

mamy w dowiadczeniu do czynienia, nie s przedmiotami od

umysu niezalenymi, lecz s one wytworem umysu. Proces

spostrzegania nie polega - wedug Kanta - na biernym tylko

uobecnianiu sobie niezalenie od nas istniejcej rzeczywistoci,

ale jest procesem twrczym; w procesie tym umys nasz,

pobudzony przez niezalen od siebie rzeczywisto, wytwarza

sobie owe przedmioty, ktre nazywamy przedmiotami spostrzega-

nymi. Przedmioty te nie s czym w peni rzeczywistym, ale s

tylko pewnego rodzaju naszymi zwidami czy te zjawami. Ot

umys produkujc te zjawy, kieruje si w swej wytwrczoci tymi

samymi schematami, ktrymi kieruje si przy oderwanych od

wszelkiego dowiadczenia rozmylaniach. Tym si tumaczy, e z

tego, co dotyczy samego tylko schematu budowy przedmiotw

danych w dowiadczeniu, potrafimy zdawa spraw a priori, nie

czekajc na dowiadczenie, i e te aprioryczne przewidywania

nasze zostan przez przysze dowiadczenia potwierdzone.

Hipoteza Kanta, uwaajca przedmioty dowiadczenia, a wic

przedmioty skadajce si na otaczajc nas przyrod, tylko za

wytwr umysu, jest jedn z postaci tzw. idealizmu, o ktrym

bdzie mowa w pniejszych rozdziaach tej ksiki.

58

ISTOTA POZNANIA APRIORYCZNEGO WEDUG FENOMENOLOGW

Szczegowe rozwaania powicaj poznaniu apriorycznemu

zwolennicy gonego wspczesnego kierunku filozoficznego,

zwanego fenomenologi, ktrej twrc i gwnym

przedstawicielem by niedawno zmary filozof niemiecki Edmund

Husserl. Myliciel ten przyjmuje haso rwno-brzmice z hasem

empiryzmu, e wszelkie poznanie, ktre wychodzi poza wiedz

czysto sown, polegajc na wyuszczaniu sensu wyrazw, musi

si opiera na dowiadczeniu. Jednake haso to posiada u

Husserla inne znaczenie ni u empirystw. Empirycy bowiem,

mwic o dowiadczeniu, maj na myli dowiadczenie zmysowe,

w ktrym s dane rzeczy i zjawiska fizyczne, albo introspekcj, w

ktrej s dane zjawiska psychiczne. Husserl wskazuje jednake

na inn jeszcze form dowiadczenia, w ktrej jakoby w nie

mniej bezporedni sposb anieli ten, w jaki dowiadczenie

zmysowe uobecnia nam przedmioty wiata fizycznego, a introspek-

cja zjawiska psychiczne, uobecniaj si nam twory nie nalece

ani do wiata fizycznego, ani do psychicznego. wiat fizyczny i

wiat psychiczny tworz razem wiat tworw realnych,

znajdujcych si w czasie. Poza tym wiatem realnym bytuje

jednak, wedug Husserla, wiat tworw idealnych, bezczasowych

(mwimy bytuje, gdy sam Husserl naucza, e nie istnieje on w

tym samym sensie jak wiat realny). Nale do niego tzw. idee,

czyli istoty rzeczy.

Owe istoty rzeczy Husserla s czym do tajemniczym, co w

59

przyblieniu odpowiada Platoskim ideom (por. str. 78 i nast.).

Istot danej rzeczy jako egzemplarza danego gatunku jest ten

gatunek wanie, a wic na przykad istot przedmiotu, ktry teraz

piszc trzymam w rce, jako pira jest gatunek piro, istot tego

rysunku, ktry jest narysowany na kartce lecej przede mn,

jako kwadratu jest gatunek kwadrat (kwadrat w ogle) itp. Ot

twierdzi Husserl, e owe istoty rzeczy mog by nam dane rwnie

bezporednio, jak bezporednio s nam dane ciaa w spostrzeeniu

zmysowym. Spogldam na przykad na czerwone sukno, pokrywa-

jce moje biurko, zmysowo spostrzegam t oto konkretn rzecz,

ale przy tej okazji umys mj zdaje sobie spraw, na czym polega

istota czerwieni w ogle. Takie zdawanie sobie sprawy z istoty

czerwieni ma wedug Husserla by te postaci bezporedniego

dowiadczenia, odmienn od dowiadczenia zmysowego. Rnic

midzy jedn a drug form rzekomego dowiadczenia analizuje

Husserl szczegowo. Ot takie dowiadczenie, w ktrym nam s

rzekomo bezporednio dane istoty rzeczy, nazywa Husserl

wgldem w istot (Wesensschau). Na podstawie takiego wgldu w

istot moemy, wedug Husserla, dochodzi do twierdze

niewtpliwie pewnych, ktrych nie moglibymy zdoby na

podstawie dowiadczenia zmysowego. Tak na przykad wgld w

istot czerwieni dostarcza nam pewnoci, e czerwie jest

nieodczna od przestrzennej rozcigoci, e wic wskutek tego

kada rzecz czerwena musi posiada przestrzenn rozcigo.

Twierdzenie, e co jest czerwone, to jest te rozcige, jest twier-

60

dzeniem oglnym, nie moe wic by oparte na jednorazowym

spostrzeeniu zmysowym, bo na takiej podstawie mona oprze co

najwyej twierdzenie, e ten oto tutaj przedmiot czerwony jest

rozcigy. Nie jest to te twierdzenie zdobyte na drodze indukcji z

wynikw wielu spostrzee zmysowych, albowiem wnioski

indukcyjne nie s pewne, a nasze twierdzenie jest niewtpliwe.

Twierdzenie, i to, co jest czerwone, to jest te rozcige, nie

opiera si te tylko na analizie sensu znacze zawartych w nim

wyrazw, nie jest wic twierdzeniem analitycznym. Jest to wic

twierdzenie niezalene od dowiadczenia zmysowego, zatem

twierdzenie a priori, a zarazem nie jest ono twierdzeniem

analitycznym, jest zatem twierdzeniem syntetycznym a priori.

Wedug fenomenologw aksjomaty matematyki s sownym

sformuowaniem wiedzy zdobytej o liczbach i innych idealnych

tworach matematycznych przez uprzednio dokonany wgld w

istot. Wyrazy takie jak liczba naturalna, punkt, prosta,

paszczyzna itd., nie s nazwami realnych przedmiotw, dostpnych

zmysowemu dowiadczeniu. S to nazwy przedmiotw idealnych,

ktre mog nam by bezporednio dane przez t posta

dowiadczenia, ktr fenomenologowie nazywaj wgldem w

istot. Przez ten wgld w istot poznajemy pewne wasnoci,

stosunki itd. owych tworw idealnych, o ktrych traktuje

matematyka, i z wiedzy zdobytej na tej drodze zdajemy spraw,

formuujc aksjomaty. Za pomoc aksjomatw nie konstruuje si

- mwi fenomenologowie - adnych tworw idealnych, jak

61

niektrzy sdz. Tworw idealnych dekretem ludzkim nie mona

tak samo stwarza, jak i przedmiotw realnych. wiat tworw

idealnych bytuje niezalenie od naszej myli; zadaniem

matematyki i innych nauk apriorycznych jest wiat ten pozna.

Poznajemy go wyprowadzajc z aksjomatw na drodze logicznej

dedukcji rne wnioski. Same jednak aksjomaty nie s z powietrza

wzite, nie s te konwencjonalnymi ustaleniami, lecz s wyrazem

wiedzy zdobytej przez poprzedzajce wszelk dedukcj poznanie

idealnych przedmiotw matematyki za pomoc wgldu w istot.

Matematyka, ktra opieraaby si na aksjomatach z powietrza

wzitych, zadekretowanych tylko kaprysem uczonego, a nie

poparta wgldem w istot, byaby jako cao zawieszona w

powietrzu, i tym samym pozbawion wszelkiej wartoci

poznawczej zabaw.

atwo sobie zda spraw z tego, e powysze pogldy

fenomenologw dotycz tylko matematyki stosowanej, tzn.

takiej, w ktrej zawarte w jej twierdzeniach terminy bierze si w

sensie zastanym w mowie potocznej. Empiryzm umiarkowany

twierdzi, e aksjomaty matematyki stosowanej s dostpne

jedynie sprawdzeniu empirycznemu, o ile przypadkiem ktry z

nich nie ma charakteru zdania analitycznego. Fenomenologia

natomiast przypisuje tym nieanalitycznym aksjomatom rwnie

charakter sdw a priori. Uznajc uprawnienie do wydawania

sdw syntetycznych a priori, opowiada si fenomenologia po

stronie aprioryzmu umiarkowanego.

62

Nie wdajc si w blisz analiz krytyczn pogldw

fenomenologw, ograniczymy si tylko do jednej uwagi, ktrej nie

moemy na tym miejscu bliej rozwin. To, co fenomenologowie

nazywaj wgldem w istot, mona te nazwa uwanym

wzywaniem si w znaczenie wyrazw. W takim razie jednak

twierdzenia zdobyte na drodze wgldu w istot mona te nazwa

zdaniami opartymi na uwanym wyciu si w znaczenie wyrazw.

Zdania za na takiej podstawie oparte wyuszczaj tylko znaczenie

zawartych w nich terminw i jako takie s zdaniami analityczny-

mi. Wobec tego trudnoci podniesione przez fenomenologw

przeciwko empiryzmowi umiarkowanemu trac grunt pod

nogami.

RACJONALIZM I IRRACJONALIZM

Przechodzimy obecnie do omwienia drugiej pary

przeciwstawnych sobie kierunkw: racjonalizmu i irracjonalizmu - albo

inaczej antyirracjonalizmu i irracjonalizmu. Hasa racjonalistyczne

wystpoway niejednokrotnie w dziejach myli ludzkiej.

Najwiksze swe nasilenie i najwikszy wpyw na dzieje zyskay one

jednak w wieku XVIII, stanowic istotny skadnik ideologii tzw.

wieku owiecenia. Racjonalizm gosi kult poznania racjonalnego -

przeciwstawiajc si irracjonalizmowi, kult poznania zdobytego na

drodze przyrodzonej - przeciwstawiajc si poznaniu czerpicemu

ze rde nadprzyrodzonych, gosi kult intelektu -

63

przeciwstawiajc si uczuciu. Wszystkie te sformuowania s

jednak oglnikowe, mao uchwytne i mog atwo sta si rdem

nieporozumienia. Haso racjonalizmu nie zostao bodaj nigdy

wyranie (a wic w taki sposb, jaki racjonalizm uwaa za jedynie

waciwy) sformuowane. Racjonalizm ceni takie poznanie dla

ktrego wzorem jest poznanie naukowe albo dokadniej, ktrego

wzorem s nauki matematyczne i przyrodnicze. Odrzuca za

poznanie, powoujce si na objawienie, wszelkie przeczucia,

jasnowidztwa, magiczne wrby itd. Nie j