kavkasia da kavkasielebi -...
TRANSCRIPT
joni kviciani
kavkasia da kavkasielebi
socialur-kulturuli problemebi: istoria da Tanamedroveoba
gamomcemloba `universali~
Tbilisi 2012
2
wignSi ganxilulia kavkasiis xalxTa istoriisa da so-cialur-kulturuli cxovrebis aqtualuri sakiTxebi, romlebsac avtori meTodologiuri pluralizmisa da interdisciplinaruli midgomis safuZvelze ganixi-lavs. amgvari midgoma SesaZleblobas iZleva axlebu-rad davinaxoT kavkasiis xalxTa istoriaSi arsebuli mravali problema. avtori yuradRebas amaxvilebs kav-kasiuri erTianobis ideis istoriasa da misi realize-bis perspeqtivaze. naSromSi warmodgenili analizis Tanaxmad, kavkasiuri civilizacia, romelic efuZneba kavkasiel xalxTa erTian istoriul warsulSi Camoya-libebul saerTo Rirebulebebs — etikets, sakomunika-cio kulturas da eTnolingvistur erTobas, SeiZleba aRiarebul iqnes regionis integraciis ideologiur bazad.
pirveli gamocema 2010 wels meore gamocema 2012 wels
redaqtori: nino Ciqovani
recenzenti: giorgi gociriZe
© j. kviciani, 2012
gamomcemloba `universali~, 2012
Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, : 22 36 09, 8(99) 17 22 30 E-mail: [email protected]
ISBN 978-9941-12-940-7
3
Sinaarsi
Sesavali.................................................................................. 5
Tavi I. kavkasia: istoria da meTodologiuri pluralizmi......................................................................................9
sistemur-sinergetikuli Teoria ....................................... 9 sazogadoebrivi progresi: civilizaciuri da
formaciuli Teoriebi .......................................................... 12
a) civilizaciuri koncefcia............................................... 14
b) formaciuli koncefcia.................................................... 15
g) modernizaciuli Teoria .................................................. 18
Tavi II. kavkasia da kavkasielebi ............................. 21 kavkasiis Seswavlis etapebi.................................................. 21
kavkasiis buneba........................................................................ 25
kavkasiis mosaxleoba.............................................................. 29
paleokavkasiuri eTnokulturuli erToba.................... 31
saxelmwifoebriobis tradiciuli kultura.................. 33
Tavi III. kavkasiuri idea drois WrilSi ................ 37 gaerTianebuli kavkasia XI-XII saukuneebSi:
naTesauri Tu ZaldatanebiTi kavSiri?............................. 38
1817-1864 wlebis kavkasiis omebi da kavkasiuri idea .... 43
kavkasiuri idea 1917-1921 wlebSi ....................................... 52
kavkasiuri ideis praqtikuli realizebis mcdelobebi......57
sabWoTa politika erovnul sakiTxSi................................ 61
kavkasiuri civilizacia – kavkasiuri ideis safuZveli ......63
Tavi IV. Tanamedrove kavkasia: zogadi saxelmwifoebriv-politikuri daxasiaTeba.... 67 kavkasiis eTnikuri ruka ........................................................ 68
azerbaijani............................................................................... 70
saqarTvelo............................................................................... 72
somxeTi....................................................................................... 74
samxreT ruseTis (CrdiloeT-kavkasiis) subieqtebi ..... 76
saxelmwifoebriobis formebis ganviTareba Crdilo
kavkasiaSi ................................................................................... 78
daRestani .................................................................................. 80
CrdiloeT oseTi-alania, inguSeTi da CeCneTi............... 82
Cerqezebi ................................................................................... 85
4
kazakoba...................................................................................... 86
Tavi V. Crdilo-kavkasia (samxreT ruseTi): eTnikuri, konfesiuri mozaika da migraciuli procesebi .................................................. 90 qarTvelebi CrdiloeT kavkasiaSi ..................................... 92
somxebi CrdiloeT kavkasiaSi .............................................. 95
azerbaijanelebi CrdiloeT kavkasiaSi ............................ 96
rusebi kavkasiaSi ..................................................................... 98
eTnikur-migraciuli procesebis tendenciebi
samxreT ruseTSi...................................................................... 101
Crdilo kavkasiis xalxTa religiuri aRmsarebloba...........104
Tavi VI. kavkasia: eTnopolitikuri da geopolitikuri problemebi ...................................... 109 lokaluri konfliqtebi Crdilo kavkasiaSi................... 110
konfliqtebi samxreT kavkasiaSi......................................... 116
konfliqtebi saqarTveloSi................................................. 119
kavkasiis geopolitika........................................................... 125
TurqeTisa da iranis faqtorebi ........................................ 127
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis problemebi .......... 129
daskvna ..................................................................................... 132
SeniSvnebi da wyaroebi.................................................. 134
5
Sesavali
“adamiani globalur masStabSi Tavisi momavlis
Semoqmedi gaxda” - aurelio peCei
cnobili mecnierisa da romis klubis prezidentis
aurelio peCeis es sityvebi, romlebic man gasuli sau-
kunis 70-80-iani wlebis mijnaze dawera wignSi saxelwo-
debiT “myofadi awmyoSi”, kargad asaxavs Tanamedrove
msoflioSi Seqmnil realobas. faqtobrivad, meore
msoflio omis Semdgom, adamianma (ZiriTadad, dasav-
leTSi - amerika, evropa) daiwyo axali, postindustriu-
li sazogadoebis mSenebloba. aqcenti gadatanili iyo
sazogadoebaSi demokratiis Semdgom ganviTarebaze,
adamianis codnis gaRrmavebaze, ganaTlebis amaRlebasa
da sainformacio teqnologiebis mkveTrad gaumjobe-
sebaze.
amave dros, aRmosavleTSi, sadac liderad sabWo-
Ta kavSiri moiazreboda, deklarirebul iqna, rom qve-
yanaSi socializmi aSenda. aqve aRiniSneboda, rom misi
gadazrda komunizmSi msoflios mtruli qveynebis
(igulisxmeba dasavleTi) garemocvis pirobebSi jerje-
robiT SeuZlebeli xdeboda da Semdgom gamagrebasa da
ganviTarebas saWiroebda. es procesi, Tavis mxriv,
ukavSirdeboda ara imdenad adamianis inteleqtis, misi
materialuri da socialuri mdgomareobis zrdas, ara-
med qveynis samxedro-samrewvelo kompleqsis ganviTa-
rebas da danarCen msoflioSi kapitalizmis damarcxe-
bas.
sabWoelebis aseTi midgoma dasavleTisTvis anga-
riSgasawevi gaxda. Sedegi is iyo, rom dasavleTi da aR-
mosavleTi Caeba e.w.“civ omSi” - SeiaraRebis uprecen-
dento zrdaSi. jer kidev gasuli saukunis 50-60-iani
wlebis msoflio samecniero-teqnikuri ganviTarebis
Sedegad gamoCnda e. w. “Zalis paradoqsi”, rac imas niS-
navda, rom Zala aris, magram misi gamoyeneba dauSvebe-
lia. ukve 60-70-ian wlebSi aSS-sa da sabWoTa kavSiris
6
atomuri SeiaraRebis warmoebam yvela zRvars gadaabi-
ja. im dros xSirad gaigonebdiT, Tu ramdenjer SeuZli-
aT mxareebs erTmaneTis mospoba. ra Tqma unda, maSin me
da yvela Cems megobars gviCndeboda kiTxva: gana er-
Txel ganadgureba sakmarisi ar iyo?
1991 wels sabWoTa kavSiri daiSala. diax, sagareo
faqtorma mis daSlaSi garkveuli roli Seasrula, mag-
ram _ ara gadamwyveti. bevrisTvis udavoa, rom gadam-
wyveti gaxldaT sabWoTa adamianis uflebebis mdgoma-
reobis faqtori. ssrk arademokratiulma, avtokrati-
ulma mmarTvelobam, gasaxelmwifoebulma socialurma
urTierTobebma, adamiani meore planze gadaswia. mas,
sabWoTa moqalaqes, faqtobrivad, arafers ekiTxebod-
nen. ra Tqma unda, Sedegmac ar daayovna.
zemoTqmulTan dakavSirebiT, ibadeba kiTxva: ra
miiRo adamianma dasavlur da aRmosavlur sivrceSi bo-
lo naxevari saukunis manZilze gatarebuli politikis
Sedegad, rogoria igi dRes?
dasavleTSi XX-XXI saukuneebis mijnaze adamianis
gonebis dominanturi matrica integraluri azrovne-
baa. Sesabamisad, mas gadawyvetilebebis miRebaSi gaz-
rdili pasuxismgebloba aqvs.
aRmosavleTSi, kerZod, kavkasiaSi, bevrad imis ga-
mo, rom aq ver SeZles industriuli sazogadoebis Camo-
yalibebis pirobebis Seqmna da mas mxolod ruseTis ko-
lonializmis pirobebSi eziarnen (Tanac adgilobrivi
kulturis, misi Taviseburebebis ignorirebis xarjze -
“caristulad” da Semdgom “sabWourad” - amis Sedegi aS-
karaa), adamiani moklebulia araTu integralur, ara-
med industriuli sazogadoebisTvis damaxasiaTebel
racionalur azrovnebasac ki. xSirad mis azrovnebaSi
magiur, miTiur elementebTan erTad, vxedavT agraru-
li sazogadoebisTvis damaxasiaTebel religiuri mat-
ricis dominirebas. cnobilia, rom am sazogadoebisaT-
vis damaxasiaTebelia koleqtiuri, patrimonialuri
socialuri urTierTobebi da adamianis tradiciuli
azrovnebis inercia. xSirad, dRes aseTi adamianebis az-
7
rovnebis Sesabamis socialur praqtikas mivyavarT so-
cialuri urTierTobebis garTulebamde, ekonomikur
stagnaciamde, separatizmamde, konfliqtebamde da a.S.
amave dros, SemTxveviTi ar aris, rom postsabWou-
ri kavkasiis sazogadoebaSi erTmniSvnelovnadaa popu-
laruli Tavisufali, demokratiuli ganviTarebis sa-
momavlo gza da, Sesabamisad, realuri samoqalaqo sa-
zogadoebis mSeneblobisa da ganviTarebisaTvis mzaoba.
yovelive amas Sesabamisi safuZveli esaWiroeba - mxed-
velobaSi gvaqvs regionis mosaxleobis mravalwliani
Tanacxovrebis tradiciebis gaTvaliswineba….
kavkasiis xalxTa istoriisa da kulturis Seswav-
la-rekonstruqcia axal meTodologiur safuZvlebze
imas gviCvenebs, rom aq individis pirovnebad Camoyali-
bebis, misi Rirsebisa da Tavisuflebis dacvis didi
tradicia arsebobs. dRes am resursis gamoyeneba axali,
postindustriuli sazogadoebis mSeneblobaSi gadau-
debel amocanad rCeba. is, rac kavkasielebma adre, me-
XVII-XVIII saukuneebSi ver gaakeTes, ver moaxerxes in-
dustriuli sazogadoebis mSeneblobisTvis pirobebis
Seqmna, axla postindustriulisaTvis unda SeZlon.
amis karg saSualebas iZleva msoflioSi dRes Seqmnili
axali realoba, Tanamedrove informacia, teqnologie-
bi, maTi gaxsniloba da a.S.
kavkasiologia, rogorc axalgazrda mecniereba,
aRniSnuli tendenciebis SesabamisobaSia mosayvani. sa-
Wiroeba moiTxovs, rom misi problemebis xelaxali ga-
azreba istoriuli kvlevis CarCoSi moxdes - regionu-
li da globaluri interesebis dabalansebis gaTvalis-
winebiT. magaliTad, Tu adre kavkasiis Seswavla “ca-
rizmis”, Semdgom sabWoTa saxelmwifos prioritetebs
emsaxureboda, dRes unda emsaxurebodes adamians, ro-
gorc bunebis qmnilebis uzenaes faseulobas. es, erTi
mxriv, dagvexmareba, CamovayaliboT iseTi sazogadoeba,
sadac adamiani SeZlebs mTlianad “daixarjos”, gamoav-
linos Tavisi SesaZleblobebi, xolo meore mxriv - upa-
suxos drois im gamowvevebs (globalizacia, ekologi-
8
uri problemebi, saerTaSoriso terorizmi da a.S.),
romlebic karzea momdgari.
kavkasiologiis amocanaa dagvanaxos, rom adamia-
nis momavali regionSi da, zogadad, msoflioSi, yve-
lasTvis erTia. misi mizania gvaCvenos, rom globaliza-
cia uzrunvelyofs postindustriuli msoflio sazo-
gadoebis mSeneblobis procesSi yvela qveynis CarTvas,
maTi TviTmyofadobis, kulturis SenarCunebiT. aRsa-
niSnavia isic, rom Tu Cven am procesebSi ar CaverTve-
biT da pozitiur nabijebs ar gadavdgamT, degradacia
gvelis….
zemoaRniSnulidan gamomdinare, Cven SevecdebiT,
msoflioSi mimdinare procesebis gaTvaliswinebiT,
warmovaCinoT kavkasiaSi arsebuli socialuri, istori-
ul-kulturuli problemebi da vimsjeloT maTi gadaW-
ris savaraudo gzebze.
am naSromis Seqmnis dros didi mxardaWera gagvi-
wia donis rostovSi arsebuli CrdiloeT kavkasiis
umaRlesi skolis samecniero centris xelmZRvanelma,
profesorma mixeil rozinma, ruseTis samxreT federa-
luri universitetis profesorma vladimer riabcevma,
yabardo-balyareTis saxelmwifo universitetis pro-
fesorma aslan borovma, qarTuli diplomatiis mkvle-
varma, politikur mecnierebaTa akademiis wevrma simon
kilaZem da sxvebma, risTvisac maT madlobas vuxdiT. am
mecnierebTan gamarTulma Tematurma diskusiebma mniS-
vnelovani daxmareba gagviwies calkeuli sakiTxebis ga-
daWris saqmeSi.
9
Tavi I
kavkasia: istoria da
meTodologiuri pluralizmi
Tanamedrove sazogadoebaze arsebuli warmodge-
nebis istoriis Seswavla da analizi bevradaa dafuZne-
buli sistemur midgomaze. sistemaSi igulisxmeba misi
warmomqmneli elementebis erToblioba, romlebic er-
TmaneTTan mdgrad kavSirsa da urTierTobebSi arian.
rusi filosofosi mixeil rutkeviCi adamianTa sazoga-
doebas ganixilavs, rogorc istoriuli ganviTarebis
procesSi myof rTul struqturizebul sistemas, rom-
lis qvesistemebad gvevlinebian msxvili regionebi (ci-
vilizaciebi), ZiriTad elementebad ki sociumebi - eT-
nosebi, erebi, saxelmwifoebi (1).
rogorc mecnierebi Tvlian, adamianis moRvaweo-
bis procesSi mudmivad warmoiqmnebian TviTorganize-
badi mdgradi struqturebi. sayuradReboa, rom buneba-
Si moqmed TviTorganizebis process germanelma mecni-
erma-fizikosma henrix hakenma 1973 wels “sinergetika”
uwoda (2). igi dafuZnebulia sistemur, an, SeiZleba iT-
qvas, samyaros mTlianobis ideebze.
1. sistemur-sinergetikuli Teoria
sinergetika XX saukunis 70-iani wlebidan ganixi-
leba rogorc erT-erTi fundamenturi koncefcia, ro-
melic Tanamedrove msoflios suraTs kargad asaxavs.
sinergetikuli gagebiT, sityva “ganviTareba” xarisxov-
nad iseTi axali procesis warmoqmnas niSnavs, romelic
bifurkaciis (3) wertilSi momxdar movlenas ukavSir-
deba. am axalma disciplinaTSorisma midgomam istori-
kosebs perspeqtiva misca, gaaanalizon istoriuli gan-
viTarebis alternatiuli gzebi da is rTuli sakiTxebi,
romlebic civilizaciis “Catexvis” Sedegad wamoiW-
rnen.
10
amerikeli sociologi da futurologi elvin
tofleri mokled ayalibebs sinergetikuli xedvis
arss, mis “enas” TviTorganizebad sistemebSi: yvela sis-
tema Seicavs qvesistemas, romlebic fluqtuirebis (ga-
daxris) ganuwyvetliv procesSi imyofeba. zogjer cal-
keuli fluqtuacia Tu fluqtuaciuri kombinacia, da-
debiTi ukukavSiris Sedegad, SeiZleba imdenad Zlieri
gaxdes, rom adre arsebuli organizacia mas veRar uZ-
lebs da nadgurdeba. am gardamtex (anu bifurkaciis)
momentSi principulad SeuZlebelia imis winaswarmet-
yveleba, Tu romeli mimarTulebiT moxdeba ganviTare-
ba: iqneba sistemis mdgomareoba qaosuri, Tu is gadava
axal, ufro diferencirebulze da mowesrigebulobis
ufro maRal doneze, romelsac disipaTiuri struqtu-
ra (4) ewodeba (disipaTia - nivTierebis gabneva energia-
Si).
i.prigoJinis mier disipaTiuri struqturebis aR-
moCenam, romlebic garemosTan mudmivi gacvlis piro-
bebSi arseboben, migviyvana ori urTierTsawinaaRmdego
aspeqtis saocari urTierTkavSiris gagebamde - disipa-
ciisa, romelic ganpirobebulia entropiis warmomqmne-
li aqtiurobiT da wesrigisa, romelsac, tradiciuli
warmodgenebis Tanaxmad, igive disipacia arRvevs (5).
amrigad, qaosisa da wesrigis sinTezi, romelic di-
sipaciuri sistemis mieraa ganxorcielebuli, imaSi
mdgomareobs, rom ukve mowesrigebul sistemas mouwes-
rigeblis gareSe arseboba ar SeuZlia (anu wesrigs - qa-
osis gareSe), Tanac mravalgzisi monacvleobiT - “qao-
si-wesrigi-qaosi-wesrigi” - ganviTarebis procesSi. ase-
Ti struqturebis arseboba ganpirobebulia ufro didi
energiiT, vidre amas iTxoven is martivi, ubralo
struqturebi, romlebic maT unda Secvalon. cvlis am-
gvari procesis Sewyvetis Semdeg disipaTiuri struq-
turac qreba.
i.prigoJinis koncefcia disipaTiur struqtureb-
Si qaosidan wesrigis SemTxveviTi warmoqmnis Sesaxeb
dRemde diskusias iwvevs. georg hegelisa da karl mar-
qsis dialeqtikuri koncefciisagan (SemTxveviTobisa
11
da aucileblobis kategoriebi) gansxvavebiT, romle-
bic saerTod seriozulad ar ganixilaven qaoss, prigo-
Jiniseuli koncefcia aCvenebs, rom qaosi da wesrigi
disipaTiuri struqturis SigniT urTierTdakavSire-
bulia. i.prigoJinis azriT, bifurkaciis wertilSi
“SemTxveviToba biZgs aZlevs ganviTarebis axal gzaze
imas, rac sistemisagan rCeba, xolo mas Semdeg, rac gza
airCeva, kvlav ZalaSi Sedis determinacia da ase Semdeg
- bifurkaciis momdevno wertilamde” (6). amrigad, disi-
paTiur sistemebSi SemTxveviToba da aucilebloba er-
TmaneTTan “dapirispirebulebi” ki ar arian, aramed er-
TmaneTTan sinTezireben da erTmaneTs avseben.
zemoaRniSnul saerTo kanonzomierebebs dRes, me-
Todologiuri krizisis pirobebSi, sazogadoebis Tvi-
Torganizaciis dros, didi mniSvneloba aqvs.
kidev erTi momenti: Tu prigoJinis paradoqss ar
mivmarTavT, sinergetikuli msoflmxedvelobisa da
globalizaciis arsis bolomde Secnoba da misi gaxsna
SeuZlebelia. rusi mecnierebi vladimer branski da svi-
atoslav poJarski, imowmeben ra ilia prigoJinis bolo
intervius (2000 w.), aRniSnaven: “globalizaciasa da
qselur revolucias adamianebi mihyavs aramarto maRa-
li donis kavSirebisaken, aramed istoriul procesSi
calkeuli individumebis rolis zrdamdec”. maTi az-
riT, paradoqsis arsi mdgomareobs ori dapirispirebu-
li tendenciis erTdroul dinebaSi: TiToeuli indivi-
dumis sociumisagan damokidebulebis zrdaSi da, piri-
qiT, mTliani sociumis damokidebulebis zrdaSi TiTo-
euli individumis TviTnebobaze. pirveli tendencia
aris midrekileba totaluri daprogramebulobisaken
(anu wesrigis kultisaken - totalitarizmisaken), meo-
re ki - totaluri TviTnebobisaken (anu qaosis kulti-
saken - anarqizmisaken). mecnierebi kiTxvaze, SesaZlebe-
lia Tu ara prigoJinis paradoqsis gadalaxva, pasuxo-
ben, rom es SesaZlebelia superatraqtorSi, sadac ar-
sebobs Tavisuflebisa da pasuxismgeblobis (qaosisa da
wesrigis) sruli harmonia (7).
12
kavkasiis regionis dabrunebas misi ganviTarebis
bunebriv, tradiciul gzaze (“buneba-sazogadoeba-ada-
miani”) ganapirobebs TviTorganizebis Sinagani, siste-
mur-sinergetikuli logika socialur da bunebriv ga-
remoSi. amitom, ukve transformaciis meore etapis
(pirveli - 1990-iani wlebis dasawyisidan 2000 wlamde da
meore - 2000-idan dRemde) gamocdileba, kerZod, saqar-
TveloSi momxdari “vardebis revolucia”, gvaCvenebs,
rom sazogadoeba, TviTorganizebis socialuri struq-
turirebis ufro maRal safexurze asvlisas (vidre es
iyo transformaciis pirvel etapis dasawyisSi), axali
instituciuri makrostruqturis generirebas axdens
da sakuTari ganviTarebis ufro maRal dones uzrun-
velyofs. sakiTxi exeba xelisuflebis saqmianobis gam-
Wvirvaleobisa da misi efeqturobis amaRlebas, bazre-
bis monopolizebis aRmofxvras da sxva (8).
2. sazogadoebrivi progresi: civilizaciuri da formaciuli Teoriebi
dasaxelebul Teoriul moZRvrebebs win uZRoda
sazogadoebrivi progresis Teoriis Seqmna.
jer kidev uZveles civilizaciebSi adamianebi ac-
nobierebdnen sazogadoebriv cvlilebebs, ganviTare-
bas da mas sazogadoebis SegnebaSi afiqsirebdnen. amave
dros, iyo maTi gamomwvevi mizezebis Teoriuli axsnis,
Semdgomi mimarTulebisa da xasiaTis ganWvretis mcde-
lobebic.
sazogadoebis ganviTarebis pirveli koncefciebi
cdilobdnen ganemartaT is politikuri cvlilebebi,
romlebic, maTi azriT, ciklur xasiaTs atarebda. sa-
zogadoebis ganviTarebis pirveli cikluri Teoriebis
Seqmna ki jer kidev platons (Zv.welTaRricxvis 428-347
wlebi) da aristoteles (Zv.welTaRricxvis 384-322
wlebi) ekuTvnis. isini cdilobdnen aexsnaT Zvel ber-
Znul qalaqebSi mmarTvelobis cvlis mizezebi despo-
tizmidan aristokratiamde, oligarqiamde, demokrati-
13
amde, anarqiamde da tiraniamde. SemdgomSi sazogado-
ebrivi cvlilebebis cikluri xasiaTi sazogadoebrivi
cxovrebis sxva sferoebzec gavrcelda.
unda aRvniSnoT, rom ori aseuli wlis winaT msof-
lio istoria aRiqmeboda rogorc didi imperiebis ayva-
veba, sidiade da ngreva. magaliTad, XVIII saukuneSi
frangi ganmanaTleblis Sarl monteskies traqtati
“fiqrebi romaelTa ayvavebisa da daRupvis mizezebze”
(1734) zustad amaze miuTiTebs. istoriis mecnierebis
ganviTrebaSi, misi sistemuri Seswavlis gaazrebaSi
mniSvnelovani roli miuZRvis italiel filosofoss
jambatista vikos (1668-1744 w.w.), romelic istorizmis
koncefciis erT-erTi avtoricaa. misi azriT, am kon-
cefciis umTavresi arsi istoriuli procesis winsvla-
dobaa, rodesac SemTxvevebi da movlenebi mWidro ur-
TierTkavSirSi da droSi ganviTarebadni arian. amasTan
erTad, jambatista vikos ekuTvnis istoriuli wreb-
runvis sayovelTao Teoria, romlebic sami istoriuli
epoqisagan Sedgeba, Sesabamisi ciklebiT. esenia: RvTa-
ebrivi, sagmiro da adamianuri, romlebic sayovelTao
krizisebisas erTmaneTs cvlian. aqve unda davZinoT,
rom dasavleT evropaSi renesansic ki (XV-XVII ss.) sayo-
velTaod iyo miCneuli antikuri epoqis miRwevebis
aRorZinebad.
mxolod XVIII saukunis bolos samecniero azri
(a.Tiurgo, e.giboni, i.herderi) mivida im daskvnamde, rom
Tanamedrove epoqa antikurisagan Tvisobrivad gansxvav-
deba da rom is sazogadoebrivi ganviTarebis Semdgom sa-
fexurs warmoadgens. ase Seiqmna msoflio istoriaSi sa-
zogadoebrivi progresis pirveli Teoriebi. unda iT-
qvas, rom swored maT uaryves warmodgenebi msoflio is-
toriis cikluri mimoqcevis Sesaxeb da kacobriobis win-
svliTi ganviTarebis idea daamkvidres (9).
amave dros, sazogadoebrivi ganviTarebis Teoriam
XIX saukuneSi sxvadasxva forma miiRo, rac dakavSire-
bulia sazogadoebaSi mimdinare ideur dapirispirebeb-
Tan, kacobriobis momavlis xedvebTan mimarTebiT.
14
a) civilizaciuri koncefcia
dReisaTvis saqarTveloSi da mTlianad kavkasiaSi
popularobas iZens istoriis procesebis civilizaciu-
ri xedva, romlis Teoretikosebi arian a. danilevski
(1822-1885), o.Spengleri (1880-1936), a.toinbi (1880-
1975). kacobriobis istoria miiCneva civilizaciebis
(agraruli, industriuli, postindustriuli) cvlad.
yoveli maTgani moicavs lokalur, regionul da globa-
lur Semadgenlebs. aRniSnul civilizaciebs axasia-
Tebs aRmocenebis, ganviTarebisa da dakninebis stadie-
bi (10).
amgvari meTodologiis mimdevrebi Tvlian, rom ar
arsebobs kacobriobis kulturis ganviTarebis zogadi
kanonzomiereba, rac kulturis ganviTarebas mxolod
calkeul civilizaciaSi axasiaTebs. erTi mxriv, aq Cans
formaciuli modelis gamsxvileba, magram aqve vxedavT
veqtorul-stadiur modelsac, romelic kacobriobis
erTobis ideaze da am erTobis mravalferovnebazea da-
fuZnebuli.
amrigad, msoflio civilizacia - es aris mTliano-
ba, sistema, romelTanac regionuli, lokaluri civi-
lizaciuri kulturebi struqturul-funqciur kav-
SirSia. rusi filosofosis n.rozovis azriT, lokalu-
ri civilizacia socialuri evoluciis aramarto ti-
pur da masobriv movlenad gvevlineba, aramed is “isto-
riis ZiriTadi erTeulis” statussac iZens (11).
dRes civilizaciur TeoriasTan dakavSirebiT
bevri samecniero naSromi iqmneba. samwuxarod, n.dani-
levskidan dawyebuli, romelic msoflioSi 11 civili-
zaciaze mianiSnebda (egvipturi, Cinuri, induri, iranu-
li, ebrauli, romauli, evropuli da sxva), damTavrebu-
li a.toinbiT (21 civilizacia), arc erTi maTgani kavka-
siis civilizaciaze ar miuTiTebs. vfiqrobT, kargi iq-
neba, Tu mecnierebaSi es xarvezi gamoswordeba. amis
imeds, informaciuli universalizmisagan gansxvavebiT
(amas qvemoT ganvixilavT), dRes ukve civilizaciuri
pluralizmi gvaZlevs. saWiroa civilizaciuri midgo-
15
mis Semdgomi gaazreba kavkasiaSi, misi daxvewa da Sem-
deg, masze dayrdnobiT, regionis sociumze eqstrapo-
lireba. am SemTxvevaSi misi amomxsneli kriteriumebi
sazogadoebis socialuri da politikuri urTierTo-
bebis kulturul-ideur da zneobriv-fsiqologiur sa-
xes unda ukavSirdebodes. civilizaciuri midgomis
dros aucilebelia adamianis bunebrivi, zogadi da lo-
kaluri cxovelqmedebis pirobebis Seswavlac.
Tu adre civilizaciebs Soris gansxvavebebis gamo
isini erTmaneTs upirispirdebodnen, dRes, rogorc
amas samarTlianad aRniSnavs italieli mecnieri vito-
rio strada, piriqiT, Sors wasuli globalizaciis pi-
robebSi, es gansxvavebebi dialogsa da TanamSromloba-
Si axali erTobis Ziebas unda niSnavdes. amisaTvis, das-
Zens v.strada, civilizaciebs Soris mxolod gansxvave-
bebis Segnebas SeuZlia is gaakeTos, rom globalizaci-
is konstruqciulma SesaZleblobebma sawinaaRmdegoze
upiratesoba moipovon (12).
b) formaciuli koncefcia
marqsizmi dResac aqtualuria imitom, rom am moZ-
RvrebaSi centraluri adgili ukavia axal filosofi-
as, romelic materialistur dialeqtikaSi gamoixate-
ba. am midgomiT, marqsizmi ganixilavs socialur-ekono-
mikuri urTierTobebis problemebs, romlebic warmo-
iqmnebian sazogadoebriv cxovrebaSi.
formaciul koncefciebs, farTo gagebiT, miekuT-
vneba ara marto karl marqsis (1818 -1883) sazogado-
ebრივი formaciebis Teoria, aramed istoriuli proce-
sis iseTi Teoriebic, rogorc magaliTad, o.kontis
(1798 - 1857) pozitivizmis Teoria, agreTve XX saukune-
Si Seqmnili “ekonomikuri zrdis stadiebis”, “erTiani
industriuli sazogadoebis”, “postindustriuli sa-
zogadoebis”, “teqnotronuli sazogadoebis” Teorie-
bi. maT Soris yvelaze kargad iqna damuSavebuli mar-
16
qsistuli sazogadoebrivi progresi, rogorc forma-
ciaTa Tanmimdevruli monacvleoba. masSi karl marqsi
da fridrix engelsi (1820-1895) did adgils uTmoben
sen-simonis, g.hegelis, l.morganisa da sxvaTa ideebs.
marqsizmi, xelmZRvanelobs ra, georg hegelis
“obieqturi” dialeqtikuri logikiT, msoflio istori-
is periodizacias xuT formaciad yofs: pirvelyofil-
Temur, monaTmflobelur, feodalur, kapitalistur
da komunistur formaciebad (am ukanasknelTan misi
sawyisi faza - socializmi iyo gaigivebuli). formaciu-
li midgoma istoriis materialistur da, Sesabamisad,
vertikalur xedvas asaxavs. misi arsia istoriuli da
kulturuli procesebis unificireba da maTi erT sqe-
maSi moqceva.
aqve unda aRiniSnos, rom es moZRvreba formacia-
Ta cvlas xedavs rogorc bunebriv-istoriul process,
romelic araa damokidebuli adamianis Segnebaze da mis
ganzraxvaze. xazgasmulia, rom misi periodizacia Ziri-
Tadad dafuZnebuli iyo evrocentristul interpre-
taciaze da miniSnebebze, rom is calkeul SemTxvevaSi
danarCen msoflioSic unda gavrcelebuliyo. ra Tqma
unda, iribad es iyo am Teoriis mikuTvneba bunebis obi-
eqtur kanonebTan.
sabWoTa kavSiris pirobebSi formaciul moZRvre-
bas mecnierebis yvela sferoSi gabatonebuli mdgoma-
reoba ekava. zemoaRniSnul sqemaSi ZiriTadi yuradReba
eTmoboda istoriul procesSi zogadis gamovlenas er-
Teulis, lokaluris ignorirebis xarjze, rac xSirad
Segnebulad ugulebelyofda sazogadoebis polivari-
antul ganviTarebasa da mis Taviseburebebs. amiT mTe-
li rigi xalxebi, faqtobrivad, amovardnili iyo kacob-
riobis saerTo “istoriis konteqstidan”. magaliTad,
CrdiloeT kavkasiis respublikebSi mcxovreb xalxebs,
imis gamo, rom am sqemaSi ver Tavsdebodnen, sabWoTa
kavSiris dros “CamorCenilebs” uwodebdnen da aRniS-
navdnen, rom isini kapitalizmis gamotovebiT socia-
lizms aSenebeno. amasTan, maT xSirad ayvedridnen ki-
dec - rom ara maTi “gasabWoeba”, isini amas ver miaRwev-
17
dnen da ver Caebmebodnen msoflios istoriis saerTo
ganviTarebaSio.
rogor dgas dRes saqarTveloSi kavkasiis xalxTa
civilizaciuri kuTvnilebis gansazRvris sakiTxi? un-
da iTqvas, rom CvenSi am process, winaTac da dResac,
xels uSlida da uSlis msoflio istoriis formaciuli
xedvis inercia. sabWoTa kavSiris “centris” gadmosaxe-
didan kavkasiis regionis xalxebi, maTi socialur-eko-
nomikuri ganviTarebis tradiciidan gamomdinare, iyo-
fodnen “pirvel”, “meore” da “mesame” xarisxis xalxe-
bad, rac maTi politikuri mowyobis statusSic isaxe-
boda (mokavSire respublikebad, avtonomiur respub-
likebad da avtonomiur olqebad dayofa).
unda aRiniSnos, rom am Teoriis mimarT dRes bevri
pretenzia arsebobs, gaCndnen misi kritikosebic. ker-
Zod, eWvqveS dgeba g.hegelis dialeqtika, istoriuli
etapebis cvla. hegelis logikis gaTvaliswinebiT, sa-
xelmwifo marqsizmi Tvlida, rom winaaRmdegobebis miy-
vana logikur dasasrulamde, maTi sruli “moxsna” Se-
saZlebelia romelime maTganis daRupvis (ganadgure-
bis) xarjze (13). es maSin, rodesac sinergetika, rogorc
zemoT iqna aRniSnuli, damatebulobis (komplimenta-
robis) principidan gamomdinare (nils bori, 1927 w.), wi-
naaRmdegobaTa brZolis dialeqtikuri principebisa-
gan gansxvavebiT, urTierTobaSi arsebul dapirispire-
bas tolerantobiT, SemwynareblobiT da sxvis azrTan
TanamSromlobiT cvlis.
rac Seexeba georg hegelis istoriuli progresis
ideas, cnobili rusi mecnieris a.gureviCis azriT, is
usafuZvloa. mecnieri xazs usvams, rom es idea gakot-
rebulia aramarto imiT, rom “mas umTavresad sawarmoo
Zalebisa da warmoebiT urTierTobebis ganviTareba mi-
aCnia da, Sesabamisad, adamianis mTeli sulieri mxare,
misi pirovnuli arsi TiTqmis umciresia, aramed imito-
mac, rom am ideas kacobriobis istoria progresis ide-
amde dahyavs. ras gvTavazobs is? adre sazogadoeba ua-
resi iyo, is jer kidev ar iyo iseTi, rogoric Semdeg
18
gaxdeba da amitom adamianebma raRac ar icodnen, ar Se-
eZloT da, Sesabamisad, raRac dones ver miaRwies” (14).
amrigad, formaciuli midgomisaTvis damaxasiaTe-
belia erTi mxriv, sazogadoebis cxovrebaSi ekonomiku-
ri urTierTobebis rolis primatis warmoCena da meore
mxriv, amis safasurad adamianis sazogadoebrivi kul-
turis, tradiciebis rolis daknineba.
amasTan erTad, aris sxva mosazrebebic. kerZod is,
rom marqsizmi dResac rCeba efeqtur socialur para-
digmad, Tumca, maTi azriT, is ganaxlebas saWiroebs.
zemoTqmulis Sejameba saSualebas gvaZlevs, ga-
movyoT ramdenime tendencia postsabWour meTodolo-
giaSi: 1)formaciuli midgomis ganaxleba; 2)civiliza-
ciuri midgomis damuSaveba; 3)formaciulis da civili-
zaciuri midgomebis SeTavseba.
rogorc zemoT aRniSnulidan irkveva, orive midgoma
- formaciulic da civilizaciuric - sazogadoebis prog-
resis ideazea dafuZnebuli. pirveli (formaciuli) sazo-
gadoebaSi upiratesobas ekonomikas aniWebs, meore (civi-
lizaciuri) - kulturas. albaT, maTi kategoriuli dapi-
rispireba araswori iqneboda. ufro upriani iqneba, vifiq-
roT, rom isini erTmaneTs met-naklebad abalanseben.
g) modernizaciuli Teoria
mecnierebi, rogorc wesi, modernizacias ukavSi-
reben socialur cvlilebebs, romlebic sazogadoebis
industriul ganviTarebasTan arian dakavSirebulni.
dasavleT evropaSi es procesi iwyeba XV-XVI saukunee-
bidan, roca manufaqturuli warmoebis ganviTareba da-
iwyo da aqcenti soflis meurneobidan mrewvelobaze
gadavida. mogvianebiT, manqanuri mrewvelobis gamar-
jvebis Semdgom, adamianis socialuri cxovrebis ganvi-
Tarebac swrafi tempiT mimdinareobs, yalibdeba in-
dustriuli sazogadoeba Tavisi profesiuli specia-
lizebiT, urbanizmis prioritetiT, ganaTlebis donis
19
amaRlebiT, sicocxlis saSualo xangrZlivobis momate-
biT da swrafi ekonomikuri zrdiT.
XIX-XX saukeneebSi am procesis mecnierulad Seswav-
la, rogorc ityvian, “drom moitana”. warmoiSva ori sapi-
rispiro: modernizaciis marqsistuli xedva miiCnevda,
rom kerZo sakuTrebis gauqmeba safuZvels daudebs eq-
sploataciis, uTanasworobisa da konfliqtebis dasas-
ruls, xolo kapitalisturi xedvis Tanaxmad, ekonomiku-
ri ganviTareba sazogadoebis cxovrebis donis amaRleba-
sa da demokratias uzrunvelyofda.
modernizaciis es ori xedva metoqeobas “civi
omis” drosac ganagrZobda, magram aRmoCnda, rom 1970-
iani wlebis “ganviTarebulma socializmma” Tavisi Se-
saZleblobebi amowura da komunizmamde ver miaRwia. Se-
sabamisad, dadga “uZraobis periodi”. rac Seexeba bevr
Rarib qveyanas, iq arc ekonomikuri ganviTareba da arc
demokratia ar SeiniSneboda. rogorc germaneli mecnie-
ri qristian verceli da amerikeli ronald ingelharti
aRniSnaven, “ise gegonebodaT, TiTqos arcerTi TvalTa-
xedva ar dasturdeboda, amitom kritikosebma moderni-
zaciis gardacvaleba gamoacxades” (15).
amave mecnierTa azriT, `civi omis~ dasrulebis Sem-
deg modernizacia kvlav aqtualuria da dRes is, ase
vTqvaT, “meore sicocxles” iZens. aqve SevniSnavT, rom pos-
tsabWoTa sivrceSi da kapitalistur samyaroSi moderni-
zacias adre ganviTarebis gansxvavebuli gzebi hqondaT.
agraruli (tradiciuli) sazogadoebidan indus-
triulSi gadasvla sazogadoebrivi cxovrebis yvela mxa-
ris (politikuri, ekonomikuri, samarTlebrivi, kultu-
ruli) gardaqmnas moicavs. amasTan, Tu es procesi kom-
pleqsurad ar mimdinareobs, maT Soris Tavs iCens Seusa-
bamoba da modernizacia SezRuduli saxiTaa warmodgeni-
li. cnobilia, rom saqarTvelosa da, saerTod, kavkasiaSi
modernizacia “zemodan”, saxelmwifos, anu SeiZleba iT-
qvas, “CinovnikTa” patronaJiT inicirebul xasiaTs ata-
rebda (da es dResac asea), maSin rodesac dasavleTSi is
xorcieldeboda “qvemodan”, mis warmmarTvel Zalad ki
mesakuTre, mewarme gvevlineboda. Sedegic Sesabamisia.
20
q.vercelisa da r.ingelhartis azriT, dReisaTvis
dasavleTSi Semnil modernizaciis axal versiaSi (“pos-
tindustriuli sazogadoeba”) naTladaa warmodgenili,
Tu sadamde unda migviyvanos globalurma ekonomikur-
ma ganviTarebam. misi amocanebia genderuli Tanaswo-
robis, demokratiisa da adamianis TviTgamoxatvis fa-
seulobaTa damkvidreba cxovrebaSi (16).
dasavleTisagan gansxvavebiT, CvenSi jer kidev mo-
ugvarebel problemad rCeba adamianis, rogorc ekono-
mikur, aseve fizikur usafrTxoebasTan dakavSirebuli
sakiTxebi. kavkasiaSi demokratizaciis gzaze Semdgomi
winsvla saWiroebs biurokratiulobisa da ierarqiu-
lobis gadalaxvas, avtokratiuli reJimebisagan Tavis
daRwevas da tradiciul faseulobebze dayrdnobiT sa-
ero, racionaluri faseulobebisaken svlas.
Tu Cven am sakiTxebs kargad SeviswavliT, aRmoC-
ndeba, rom kavkasieli xalxebis tradiciebSi arsebuli
adamianis dafasebis sabaziso faseulobebi SesaZloa
kargad “Caeweros” postindustriul realobaSi.
industriul “liberalur civilizaciaSi”, ro-
gorc sistemaSi, oTx ZiriTad faseulobas gamoyofen.
esenia: 1) individualizmi, 2) universalizmi (adamianis
uflebebi), 3) egalitarizmi (adamianebs Soris yovel-
gvari moraluri da politikuri ierarqiulobis uar-
yofa), 4) meliorizmi (sazogadoebriv-politikuri in-
stitutebis srulyofa).
kavkasiuri kulturuli (civilizaciuri) tradi-
ciis kvlevisas yuradReba unda mieqces agreTve msof-
lio modernizaciis procesSi Camoyalibebul Tanamed-
rove liberalur da pluralistur samoqalaqo sazoga-
doebebs Soris arsebul gansxvavebas. principuli gan-
sxvaveba maT Soris imaSi gamoixateba, rom pirvel Sem-
TxvevaSi samoqalaqo sazogadoebaSi ZiriTadi uflebe-
bis matareblad individebi gvevlinebian, xolo plura-
listurSi - jgufebi da gaerTianebebi.
sainteresoa, Cven, qarTvelebi da yvela danarCeni
kavkasieli, kulturuli TvalsazrisiT samoqalaqo sa-
zogadoebis romel formasTan varT axlos?
21
Tavi II kavkasia da kavkasielebi
ramdenime wlis win dmanisSi arqeologiurma aRmo-
Cenam (napovnia qalisa da mamakacis 1,8 mln. wlis winan-
deli Tavis qala) cxadyo, rom kavkasia adamianis gaCenis
regioni Tu ara, misi sapientaciis anu Tanamedrove
adamianad Camoyalibebis adgili mainc aris. es faqti
kidev ufro amtkicebs mecnierebis adrindel aRiare-
bas, rom kavkasia msoflio civilizaciis uZvelesi ke-
raa. dRes is aris unikaluri istoriul-kulturuli,
polieTnikuri, polikonfesiuri regioni, romelsac
mniSvnelovani geopolitikuri adgilmdebareoba uka-
via. kavkasias, rogorc evropasa da azias Soris mdebare
erT-erT mniSvnelovan regions, yovelTvis ekisreboda
wina aziis qveynebisa da aRmosavleT evropis damakavSi-
rebeli funqcia.
kavkasia odiTganve ipyrobda gare samyaros yuradRe-
bas. dampyroblebs aq arsebuli simdidre izidavda. bevri
mogzauri da mecnieri kavkasiis monaxulebisa da gacnobis
Semdeg aq Tavisi Semoqmedebis wyaros poulobda.
kavkasiis Seswavlis etapebi
saxelwodeba “kavkasia” pirvelad jer kidev Cvens
welTaRricxvamde VI saukuneSia moxseniebuli - berZeni
dramaturgis esqiles tragediaSi “mijaWvuli prome-
Te”. mogvianebiT, Zv. w. aR. V saukuneSi “istoriis mama”
herodote werda idumalebiT mocul “mTaTa qveyanaze”
da konkretulad mianiSnebda, rom “kavkasiaSi bevri
sxvadasxva tomi cxovrobs”. xuTasi wlis Semdeg, anti-
kuri xanis cnobil geograf strabons “geografiaSi”
sakmaod vrclad aqvs aRwerili kavkasia. isic gakvirve-
bulia am mTian qveyanaSi dasaxlebul eTnosTa simrav-
liT. misi sityvebiT, marto qalaq dioskuriaSi (soxumi)
savaWrod dasavleT kavkasiidan 70 tomTa warmomadgen-
lobis vaWari Camodioda. TiTqmis aTasi wlis Semdeg ara-
22
bi enciklopedisti al masudi aRniSnavda: “mTa kabk (kav-
kasia) - didi mTaa, romelsac udidesi teritoria ukavia.
is bevr samefosa da xalxebs moicavs” (1).
kavkasiis Sesaswavlad didi mniSvneloba aqvs Sua
saukuneebis adgilobriv avtorTa nawarmoebebs, rogo-
rebic arian agaTangelosi, egiSe, movses xorenaci (som-
xeTi); leonti mroveli (“qarTlis cxovreba”), «История страны Агван» da sxv.
antikuri da Sua saukuneebis avtorTa es da sxva
nawarmoebebi, pirobiTad, kavkasiis Seswavlis pirvel
etapad SeiZleba iqnas miCneuli.
meore etapi ukavSirdeba regionis mecnierulad
Seswavlas, romelic daiwyo XVIII-XIX saukuneebSi da 1917
wlis revoluciebamde gagrZelda. am dros kavkasiis sa-
kiTxi, aRmosavlurTan erTad, saerTaSoriso politi-
kis umniSvnelovanesi problema xdeba. kavkasiis regio-
ni didi qveynebis - inglisisa da safrangeTis, sparse-
Tis, osmaleTisa da ruseTis imperiebis umwvavesi ur-
Tierdapirispirebis adgilad gadaiqca. movlenebis
dramatulma ganviTarebam xangrZlivi kavkasiuri omebi
ganapiroba. XIX saukunis 30-50-iani wlebSi ruseTis mi-
er warmoebuli omebis finali iyo kavkasieli xalxebis
damoukideblobis dakargva da maTi kolonizacia ruse-
Tis imperiaSi. SeiZleba iTqvas, rom am movlenebma udi-
desi daintereseba gamoiwvia ara marto ruseTis impe-
riaSi, aramed sazRvargareTac - aRniSnul periodSi
kavkasiaSi mimdinare procesebs evropis TiTqmis yvela
cnobili gazeTi aSuqebda. aqedan gamomdinare, sazoga-
doebis aqtiurma interesma regionuli movlenebis mi-
marT kavkasiismcodneobis ganviTarebas damatebiTi
stimuli misca.
unda aRvniSnoT, rom axal droSi kavkasiismcodne-
obas safuZveli Caeyara vaxuSti bagrationis, s. g. gme-
linis, i. a. giuldenStedtis, p.s. palasis nawarmoebebSi.
XIX saukuneSi kavkasiismcodneobas gansakuTrebu-
li mniSvneloba ruseTis imperiis mecnierebaSi eniWeba.
am dros moRvaweobdnen ruseTis cnobili kavkasiolo-
23
gebi n.dubrovini, p.butkovi, m.kovalevski, s. beloku-
rovi; azerbaijanelebi - a.bakixanovi da m.kazembeki;
qarTvelebi - d. baqraZe, e.TayaiSvili, s. esaZe; somxebi -
v. zasTomiani da s. egiazarovi; adiRelebi - xan girei da
Sora nogmovi; osebi - k. xeTagurovi da a. gasievi; CeCeni
u. laudaevi da bevri sxva istorikosi, eTnografi, fi-
lologi da geografi.
kavkasiasTan aris dakavSirebuli msoflioSi aRia-
rebuli avtorebis - a.diumas, a.puSkinis, m.lermonto-
vis, l.tolstois da bevri sxva cnobili mwerlis, poe-
tisa da mxatvris Semoqmedeba. kavkasiaze Seyvarebuli
mixeil lermontovi Tavis cnobil nawarmoebSi “ismail-
bei” werda:
И диких тех ущелий племена, Их бог - свобода, и закон - война, Там за добро - добро, и кровь - за кровь, И ненависть безмерна, как любовь. 1917 wlis revoluciebamde daiwyes moRvaweoba
cnobilma kavkasiologebma n. marma, v. v. struvem, iv. ja-
vaxiSvilma, k. kekeliZem, i. minandianma da sxvebma, rom-
lebsac didi Rvawli miuZRviT sabWoTa kavkasiologiis
ganviTarebaSic. maTi TaosnobiT iwyeba sabWoTa kavka-
siologiis skolis Camoyalibeba, romelic am mecniere-
bis ganviTarebis Semdgom, mesame etapad SeiZleba mi-
viCnioT. ruseTis imperiis droindeli kavkasiologiis
skolisgan gansxvavebiT, am etapze kavkasiologiam cen-
tridan adgilebze - kavkasiaSi Seqmnil Sesabamis samec-
niero-saswavlo dawesebulebebSi gadainacvla.
miuxedavad imisa, rom kavkasielebi sabWoTa kav-
SirSi yofnisas Tavisuflebadakargulni viyaviT da ar
“gavbednierebulvarT”, faqtia, rom mokavSire sabWoTa
socialistur respublikebSi (azerbaijani, somxeTi, sa-
qarTvelo) sakmaod mZlavri mecnierebaTa akademiebi
Seiqmna, romelTa SemadgenlobaSi myofi samecniero-
kvleviTi institutebi kavkasiis xalxTa istoriisa da
kulturis aqtualur sakiTxebs swavlobdnen. amasTan
erTad, msgavsi humanitaruli erovnuli samecniero-
kvleviTi dawesebulebebi Camoyalibda rsfsr-s Crdi-
24
lokavkasiur avtonomiur respublikebSic (daRestani,
CrdiloeT oseTi, CeCneT-inguSeTi, yabardo-balyareTi
da a.S.).
sabWoTa periodSi kavkasiis sakiTxebis kvlevebi
TandaTan vrceldeba zemoCamoTvlili respublikebis
umaRles saswavleblebSic. magaliTad, 1933 wels Tbi-
lisis saxelmwifo universitetSi filologiis fakul-
tetze arnold Ciqobavas TaosnobiT gaixsna kavkasiur
enaTa kaTedra, romelic male, enaTmecnierebis insti-
tutTan erTad, kavkasiaSi cnobil iberiul-kavkasiuri
enebis Semswavlel samecniero skolad gadaiqca. madli-
erma Crdilokavkasielebma, romlebic am skolaSi mSob-
liur enebs mecnierulad Seiswavlidnen, arnold Ciqo-
bavas “kavkasiis didi Svili” uwodes.
amrigad, sabWoTa kavkasiologiaSi Camoyalibda
mTeli rigi samecniero skolebi, sadac moRvaweobda
kavkasiis xalxTa TiTqmis yvela warmomadgeneli: s.ja-
naSia, g.meliqiSvili, a.robaqiZe, s.eremiani, e.marqaria-
ni, v.abaevi, m.blievi, z.buniaTovi, g.ZiZaria, z.anCabaZe,
t.kumikovi, a.gadagaTli, a.Saxsaidovi da sxvebi.
mniSvnelovani Sromebia Seqmnili rusi sabWoTa
mkvlevrebis mierac. esenia: b.b.piotrovski, e.i.krupno-
vi, l.i.lavrovi, a.m.ladiSenski, n.i.pokrovski, m.o.kos-
veni, a.p.novoselcevi da sxv.
aqve unda iTqvas, rom zemoCamoTvlil avtorTa
umetesi nawili kavkasiologiis istoriul-eTnografi-
ul skolas miekuTvneboda. kavkasiologia, ssrk piro-
bebSi, erTaderTi samecniero dargi iyo, romelic re-
gionis xalxTa eTnokulturuli Taviseburebebis Ses-
wavlas axerxebda. samwuxarod, maTi “produqcia” far-
To sazogadoebas naklebad miewodeboda (is ar pasuxob-
da ssrk generalur gegmas - “sabWoTa xalxis” Camoyali-
bebis ideas, romlis Tanaxmad, calkeuli erebi mniSvne-
lobas kargavdnen). mas, rogorc wesi, ecnoboda stu-
dent-istorikosTa auditoria, romelsac eTnografiis
leqcias sul erTi semestris ganmavlobaSi ukiTxav-
dnen.
25
kavkasiologiuri skolis muSaobis meoTxe etapad
SeiZleba postsabWouri kavkasiologia CavTvaloT, ro-
melsac, samwuxarod, 1990-iani wlebidan erTgvari “uZ-
raobis xana”daewyo. kavkasiaSi mimdinare dezintegra-
ciuli procesebi adamianis cxovrebis yvela sferoSi,
maT Soris mecnierebaSic, negatiurad aisaxa. am dezin-
tegraciuli procesebis logikuri Sedegia is, rom
dRes kavkasiaSi uamravi socialur-ekonomikuri, poli-
tikuri problemaa Seqmnili. saqme iqamdec ki mivida,
rom aqauri lokaluri konfliqtebi (mTiani yarabaRi,
afxazeTi, e.w.samxreT oseTi, CeCneTi) regionulSi - sa-
qarTvelo-ruseTis omSic ki gadaizarda (2008 wlis ag-
vistoSi).
Tumca isic unda vTqvaT, rom bolo wlebSi am dar-
gSi garkveuli gamococxleba igrZnoba - kavkasiologi-
uri centrebi iqmneba da aqtiurdeba TbilisSi, baqoSi,
rostovSi, nalCikSi, maxaCyalaSi, maikopSi da a. S. regu-
larulad gamodis Jurnalebi, ewyoba samecniero kon-
ferenciebi da, rac yvelaze mTavaria, mzaddeba kavkasi-
ologTa axali kadrebi.
amasTan, aSkaraa, rom axali kadrebis srulfasova-
ni momzadeba, saerTo regionuli sakiTxebis kvleva da
kavkasiis sxva saWirboroto sakiTxebis mogvareba xal-
xebs Soris TanamSromlobas moiTxovs. yovelive ami-
saTvis, rogorc ukve dasawyisSive aRvniSneT, saWiroa
kavkasiis problemebis axleburad gaazreba Tanamedro-
veobis moTxovnebis Sesabamisad.
kavkasiis buneba
kavkasia mTiani geografiuli regionia, romelic
Sav da kaspiis zRvebs Soris mdebareobs. qarTveli mec-
nieris levan maruaSvilis naSromis “kavkasiis fizikuri
geografiis” Tanaxmad, es regioni moicavs ruseTis fe-
deraciis SemadgenlobaSi arsebul mTiswineTsa da va-
kes q.tamanidan q.maxaCyalamde, anu CrdiloeT kavkasias
(imierkavkasias - sigrZe 900 km. da maqsimaluri sigane
26
300 km.), kavkasionis mTavar wyalgamyof qeds, samxreT
kavkasias (amierkavkasias), romelic moicavs mTaTaSo-
ris bars (saqarTvelosa da azerbaijanSi), mcire kavka-
sions (somxeTSi) da TaliSis mTebs (azerbaijansa da
iranSi) (2). kavkasias geografiulad miekuTvneba Turqe-
Tis Crdilo-aRmosavleTi nawilic.
kavkasionis mTavari qediT kavkasiis dayofa or na-
wilad - CrdiloeTad da samxreTad - pirobiTia ara mar-
to eTnografiuli, aramed geografiuli mosazrebi-
Tac. magaliTad, azerbaijanis Crdilo-aRmosavleTi
nawili, romelic samxreT kavkasiis teritoriad iTvle-
ba, kavkasionis mTavari qedis CrdiloeTiT mdebareobs,
ruseTis krasnodaris mxris q.soWi ki, romelic mikuT-
vnebulia Crdilo kavkasias, mTavari qedis samxreTiT
mdebareobs (3). aseve pirobiTia kavkasiis dasavleT da
aRmosavleT nawilad gayofac (CrdiloeT kavkasiaSi
gamyofi xazi stavropolis maRlobia, samxreTSi ki - su-
ramis anu lixis qedi).
kavkasionzea ganlagebuli evropasa da wina aziaSi
yvelaze maRali xuTi mTa, romelTa simaRle zRvis do-
nidan 5 aTas metrs aRemateba. esenia: ialbuzi (5635 m.),
Sxara (5201 m.), dix-Tau (5198 m.), koSTan-Tau (5144 m.),
myinvarwveri anu yazbegi (5047 m.). kavkasiis mTavar qed-
ze gadis cnobili uReltexilebi: maruxis, qluxoris,
mamisonis, jvris da sxva. amaT garda, iyo da aris bevri
adgilobrivi mniSvnelobis uReltexili da gza-biliki.
sxvaTa Soris, kavkasielebs Soris urTierTobebSi gza
damabrkolebeli faqtori ar yofila. yvelaze mniSvne-
lovan saerTaSoriso funqcias istoriaSi mainc ori ga-
sasvleli asrulebda: erTs - darialis xeobis gavliT,
romelsac mogvianebiT rusebma “alanskie vorota”
(“alaniis kari”)uwodes, meores ki, darubandis gavliT -
“Jeleznie vorota”-s (“rkinis kari”).
kavkasia Sedis aRmosavleT xmelTaSua zRvis sis-
temaSi, sadac koncentrirebulia jer kidev indoevro-
pamdeli “Suaguli samyaros” kulturis yvelaze uZve-
lesi komponentebi (sxvagvarad am regions “iokumenas”,
27
anu adamianebiT dasaxlebul adgils uwodeben). sainte-
resoa, rom bevri am elementTagan SeiZleba kavkasiis
xalxTa tradiciul da Tanamedrove kulturaSi davina-
xoT. kaspiis zRvis sanapiroze da centralur da dasav-
leT kavkasiis uReltexilebze gadioda marSrutebi,
romlebic antikur da Sua saukuneebis periodSi didi
abreSumis gzis ganStoebebs miekuTvneboda (4).
kavkasiis buneba mravalferovania, aq originalu-
radaa Sexamebuli mSrali da nestiani subtropikebis
peizaJebi. Tbili zRvebisa da yinulovani mTebis aseT
siaxloves dedamiwaze iSviaTad Tu naxavT.
kavkasia zomieri da subtropikuli havis sartyle-
bis sazRvarze mdebareobs. kavkasionis mTavari wyal-
gamyofi qedi ki mniSvnelovani klimatgamyoficaa - igi
abrkolebs CrdiloeTis civi haeris masebis gavrcele-
bas samxreTisaken, xolo samxreTis Tbili haerisas -
CrdiloeTisaken. swored amitomaa, rom CrdiloeT kav-
kasiasa da samxreT kavkasias Soris mkveTr klimatur
gansxvavebas vxedavT. rogorc wesi, Crdilo kavkasias
miakuTvneben zomier sartyels, samxreTs ki - subtro-
pikuls. saSualo wliuri temperaturuli gansxvaveba
6° aRwevs (samxreTiT +16°, CrdiloeTiT ki _ +10°).
klimaturi gansxvaveba dasavleT da aRmosavleT
kavkasias Soris gansakuTrebiT SesamCnevia zafxulSi.
dasavleT kavkasiaSi xmelTaSua zRvis klimatis gavle-
na igrZnoba, zafxuli aq SedarebiT naklebad mSrali da
cxelia, vidre aRmosavleTSi, sadac aSkaraa aziis udab-
noebidan SemoWrili cxeli haeris gavlena. ivlisis sa-
Sualo temperaturuli gansxvaveba dasavleTsa da aR-
mosavleT kavkasiaSi 5-6° aRwevs (Sesabamisad, +23-24° da
+25-29°) (5).
gasaTvaliswinebelia agreTve, rom klimati da
landSafti kavkasiis mTel mTianeTSi vertikaluri zo-
nalobis kanons emorCileba (es idea ekuTvnis vaxuSti
bagrations, romelmac sameurneo-zonuri Tavisebure-
bebis axsnas safuZvlad bunebrivi pirobebis mniSvne-
loba daudo). reliefis simaRlis zrdasTan erTad kli-
28
matic icvleba - is jer subtropikulidan zomierad
TbilSi gadadis, Semdeg ki sxvadasxva tipis civ sar-
tyelSi. Sesabamisad icvleba landSaftic: maRal zo-
nebSi (Tovlis xazis dabla) alpuri da subalpuri mde-
loebia, romlebic sazafxulo saZovrebad gamoiyeneba;
maT qvemoT tyiT dafaruli zona mdebareobs, kidev uf-
ro qvemoT mdebare zonebSi kargad izrdeba xili, Txi-
li, vazi, xorbali, bamba da sxva siTbosmoyvaruli kul-
turebi. dabolos, kolxeTisa (saqarTvelo) da lenqo-
ranis (azerbaijanis samxreT-aRmosavleTi) dablobSi,
aseve zogierT sxva raionebSi arsebuli bunebrivi pi-
robebi xels uwyobs subtropikuli kulturebis ganvi-
Tarebas.
kavkasia Zalze mdidaria hidroresursebiT. mTava-
ri mdinareebi, romlebic kaspiis zRvaSi Caedineba, aris
mtkvari (araqsiT), kuma, Tergi, sulaki. mdinare yubani
erTvis azovis zRvas. enguri, rioni, Woroxi - Sav zRvas.
sigrZis mixedviT kavkasiis yvelaze didi mdinareebia
mtkvari (1515 km.), yubani (941 km.), araqsi (914 km.) da
Tergi (600 km. ).
kavkasiaSi ori aTasze meti tbaa. isini mcire zomi-
sani arian, sevanis (gogCis) tbis gamoklebiT. sevanis
tba mdebareobs somxeTSi, 1914 m. simaRleze, misi far-
Tobia 1416 kv.km., siRrme ki 99 metri. am tbidan gamoedi-
neba mdinare razdani da araqss uerTdeba.
mdidaria kavkasiis flora - mcenareTa samyaro aq 6
aTasi saxeobiTa warmodgenili. rogorc sabWoTa speci-
alistebi Tvlidnen, es raodenoba orjer aRemateboda
ssrk mTel evropul teritoriaze arsebul mcenareTa
saxeobas. aseve mravalferovania kavkasiis cxovelTa
samyaro (fauna), wiaRiseuli (rkina, spilenZi, oqro,
tyvia, manganumi, vercxli, navTobi, kiri, mineraluri
wylebi, Tixa da sxva). regioni gamoirCeva saSeni masalis
mniSvnelovani maragiT (xe-tye, qva, tufi). kavkasielebi
odiTganve iTvlebodnen qvisa d xis damuSavebis karg
ostatebad. garda amisa, xarisxiani Tixis arsebobam sa-
meTuneo warmoebis farTo ganviTarebac ganapiroba.
29
kavkasiis mosaxleoba
kavkasia, rogorc ukve avRniSneT, mravalferovani
mosaxleobiT da tradiciuli kulturis mdgradobiT
gamoirCeva. aq sul raRac 450 aTas kv.km -ze 50-ze meti
erovnebis xalxi cxovrobs. miCneulia, rom iberiul-
kavkasiuri (aborigenuli) enebi Tavisi struqturiT,
mdidari leqsikiT da sistema _ struqturiT uZveles
enaTa ojaxs miekuTvneba (6).
gamokvleulia agreTve, rom ZirZvel kavkasielebs
miwaTmoqmedebis kulturis Seqmnasa da ganviTarebaSi
udidesi roli miuZRviT. samxreT kavkasia miCneulia
xorbleulis zogierTi endemuri jiSisa da mefutkreo-
bis samSoblod.
aRiarebulia, rom kavkasia dedamiwis im raionTa
ricxvSi Sedioda, sadac gareuli cxovelebis moSinau-
reba xdeboda. aq iqna gamoyvanili mravali adgilobri-
vi jiSis saqoneli: yabardouli cxeni, balyaruli xari,
xevsuruli Zroxa, osuri Txa, cxvris ramdenime saxeoba
(TuSuri, yaraCauli, lezguri) da sxv.
kavkasia ganTqmulia mebaReobiTa da mevenaxeobiT.
qarTveli eTnologi medea qanTaria mianiSnebs, rom kavka-
siis mTiel xalxTa tradiciuli sameurneo kultura Camo-
yalibebuli iyo ekologiuri midgomis principiT. es gamo-
ixateboda eTnodasaxulebaSi, rac imas niSnavda, rom bune-
bis mimoqcevis procesSi adamianis Careva minimaluri yo-
filiyo (7). magaliTad, kavkasiis mTielebSi gavrcelebuli
wesi iyo, rom Tu monadire, TemSi dadgenili wesis darRve-
viT, nadiris zedmet raodenobas moklavda, Semdeg mas na-
dirobisTvis Tavi unda daenebebina da Tofi daemarxa.
kavkasiaSi cxovrobdnen cnobili metalurgi to-
mebi. ganviTarebis maRal dones miaRwia spilenZis,
brinjaosa da rkinis damuSavebam.
kavkasiis xalxTa TviTmyofadi kulturis kidev
erT magaliTs warmoadgens Tevzi-viSapebis Zeglebi,
romlebTac qvis skulpturebis saxiT somxeTisa da sa-
qarTvelos teritoriaze mravladaa warmodgenili da
ar meordeba msoflios arc erT sxva regionSi.
30
kavkasiis xalxTa kultura asaxulia rogorc adgi-
lobrivi, aseve mezobeli xalxebis miTebsa da religi-
ur warmodgenebSi. magaliTad, adgilobrivi zepirsit-
yvierebis nimuSebs miekuTvneba: saerTokavkasiur sag-
miro eposSi - Tqmuleba narTebze; Tqmuleba amiran-ab-
raskil-mxerze da a.S. iranul eposSi (“avesta”-Si) kavka-
siis yvelaze maRali mTa ialbuzi (yabardo-balyareTi)
warmodgenilia samyaros centrad, bednierebis mTad (8).
Sumeruli eposi gilgameSze, romelSic msoflio
warRvnis Semdgom dedamiwis mcxovrebTa xelmeored gan-
saxlebis Sesaxebaa moTxrobili, kavkasias ukavSirdeba -
masSi figurirebs mTa ararati, romelzec bibliuri no-
es kidobani arsebobs. eposis mixdviT, swored aq daiwyo
noem miwaTmoqmedeba da dargo vazi, gaaSena venaxi (9).
romantikulia uZvelesi berZnuli miTi promeTes
Sesaxeb: rogorc cnobili qarTveli eTnologi vaxtang
SamilaZe wers, kavkasiis maRal mTaze itanjeboda mkac-
ri da Seubralebeli zevsis mier mijaWvuli promeTe -
kulturuli gmiri, romelmac adamianebs cecxli misca.
swored aq Caidina heraklem Tavisi keTilSobiluri
gmiroba, gaaTavisufla ra xalxis es mfarveli saSineli
sasjelisa da tanjvisagan (10). amasTan dakavSirebiT,
sainteresoa cnobili rusi mecnieris iuri Jdanovis mi-
niSnebac: “cota vinmem Tu icis, rom promeTe kavkasiaSi
daibada da rom amis Sesaxeb hegeli Tavis “esTetikaSic”
miuTiTebs” (11).
dramatizmiTaa aRsavse Zveli berZnuli Tqmuleba
argonavtebze, romlebic rainduli TavgadasavlebiT
ganTqmuli gmirebi iyvnen: Soreul warsulSi kolxeTSi
mdebare qalaq fazisSi (foTSi), iasonis meTaurobiT,
xomaldi “argo” Semovida. argonavtebi movidnen im miz-
niT, rom xelT egdoT jadosnuri Zalisa da simdidris
simbolo - “oqros sawmisi”.
amrigad, kavkasielebis mier agrarul civilizaci-
aSi maRalkulturulma ganviTarebam da masSi Setanil-
ma wvlilma garesamyarosaTvis is romantikuli elferi
ganapiroba, romelic didxans Tan sdevda kavkasias.
31
paleokavkasiuri eTnokulturuli erToba
arqeologiuri, anTropologiuri, lingvisturi
da sxva samecniero disciplinaTa monacemebiT dastur-
deba, rom wina aziisa da kavkasiis kulturebs Soris
sakmaod mniSvnelovani kavSiri arsebobs. niSandobli-
via isic, rom arqeologebis mtkicebiT, materialuri
kultura kavkasiaSi Tanmimdevrulad viTardeboda.
es imas mowmobs, rom aq adamiani mudmivad cxovrobda.
akademikos arqeolog oTar jafariZis azriT, qvis xana-
Si kulturis memkvidreobiTi ganviTareba kavkasiis
uZvelesi mosaxleobis eTnikur erTgvarovnebaze mi-
aniSnebs (12).
amasTan erTad, gasaTvaliswinebelia isic, rom kav-
kasiaSi xSiri iyo Zveli adamianebis migraciebi wina azi-
idan, rac ZiriTadad ori marSrutiT sruldeboda: aR-
mosavluri - kaspiis zRviT da dasavluri - anatoliis
gavliT. Savi zRvisken mimavali orive gza kavkasiaze ga-
dioda. “kavkasiaSi, - miiCnevs rusi mecnieri i.fiodoro-
vi, - mosuli da aborigenuli mosaxleobis urTierTSe-
xameba sxvadasxva etapebze am xalxTa eTnikuri istori-
is Sinaarss Seadgens” (13).
anTropologebi Tvlian, rom Tanamedrove kavkasi-
is aborigenuli mosaxleoba ganekuTvneba didi evrope-
iduli rasis samxreT Stos, anu indoxmelTaSuazRvispi-
rul rasas. igi, Tavis mxriv, sam did rasobriv Stod
iyofa: indo-pamirul, xmelTaSua-balkanur da winaazi-
ur rasebad. mecnierTa azriT, swored am sami didi gan-
Stoebis warmomadgenlebi iqcnen kavkasiis Tanamedrove
adgilobriv mcxovreblebad: kaspiuri tipad (aRmosav-
leT azerbaijani da aRmosavleT daRestani); pontour
tipad (kavkasiis Crdilo-dasavleT nawilSi - adiRele-
bi, Cerqezebi, yabardoelebi, abazelebi); kavkasiur ti-
pad (kavkasionis mTianeTi, saqarTvelo, dasavleT aze-
baijani).
cnobili qarTveli anTropologi m.abduSeliSvi-
li Tvlida, rom “samive am ganStoebis kavkasiuri nair-
saxeobebi erTmaneTTan msgavsebis garkveuli kompleq-
32
siTaa dakavSirebuli da amitom Tamamad SeiZleba msje-
loba maT kavkasiur erTobaze”. misive azriT, amgvar
“kavkasiur erTobas” fesvebi saukuneebis siRrmeSi ad-
gilobriv aqvs gadgmuli, vinaidan rac ufro Zvelia am
teritoriaze aRmoCenili paleoanTropologiuri masa-
la, miT ufro metia maT Soris morfologiuri msgavse-
ba” (14).
amrigad, arqeologiur kulturaTa saerTokavka-
siuri erToba da anTropologiuri naTesaoba safuZ-
vels gvaZlevs, vivaraudoT, rom qvis xanaSi kavkasiuri
substrati arsebobda. es ukanaskneli safuZvlad dae-
do iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis Camoyalibebas. kav-
kasiuri enobrivi erToba, mecnierTa azriT, zeda pale-
oliTis pirvel naxevarSi Camoyalibda. hipoTeza kavka-
siuri enebis genetikuri naTesaobis Sesaxeb XIX sauku-
nis pirvel naxevarSi cnobilma rusma enaTmecnierma da
kavkasologma petre uslarma gamoTqva. kavkasiur enebs
leqsikuri, sintaqsuri, morfologiuri da fonetiku-
ri erToba akavSirebT.
yovelive zemoTqmulTan dakavSirebiT, yuradRe-
bas ipyrobs agreTve XI saukunis cnobili qarTveli is-
torikosis leonti mrovelis koncefcia kavkasiis xal-
xTa saerTo warmomavlobis Sesaxeb, romlis Tanaxmad,
kavkasielebi bibliuri noes SvilTaSvilis - Targamo-
sis STamomavlebi arian. arqeologi givi RambaSiZe am
koncefciis Sefasebisas samarTlianad xazs usvams, rom
“kavkasielTa saerTo warmomavlobis mroveliseuli
koncefcia mniSvnelovania imiTac, rom is, savaraudod,
uZveles tradiciasac asaxavda da, amave dros, Tavisi
epoqis msoflmxedveloba-suliskveTebasac gamoxatav-
da” (15).
paleokavkasiuri eTnokulturuli da enobrivi
erTobis daSlis dasawyisad mecnierebi paleoliTidan
neoliTSi gardamaval periods miiCneven, rasac xeli
kavkasiis rTulma geografiulma reliefma Seuwyo. Zve-
li w. aR.-is V-IV aTaswleulSi paleokavkasiuri erToba
sam eTnikur erTobad - dasavlur (afxazur-adiRur),
33
aRmosavlur (naxur-daRestnur) da samxrul (qarTve-
lur) erTobebad daiSala.
paleokavkasiuri eTnokulturuli erTobis “kva-
li” Crdilo da samxreT kavkasiis xalxTa kulturebis
urTierTqmedebaSi kargad Cans Semdgom aTaswleuleb-
Sic: arqeologebi xazs usvamen Zv. w. aR.-is III-I aTaswle-
ulebSi gavrcelebul arqeologiur kulturaTa para-
lelebs (Crdilo kavkasiaSi - maikopi, yobani da samxreT
kavkasiaSi - mtkvar-araqsi, kolxeTi). mopovebuli masa-
lebi gvamcnoben, rom aq mcxovreb xalxebs sakmaod gan-
viTarebuli samiwaTmoqmedo-sasaqonle meurneoba
hqondaT. cnobilia, rom am kulturebis arealSi Cndeba
terasuli miwaTmoqmedeba da gadarekviTi mesaqonleo-
ba. mogvianebiT, yobanisa (Crdilo oseTi - alania) da
kolxeTis arqeologiur kulturaTa SedarebiTi anali-
zi gvaCvenebs, rom maT Soris rkinis inventarisa da sab-
rZolo iaraRebis damzadeba-gamoyenebaSi erTgvari pa-
riteti arsebobda.
am kulturaTa masalebis Seswavla saSualebas iZ-
leva gavakeToT daskvna, rom II aTaswleulis meore na-
xevris kavkasiaSi iwyeba pirvelyofili sazogadoebis
daSla da safuZveli eyreba axali klasobrivi diferen-
cirebuli sazogadoebis warmoqmnas. saxelmwifoebrivi
kulturis ganviTareba ki xels uwyobs eTnogenetikuri
procesebis Semdgom ganviTarebas.
saxelmwifoebriobis tradiciuli kultura
Zv. w. aR.-is II aTaswleulidan samxreT kavkasiaSi
sxvadasxva tomTa kavSirebis Camoyalibeba iwyeba. xeTe-
bis saxelmwifos warmoqmnam da urartus aRzevebis xa-
nam kavkasiis tomTa urTierTkavSirebi kidev ufro ga-
aZliera. dRevandeli dasavleT saqarTvelos terito-
riaze, Zv. w. aR.-is II-I aTaswleulebis mijnaze warmoiq-
mneba diaoxis samefo, Semdgom saukuneebSi - kolxa, eg-
risi (kolxeTi). antikuri xanis IV saukuneSi Seiqmna pir-
34
veli aRmosavleT - qarTuli iberiis samefo, romelsac
farnavazi edga saTaveSi.
somxebis pirvel samefoebad, cnobili rusi arme-
nologis i.m.diakonovis TvalsazrisiT, miCneulia me-
lidi da tabali, romlebic Zv. w. aR.-is VIII-VII saukunee-
biT TariRdeba. antikuri xanis somxebis saxelmwifoeb-
rivi aRzevebis xanad iTvleba Zv. w. aR.-is II-I saukunee-
bis “didi somxeTi”, romelic kaspiis zRvidan egviptem-
de iyo gadaWimuli. somxeTma yvelaze did warmatebas
didi tigranis mefobis dros (Zv. w. aR.-is 95-55 ww.) mi-
aRwia. sxvaTaSoris, bevri mecnieri xazs usvams, rom am
saxelmwifom mniSvnelovani roli Seasrula somexi
xalxis genetikuri identobis SenarCunebis saqmeSi:
“somxebma masze gacilebiT meti ician, vidre mogviane-
biT arsebul sxva somxur saxelmwifoebze” (16).
rac Seexeba azerbaijanis teritoriaze warmoSo-
bil pirvel saxelmwifos, is manas samefos saxiT arse-
bobda (Zv.w. aR.-is IX-VI saukuneebi) samxreT azerbaijan-
Si (dRevandeli iranis Crdilo-dasavleT nawilSi). ma-
nelTa samefos dacemis Semdeg misi teritoria jer mi-
diis, Semdgom aqemeniduri iranis SemadgenlobaSi Se-
dis. CrdiloeT azerbaijanSi (anu dRevandeli azerbai-
janis respublikis teritoriaze) Zv.w. aR.-is II saukune-
Si kavkasiis albaneTis saxelmwifo warmoiqmna. qar-
Tvel da azerbaijanel mecnierTa azriT, `aris yvela
safuZveli imisa, rom albanuri ena kavkasiur enaTa
Crdilo-aRmosavlur ojaxs mivakuTvnoT~ (17). strabo-
nis cnobiT, kavkasiis albaneTi 26 tomiT iyo dasaxle-
buli. maT Soris iyvnen gelebi da legebi (qarTulad -
lekebi). daRestnel mecnierTa azriT, `lekebSi mTlia-
nad daRestnis xalxebia nagulisxmevi~ (18). dRes sayo-
velTaod aRiarebulia, rom samxreT daRestani kavkasi-
is albaneTis nawili iyo.
kavkasiaSi sazogadoebis saxelmwifoebrivi mar-
Tvis qalaquri kulturis tradiciis CamoyalibebaSi
garkveuli wvlili antikur xanas (Cv.w.aRricxvamde VI-V
saukuneebi) miuZRvis, roca SavizRvispireTSi (Crdilo
da samxreT kavkasia) berZnuli qalaq-saxelmwifoebi -
35
polisebi arsebobda. sxvadasxva dros kavkasiaSi 30-ze
meti aseTi qalaqi warmoiqmna, maT Soris fazisi, dios-
kuria, pantikapeoni da fanagoria. Crdilo kavkasiaSi
Camoyalibda bosforis samefo, romlis SemadgenlobaSi
Sediodnen meoTebi da sindebi - dRevandel adiRel
xalxTa winaprebi. zogi mecnieri miiCnevs, rom bosfo-
ris samefos axlos sindebis saxelmwifoc arsebobda.
magaliTad, yabardo-balyareTis istoriis saxelmZRva-
neloSi vkiTxulobT: “bosforis saxelmwifosTan mier-
Tebamde, sindebs, Zv. w. aR.-is V saukuneSi TavianTi sa-
xelmwifo hqondaT, romelic sakuTar monetas (fuls)
Wrida “sindon”-is warweriT. sindTa samefos dedaqala-
qi iyo q. sindiki, romelsac Zv.w. aR.-is IV saukuneSi gi-
orgipia ewoda” (19).
Crdilo kavkasiaSi arsebuli antikuri xanis sa-
xelmwifoebrivi warmonaqmnebi samxreT kavkasiis sa-
xelmwifoebTan SedarebiT naklebi mdgradobiTa da
TviTmmarTvelur sasoflo TemebTan orTabrZolebiT
gamoirCeodnen.
somxeTs, saqarTvelosa da kavkasiis albaneTs
ukavSirdeba qristianuli sarwmunoebis miReba da Sem-
dgom mTel regionSi misi gavrceleba. “iranelebis mier
kavkasiaSi zoroastrizmis iZulebiT gavrcelebis wina-
aRmdeg vardan mamikonianis meTaurobiT 451 wels mom-
xdarma brZolam,” - wers daRestneli mecnieri a.Sixsai-
dovi, - “saerTokavkasiuri xasiaTi miiRo” (20). amJamad
Crdilo oseTSi, digorelebis garda, qristianuli mar-
Tlmadidebloba yvela osis religiaa. am religiis mim-
devrebad rCeba q. mozdokSi mcxovrebi yabardoelebis
nawilic.
amasTan erTad, jer daRestanSi (VII saukuneSi), Sem-
deg ki (XII-XIX ss.) mTel Crdilo kavkasiaSi islammac da-
iwyo gavrceleba.
samxreT kavkasias ukavSirdeba qarTuli, somxuri
da albanuri, damwerlobis Seqmna. sainteresoa, rom
qarTuli damwerloba, arabulTan erTad, farTod iyo
gavrcelebuli Sua saukuneebis Crdilo kavkasiis xal-
xebSi, rac dRemde Semonaxulia am periodis materialu-
36
ri kulturis ZeglebSi. qarTuli warwerebia tyoba-er-
dis (inguSeTi), SoanTas (yaraCai-CerqezeTi), daTunas
(daRestani) da sxva eklesiebze.
Tanamedrove kavkasiis erTian kulturul siv-
rces, misi mravalferovnebis miuxedavad, Rrma istori-
uli mexsiereba axasiaTebs, rasac xazs usvamen mecnie-
rebi d.lengi, g.gaCevi, v.dmitrievi da sxvebi. magali-
Tad, rogorc v.dmitrievi wers, istoriuli mexsierebis
“xangrZlivoba aixsneba mtkice naTesauri kavSirebiT,
romelSic igulisxmeba VII-XII Taobebic ki da maTi winap-
rebis cxovrebis mniSvnelovani momentebi…. aq dResac
sakmao xSir movlenas warmoadgens warsul gmirTa gax-
seneba…” (21).
aRsaniSnavia, rom kavkasiaSi xalxis mexsiereba
dResac, gardamaval periodSi, regionis xalxis kultu-
ruli identobis SenarCunebis mniSvnelovan faqtorad
gvevlineba.
dasasruls, xazi unda gavusvaT, rom kavkasiis ag-
rarul civilizaciaSi saukuneebis manZilze tradiciu-
li kultura Camoyalibda, romlis damaxasiaTebeli
Tvisebebia: a)adamianis cxovrebis rainduli wesi;
b)stumarTmoyvareoba; g)ufrosi asakis adamianisadmi
pativiscema; d)saojaxo kulturuli kompleqsi (xelov-
nuri danaTesavebis formebis CaTvliT).
kavkasiaSi adgilobrivi mcxovrebis (kavkasielis)
azrovnebis ZiriTad dominantur matricas dResac tra-
diciuli kulturis es faseulobebi warmoadgenen. er-
Ti SexedviT, TiTqosda eTnikur (tradiciul) da mo-
dernul (Tanamedrove) kulturebs Soris balansia dar-
Rveuli, magram maT Soris dapirispireba ar aris. piri-
qiT - aris urTierTSexamebis, TanamSromlobisa da in-
tegraciis SesaZlebloba.
37
Tavi III kavkasiuri idea drois WrilSi
dasmuli problema gansakuTrebul aqtualobas
Cvens droSi iZens. postsabWouri kavkasia dezintegri-
rebulia, moculia konfliqtebiT, Sesustebulia Sida-
kavkasiuri TanamSromloba da a.S. saqme iqamdec ki mivi-
da, rom saqarTvelos cxinvalis regionSi arsebuli
lokaluri konfliqti 2008 wlis agvistoSi ruseT-sa-
qarTvelos omSic ki gadaizarda. am omis Sewyvetas, ro-
gorc cnobilia, xeli Seuwyo sagareo faqtorma (aSS-is,
safrangeTis Carevam da sxva). samwuxarod, omis dReebSi
naTlad gamoCnda, Tu raoden “davSordiT” kavkasiis
xalxebi erTmaneTs am bolo oci wlis manZilze. Cveni
Sidakavkasiuri problemebis mogvarebas Cven TviTon
ver uzrunvelvyofT, rac kidev ufro sxvaze damokide-
buls gvxdis. aseTi viTareba sazianoa Cveni usafrTxoe-
bisaTvis, xels uSlis modernizacias da kavkasiaSi de-
mokratiuli sazogadoebebis formirebis process.
ssrk da `carizmis~ pirobebSi kavkasiologiaSi kav-
kasiuri idea, anu kavkasiis damoukidebel xalxTa er-
Tobis, regionis mTlianobis xedva SeuZlebuli iyo.
formaciuli meTodologiis TvalsazrisiT, kavkasiis
xalxTa istoriaze evropuli masStabis konceptualu-
ri sqemebis eqstrapolireba (misadageba) xdeboda. ro-
gorc wesi, aq “aRmoCenil” sazogadoebaTa politikuri
TviTorganizaciis mravali da sakmaod ganviTarebuli
formebi feodalur-gvarovnuli wyobis gadmonaSTebad
inaTleboda, xolo romel xalxsac saxelmwifoebrioba
gaaCnda, evropisagan gansxvavebebs masSic “poulob-
dnen”. …
kavkasielebs Soris arsebuli eTnokulturuli
gansxvavebebi maTi “kulturulebad” da “arakulturu-
lebad” dayofis safuZveli xdeboda, sadac, ra Tqma un-
da, kavkasiur ideas adgili Znelad Tu moeZebneboda.
38
gaerTianebuli kavkasia XI-XII saukuneebSi: naTesauri Tu ZaldatanebiTi kavSiri?
kavkasiaSi, XI-XII saukuneebSi, evropis msgavsad, ag-
raruli civilizaciis sociokulturulma ganviTare-
bam im dones miaRwia, romelSic SesaZlebeli gaxda es
sakiTxi konceptualur doneze (leonti mroveli) das-
muliyo da gadawyvetiliyo kidec. cnobili somexi is-
torikosi s. eremiani xazs usvams, rom l. mrovelis kon-
cefcia kavkasiis xalxTa saerTo eTnogenetikur warmo-
mavlobaze imaze mowmobs, rom im dros kavkasielebs
Segnebuli hqondaT odiTganve arsebuli urTierTkav-
Sirebi, erT bedqveS yofna da izolirebulad arsebobis
SeuZlebloba.
Cven pirvel TavSi ukve ganvixileT paleokavkasiu-
ri eTnokulturuli erTobis sakiTxi. Zveli droidan
gamoyolili sulieri da kulturuli siaxlove kavkasi-
elTa istoriis Semdgom periodebsac Tan sdevs. amis
kargi dasturia arqeologiuri kulturebi, folklo-
ruli masalebi da a.S.
ra socialur-kulturulma da fsiqologiurma
faqtorebma ganapiroba saerTokavkasiuri erTobis
miRweva?
pirvel rigSi, aRsaniSnavia kavkasielis istoriu-
li mexsiereba. aq, konkretul istoriul-geografiul
sivrceSi, adamianis usafrTxoebis uzrunvelyofa mxo-
lod adgilobriv xalxebs Soris TanamSromlobas SeeZ-
lo, ramac erTiani, kavkasiuri tradiciis Camoyalibeba
ganapiroba.
antikuri xanis dasasruls (Zv. w. aR-is VIII - ax. w.
aR-is IV saukune) samxreT kavkasiaSi qristianobis gav-
rceleba da misi saxelmwifo religiad gamocxadeba
TiTqmis erTdroulad xdeba. es gadawyvetileba, miuxe-
davad ambiciuri garemocvisa (romis imperia, irani),
qarTvelebma, somxebma da kavkasiis albanelebma (dRe-
vandeli azerbaijanis teritoriaze) damoukideblad
miiRes. paralelurad, qristianoba saqarTvelodan
Crdilo kavkasiaSic vrceldeba. Semonaxulia cnobebi,
39
romlebic saSualebas gvaZlevs davaskvnaT, rom daRes-
tanSi “qarTuli marTlmadidebluri eklesiis metro-
poliebi” arsebobda. ase magaliTad, sinas mTis sinodi-
kaSi moxseniebulia “xunZaxis kaTalikosi oqropiri”,
aqve iyo ramdenime eparqia - “anwuxis, waxurisa da xunZa-
xisa”. cxadia, rom am dros daRestnis mTel rig dasax-
lebul punqtebSi iyo skolebi, sadac swavla qarTulad
mimdinareobda (1). CrdiloeT kavkasiaSi dRemde Semona-
xulia qristianuli religiis Zeglebi - tyoba-erdisa
(inguSeTi) da daTunas (daRestani) eklesiebi, yaraCai-
CerqezeTSia X saukunis sami samonastro taZari - ze-
lenCuki, SoanTa, sentini (2).
kavkasiaSi qristianobis gavrcelebam xeli Seuwyo
kavkasiis xalxTa konsolidacias, damoukidebel sasof-
lo TemTa kavSirebis (anu “Tavisufali sazogadoebe-
bis” _ mTian daRestanSi, CeCneTSi, inguSeTSi, dasav-
leT CerqezeTSi) Camoyalibebas da saxelmwifoebriv
ganviTarebas. rac Seexeba sasoflo Temebs, kavkasio-
log l.lavrovis azriT, maTi buneba dRemde naTeli ar
aris. rogorc is aRniSnavs, “imis miuxedavad, rom kavka-
siis zogierT xalxs saxelmwifoebrivi mowyoba ar gaaC-
nia, isini pirvelyofilebi ar yofilan, radgan isini ga-
re samyarodan izolirebulad ar cxovrobdnen: maTi
ekonomika, kultura da yofa iseT mezobel xalxebTan
urTierTobebis pirobebSi yalibdeboda, romlebsac
ganviTarebuli socialur-politikuri organizacia
hqondaT”. “am kontaqtebis Sedegad”, - agrZelebs l.
lavrovi, “kavkasiis xalxebs, miuxedavad maTi socialu-
ri mowyobisa, soflis meurneobaSi, saxlis mSenebloba-
Si, meTuneobaSi msgavsi teqnikuri unar-Cvevebi hqon-
daT, atarebdnen msgavs tansacmelsa da iaraRs, xSirad
iyenebdnen saerTo ornamentebs, folklorul siuJe-
tebsa da damwerlobas (upiratesad arabulsa da qar-
Tuls), misdevdnen TiTqmis erTnair saojaxo tradici-
ebs da Cveulebebs, sazogadoebrivi qcevis normebs da
metwilad erTsa da imave religiur sarwmunoebas _
qristianobas an islams icavdnen (3). faqtobrivad, saxe-
zea agraruli civilizaciis mqone kavkasiis tradiciu-
40
li kulturis saerTokavkasiuri elementebi, romleb-
zec meore TavSi ukve gvqonda miniSneba.
amrigad, XII saukunesa da XIII saukunis dasawyisSi
kavkasieli xalxebi, saerTo interesebidan gamomdina-
re, kavkasiis geografiul centrSi daviT aRmaSeneblis
mier gaerTianebuli saqarTvelos irgvliv dairazmnen.
samxreT kavkasiaSi ganaTlebisa da kulturis didi
moRvaweebis - mesrop maStocis, nizami ganjelisa da So-
Ta rusTavelis qveynebma im dros msoflios auwyes, Tu
rogor SeiZleba xalxTa erTobisa da TanamSromlobis
Camoyalibeba Zaldautaneblad, diplomatiuri gzebiT.
akademikosi roin metreveli xazs usvams, rom “daviT
aRmaSenebelisa da Tamar mefis droindeli saqarTve-
los pirveli rigis amocana kavkasiis qveynebSi politi-
kuri da diplomatiuri urTierTobebis Sidakavkasiuri
mSvidobis damyareba iyo” (4).
saerTokavkasiur politikur erTobasTan dakavSi-
rebiT dRemde ZiriTadad ori mosazreba arsebobs: pir-
velis Tanaxmad, qarTul saxelmwifoSi gaerTianebuli
xalxebi saqarTvelosTan “vasalur damokidebulebaSi”
iyvnen da meore - saqarTvelos am xalxebTan mSvidobia-
ni samxedro-politikuri, Tanasworuflebiani urTier-
Tobebi gaaCnda.
ra Tqma unda, orive mosazreba calke analizs iT-
xovs, Tumca es Cveni kvlevis sagani amJamad ar gaxlavT.
rac Seexeba kavkasiuri ideis praqtikaSi ganxorciele-
bis Cveneul Sefasebas, migvaCnia, rom es iyo kavkasiis
xalxTa agraruli civilizaciis warmatebuli ganviTa-
rebis Sedegi.
kavkasiaSi TaTar-monRolTa Semosevebamde saqar-
Tvelos mefis titulaturaSi asaxulia saerTokavkasi-
uri erTiani saxelmwifos Camoyalibebis etapebi:
“RmerTis nebasurviliT, mefe afxazTa, qarTvelTa,
ranTa, kaxTa da somexTa, SanSe da SarvanSa, nikopsiidan
darubandamde”.
aRsaniSnavia, rom kavkasiis erTiani didi saxelmwi-
fos warmoqmnaSi “aqtiurad monawileobdnen, Cerqezebi,
osebi , xunZebi da sxva Crdiloeli mezoblebi” (5). spar-
41
sebisa da Turq-selCukebis gavlenisagan gaTavisuf-
ldnen da gaerTianebul kavkasiaSi TavianTi saxelmwi-
foebrioba Sirvanma da CrdiloeT somxeTma saukuneze
metxans SeinarCunes. s.eremiani xazs usvams, rom peri-
odma, rodesac somxuri miwebi saqarTvelos feodalu-
ri monarqiis SemadgenlobaSi Sediodnen, Semdegi Tao-
bebis (XVIII s.) gonierebazec zemoqmedeba moaxdines. misi
azriT, somxur politikur wreebSi somxuri saxelmwi-
fos aRdgena marto qarTul-somxuri gaerTianebuli
saxelmwifos - saqarTvelos farglebSi moiazreboda
(6).
feodaluri saerTokavkasiuri saxelmwifos Sefa-
sebisas bevri mecnieri xSirad apelirebs “vasalitetis”
cnebaze - argumentad moaqvT is, rom viTomcda am sa-
xelmwifoSi qarTvelebis “vasalebad” da “ymadnafice-
bad” yvela danarCeni xalxi iyo da amiT maT uTanasworo
mdgomareobaze mianiSneben.
sainteresoa g.TogoSvilis alternatiuli mosaz-
reba, romelic “qarTlis cxovrebis” monacems efuZne-
ba: daviT aRmaSeneblis istorikosi wers, rom “daviT
aRmaSeneblis Crdilsa Sekrebil iyvnes erni, tomni da
enani, mefeni da xelmwifeni, ovseTisa da yivCayeTisani,
somxeTisa da frangeTisani, Sarvanisa da sparseTisani”.
rogorc g.TogoSvili aRniSnavs, am monacemTagan gamom-
dinare, rigi avtorebi mcdar daskvnas akeTeben, rom
TiTqosda osebi da yivCaRebi saqarTvelos vasalebi iy-
vnen. arada, misi TqmiT, savsebiT bunebrivi kiTxva iba-
deba: “xom SeiZleba vivaraudoT, rom isini daviTisgan
iseTive “damokidebuli” iyvnen, rogorebic iyvnen mis-
gan “frangeTisa” da sparseTis mefeebi da xelmwifee-
bi?” (7). kavkasiis xalxTa istoriis am da sxva sakiTxebze
pasuxi jer-jerobiT gasacemia.
iyo Tu ara kavkasiuri civilizacia “daviT-Tama-
riseuli” gaerTianebuli kavkasiis ideologiuri baza?
xom ar iyo kavkasiuri idea safuZveli saerTokavkasiu-
ri Zlieri saxelmwifoebrivi instituciuri struqtu-
ris Seqmnisa, romlis drosac, SesaZloa, regionis defe-
odalizacia dawyebuliyo? marTlacda, kavkasiisaTvis
42
am procesis dawyeba mniSvnelovani iqneboda: sazogado-
eba unda gawmendiliyo im dabrkolebisagan, romelic
saufliswulo-memamulur sistemaSi gamoixateboda da
romelic perspeqtivaSi ganviTarebis damabrkolebeli
faqtori iqneboda. defeodalizacia xels Seuwyobda
sabazro-kerZomesakuTreobrivi urTierTobebis ganvi-
Tarebas, samoqalaqo samarTalsa da Tavisuflebis xa-
risxis zrdas (gavixsenoT yuTlu-arslanis gamosvlebi,
pirovnuli Tavisuflebisken mimarTuli humanuri ide-
ebis sayovelTao gavrceleba., Tavisufal moqalaqeTa
institutebi, kerZo sakuTreba, saTemo TviTmmarTve-
luri sazogadoebebis, savaWro, xelosnobis, saqalaqo
kulturis ganviTarebuli tradicia, kavkasiuri sako-
munikacio kulturis da a. S. tradiciebi). yovelive es
is argumentebia, romlebic, SesaZloa, axali socia-
lur-kulturuli realobis Camoyalibebis safuZveli
gamxdariyo aramarto sakuTriv saqarTveloSi, aramed
mTlianad regionSi.
XIII saukunis dasawyisis, anu rogorc zogjer uwo-
deben xolme am periods - “oqros xanis” droindel sa-
qarTveloSi sazogadoebrivi urTierTobebisa da eko-
nomikis ganviTarebam ukve im dones miaRwia, rom Seiqmna
wanamZRvrebi niderlandis burJuaziuli revoluciis
(XVI s.) msgavsi movlena momxdariyo. Tumca, samwuxarod,
saqarTvelos sazogadoebriv-politikuri da socialu-
ri cxovrebis Semdgomi ganviTarebis procesi garkveul
problemebs waawyda, Semdeg ki amas daemata monRol-Ta-
TarTa Semoseva.
yovel SemTxvevaSi, gvaqvs safuZveli davaskvnaT:
XII saukunesa da XIII saukunis dasawyisSi ganxorciele-
buli kavkasiuri idea dafuZnebuli iyo kavkasiis xal-
xTa kulturul-civilizaciur erTobaze, romelsac,
Tavis mxriv, safuZveli paleokavkasiuri eTnokultu-
ruli erTobis dros Caeyara. gaerTianebuli kavkasiis
centraluri xelisufleba Zalas ikrebda, raTa feoda-
luri TviTneboba aRekveTa da didgvarovanTa samem-
kvidreo sistema meore planze gadaewia.
43
1817-1864 wlebis kavkasiis omebi da kavkasiuri idea
XIX s.-mde saqarTveloSi da, saerTod, kavkasiaSi,
tradiciuli kultura - agraruli civilizacia Tavis
poziciebs inarCunebda, Tumca msoflioSi, kerZod, ev-
ropaSi mimdinare modernizacia kavkasiis samyarozec
Tavis gavlenas axdenda. SegviZlia vTqvaT, rom zoga-
dad amgvari procesi kavkasiaSi met-naklebad ukve XVIII
s.-Si iyo dawyebuli. saqarTveloSi is gamoixateboda
ioane batoniSvilis “sjuldeba”-is anu saxelmwifos
socialur-ekonomikuri axleburi mowyobis proeqtSi,
xolo CrdiloeT kavkasiaSi - “demokratiuli xalxebis”
anu adiRuri tomebis - SafsuRebis, bJeduRebis, ubixe-
bis, natuxaelebis Tavisufal TemTa kavSirebSi. amis mi-
uxedavad, tradiciuli kulturis kavkasiis institu-
tebi mainc moiTxovdnen axal drosTan Sesabamis tran-
sformacias. TumcaRa, arsebobda sakmaod Zlieri xe-
lisSemSleli faqtorebi - adgilobrivi feodalebi da
regionSi Semosuli caristuli ruseTi, romlebic adi-
Ruri sazogadoebis demokratizaciis winaaRmdeg gamo-
diodnen. rogorc adiReli istorikosi ali biJevi miiC-
nevs, ruseTsa da adiRe glexebs Soris 1796 wels bziu-
kovosTan momxdari brZola swored amis gamovlenaa - es
iyo “demokratiuli gadatrialebis mwvervali”, rome-
lic, Tavisi arsiT, antifeodaluric iyo. mkvlevris
azriT, SafsuRebma da sxva adiRe glexebma ruseTis ar-
miis saxiT maT mier brZolebiT mopovebuli Tavisuf-
lebis, miwis sakuTrebaze uflebis, TviTmmarTveloba-
ze da a.S. dakargvis safrTxe dainaxes (8). ase rom, gar-
kveuli winaaRmdegobis miuxedavad, axali socialur-
kulturuli sazogadoebis Camoyalibebisa da misi gan-
viTarebis procesi aramarto saqarTveloSi, aramed
Crdilo kavkasiis mTielebSic SeimCneoda.
imavdroulad, msoflioSi Seqmnilma geopoliti-
kurma realobam aRmosavluri krizisis morigi faza
warmoqmna. kavkasiaSi gavlenis mosapoveblad erTma-
neTs ruseTi, osmaleTi (TurqeTi), sparseTi (irani) da
44
evropis qveynebi (inglisi, safrangeTi) eqiSpebodnen.
maT Soris XVIII saukunis bolo meoTxedSi dawyebuli
brZola XIX saukuneSic gagrZelda da sabolood ruse-
Tis gamarjvebiT damTavrda.
pirobiTad, es procesi SeiZleba or etapad dav-
yoT:
pirveli - kuCuk-kainarjis(1774) zavidan Turqman-
Cais (1828) da andrianopolis (1829) xelSekrulebamde.
am dros ruseTma osmaleTze da sparseTze gamarjvebe-
bis Sedegad, faqtobrivad daasrula samxreT kavkasiis
qveynebis - saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis
samxedro-politikuri dapyroba.
meore - Crdilo kavkasiaSi pirveli islamuri sa-
xelmwifos Camoyalibebis dawyeba (1828 w.), romlis pir-
veli imamebi yazi-mola da hamzaT-beki iyvnen. mogviane-
biT, 1834-1859 wlebSi, kavkasiuri Teokratiuli saxel-
mwifo, romelic daRestnisa da CeCneTis teritoriebis
umetes nawils aerTianebda da Crdilo-dasavleT adi-
RelebTanac dakavSirebuli iyo, Samilis imamatis saxe-
liT gaxdeba cnobili.
ruseT-kavkasiis omSi es saxelmwifo, erTi mxriv,
rusuli kolonializmis winaaRmdeg da, meore mxriv, an-
tifeodaluri sazogadoebis modernizaciisaTvis meb-
rZoli mTavari Zala xdeba, romlis liderebic kavkasi-
uri ideiT iyvnen Sepyrobilni. albaT, Samils kargad
esmoda, rom saerTokavkasiuri modernizaciuli, kapi-
talisturi transformaciis gareSe calke aRebul da-
Restan-CeCneTSi modernizacia SeuZlebeli iyo. kavka-
siis xalxTa antikoloniuri, erovnul-ganmaTavisuf-
lebeli brZola, romelic farTod gavrcelda danarCen
kavkasiaSi (9), integracias iTxovda.
oriode sityviT SevexoT Samilis imamats. rusul
da sabWoTa samecniero literaturaSi imamati nagu-
lisxmevia CrdiloeT kavkasiis xalxebis regresad,
ukangadadgmul nabijad, romelic islamis droSis qveS
xorcieldeboda. rasakvirvelia, islamis tradiciebze
agebul saxelmwifos aramarto rusuli, aramed evro-
puli sazogadoebac eWvis TvaliT uyurebda. magram mo-
45
diT, gavaanalizoT: Samilma, marTalia, islami saxel-
mwifo religiad gamoacxada, Seqmna Teokratiuli mmar-
Tveloba, magram imamati ar iyo dogmatur muslimur ba-
zisze Seqmnili zednaSeni - is islamis SedarebiT ufro
keTilSobil, e.w.aRmosavluri demokratiis principebs
efuZneboda. sxvagvarad rom vTqvaT, im periodis Crdi-
loeT kavkasiaSi imamati wingadadgmuli nabiji iyo.
TviTon gansajeT: Samilma gaauqma Zveli tradiciuli,
magram ukve dromoWmuli religiuri Cveulebebi, Semoi-
Ro kanonTa erTiani krebuli (“nizam”), ganaxorciela
sasamarTlo da administraciuli reforma, gaafarTova
TviTmmarTveloba (sanaiboebSi), Camoayaliba saxelmwi-
fo sabWo (divan-xana) da a.S.
SemTxveviTi ar aris, rom kavkasiuri miuridizmi
(10), - xazs usvams mark blievi, - kavkasiuri omis Semad-
geneli nawilia. is, pirvel rigSi, mTielTa sazogadoeb-
rivi Sinagani mowyobidan da tradiciuli socialuri
wyobis revoluciuri gardaqmnis saWiroebidan gamom-
dinareobs. rogorc m.blievi aRniSnavs, zustad amas
ukavSirdeba adaTebis mimarT totaluri brZolis ga-
mocxadeba, romelic, faqtobrivad, mTielTa sazoga-
doebriv urTierTobebSi erTaderTi samarTlebrivi
regulatori iyo; Cveulebrivi samarTlis akrZalva da
mis magivrad SariaTis SemoReba kavkasiuri miuridiz-
mis mTvari mizandasaxulebaa, rasac kavkasielebi tra-
diciuli sazogadoebidan axali socialuri organiza-
ciis Camoyalibebamde unda mieyvana (11).
CrdiloeT kavkasiaSi ruseTis dampyrobluri po-
litikis winaaRmdeg mimdinare omebma da adgilobrivi
xalxebis Tavganwirvam mniSvnelovani gamoZaxili hpova
mowinave qarTul sazogadoebaSi: swored im xanebSi,
1860 wels ilia WavWavaZem, ruseTSi gzad mimavalma,
port-petrovskSi (daRestani, dRevandeli mahaCyala)
yofnis dros Seqmna cnobili “qarTvlis deda”, romel-
Sic aseTi striqonebia:
“Cemi mamuli, saqarTvelo, dRes micocxldeba!
xalxi azvirTda, xalxi aRsdga,xalxi moqmedebs,
46
kaspiis zRvidam Sav zRvamdina erTs fiqrsa hfiq-
robs, - da eg fiqria mTel kavkasis Tavisufleba”.
yuradReba mivaqcioT: ilia optimisturadaa gan-
wyobili erTiani kavkasiis ideis mimarT. Sesabamisad,
dadebiTad miiCnevs Samilis liderobiT warmoebul
brZolas. da es; miuxedavad imisa, rom poetma namdvi-
lad icoda Samilis saqarTveloSi SemoWris faqti (12)
da isic, rom ruseTis armiaSi Crdilokavkasielebis wi-
naaRmdeg bevri gavleniani da cnobili qarTveli, maT
Soris grigol orbelianic ibrZoda. Tumca aqve SevniS-
navT, rom swored esec iyo mizezi ilia WavWavaZisa da
grigol orbelianis dapirispirebisa, romelic “mamaTa
da SvilTa brZolis” saxeliTaa cnobili.
aRsaniSnavia, rom Samilis antifeodaluri brZo-
lebi ruseT-kavkasiis omis paralelurad mimdinareob-
da. faqtobrivad, am ori ZiriTadi amocanis misaRwevad
Samils gaerTianebuli kavkasia esaWiroeboda. amisaT-
vis igi araerTxel (XIX saukunis 30-40-ian wlebSi) Seeca-
da miemxro yabardoelebi, Cerqezebi, osebi, yubanis
miRma mcxovrebi xalxebi da sxva. kavkasiis gaerTianebis
saqmeSi Samils Turqebis daxmarebis imedi hqonda. pir-
vel xanebSi igi aqtiurad TanamSromlobs osmaleTTan,
magram Semdgom, rogorc amas cnobili kavkasiologi
n.pokrovski aRniSnavs, “Samili TandaTan sul ufro
rwmundeba, rom mTielTa damoukidebloba SeuZlebelia
da rom proteqtoratis imedzec ki ar SeiZleba yofi-
liyo - ruseTis guberniis magier TurqeTis vilaieTi
iqneba SemoRebuli” (13).
amave dros, kavkasiis sazogadoeba dadebiTad afa-
sebda kavkasiasTan axlo Tu Sors mdebare qveynebis
kulturul-civilizaciur, industriul dones. ro-
gorc n.pokrovski wers, XIX saukunis 30-ian wlebSi Cer-
qezebi siamovnebiT uRebdnen kars da megobrulad iw-
vevdnen “inglizebs”, raTa mosuliyvnen maT qveyanaSi
(14). cnobilia inglisis misiebis muSaoba kavkasiis
Crdilo-dasavleTSi - CerqezTa mxareSi (d.urkvartis
da longuoris misiebi). swored maSin iqna ingliselebis
mier TurqeTis CareviT micemuli dapireba, rom Cerqe-
47
zebs saerToCerqezuli saxelmwifos SeqmnaSi daxmare-
bodnen. sainteresoa, rom Savi zRvidan kaspiis zRvamde
“didi CerqezeTis” Seqmnis idea Crdilo-kavkasiel na-
cionalistebSi dResac aRtacebas iwvevs, maSin ki es da-
pireba ganuxorcielebeli darCa.
aqve aRsaniSnavia, rom ruseTsac hqonda idea Crdi-
lo kavkasiaSi mTielTa sazogadoebis saxelmwifoebri-
vi gaerTianeba “federaciis” saxiT Seqmniliyo. es idea
ruseTis imperator pavles ekuTvnoda. mTeli rigi Za-
lisxmevis miuxedavad (adiRTa saxalxo kreba, mTielTa
yriloba giorgievskSi1822 wels da a.S.), es mcdelobac
uSedegod dasrulda. arada, am droisaTvis ruseTi re-
gionSi Tavis konkurentebTan SedarebiT gacilebiT
ufro “fexmokidebulia”. aqve SevniSnavT, rom XIX sau-
kunis 30-ian wlebSi kavkasielebi ruseTTan loialobis
sakiTxSi or nawilad iyvnen gayofilni: momxreebad da
mowinaaRmdegeebad.
ruseTis politika kavkasiaSi XVI-XIX ss.-Si or eta-
pad SeiZleba davyoT:
pirveli - mSvidobiani, samxedro-samokavSireo xa-
siaTis mqone kursi, romelic XVI saukunidan XVIII s.-is
oTxmocian wlebamde (1774 w. quCuk-kainarjis zavamde)
gagrZelda; meore - ZaldatanebiTi politikis etapi,
romelic 1785-91 wlebSi Seix mansuris saxalxo moZrao-
basTan (CeCneTSi da inguSeTSi) ruseTis Ria dapirispi-
rebaSi gadaizarda da Semdgom, 1817-64 wlebSi, ruseT-
kavkasiis omSi gamoixata.
XIX s.-Si ruseTis gavlenis upiratesoba ucxoel
konkurentebTan kavkasiaSi orma momentma ganapiroba.
erTi isaa, rom Crdilo kavkasiaSi Tavisi urTierTobe-
bis pirvel etapze, mSvidobiani “partnioruli” poli-
tikis Sedegad, ruseTma SeZlo socialuri eqspansia mo-
exdina. XVI saukunidan moyolebuli, aq permanentulad
mimdinareobda mosaxleobis migracia ruseTis sxva re-
gionebidan: glexebi batonymobas gaurbodnen, gamiznu-
lad xdeboda kazakebis Casaxleba Tergis, yubanis, do-
nis auzebSi. garda amisa, saeklesio ganxeTqilebis Se-
degad bevrma “duxoborma” XVIII s.-is meore naxevarSi
48
ruseTidan kavkasias moaSura. meore momenti isaa, rom
carizmi Tavis ZaldatanebiT politikas kavkasiaSi
axorcielebda, erTi mxriv, feodalur socialur fena-
ze dayrdnobiT, TviTonve aniWebda maT uamrav privile-
gias, meore mxriv - mefisnacvlis (15) Tanamdebobis Se-
moRebiT da amiT absoluturi monarqis nebis gatarebas
uzrunvelyofda. amgvari politikiT ruseTma kavkasia-
Si gabatonebis socialuri baza da dasayrdeni gaiCina.
XIX s.-is dasasruls, 1897 wels Catarebulma ruse-
Tis imperiis mosaxleobis aRweram aCvena, rom am drois-
Tvis kavkasiis 11 guberniaSi 9 mln. 300 aTasi adamiani
cxovrobda. aqedan rusebi Seadgendnen mTliani mosax-
leobis 34%-s, qarTvelebi - 14%, somxebi -12%, Turqu-
lenovani mosaxleoba - 19%, osebi - 1,8% da a.S. mkvleva-
ri b. iSxaniani aRniSnavs, rom qarTvelebs wamyvani
mdgomareoba soflis meurneobaSi ekavaT da rom aq
erovnuli cxovrebis normebs glexebi da msxvili Ta-
vad-aznaurebi gansazRvravdnen. misive azriT, somxebi
kavkasiaSi gamoirCeodnen samoqalaqo TviTSegnebiT, me-
ti aqtivobiT mrewvelobasa da vaWrobaSi, riTac maT
somxuri burJuaziis Camoyalibeba SeZles (16). aRsaniS-
navia, rom im dros arsebul am kulturul-civilizaci-
ur Taviseburebas _ swrafad mimdinare ekonomikur-
evoluciur faqtors _ ruseTis imperia xSirad, roca
dasWirdeboda, xalxTa dasapirispireblad iyenebda. Se-
sabamisad, carizmi safuZvelSive Zirs uTxrida kavkasi-
ur ideas, romelic regionSi mis batonobas safrTxes
uqmnida.
amrigad, rusebi kavkasiaSi XIX s.-is bolos yvelaze
mravalricxovan eTnoss warmoadgenen. arada, XIX s.-is
20-30-iani wlebis mijnaze misi tradiciuli metoqeebis
- TurqeT-iranis damarcxebis Semdeg, kavkasiaSi ingli-
sisa da safrangeTis gamoCenam ruseTi SeaSina. ratom?
imitom, rom ruseTi TurqeTisa da iranis agrarul ci-
vilizaciaSi “CarCenil” qveynebTan SedarebiT, kavkasie-
lebs “civilizatorul” rolSi evlineboda (xSirad am-
bobdnen xolme maSindel kavkasiaSi, kerZod, saqarTve-
loSi, rom “evropas ruseTze gavliT veziareTo”). ev-
49
ropaSi ki am droisaTvis civilizaciuri cvla dasru-
lebulia (17), sazogadoeba aq kulturuli, ekonomiku-
ri, politikuri evoluciis gziT agrarulidan indus-
triul, samoqalaqo sazogadoebaSi gadaizarda. arsebi-
Tia, rom evropaSi es procesebi (civilizaciuri cvla)
“qvemodan zemoT” imarTeboda. amave dros, ruseTSi, pi-
riqiT, sazogadoebis modernizacia “zemodan qvemoT”
xdeboda, ris Sedegadac SenarCunebul iqna absolutu-
ri monarqia, ekonomikuri CamorCena da sazogadoebaSi
mimdinare cvlilebebis fsevdomodernizaciamde dayva-
na. Sesabamisad, inglisma da safrangeTma ruseTs win ga-
uswres da gaZlierdnen. am droisaTvis naxevradfeoda-
lur ruseTs, evropis saxelmwifoebTan SedarebiT, kav-
kasiaSi konkurentunariani politikis gatareba uZnel-
deboda. ai, amis eSinoda carizms _ ufro civilizebu-
li evropelebi kavkasielebisaTvis xom SedarebiT me-
tad mimzidveli iqnebodnen.
ruseTis kavkasiaSi gabatonebis mowinaaRmdegeebs
Seqmnili mdgomareoba xels aZlevdaT, evropul orien-
taciaze da evropasTan daaxloebis sxva gzebze efiq-
raT. SemTxveviTi ar aris, rom ruseTis mier kavkasiaSi
warmoebuli omi aramarto kavkasielebis Tavisuflebis
winaaRmdeg iyo mimarTuli, aramed regionSi misi evro-
peli konkurentebis “gafrTxilebac” gaxldaT.
kavkasiis omi dasasruls uaxlovdeboda _ ruseTi
imarjvebda, roca didma iliam Tavis poemaSi “aCrdili”
sinanuliT gamoxata Tavis qveyanaSi da, mTlianad, kav-
kasiaSi Seqmnili mdgomareoba da misi momavali mainc
erTiani kavkasiis ideas daukavSira:
“rodisRa vnaxav mSveniersa am qveyanasa,
TvisTa didebis naSTisa zeda kvlavca aRmdgarsa,
drosTan danTqmulsa sxva-da-sxvaTa kavSirTa
erTis cxovrebis, erTis sulis Zliersa qrolas?
ros ese totni erT cxovrebis, erT-arsebisa,
exla gayrilni, erT mdinared SeerTdebian?
ros igi tomni cad miRweul mZlavr kavkasisa
erTisa azriT, erTis fiqriT gandiddebian?” (18).
50
kavkasiis omis damTavrebis Semdeg (1864 w.) ruse-
Tis imperiaSi modernizaciul procesebze “moTxovni-
leba” swrafad gaizarda. imis miuxedavad, rom carizmi,
Tavisi bunebidan gamomdinare, kapitalizacias gzas bo-
lomde ar uxsnida, XX s.-is dasawyisisaTvis kavkasiaSi
mainc bevri ram “gakeTda”. am droisTvis regionis kul-
turul-civilizaciuri saxe mniSvnelovnad Seicvala.
Tu kavkasiis omis dros gansxvavebuli socialur-kul-
turuli sistemebis erT saxelmwifo organizmSi SeTav-
sebis problema idga, misi damTavrebis Semdeg ZiriTad
motivad erToblivi ganviTarebis problema iqca, anu
kavkasiis aqtiuri CarTva ruseTis modernizaciis pro-
cesebSi.
samwuxarod, xazs usvamen Crdilokavkasieli mec-
nierebi, modernizaciis (60-70-iani wlebis imperiul-
liberaluri reformebis) masStaburi da siRrmiseuli
gavlena adgilobrivi sazogadoebis Sinagan wyobaze, sa-
meurneo da religiur cxovrebaze umniSvnelo iyo. maTi
azriT, ufro metad moxda tradiciuli kulturis Zi-
ris gamoTxra, vidre misi gardaqmna. mdgomareoba imi-
Tac rTuldeboda, rom adgilobriv sazogadoebaTa
privilegirebulma fenebma ver miiRes iseTive uflebe-
bi, romlebic ruseTis memamuleebs gaaCndaT. garda ami-
sa, mosaxleobas mTlianobaSi “inorodcebis” (“sxvagva-
rebis”) statusi hqonda (19). amasTan erTad, aRniSnuli
reformebis Sedegad, regionSi gaiyvanes rkinigza, aSen-
da fabrika-qarxnebi, ganviTareba-gamsxvileba daiwyes
qalaqebma, adgilobrivi mosaxleoba TandaTan CaerTo
sabazro urTierTobebSi.
ra Tqma unda, yovelive es mimarTuli iyo imperiu-
li saxelmwifos gamagrebisken da kavkasielebis zoga-
dimperiul kulturul sivrceSi integrirebisaken. kav-
kasiologi i. babiCi samarTlianad usvams xazs, rom XIX
s.-is meore naxevarSi ruseTis saxelmwifoebrivi mSe-
neblobis ideologebma kavkasiaSi SemoiRes cneba xal-
xTa “integracia”, romlis mizani “erTiani” saxelmwi-
fos Camoyalibebis fundamentis, erTiani xalxis - “ro-
sianin”-is Seqmna iyo. swored amitom, Tvlis i. babiCi,
51
XIX s.-is meore naxevarSi ruseTis politikuri yurad-
Reba imperiis kulturuli unifikaciisken iqna aqcen-
tirebuli (20).
cxadia, iseT mravaleTnikur imperiaSi, rogoric
ruseTi iyo, “saxelmwifoebrivi erTobis” praqtikaSi
ganxorcielebas ar SeeZlo, kavkasiaSi winaaRmdegoba
ar gamoewvia. magaliTad, qarTvelebma 1905 wels moiT-
xoves aramarto wodebrivi privilegiebis gauqmeba,
aramed qarTuli saxelmwifoebriobis aRdgena (avtono-
miuri respublikis formiT). amave periodSi, rogorc
a.bendianiSvili wers, qarTvelebis mier yvela mazraSi
rusuli xelisuflebis damxobis Semdeg revoluciuri
TviTmmarTvelobis organoebi Seiqmna. carizmma, - ga-
nagrZobs avtori, - sisxlSi CaaxSo saerTo-demokrati-
uli revolucia, xolo qarTveli xalxis mtrebma 1907 w.
30 agvistos mokles ilia WavWavaZec, romelic qarTuli
saxelmwifos aRdgenisTvis ibrZoda (21).
amrigad, ruseTi imperiul-modernizaciuli po-
litikas Zveleburi naxevradfeodaluri meTodebiT an-
xorcielebda. sxvagvarad rom vTqvaT, carizmma kavka-
siaSi civilizaciuri eqspansia da sazogadoebis moder-
nizeba tradiciuli kulturisagan mowyvetiTa da ru-
suli mmarTvelobis CanacvlebiT ganaxorciela, daar-
Rvia erTiani eTnokulturuli kavkasiuri sivrce, ro-
melic erTmaneTTan aTasi ZafiT iyo dakavSirebuli.
kavkasiis xalxebis “modernizacia-asimilirebis” poli-
tikam, rac XIX saukunis meore naxevris reformebSi (ad-
ministraciuli, agraruli, sasamarTlo, saganmanaT-
leblo da a.S.) gamoixata, bevrad ganapiroba kavkasie-
lebis erTmaneTisgan daSoreba da imperiul centrze
maTi “mibma”. yovelive amis Sedegad, XX saukunis dasaw-
yisSi erovnuli sakiTxi imperiaSi imdenad gamwvavda,
rom ruseTs xSirad “xalxTa sapyrobiles” (“tiurma na-
rodov”) uwodebdnen.
52
kavkasiuri idea 1917-1921 wlebSi
erovnuli sakiTxis simwvave kidev ufro gaaRrmava
1914 wels pirveli msoflio omis dawyebamac, romelSic
ruseTis imperia antantis mxareze gamodioda “samTa
kavSiris” - germaniis, osmaleTisa da avstria-ungreTis
winaaRmdeg. omma udidesi materialuri da cocxali Za-
lis resursebis mobilizeba moiTxova, romelsac ruse-
Tis politikur-ekonomikurma sistemam ver gauZlo.
1914-1916 wlebSi qveynis meurneoba ukiduresad gaCa-
nagda, katastrofulad imata socialurma daZabulo-
bam.
amgvarma wanamZRvrebma 1917 wlis TebervalSi sa-
yovelTao saxalxo revolucia gamoiwvia, rasac impera-
tor nikoloz meoris damxoba mohyva. xelisuflebis sa-
TaveSi burJuaziul-demokratiuli droebiTi mTavro-
ba movida, romlis Zalaufleba imperiis adrindel pe-
riferiaze mxolod formalurad vrceldeboda. nel-
nela ruseTis saxelmwifos daSla daiwyo. cxadia,
msgavsi procesebi kavkasiasac Seexo.
ruseTis sazogadoeba da politikuri elita ram-
denime samxedro banakad gaiyo, mogvianebiT ki maT So-
ris arsebuli dapirispireba, mTeli qveynis masStabiT,
samoqalaqo omSi (1918-1920 wlebi) gadaizarda.
omis mTavari gamomwvevi faqtori iyo 1917 wlis
oqtomberSi momxdari e.w.socialisturi revolucia,
ris Sedegadac bolSeviki komunistebi vladimer ulia-
novis (leninis) liderobiT xelisuflebis saTaveSi mo-
vidnen, marTva-gamgebloba daiwyes da uari Tqves pir-
vel msoflio omSi monawileobaze. maT, sxva partiebTan
erTad, 1917 wlis dekemberSi monawileoba miiRes “dam-
fuZnebeli krebis” arCevnebSic, romelSic damarcxdnen
(22).
roca 1918 wlis 5 ianvars mowveulma “damfuZne-
belma krebam” (parlamentma) bolSevikebis pirveli dek-
retebi baTilad scno da sxdomaze maT mier gamotanili
rezolucia uaryo, meore dRes bolSevikebma maTive ne-
biT mowveuli sakanonmdeblo organo TviTneburad ga-
53
rekes. es qmedeba, rogorc movlenebma aCvena, faqtob-
rivad, samoqalaqo omis dasawyisi gaxda. cnobili
frangi sovetologi n.verti zustad aRniSnavs Seqmnil
viTarebas: “xelisufleba sazogadoebidan saxelmwifos
xelSi gadavida, romelmac aRmasrulebeli da sakanon-
mdeblo xelisuflebis monopolizeba moaxdina” (23).
centrSi momxdari movlenebis fonze, kavkasiaSi
socialur-politikuri procesebi avtonomiurad, gan-
sxvavebuli saxiT, specifikurad ganviTarda. rogorc
Crdilo, aseve samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) in-
tegracias aq arsebuli kulturul-civilizaciuri
kuTvnilebis faqtorebi da kavkasielebis politikuri
aqtivobis tradicia ganapirobebda. radgan aq bolSevi-
kebs mtkice dasayrdeni ar gaaCndaT, sakmaod didi gav-
leniT sargeblobdnen adgilobrivi politikuri Zale-
bi _ qarTveli social-demokratebi, romlebic ruse-
Tis social-demokratiuli muSaTa partiis “menSevi-
kur” frTas warmoadgendnen, azerbaijaneli musavate-
lebi da somexi daSnakebi (daSnakciutunebi).
1917 wlis Semodgoma samxreT kavkasiaSi mZafri
movlenebiT aRiniSna: kavkasiis frontis rRvevam da os-
maleT-iranidan bolSevikurad ganwyobili rusuli sam-
xedro nawilebis evakuaciam isedac arastabiluri vi-
Tareba kidev ufro gaaRrmava. Sesabamisad, regionSi vi-
Tareba mkveTrad daiZaba. aucilebeli gaxda sxvadasxva
politikuri partiebis erToblivi moqmedeba, raTa ra-
ime met-naklebad mtkice saxelisuflo organo Seqmni-
liyo da aRkveTiliyo anarqia. am mizniT, 1917 wlis no-
emberSi aq Camoyalibda adgilobrivi mTavroba - amier-
kavkasiis komisariati qarTveli social-demokrate-
bis, somexi daSnakebisa da azerbaijaneli musavatele-
bis SemadgenlobiT. mogvianebiT ki, 1918 wlis Teber-
valSi, imave politikuri organizaciebis mier Tbilis-
Si mowveul iqna amiekavkasiis seimi - regionis sakanon-
mdeblo organo. es mowmobs, rom amierkavkasiaSi erTia-
ni regionuli administraciul-saxelmwifoebrivi or-
ganizmi jerjerobiT SenarCunebul iqna.
54
mokled SevexoT CrdiloeT kavkasiaSi arsebul
mdgomareobas.
rogorc Crdilo kavkasieli mecnierebi aRniSna-
ven, 1917 wlidan realuri politikuri SinaarsiT dait-
virTa iseTi cnebebi, rogoricaa yabardo, balyareTi,
oseTi, CeCneTi, inguSeTi da sxv. isini gadaiqcnen damo-
ukidebel eTnopolitikur erTeulebad, gaxdnen socia-
lur-politikuri procesebis realuri subieqtebi (24).
Crdilo kavkasiaSi avtonomiuri erovnul-teri-
toriuli administraciuli erTeulis saxiT moqmedeb-
da “kavkasiis gaerTianebul mTielTa kavSiri”, romelic
1917 wlis pirvel maiss qalaq vladikavkazSi Catarebul
yrilobaze Seiqmna (25). Tavdapirvelad “mTielTa kavSi-
ri” mxars uWerda ruseTis droebiT mTavrobas, magram
petrogradSi momxdari bolSevikuri gadatrialebis
Semdeg, imave wlis 21 dekembers, Crdilo kavkasiel mTi-
elTa kavSiris mTavrobam ruseTisgan am kavSirSi Sema-
val xalxTa damoukidebloba gamoacxada.
sainteresoa, rom Crdilo kavkasiaSi integraciis
ideis gatarebas, rac aucilebeli iyo mopovebuli Ta-
visuflebis SesanarCuneblad, xeli ver SeuSala reli-
giurma faqtormac ki. rogorc kavkasiis gaerTianebul
mTielTa kavSiris yrilobaze raSidxan kaplanovi aR-
niSnavda, kavSiris organizaciis wevrebi SeiZleboda
yofiliyvnen aramarto muslimebi, aramed qristianebic
(osi marTlmadideblebi). “aseTma midgomam, - aRniSnavs
im periodis cnobili sazogado moRvawe a.taxo-godi, -
yrilobis delegatTa mxurvale aplodismentebi daim-
saxura” (26). Tumca mogvianebiT movlenebi rTulad gan-
viTarda. ruseTis samxreTSi dawyebulma destabiliza-
ciam Tavis morevSi CrdiloeT kavkasiac CaiTria. 1918
wlisaTvis CrdiloeT kavkasiaSi erTimeoris miyolebiT
iqmnebodnen sxvadasxva juris “wiTeli” da TeTri”
mTavrobebi, romlebTac erTmaneTTan samkvdro-sasi-
cocxlo brZola hqondaT gaCaRebuli. faqtobrivad,
mTielTa liderebi CrdiloeT kavkasiis teritorias
mTlianobaSi veRar akontrolebdnen.
55
1918 wlis 11 maiss baTumSi myofma “CrdiloeT kav-
kasiis gaerTianebulma mTielTa kavSiris” xelmZRvane-
lobam im imediT, rom wesrigis aRdgenaSi osmaleTi da-
exmareboda, damoukidebloba gamoacxada da Sesabamisi
deklaraciac gamoaqveyna. 13 maiss ruseTis mTavrobas
gaegzavna nota misgan gamoyofis Sesaxeb, razec ruseT-
ma uariT upasuxa (27). imave xanebSi Camoyalibda mTav-
robac premier-ministr a.Cermoevis xelmZRvanelobiT.
1918 wlis Semodgomaze mTielTa mTavroba daRes-
tanSi, Tavis axal dedaqalaq Temir-xan-SuraSi gadavi-
da, romelsac imxanad ukve osmaleTis armia akontro-
lebda. aqve moxda mTavrobis cvlilebac, romlis axali
premieri f.kocevi gaxda.
rogorc istorikosebi m.baxtaZe da g.mamulia
Tvlian, “Crdilo kavkasielebis mier damoukideblobis
gamocxadebam, rogorc mosalodneli iyo, adgilobrivi
rusul-kazakuri mosaxleobis mkveTri uaryofiTi re-
aqcia gamoiwvia, rac myisve sisxlian dapirispirebaSi
gadaizarda, daiwyo samoqalaqo, faqtobrivad ki mori-
gi rusul-kavkasiuri omi, romelSic, rogorc “wiTel”,
ise “TeTr” ruseTs miznad kavkasiis xalxTa axali dap-
yroba hqonda dasaxuli” (28).
“samxreT ruseTis mTavrobam” da moxaliseTa
(“TeTrma”) armiam general anton denikinis sardlobiT
ruseTis kvlav gaerTianeba da monarqiis aRdgena ganiz-
raxa. Sesabamisad, man kazakebis daxmarebiT 1919 wlis
gazafxulze jer donsa da yubanSi, Semdeg ki Tergis
olqsa da daRestanSi samxedro Seteva ganaviTara. mTi-
elTa respublika daeca, xelisuflebis warmomadgen-
lebi ki baqos gavliT saqarTveloSi, TbilisSi iqnen
evakuirebuli, emigrantuli mTavrobis statusiT.
ratom saqarTveloSi? imitom, rom mTielTa res-
publikas Tavisi arsebobis dros samxreT kavkasiis sa-
xelmwifoebTan, kerZod ki saqarTvelosTan sakmaod
mtkice integraciuli kavSirebi gaaCnda, rasac qvemoT
ufro dawvrilebiT SevexebiT.
axla kvlav samxreT kavkasiaSi mimdinare politi-
kur procesebs davubrundeT.
56
Cven ukve aRvniSneT, rom 1917 wlis bolosaTvis
kavkasiis fronti, faqtobrivad, dairRva, riTac dau-
yovnebliv isargebla osmaleTma - daibruna ruseTis
armiis mier dakavebuli qalaqebi arzrumi, erzinjani,
trapizoni, vani, biTlisi,… ufro metic, osmalebma daip-
yres baTumi, axalqalaqi da yarsi… amierkavkasielma po-
litikurma liderebma, romlebmac brestis samSvidobo
molaparakebaSi (29) rus bolSevikebTan erTad monawi-
leobaze uari ganacxades, amjerad iZulebulni gaxdnen
osmaleTTan molaparakeba daewyoT. magram movlenebi
ise ar ganviTarda, rogorc maT hqondaT dagegmili _
radgan osmaleTi amierkavkasias kvlav ruseTis Semad-
genlobaSi ganixilavda, molaparakeba rom dawyebuli-
yo, konstantinopolma am regionis ruseTisagan gamo-
yofis winapirobis Sesruleba moiTxova.
qarTveli social-demokratebi, somexi daSnakebi
da azerbaijaneli musavatelebi am winadadebas daTan-
xmdnen. 1918 wlis 22 aprils TbilisSi gamocxadda da-
moukidebeli saxelmwifo _ amierkavkasiis federaciu-
li demokratiuli respublika, Seiqmna koaliciuri
mTavroba qarTveli social-demokratis akaki Cxenke-
lis meTaurobiT. maisis dasawyisSi ukve Turqebis mier
okupirebul baTumSi germaniis warmomadgenlebis mona-
wileobiT TurqeT-amierkavkasiis respublikis molapa-
rakeba daiwyo, magram sakmaod mZimed _ amierkavkasiis
delegaciaSi Tavi iCina ganxeTqilebam: somxebi da qar-
Tvelebi TurqeTisadmi siZulviliT iyvnen gamsWva-
lulni, azerbaijanelebi ki _ simpaTiiT.
sainteresoa, rom baTumis sazavo konferenciaze
kavkasiis integraciis sakiTxmac gaiJRera. rogorc
m.baxtaZe da g.mamulia miiCneven, “mocemul periodSi
germaniis xelisuflebas, molaparakebaSi CarTuli sam-
xedroebis saxiT, dasaSvebad miaCnda samxreT da Crdi-
loeT kavkasiis gaerTianeba (30). Tumca, samwuxarod, es
idea, iseve rogorc mogvianebiT, 1920 wlis ivnisSi da-
Restneli xunZebis Txovna saqarTvelosTan SeerTebis
Sesaxeb ar ganxorcielebula (31).
57
ukve maisis SuaxanebSi aSkara gaxda, rom baTumis
sazavo konferencia, faqtobrivad, CaiSala. sxva gza
aRar iyo: qarTvelebma moqmedeba separatiulad daiw-
yes da daxmarebisaTvis germanias mimarTes _ aucile-
beli iyo Turqebis SeCereba, romlebmac am droisaTvis
ozurgeTi daikaves da borjoms mouaxlovdnen. 1918
wlis 26 maiss saqarTvelom damoukidebloba gamoacxa-
da da msoflios demokratiuli respublikis Seqmna am-
cno. did dros ar gauvlia da qarTul teritoriebze
madaaRZrulma TurqeTmac, germaniis zewolis Sedegad,
agresia SeaCera. Tumca aqve SevniSnavT, rom 1918 wlis 4
ivniss dadebuli saqarTvelo_TurqeTis xelSekrule-
bis pirobebi metad mZime iyo (32).
kavkasiuri ideis praqtikuli realizebis mcdelobebi
axla ki, roca kavkasiaSi Seqmnil saerTo situacia-
Si gaverkvieT da adgilobrivi xalxebis politikuri
urTierTobis zogadi suraTic vnaxeT, modiT, ufro
detalurad mimovixiloT da gavaanalizoT erTiani kav-
kasiuri ideis praqtikuli ganxorcielebis konkretu-
li formebi da etapebi 1918-20 wlebSi.
winaswarve unda vTqvaT, rom erTi saxelmwifos
konkretul regionSi mcxovrebi xalxebis WeSmariti in-
tegrireba mxolod metropoliisagan maTi ganTavisuf-
lebis Semdeg SeiZleba ganxorcieldes. sxvagvarad rom
vTqvaT, kavkasiuri ideis realizeba SesaZlebeli xdeba
mxolod saxelmwifoTa damoukideblobis pirobebSi da
samoqalaqo_demokratiuli sazogadoebis arsebobis
dros, roca adamianebs Tavisuflad da racionalurad
azrovnebis pirobebi eqmnebaT. es principi aqsiomad
migvaCnia.
zemoT ukve vaxseneT, rom ruseTis imperiis dros,
1917 wlisaTvis kavkasia erT did, uprecedento admi-
nistraciul erTeulSi _ samefisnacvloSi iyo gaerTi-
anebuli. marTalia, samefisnacvlo garkveuli avtono-
58
miuri uflebebiT sargeblobda, magram misi marTva ma-
inc rusuli kanonebiT xdeboda da, Sesabamisad, adgi-
lobrivi erovnuli iniciativebis ganxorcieleba impe-
riul barierebs awydeboda. sxvagvarad rom vTqvaT,
centris mier kavkasiis erT muWSi moqcevis mizani qar-
Tveli, somexi da azerbaijaneli xalxebis integracii-
saTvis ki ar xdeboda, aramed centralizebuli monar-
qiuli saxelmwifos ganmtkicebas emsaxureboda.
1917 wlis Semodgomidan amierkavkasia ruseTis
centraluri xelisuflebidan faqtobrivad damouki-
debelia, iqmneba adgilobrivi komisariati, seimi, damo-
ukidebeli erTiani kavkasiuri saxelmwifo, magram
erovnuli saxelmwifoebriobis aRdgenis mizani jer
realizebuli ar aris. es mxolod 1918 wlis maisis bo-
los ganxorcielda, roca kavkasiis samive satitulo
erma saxelmwifoebrivi damoukidebloba gamoacxada.
ra memkvidreoba miiRes saqarTvelos, somxeTisa
da azerbaijanis demokratiulma respublikebma?
a) ukiduresad arastabiluri politikuri situa-
cia, eTnikuri konfliqtebi da maTi gaRrmavebis saSiS-
roeba;
b) daudgeneli saxelmwifo sazRvrebi;
g) realuri sagareo safrTxeebi;
d)moSlili erovnuli ekonomika da meurneoba;
e)Sidaregionuli komunikaciebis sruli kolafsi.
aseTi iyo problemebis “Taiguli”, romelTa ga-
daWra titanur Zalisxmevas saWiroebda. yofna Tu ar-
yofna? riT unda daewyoT TanamSromloba kavkasiis sa-
xelmwifoebs?
da ai, am dros iniciativa isev Tbilisma aiRo _
1918 wlis oqtomberSi saqarTvelos mTavrobam saerTo-
kavkasiuri konferenciis mowvevis winadadeba wamoaye-
na, romlis miznebi zemoT CamoTvlili problemebis ga-
dawyveta da aw ukve damoukidebeli, Tavisufali erebis
urTierTTanamSromlobis gzebis gamoZebna iqneboda.
marTalia, pirvel konferencias, romelic imave wlis
noemberSi saqarTvelos, azerbaijanisa da mTielTa
respublikis delegaciaTa monawileobiT Catarda, rai-
59
me mniSvnelovani Sedegi ar moutania _ somxeTma, sa-
qarTvelosTan sazRvrebis sakiTxSi daZabuli urTier-
Tobis gamo, TbilisSi Camosvlaze uari ganacxada. mxa-
reebi mxolod konsultaciebiT Semoifarglnen. erev-
nis uars male omis dawyebac mohyva. somxeT-saqarTve-
los samxedro konfliqtis Sedegad miyenebulma didma
materialurma zaralma da, rac mTavaria, kavkasiis mo-
naTesave erebs Soris daRvrilma sisxlma kidev ufro
aSkara gaxada, rom yvela sadavo problema molaparake-
biT, mSvidobiani meTodebiT unda gadaWriliyo (33).
TbilisSi, isev saqarTvelos winadadebiT, 1919 wlis
zafxulSi kvlav gaimarTa morigi, meore konferencia, ro-
melzec ganixiles rogorc sadavo sazRvrebis, aseve eko-
nomikuri integrirebis sakiTxebi. nu dagvaviwydeba, rom am
droisaTvis kavkasiaSi erTiani satransporto komunikaci-
ebi arsebobda - transkavkasiuri rkinigza (erevnis ganSto-
ebiT) da baqo-baTumis saeqsporto navTobsadeni, romelTa
normaluri movla-patronobiT amierkavkasiis yvela subi-
eqti iyo dainteresebuli. rac Seexeba Crdilokavkasiel
mTielebs, isini samxreTel mezoblebTan ufro metad po-
litikuri da samxedro integrirebiT (urTierTTanam-
SromlobiT) iyvnen dainteresebulni. samwuxarod, mTiel-
Ta respublikam ver gauZlo jer “TeTri”, Semdeg ki “wiTe-
li” armiis Tavdasxmas, saboloo jamSi ki CrdiloeT kavka-
sia sabWoTa ruseTis SemadgenlobaSi aRmoCnda.
meore konferenciis dadebiTi Sedegebi gamoixata:
a)Sereuli (erToblivi) ekonomikuri komisiebis
SeqmnaSi;
b)droebiTi respublikaTaSorisi arbitraJis Ca-
moyalibebaSi;
g)mravalmxrivi ekonomikuri xelSekrulebebis da-
debaSi da, rac mTavaria _
d) koleqtiuri usafrTxoebisa da urTierTdaxmare-
bis paqtis SemuSavebasa da xelmoweraSi (somxeTis garda).
am dokumentis safuZvelze azerbaijanma da, gansa-
kuTrebiT, saqarTvelom mTielTa respublikas qmediTi
samxedro daxmareba gauwies denikinis TeTri armiis wi-
naaRmdeg brZolaSi - samxedro saWurvlis garda, da-
60
RestanSi qarTuli saeqspedicio korpusic gaigzavna
general leo kereseliZis sardlobiT (34).
mesame konferenciis (1920 wlis aprili) umTavresi Se-
degi is iyo, rom Camoyalibda regionuli saerTaSoriso
organizacia “amierkavkasiis sabWos” saxelwodebiT, Semu-
Savda da xeli moewera mis wesdebas (35). garda amisa, saqar-
Tvelos iniciativiT, koleqtiuri usafrTxoebis paqtis
safuZvelze, Seiqmna paritetuli komisia, romelsac som-
xeT-azerbaijans Soris mTiani yarabaRis gamo mimdinare
konfliqtis Sewyvetis gzebi unda gamoenaxa.
niSandoblivia, rom kavkasiis saxelmwifoTa samite-
bi sakmaod maRal doneze mimdinareobda: TiTqmis yvela
konferencias saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis
mTavrobis wevrebi eswrebodnen, rac sakiTxebis gadawyve-
tas aiolebda.
kidev erTi damaxasiaTebeli simptomi imdroinde-
li mSvidobiani urTierTTanamSromlobisa: saqarTve-
los demokratiulma respublikam 1920 wlis maisis da-
sawyisSi xeli moawera xelSekrulebas regionis poli-
tikur arenaze (CrdiloeT kavkasiaSi) gamoCenil axal
saxelmwifosTan - ruseTis sabWoTa federaciul-soci-
alistur respublikasTan.
amrigad, kavkasiis saxelmwifoebs Soris arsebuli
garkveuli uTanxmoebis miuxedavad, saerTokavkasiuri
mSvidobiani Tanacxovrebis idea permanentulad Zalas
ikrebda da xorcieldeboda. yovel SemTxvevaSi, misi
politikuri da iuridiul-samarTlebrivi formebi, Zi-
riTadi debulebebi ukve SemuSavda, SeTanxmda da praq-
tikuli realizeba daiwyo.
SeiZleba iTqvas, rom 1920 wlisaTvis kavkasiaSi arse-
bul Tavisufal, suverenul demokratiul saxelmwifo-
ebs Soris mimdinare integraciulma procesebma aRmavali
xaziT iwyes ganviTareba, magram axlac, iseve rogorc ad-
re, maT urTierTobaSi kvlav mesame, destabilizaciis ga-
momwvevi Zala Caeria, amjerad sabWoTa ruseTis saxiT: wi-
Telma armiam jer azerbaijanis okupireba da gasabWoeba
moaxdina, Semdeg somxeTis, bolos ki saqarTveloc bol-
Sevikebis xelSi aRmoCnda.
61
sabWoTa politika erovnul sakiTxSi
bolSevikebis politika erovnul sakiTxSi, sabWo-
Ta politikur-administraciuli mSenebloba, gansa-
kuTrebiT kavkasiaSi, calke analizs moiTxovs, magram
misi mimoxilva mokled mainc mogviwevs.
saintereso damTxvevaa, rom komunistebis azri-
Tac, kavkasiis regioni yvelaze ukeT Seesabameboda im
dros arsebul sabWoTa avtonomizaciisa da federali-
zaciis ideebs. amitomac gasakviri ar unda iyos, rom
maT 1922 wels saqarTvelos, azerbaijanisa da somxeTis
sabWoTa socialisturi respublikebi amierkavkasiis
sabWoTa socialisturi federaciul respublikis sa-
xiT gaaerTianes, romelmac 1936 wlamde iarseba. 1920-
iani wlebis dasawyisSi analogiuri saxelmwifoebrivi
warmonaqmnebi Camoyalibda CrdiloeT kavkasiaSic: da-
Restnis xalxebi gaerTiandnen daRestnis assr-Si (1920
wlis 20 ianvars), xolo 1921 wlis 20 ianvars yvela sxva
kavkasieli xalxebi - mTielTa avtonomiur sabWoTa so-
cialistur respublikaSi, romelic moicavda yabar-
dos, yaraCais, balyareTis, CeCneTis, inguSeTis, Crdi-
lo oseTis olqebs, agreTve rusebiT dasaxlebul sun-
Jis kazakTa raions. am respublikam 1924 wlamde iarse-
ba.
sabWoTa kavSiris arsebobis periodSi sxvadasxva
regionis xalxTa Tanacxovreba socialisturi inter-
nacionalizmis principebiT xorcieldeboda, rac, Ta-
visi arsiT, konkretuli eTnosis tradiciebis gaTva-
liswinebas, faqtobrivad, gamoricxavda. magram, obieq-
turoba moiTxovs isic aRvniSnoT, rom amierkavkasiis
respublikebSi iyo garkveuli midgomebi, romlebic,
marTalia, principulad ar ewinaaRmdegeboda mmarTve-
li partiis kurss, magram mainc met-naklebad mxedve-
lobaSi iRebda adgilobriv specifikas. amis dasadas-
tureblad Zalian bevri magaliTis CamoTvla SeiZleba
rogorc politikis, aseve ekonomikisa da kulturis
sferodan, Tumca erT-erT maTganze cota vrclad unda
SevCerdeT: 1970-80-ian wlebSi saqarTvelos imdroinde-
62
li xelisuflebis iniciativiT, safuZveli Caeyara sru-
liad axal, sabWoTa sinamdvilisaTvis sakmaod araor-
dinalur tradicias - amierkavkasiis respublikebis li-
derTa (eduard SevardnaZe, karen demirWiani da heidar
alievi) tradiciul Sexvedrebs TbilisSi. amgvar sami-
tebze, sakmaod bevri sakiTxi wydeboda ekonomikisa da
kulturis sferodan. paralelurad, sami respublikis
teritoriis urTierTSexebis adgilze - wiTel xidze -
qarTveli- somexi da azerbaijaneli axalgazrdobis me-
gobrobis didi RonisZiebebi imarTeboda xolme (36). ra
Tqma unda, es yvelaferi centrs SeumCneveli ar rCebo-
da, magram, rogorc Cans, moskovi iTvaliswinebda sami
lideris avtoritets da mkveTri kritikisagan Tavs ika-
vebda. aqve imasac davamatebT, rom sakmaod bevri saer-
Tokavkasiuri mniSvnelobis mqone sakiTxis gadawyvetis
dros kremlis winaSe saqarTvelos, azerbaijanisa da
somxeTis liderebi sinqronulad moqmedebdnen.
Tumca aqve xazgasmiT avRniSnavT, rom amgvari “kav-
kasiuri integracia” sabWoTa sinamdvilis erTgvari Se-
lamazebisa da gakeTilSobilebis mcdeloba iyo, rac,
sabolood, arsebul situacias radikalurad ver
cvlida. aqsiomad unda miviCnioT is, rom sabWoTa epo-
qaSi socialisturi mSenebloba, rogorc modernizaci-
is gza, CixSi iqna moqceuli. es 1980-iani wlebis bolos
da 90-iani wlebis dasawyisSi, sabWoTa kavSiris daSlis
Jams ganviTarebulma movlenebmac daadastura: adgi-
lobriv xalxTa eTnokulturuli specifikis ignori-
rebam (rac kavkasiaSic mZafrad SeiniSneboda) da “sab-
WoTa xalxis” xelovnurad CamoyalibebisaTvis gaweul-
ma praqtikam xalxebs Soris undoblobisa da konfliq-
tebis gaCena gamoiwvia (igulisxmeba teritoriebiT ma-
nipulaciebi, xalxebis kulturulebad da “arakultu-
rulebad” dayofa, politikur-saxelmwifoebrivi mow-
yobis sxvadasxva statusi da sxv.).
63
kavkasiuri civilizacia — kavkasiuri ideis safuZveli
1990-ian wlebSi kavkasiaSi dawyebulma demokrati-
ulma reformebma, filosofos merab mamardaSvilis
sityviT rom vTqvaT, “sakuTari Tavi gverdidan dagva-
naxa”. mainc ras vxedavT am periodSi? samwuxarod, aSka-
rad Cans sazogadoebis sulier-zneobrivi, kulturul-
civilizaciuri da ekonomikuri krizisi. tradiciuli
kultura “miZinebulia”, Tanamedrove ki sazogadoebaSi
gadamwyvet rols ver asrulebs. sazogadoeba, azrovne-
bis inerciis gamo, xSirad Semrigeblur damokidebule-
bas amJRavnebs im fsevdodemokratiuli reformebisad-
mi, romelsac gza ara demokratiisa da TviTmmarTvelo-
bisken, aramed piriqiT - “vertikalis”, avtokratiuli
marTvis gaZlierebisaken mihyavs.
ruseTis saxelisuflebo sistemis amgvar gamovli-
nebas, Crdilo kavkasiaSi arsebuli viTarebis analizis
safuZvelze rusi profesori dimitri furmani “feoda-
lurs” uwodebs. statiaSi is askvnis, rom “am da sxva
bevr SemTxvevaSi, postsabWouri sistema aris gviansab-
Wouris uSualo gagrZeleba” (37).
Seqmnil viTarebaSi kavkasiuri idea kvlav aqtua-
luri xdeba. amasTan dakavSirebiT sainteresoa 1994
wels saqarTvelos inteligenciis warmomadgenlebis
(r.metreveli, m.lorTqifaniZe, T.gamyreliZe, g.faca-
cia, v. Sengelia, am striqonebis avtori da sxvebi) mi-
marTva yabardo-balyareTis kolegebisadmi. masSi xaz-
gasmulia, rom “kavkasiis xalxebs Soris mravalsauku-
novani TanamSromlobis tradicia, genealogiuri naTe-
saoba dRes Cven, kavkasielebs, gvavaldebulebs wyenasa
da gabrazebaze maRla davdgeT da xeli SevuwyoT qar-
Tul-afxazuri konfliqtis daregulirebas~ (38). mi-
marTvis teqsti gamoqveynda ruseTis samxreTis (Crdi-
loeT kavkasiis) erT-erT yvelaze popularul da gav-
lenian gamocemaSi “gazeta iuga”. qarTvelTa mimarTvam
yabardo-balyareTSi Tbili reaqcia gamoiwvia, magram,
samwuxarod, amgvar samoqalaqo aqtivobas, sxvadasxva
64
obieqturi Tu subieqturi mizezebis gamo, gagrZeleba
ar mohyolia….
amave periodSi aqtiuroben politikosebic: saqar-
Tvelosa da azerbaijanis liderebma e.SevardnaZem da
h.alievma TiTqmis erTdroulad wamoayenes “mSvidobia-
ni kavkasiis” idea, rasac ruseTis prezidenti boris
elcinic eTanxmeba. 1996 w. 3 ivniss q. kislovodskSi
(stavropolis mxare) azerbaijanis, somxeTis, saqarTve-
losa da ruseTis federaciis prezidentebma, Crdilo
kavkasiis respublikebis, mxareebisa da olqebis warmo-
madgenlebTan erTad, xeli moaweres kavkasiaSi erovne-
baTSoriso Taxmobis, mSvidobis, ekonomikuri da kul-
turuli TanamSromlobis deklaracias. masSi aRiare-
bulia, rom kavkasia aris “erTiani, mTliani organizmi,
geopolitikuri realoba” da rom regionSi Seqmnili
xalxTa gaucxoebis, konfliqtebis, problemebis gadaW-
ris mizniT, xeli unda Seewyos saukuneebis manZilze ar-
sebul tradiciul megobrobasa da TanamSromlobas.
amisaTvis, naTqvamia deklaraciaSi, konfliqtebis da-
regulirebis paralelurad, aucilebeli xdeba saerTo
ekonomikuri sivrcis Seqmnis, savaWro, ekonomikuri, sa-
mecniero-teqnikuri TanamSromlobis ganviTareba. sa-
Wiroa erToblivi telekomunikaciebis, transportis,
mSeneblobis, energetikuli, garemos, sainvesticio
proeqtebis ganxorcieleba da a.S. (39).
ram SeuSala xeli xsenebuli deklaraciis amocane-
bis praqtikaSi gatarebas?
mimaCnia, rom amis mTavari mizezi, postsabWouri
transformaciisa da demokratizaciuli ganviTarebis
problemebTan erTad, isaa, rom ver uzrunvelvyaviT
kavkasiuri ideis Tanamedrove ideologiuri bazis Ca-
moyalibeba. 1990-ian wlebSi mecnierTa mier SemoTava-
zebuli kavkasiuri civilizaciis arsebobis ideas saer-
Tokavkasiuri aRiareba ar moupovebia (40).
socialur-ekonomikuri, politikuri krizisis pi-
robebSi, kavkasiaSi kavkasielebi erTmaneTisgan imde-
nad “gaTiSulebi” arian, rom aq stabilurobis SenarCu-
nebis garantad ara Sida, aramed sagareo faqtori gvev-
65
lineba. es kargad dainaxa msofliom 2008 wlis agvisto-
Si momxdar ruseT-saqarTvelos omSi, roca moskovsa da
Tbiliss Soris Suamavlis roli safrangeTma itvirTa.
es kidev erTi dadasturebaa imisa, Tu ra did safrTxes
uqmnis regionis demokratiul ganviTarebas Sidakavka-
siuri dezintegracia, “gayinuli” konfliqtebi da sxva
problemebi.
xazi unda gavusvaT, rom kavkasiur ideas yovel
konkretul-istoriul etapze Tavis droisa da sivrcis
maxasiaTebeli faqtorebi gaaCnia, romlebic adamianis
azrovnebis dominantur matricas qmnian. azrovnebis
integraciuli matrica dRes damaxasiaTebelia ekono-
mikurad ganviTarebul qveynebSi mcxovrebi adamianebi-
saTvis, rac informaciuli sazogadoebis Camoyalibe-
bis Sedegia. Cven ki, samwuxarod, kargad ver gagvirkve-
via, rogor unda aRviqvaT Cveni erovnuli identoba -
eTnikuri Tu samoqalaqo niSniT. arada, swored Cveni
identobis samoqalaqo niSniT aRqmis prioriteti da Se-
sabamisi azrovneba migviyvans kavkasiuri civilizaciis
sayovelTao aRiarebamde, radgan kavkasielobis kul-
turuli gansxvaveba sxva regionebisgan XX-XXI saukune-
ebis mijnaze mkveTrad ikveTeba.
amrigad, kavkasiaSi tradiciulisa da Tanamedrove
kulturaTa Tanaarseboba bevrad ganapirobebs tradi-
ciuli kulturis adaptacias, misi faseulobebis tran-
sformacias Tanamedrove pirobebis gaTvaliswinebiT.
amgvari movlenebi sxva qveynebis sinamdvileSic gvxvde-
ba, magaliTad, inglisSi, sadac Suasaukuneebis raindis
saxe mogvianebiT jentlmenSi transformirda.
istoriul-socialuri kriticizmis safuZvelze
tradiciuli kulturis axleburad SeswavliT ganxor-
cieldeba istoriuli warsulis rekonstruqcia, Sesa-
bamisad, TandaTan kavkasiuri civilizaciis aSkarad ga-
moxatvac moxdeba. am procesis ganviTarebas xels Seuw-
yobs ara kavkasiis calkeuli regionebis civilizacie-
bad gamocxadeba, aramed mTliani da erTiani kavkasiis
civilizaciad aRiareba, rus-kazakebis masSi moazre-
biT. realobaa, rom isini bolo xuTi saukunis manZilze
66
aq cxovroben da sakuTar Tavs kavkasielebad miiCneven
(kavkasiis respublikebSi, Tergis, yubanisa da donis au-
zebSi - stavropolis, krasnodaris mxareebsa da ros-
tovis olqSi 20 mln. rus-kazaki cxovrobs). maTze kavka-
siuri civilizaciis gavlena aSkaraa da isini rogorc
Crdilo kavkasiaSi, aseve ruseTis federaciis centrSi
kavkasielebad moiazrebian.
realobaa isic, rom CrdiloeT kavkasiaSi kultu-
rul-civilizaciuri urTierTmimarTebis Sedegad,
rus-kazakTa mosaxleobisagan Seiqmna “buferuli zo-
na”, romelic kavkasiis civilizacias rusul-marTlma-
dideblur civilizaciasTan akavSirebs. vfiqrob, das-
muli sakiTxi mecnierul Seswavlasa da am WrilSi poli-
tikur gaazrebas saWiroebs.
dasasruls, xazgasasmelia, rom Tanamedrove kav-
kasiaSi xalxTa konsolidaciis roli unda Seasrulos
kavkasiurma ideam, romelic globalizaciis pirobebSi
kavkasiis Tanasazogadoebebs, erTi mxriv, arc kosmopo-
litur universalizmSi CaZirvis saSualebas miscems da,
meore mxriv, daamuxruWebs “eTnocentrizmis” an nacio-
nalizmis gaRvivebas. aqedan gamomdinare, vfiqrob, rom
kavkasiuri civilizaciis arsebobis aRiareba kavkasiis
integraciis ideologiuri baza iqneboda.
67
Tavi IV Tanamedrove kavkasia:
zogadi saxelmwifoebriv-politikuri daxasiaTeba
kavkasia XXI saukunis 10-iani wlebis miwuruls
kvlav msoflios yuradRebis centrSi rCeba. regions,
Tavisi geopolitikuri, kulturul-civilizaciuri Se-
saZleblobidan gamomdinare, SeuZlia arsebiTi gavlena
moaxdinos msoflios wamyvani qveynebis politikaze
kavkasiaSi da, zogadad, qveynebs Soris kulturaTa dia-
logze.
samwuxarod, bevrad imis gamo, rom postsabWour
kavkasiaSi globalizaciis daCqarebul process saxel-
mwifoebi da sazogadoeba alRos jer ver uReben, regi-
onalizaciis, Sidakavkasiuri dialogisa da integraci-
is ganviTareba-gaRrmaveba kvlav problemuri rCeba.
regionSi, erTi mxriv, aqtualuria axalgazrda, damou-
kidebeli saxelmwifoebis mSeneblobis amocanebi, meo-
re mxriv, es procesi msoflioSi erovnuli saxelmwi-
fos krizisis, misi dakninebis, zeerovnuli sazogadoe-
bis Camoyalibebisa da transnacionaluri moRvaweobis
ganviTarebis fonze mimdinareobs. mecnierebisgan sul
ufro xSirad gaismis kiTxvebi: ramdenad mizanSewoni-
lia “erTi eri, erTi saxelmwifo”; “nuTu ar SeuZliaT
am qveynebis samsaxurSi Cadgnen sxva politikuri
struqturebi”? aRniSnaven, rom “am struqturebis kon-
kretuli forma jer kidev aravis warmoudgenia” (1).
amJamad aqtualuri xdeba, rom saqarTvelom da
kavkasiis sxva qveynebma swrafad gaviazroT Cveni sazo-
gadoebrivi, regionuli da globaluri integraciis
problemebi. amisTvis gasaTvaliswinebelia, rom dasav-
leTSi axali sazogadoeba funqcionirebda ara Zveli
sazogadoebis memkvidreobis masobrivi rRvevis xar-
jze, aramed Zveli memkvidreobisaTvis Seguebis, SerCe-
viTobis wyalobiT. erik hobsbaumi aRniSnavs, rom “ar
aris araviTari “sociologiuri gamocana” burJuaziu-
68
li sazogadoebis mzaobisa “ekonomikaSi radikaluri
individualizmis danergvisa da am procesSi yvela tra-
diciuli socialuri urTierTobebis gawyvetisa (anu
iq, sadac es mas xels uSlida). amave dros, is Tavs ari-
debs “radikalur eqsperimentatorul individua-
lizms” kulturaSi (da, agreTve, yofaqcevisa da mora-
lis sferoSi)” (2).
amrigad, kavkasiaSi axali saxelmwifoebriv-poli-
tikuri da eTnolingvisturi realobis Seswavla saSua-
lebas mogvcems, gaviazroT demokratizaciisa da regi-
onalizaciis problemebi.
kavkasiis eTnikuri ruka
ssrk-is daSlamde (1991 wlis 1 ianvari), kavkasiis
mosaxleobis erovnul-politikuri, socialur-ekono-
mikuri mdgomareobis zogadi suraTia (3):
69
CrdiloeT kavkasiaSi 1991 wlis 1 ianvrisTvis ruseTis
federaciaSi Semavali oTxi avtonomiuri respublika,
ori mxare da erTi olqia (4):
rogorc pirvel cxrilSi vxedavT, sabWoTa kavSi-
ris daSlamde samxreT kavkasiis samive respublika sak-
maod urbanizebulia. yvela respublikaSi qalaqis mo-
saxleobis ricxvi soflis mosaxleobas sakmaod War-
bobs. rsfsr-is Crdilo kavkasiis respublikebTan Seda-
rebiT, aq maRalia erT kvadratul kilometrze mcxov-
reb adamianTa raodenoba. magaliTad, somxeTSi - 113, 3
mcxovrebi, azerbaijanSi - 82, 4 da saqarTveloSi - 78, 4.
1989 wlis aRweriT, qarTvelebis 33,1%, azerbaijane-
lebis 34,4% da somxebis 47,1% rusul enas Tavisuflad
flobdnen. Crdilo kavkasiaSi rusuli enis codna gaci-
lebiT maRal procents Seadgenda: CeCnebSi - 74%, xun-
mebSi- 60,8%, osebSi - 68,9%, yabardoelebSi - 77,8%, in-
guSebSi - 80% da a.S. (5)
erTi SexedviT, 1989 wels ssrk-is CrdiloeT kavka-
siis respublikebSi, mosaxleobis sayovelTao aRweris
Sedegebs Tu gaviTvaliswinebT, “socialisturi” mSe-
neblobis warmateba aSkaraa. samwuxarod, am fasadis
ukan, rogorc es sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg gamoC-
70
nda, Tavi iCina uamravma problemam, rac adamianis cxov-
rebis yovel dargSi iyo dagrovili. zogierTi maTgani
ise gamwvavda, rom eTnokonfliqtebis saxec ki miiRo. am
konfliqtebis mogvarebasa da sxva socialur-ekonomi-
kuri, kulturisa da ganaTlebis problemebis gadaWra-
ze bevradaa damokidebuli regionis stabiluroba da
demokratiuli aRmSenebloba. amasTan dakavSirebiT,
kavkasiisa da kavkasielTa problemebis Seswavla aqtua-
lurad migvaCnia.
azerbaijani
azerbaijanis respublikam (6) (dedaqalaqi baqo)
damoukidebloba 1991 wels, ssrk-is daSlis Semdeg ga-
moacxada. azerbaijanis pirvel prezidentad aiaz mu-
Talibovi airCies, romelic male erovnuli saxalxo
frontis liderma abulfaz elCibeim Secvala. 1993
wlidan 2003 wlamde qveynis prezidenti heidar alievi
iyo, romelic arCevnebis Sedegad am Tanamdebobaze mis-
ma vaJma - ilham alievma Secvala. azerbaijani saprezi-
dento respublikaa. prezidenti irCeva 5 wliT, igi Ta-
namdebobaze yvela samTavrobo Cinovniks TviTon niS-
navs.
azerbaijanis sakanonmdeblo organoa erTpalati-
ani erovnuli kreba (azerbaijanis mili-mejlisi 125 de-
putatiT), romlebic erTmandatian olqebSi sayovel-
Tao saxalxo kenWisyriT 5 wliT airCevian. azerbaija-
nis istoriaSi pirveli saparlamento arCevnebi 1995
wels Catarda. parlamentis amJamindeli Semadgenloba
arCeulia 2005 wlis noemberSi. parlamentis umravle-
sobas warmoadgens saprezidento partia “axali azerba-
ijani” (“eni azerbaijan”), parlamentSi warmodgenilia
opoziciuri partiebic. sul respublikaSi funqcioni-
rebs 30-ze meti partia da moZraoba, maT Sorisaa “axali
azerbaijani”, erovnuli damoukideblobis partia, par-
tia “musavati”, azerbaijanis saxalxo fronti, libera-
71
luri partia, social-demokratiuli partia, demokra-
tiuli partia.
azerbaijanSi, 2006 wlis monacemebiT, 8 mln. 436
aTasi adamiani cxovrobs, aqedan 8 mln. 152,5 aTasi, anu
95% eTnikuri azerbaijanelebi arian. ase rom, ukanas-
kneli aTi wlis manZilze, azerbaijanelebis ricxvi qve-
yanaSi sagrZnoblad gaizarda. meore adgilze arian
lezgebi (182 aTasi, anu 2,2%), mesameze - rusebi (151, 7
aTasi, rac qveynis mosaxleobis 1,8%-s Seadgens), Semdeg
TaliSebi (75, 8 aTasi), xunZebi (42 aTasi), qarTvelebi
(14,9 aTasi), ebraelebi (8 aTasi) da sxv.
cnobilia, rom azerbaijanSi, yarabaRis konfliq-
tis dawyebamde, somxebi erT-erT yvelaze mravalric-
xovan (azerbaijanelebisa da rusebis Semdeg) eTnikuri
erTobas miekuTvnebodnen (1989 wlis aRweriT, maTi ra-
odenoba milion 487 aTass Seadgenda). aTi wlis Semdeg
ki, rogorc azerbaijaneli mecnieri arif iunusovi aR-
niSnavs, somxebis ricxvma azerbaijanSi mkveTrad iklo.
amJamad isini ZiriTadad cxovroben mTian yarabaRSi,
romlis mosaxleoba, 2003 wlis 1 ivlisis monacemebiT,
145,6 aTass Seadgens. Tumca, imave avtoris azriT, es
cifri falsificirebulia da, misi azriT, iq daaxloe-
biT 80 000 somexi cxovrobs (7).
amrigad, Tu azerbaijanis mosaxleobis 1989 wlis
aRweris monacemebs 2006 wlisas SevadarebT, aSkarad
Cans, rom qveyanaSi mosaxleobis eTnikuri Semadgenlo-
ba sagrZnoblad Seicvala. Tu adre respublikaSi azer-
baijanelebis Semdeg rusebi da somxebi dominirebdnen,
amJamad maTi adgili lezgebma da TaliSebma daikaves.
mkveTrad Seicvala mosaxleobis religiuri Semadgen-
loba: 95%-ze meti muslimia da mxolod 4% - qristiani.
somxurma diasporam, praqtikulad, arseboba Sewyvita.
azerbaijanis mier gatarebul regionul politi-
kaSi udidesi mniSvneloba eniWeba saqarTvelosTan kav-
Sirebs, radgan kaspiis energoresursebis saeqsporto
magistraluri milsadenebis umetesoba saqarTvelos
teritoriaze gadis. garda amisa, saqarTveloSi bevri
azerbaijaneli cxovrobs (amaze qvemoT). aqve xazi unda
72
gavusvaT azerbaijan-TurqeTis urTierTobis specifi-
kas, romelic gamoixateba formuliT “erTi eri - ori
saxelmwifo”. Sesabamisad, TurqeTi, 1990-iani wlebidan
dawyebuli, saerTaSoriso da regionuli problemebis
ganxilva-gadaWris dros yovelTvis azerbaijanis mxa-
reze gamodis.
saqarTvelo
saqarTvelos (8) teritoria Seadgens 69,7 aTas
kvadratul kilometrs (afxazeTisa da e.w samxreT ose-
Tis CaTvliT). mosaxleobis raodenoba, 2008 wlis mona-
cemebiT, Seadgens 4 milion 630 aTas adamians, dedaqa-
laqia Tbilisi. saqarTvelo saprezidento respubli-
kaa, saxelmwifo ena qarTulia. amasTan, afxazeTSi ofi-
cialuri statusi gaaCnia afxazur enasac.
saqarTveloSi eTnikuri qarTvelebis raodenoba,
2006 wlis ivlisis monacemebiT, qveynis saerTo mosax-
leobis 83,8% Seadgens. meore adgilze arian azerbai-
janelebi (6,5%), Semdeg somxebi (5,7%), rusebi (1,5%),
afxazebi da osebi.
saqarTvelos konstituciis me-9 muxlSi aRniSnu-
lia, rom “saxelmwifo cnobs qarTuli marTlmadideb-
luri eklesiis gansakuTrebul rols saqarTvelos is-
toriaSi da, amasTan erTad, acxadebs religiuri rwme-
nisa da aRmsareblobis srul Tavisuflebas, eklesiis
damoukideblobas saxelmwifosagan”.
qarTuli saxelmwifos politikuri mowyobis for-
ma demokratiuli respublikaa, saqarTvelos preziden-
ti, konstituciis me-4 muxlis Tanaxmad, qarTuli sa-
xelmwifosa da misi aRmasrulebeli xelisuflebis me-
Tauria. igi sagareo urTierTobebSi saqarTvelos uze-
naesi warmomadgeneli da qveynis SeiaraRebuli Zalebis
umaRlesi mTavarsardalia.
saqarTvelos parlamenti airCeva 4 wliT, 150 de-
putatis SemadgenlobiT. amJamad 2008 wlis mowvevis
parlamenti warmodgenilia “erTiani nacionaluri moZ-
73
raobiT” (aqvs konstituciuri umravlesoba) eqvsi opo-
ziciuri partiiT (qristianul-demokratiuli moZrao-
ba, “qarTuli dasi”, “Cven TviTon” da sxva).
amJamad qarTul politikur speqtrs ZiriTadad
20-mde politikuri partia warmoadgens, romelTa So-
risaa leiboristuli partia, “axali memarjveneebi”,
respublikuri partia, “saqarTvelos gza”, “Tavisufle-
ba”, konservatiuli partia, “erovnuli forumi”, demok-
ratiuli moZraoba “erTiani saqarTvelo” da sxva.
rogorc saqarTvelos eTnikuri Semadgelobis ana-
lizi gviCvenebs, 1989 wlisa da 2002 wlebis aRwerebis
monacemebiT, qveynis mosaxleobis raodenoba 800 aTasi
adamianiT Semcirda. amasTan, mosaxleobis Semcireba Zi-
riTadad moxda ara qarTvelebis (3 mln.725 aTasi), ara-
med sxva erebis warmomadgenlebis xarjze: rusebis - 341
aTasidan (1989 wels) 100 aTasamde (2002 wels), somxebis -
437 aTasidan (1989 wels) 281 aTasamde (2002 wels), ebrae-
lebis - 25 aTasidan 4 aTasamde da ase Semdeg. Sesabami-
sad, sxva erovnebis moqalaqeTa emigraciis Sedegad sa-
qarTveloSi qarTvelebis procentuli Semadgenloba
mniSvnelovnad gaizarda - 70-dan 81%-mde.
amasTan, rogorc iunusovi aRniSnavs, saqarTvelo-
Si TiTqmis orjer Semcirda danarCen eTnosTa raode-
noba (2005 wlis monacemebiT): osebis - 85 aTasamde, qur-
Tebis - 21 aTasamde, berZnebis - 15 aTasamde da sxva. am-
Jamad saqarTveloSi (afxazeTis gamoklebiT), 877 aTasi
araqarTveli adamiani cxovrobs (anu respublikis mo-
saxleobis 19%), maSin roca 1989 wlamde arasatitulo
xalxTa 28% cxovrobda (9).
a. cucievis azriT, qarTveli teritoriuli ideo-
logemis dominantur istoriul retrospeqcias misi
saxelmwifoebrivi sazRvrebi warmoadgens (Zv.w.aR.-is VI
- IV saukuneebidan Tamar mefis dromde), rogorc qar-
Tuli erovnuli eTnikuri sivrcis aRqma. am sivrcul
kompleqsSi aqtualuria ramdenime fragmenti, rome-
lic Tanamedrove eTnopolitikur winaaRmdegobebTa-
naa dakavSirebuli. wamyvan Temad rCeba urTierToba
ruseTTan, romelic “patronobas” uwevs afxazeTisa da
74
samxreT oseTis separatizms. misive azriT, qarTuli
teritoriebis mierTeba ruseTis imperiasTan 1801-1829
wlebSi (faqtobrivad, maTi erT saxelmwifoSi Sekreba),
zogadad qarTul istoriografiaSi negatiurad fasde-
ba. TviT “Sekreba” CrdilSi rCeba, yuradReba ki maxvil-
deba ruseTis rolze qarTuli erovnuli teritorie-
bis zogad SemcirebaSi. xazi esmeba, rom Sida rusuli
(Sida sabWouri) saqarTvelos sazRvrebi moxazuli aR-
moCnda ara Zveli qarTuli istoriuli saxelmwifoebis
kalkiT, aramed, Zalze mokrZalebulad, ris Sedegadac
saqarTvelos ssr farglebs gareT darCa saingilo
(azerbaijanis sasargeblod), lore (somxeTis Semadgen-
lobaSi), jiqeT-dvaleTi ki - ruseTis SemadgenlobaSi.
moskovis bralia agreTve rogorc 1921 wels artaanis
(ardaganis) da arTvinis olqebis TurqeTis sasargeb-
lod daTmoba, aseve saqarTvelos teritoriaze afxaze-
Tisa da samxreT oseTis avtonomiebis Seqmna (ix. Цуциев А. 2004).
somxeTi
somxeTis teritoria Seadgens 29,8 aTas kvadra-
tul kilometrs, mosaxleoba 3241 aTas adamians (2009
wlis pirveli ianvris monacemebiT), dedaqalaqi - ereva-
ni. somxeTi, faqtobrivad, erTad erTi postsabWouri
qveyanaa monoeTnikuri mosaxleobiT (98% somxebi). am-
Jamad respublikaSi arasatitulo mosaxleobis raode-
noba mxolod 70 000-s Seadgens, romelTa Soris yvelaze
mravalricxovani eTnikuri umciresobebia iezidebi,
rusebi, aisorebi, ukrainelebi, qurTebi, berZnebi, qar-
Tvelebi. zogi TvalsazrisiT, somxebi kavkasiis abori-
genul mosaxleobas warmoadgenen.
mkvlevarTa nawilis azriT,somxeTi pirveli qveya-
naa, romelmac qristianoba saxelmwifo religiad gamoac-
xada (301 wels). Seiqmna somxuri anbani (mesrop maStocis
mier), saeklesio arqiteqtura, ganviTarda kultura da
istoriografia (10). dRes somxeTSi 14 umaRlesi saswav-
75
lo dawesebulebaa (maT Soris 1920-21 wlebSi daarsebuli
erevnis saxelmwifo universiteti da konservatoria, do-
nis rostovis universitetis filiali erevanSi (ekonomi-
kuri, iuridiuli da ucxo enebis fakultetebiT); ruseT-
somxuri (slavuri) saxelmwifo universiteti da sxvebi.
somxeTi dRes industriul-agraruli qveyanaa.
sakmaod farTodaa ganviTarebuli samTo-metalurgiu-
li mrewveloba (mag.alaverdis spilenZis qarxana, rome-
lic polimetalebis - spilenZ-molibdenis sabados ba-
zaze muSaobs), qimiuri mrewveloba (erevnis qimkombina-
ti “nairiti”), manqanaTmSenebloba, energetika (mewamo-
ris atomuri eleqtrosadguri da sxva hesebi), samSeneb-
lo masalebis warmoeba. soflis meurneoba warmodge-
nilia mevenaxeobiT, mexileobiT, mecxoveleobiT. saer-
Tod, mTiani reliefis gamo somxeTSi sasoflo-sameur-
neo miwebi Zalian cotaa.
somxeTis pirveli prezidenti iyo levon ter-pet-
rosiani (1991-1998 wlebi). meore - robert qoCariani
(1998-2008 wlebi), amJamad ki respublikis xelmZRvane-
lia serJ sargsiani (2008 wlidan). somxeTSi prezidenti
5 wliT airCeva. konstituciiT mas farTo uflebebi
aqvs miniWebuli. umaRlesi sakanonmdeblo organoa
erovnuli kreba (anu parlamenti, 131 deputatiT), ro-
melic sayovelTao-saxalxo arCevnebis gziT 5 wliT
airCeva. bolo saparlamento arCevnebi 2007 wlis 12 ma-
iss Catarda, romlis Sedegad xmebis umravlesoba kvlav
mmarTvelma politikurma Zalam - somxeTis respubli-
kurma partiam moipova. parlamentSi warmodgenilia ag-
reTve sxva politikuri organizaciebic: partia “ayva-
vebuli somxeTi”, “daSnakcutiuni” (monawileoben sam-
Tavrobo koaliciaSi), liberaluri partia “orinac erki-
ri” (“kanonierebis qveyana”) da erovnul-demokratiuli
partia “memkvidreoba” (orive opoziciuri organizaciaa).
kavkasiisTvis udidesi mniSvneloba aqvs TurqeT-
somxeTis da somxeT-azerbaijanis urTierTobis mogva-
rebas. TurqeTi aris pirveli saxelmwifo, romelmac
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg oficialurad scno
somxeTis damoukidebloba (1991 wels), magram maT So-
76
ris urTierTobebis ganviTarebas Turqebis mier 1915
wels somxebis genocidis uaryofa arTulebs. garda
amisa, ankara miiCnevs, rom somxeTs brali miuZRvis mTi-
ani yarabaRis konfliqtis dawyebaSic, romlis drosac
azerbaijanis winaaRmdeg mimarTul sabrZolo kampania-
Si somxeTis samxedro qvedanayofebic monawileobdnen.
Sesabamisad, TurqeT-somxeTs Soris diplomatiuri ur-
TierToba ar damyarebula, sazRvrebi ki Caketilia.
am fonze Zalze mniSvnelovan movlenad aRiqmeba
erevan-ankaris politikuri daaxloebis procesi, rome-
lic 2008 wels daiwyo “safexburTo diplomatiis” sa-
xiT (11). misi logikuri gagrZelebaa 2009 wlis 10 oq-
tombers Sveicariis qalaq JenevaSi gaformebuli oqme-
bi, romlebic diplomatiuri urTierTobis aRdgenasa
da saxelmwifo sazRvrebis gaxsnas iTvaliswinebs. gan-
xorcieldeba Tu ara xsenebuli diplomatiuri doku-
mentebis miznebi, amas momavali gviCvenebs. zogadad ki
SeiZleba vTqvaT, rom TurqeT-somxeT-azerbaijanis
urTierTobebis mogvareba kavkasiis regions dadebi-
Tad waadgeba.
samxreT ruseTis (CrdiloeT kavkasiis) subieqtebi
samxreT ruseTis (CrdiloeT kavkasiis) federalu-
ri olqi sxva eqvs olqTan erTad Seiqmna ruseTis pre-
zidentis brZanebulebiT, 2000 wlis 13 maiss. regions
didi raodenobiT aqvs organuli da araorganuli ned-
leulis resursebi (2003 wlis monacemebiT, ruseTis
navTobmopovebis 3%, qvanaxSiris amoRebis 2,5% ener-
gowarmoebis 7%). garda amisa, am federaluri olqis
klimaturi pirobebi (zomieri havidan subtropikulis
CaTvliT) karg safuZvels qmnis soflis meurneobis
ganviTarebisaTvis - ruseTis samxreTi samarTlianad
miiCneva qveynis xorblis beRlad, sakurorto-gamajan-
saRebel da rekreaciul zonad (masze modis ruseTis
sanatoriul-turistuli kompleqsebis meoTxedi, aqe-
77
dan 70% ganlagebulia krasnodarisa da stavropolis
mxareebSi).
amasTan erTad, samxreT ruseTs erT sul mosaxle-
ze sayovelTao produqtis warmoebis yvelaze dabali
maCvenebli aqvs. isic aRsaniSnavia, rom aq mrewvelobis
moculoba zogadad ruseTis mrewvelobis mxolod 6%-s
Seadgens.
2000 wlisaTvis samxreT ruseTis (CrdiloeT kav-
kasiis) ekonomikuri raioni aerTianebda aT subieqts -
Svid respublikas (adiRes, yaraCai-CerqezeTs, yabardo-
balyareTs, CrdiloeT oseT-alanias, inguSeTs, CeC-
neTs, daRestans), or mxares (stavropolis da krasno-
daris) da erT olqs (rostovis). 2003 wlis Semdeg mas
daemata sami subieqti: erTi respublika (yalmuxeTi) da
ori olqi (astraxanisa da volgogradis). Tu ruseTis
federaciaSi 21 respublikaa, aqedan rva CrdileT kavka-
siaze modis. respublikebi, mxareebisa da olqebisagan
gansxvavebiT, Seqmnilia ara teritoriuli, aramed
erovnul-teritoriuli principiT. aq, ruseTis fede-
raciis am yvelaze mWidrod dasaxlebul da polieTni-
kur regionSi, respublikuri, samxareo da saolqo admi-
nistraciuli sazRvrebi araerTxel iqna gadasinjuli,
rac Zalze xSirad eTnokrizisebisa da konfliqtebis
niadags qmnida. sabWoTa periodSi miRebuli amgvari ga-
dawyvetilebebis gamoZaxilia is, rom CrdiloeT kavka-
siaSi sasazRvro davebis niadagze momxdari eTnikuri
dapirispirebebi dResac grZeldeba.
unda iTqvas, rom ruseTis samxreT federaluri
olqis subieqtebi sxvadasxva parametrebiT erTmaneTi-
sagan mkveTrad gansxvavdebian. magaliTad, teritoriis
mixedviT inguSeTi yvelaze minimaluri farTobis mqo-
nea (4,3 kvadratuli kilometri), yvelaze didi ki vol-
gogradis olqia (113,9 kv.km.). mosaxleobis mixedviT Tu
SevadarebT, yvelaze meti mcxovrebia krasnodaris mxa-
reSi (5,125 aTasi), yvelaze mcire - yalmuxeTis respub-
likaSi (292 aTasi).
aqve SevniSnavT, rom bolo xanebSi ruseTis xel-
mZRvaneloba gansakuTrebul yuradRebas uTmobs Crdi-
78
loeT kavkasiis erovnuli respublikebis ganviTarebas.
vfiqrobT, swored amis gamoxatulebaa is faqti, rom
ruseTis prezidentis brZanebulebiT (2010 wlis ianva-
ri), ruseTis samxreTis federaluri olqi gaiyo or na-
wilad, Seiqmna axali federaluri erTeuli - Crdilo-
eT kavkasiis federaluri olqi, romelSic gaerTian-
dnen daRestani, CeCneTi, inguSeTi, CrdiloeT oseTi -
alania, yabardo-balyareTi, yaraCai-CerqezeTi da stav-
ropolis mxare, centriT qalaq piatigorskSi.
ruseTis samxreT federaluri olqidan CrdiloeT
kavkasiis respublikebis gamoyofa da maTi axal fede-
ralur olqSi gaerTianeba saboloo jamSi ar cvlis re-
gionis socialur da kulturul mTlianobas, amitomac
Cven mas tradiciuli xedviT ganvixilavT.
saxelmwifoebriobis formebis ganviTareba CrdiloeT kavkasiaSi
zemoT ukve vTqviT, rom Tanamedrove ruseTSi fe-
deraciis subieqtebis gamsxvilebis procesi SeiniSneba.
magaliTad, mimdinareobs diskusia adiRes respublikis
krasnodaris mxaris SemadgenlobaSi dabrunebis sakiT-
xze. garda amisa, CeCneTis dRevandeli xelmZRvaneloba
miiCnevs, rom upriani iqneboda kvlav aRdges sabWoTa
periodSi arsebuli vainaxi xalxis saxelmwifoebrivi
warmonaqmni - CeCneT-inguSeTis respublika. ufro me-
tic - aris azri CeCneTisa da daRestnis gaerTianebis
Sesaxeb. sxvadasxva politikur wreebSi ganixileba mo-
sazreba gasuli saukunis 20-ian wlebSi arsebul mTiel-
Ta respublikis xelaxla Seqmnis Taobaze… modiT, sanam
sazRvrebis gadasinjvis sakiTxi isev ar dasmula, Crdi-
loeT kavkasiaSi saxelmwifoebrivi formebis ganviTa-
rebis gamocdileba gavixsenoT.
ruseTis imperiis SemadgenlobaSi myofi kavkasiis
administraciul-teritoriuli dayofa samxedro-po-
litikuri, geografiuli da erovnul-teritoriuli
faqtorebis gavleniT mimdinareobda. Cven zemoT ukve
79
vTqviT, rom 1917 wlamde mTeli kavkasia erT adminis-
traciul erTeulSi - kavkasiis samefisnacvloSi iyo
gaerTianebuli, 1917 wlis Semdeg ki regionis adminis-
traciuli dayofa politikuri xelisuflebis cvlile-
bebiT iqna ganpirobebuli.
erovnuli avtonomiebis Seqmnas, rogorc erTa
TviTgamorkvevis uflebis realizebis formas, sabWoTa
xelisuflebis pirvel wlebSi iZulebiTi xasiaTi hqon-
da da, Sesabamisad, Tan sdevda eTnosTa politizaciis
zrda. adgilobrivi xelisuflebis erovnulma “Seferi-
lobam”, miwis ganawilebis problemis simwvavem myisie-
rad warmoqmna sadao teritoriebis problema da eT-
nosTa Soris winaaRmdegobis gaRrmaveba.
1924 wels Seiqmna CrdiloeT kavkasiis mxare, rome-
lic regions TiTqmis mTlianad aerTianebda (daRes-
tnisa da yalmuxeTis gareSe). rogorc situaciam aCvena,
amgvari administraciuli erTeuli araefeqturi aR-
moCnda da gauqmda. sul male, erovnuli okrugebisa da
avtonomiuri olqebis (maT Soris bilingvisturi subi-
eqtebis) SeqmniT bevri eTnoteritoriuli problema
TviT am avtonomiebis “mxrebze” iqna gadatanili.
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg aRniSnulma sadao
teritoriulma problemebma, sxvebTan erTad, Tavi uf-
ro mwvaved iCina da kavkasiis TiTqmis yvela avtonomiu-
ri eTnosis ukmayofileba gazarda: yaraCaelebma, Cer-
qezebma, yabardoelebma da balyarelebma bilingvistu-
ri respublikebidan calke gamoyofa moiTxoves, raTa
axali saxelmwifoebrivi gaerTianebebi Camoyalibebu-
liyo; amjerad ukve erTiani erovnuli niSniT (yaraCai-
balyareTis, yabardo-CerqezeTis respublikebi, an “er-
Tiani CerqezeTi”, romelSic Sevidoda CerqezeTis, ya-
bardos, adiResa da krasnodaris SavizRvispira raione-
bis teritoriebi).
aqve SevniSnavT, rom arsebuli polieTnikuri res-
publikebis mcire federaciebad gardaqmnas ewinaaR-
mdegebian rusuli administraciul-teritoriuli su-
bieqtebi.
80
daRestani
samxreT ruseTSi daRestani yvelaze did da mra-
valricxovan, mravalerovnul respublikas warmoad-
gens. kaspiis zRvis napirebze mdebare ruseTis federa-
ciis am subieqts sakmaod specifikuri istoria da ge-
ografiuli pirobebi aqvs (12).
ruseTis imperiisa da sabWoTa kavSiris Semadgen-
lobaSi yofnisas daRestans administraciuli statu-
sis cvlilebebi yvelaze naklebad Seexo. daRestnis
olqi 1860 wels Seiqmna. im xanebSi War-belaqnis samxed-
ro olqi (30 225 xunZi anu mosaxleobis 20,6%) daRes-
tnis olqSi ar Sesula. lezgebis mniSvnelovani nawili
(26,5%) baqosa da elisavetpolis guberniebSi darCa.
TiTqmis aseTive viTareba SenarCunda sabWoTa period-
Si, xolo ssrk daSlis Semdeg isini ruseTsa da azerbai-
jans Soris aRmoCndnen (13).
amgvari “gafantuli” saxiT arsebuli gansaxlebis
problemis gadaWras lezguri saxalxo moZraoba “sad-
vali” lezgistanis respublikis SeqmnaSi xedavs, rome-
lic “lezgistanis istoriul teritoriaze” unda Camo-
yalibdes. am Tvalsazriss iuridiul safuZvlad edeba
1921 wlis 20 ianvris sakavSiro cak-isa da daRestnis
sabWoebis damfuZnebeli yrilobis rezolucia, rom-
lebSic aRniSnulia lezgi xalxis dayofis faqti da te-
ritoriuli sakiTxis mogvarebis aucilebloba.
daRestnis teritoriis gegmazomierad gafarToe-
bam (CrdiloeTiT mdebare dablobi miwebis xarjze)
mTieli da baris xalxebi erT avtonomiaSi gaerTiane-
bamde miiyvana. bolo asi wlis manZilze daRestnis mo-
saxleobis eTnikuri Semadgenloba ar Secvlila, magram
Seicvala maTi gansaxlebis geografia. Sida migraciebis
Sedegad, gansakuTrebiT monoeTnikuri raionebidan da
qalaqebidan, daRestani kidev ufro “aWrelda”. respub-
likaSi raionebis araproporciulad didi raodenoba
gamowveulia calkeuli eTnikuri jgufebisTvis ufle-
baTa garantirebis uzrunvelyofiT, rac mononaciona-
81
luri administraciuli erTeulebis CarCoebSi xorci-
eldeba, magram es meqanizmi arasakmarisi aRmoCnda.
daRestanSi problemad rCeba yumuxebis problema.
aq miwebis sakiTxi, ZiriTadad, yumuxebis baris miwebis
xarjze wydeboda. SemTxveviTi ar aris, rom maT 1990
wlis noemberSi, yumuxi xalxis meore yrilobaze, yumu-
xeTis respublikis Seqmna gamoacxades TavianT “isto-
riul teritoriaze” - daRestnis Temir-xan-Suris, xasa-
viurtisa da maxaCkalas raionebi, kaspiis sanapiro da
sxva adgilebi, sadac 1921 wels, daRestnis assr warmoq-
mnamde, yumuxebi mosaxleobis umravlesobas warmoad-
gendnen. 1989 wels Camoyalibebuli yumuxTa erovnuli
moZraoba “Tengliki” daRestanSi yvelaze organizebu-
li erovnuli organizaciaa, romelic teritoriuli
gansaxlebis problemas kvlav aqtualurad miiCnevs,
magram am sakiTxSi ukve kategoriuli aRar aris.
msgavsi problema aqvT noRaelebsac, romlebic
1990 wlis yurulTais (yrilobis) dadgenilebis Tanax-
mad, daRestnis, stavropolis mxarisa da CeCneTis te-
ritoriebis nawilebze noRais respublikis Seqmnas mo-
iTxoven (ruseTis SemadgenlobaSi).
daRestanSi kidev erT eTnoteritoriul proble-
mas warmoadgens auxovis raionis aRdgena, romelic Ce-
Cen-akinTa gadasaxlebamde (1944 wlamde) arsebobda.
sabWoTa kavSir-germaniis omis dros CeCen-akinTa mi-
marT ganxorcielebuli represiebis (iZulebiTi migra-
ciis) Semdeg aq mTiani raionebidan lekebi daasaxles da
novolakis raioni Seqmnes. miuxedavad imisa, rom daRes-
tnis xelisufleba represirebul xalxTa reabilitaci-
is programis ganxorcielebas cdilobs, radikalurad
ganwyobil CeCnebs misi tempebi ar akmayofilebT.
aRsaniSnavia, rom daRestnelebi mniSvnelovnad
afaseben qarTvel xalxTan megobruli urTierTobis
tradiciebs, gansakuTrebiT kulturis sferoSi. sabWo-
Ta periodSi, 1970-ian wlebSi qarTvelma arqeologebma
didi wvlili Seitanes daRestanSi arsebuli qristianu-
li Zeglebis Seswavla-gamokvlevaSi (magaliTad, sofel
daTunaSi). es daRestanSi dRemde ar daviwyebiaT. swo-
82
red amitomac iyo, rom 2009 wlis ivnisSi cnobil qar-
Tvel arqeologs, restavrators, istoriis doqtors,
CrdiloeT kavkasiaSi mravali eqspediciis xelmZRva-
nels givi RambaSiZes qalaq xunZaxis sapatio moqalaqis
wodeba mieniWa.
CrdiloeT oseTi-alania,
inguSeTi da CeCneTi
CrdiloeT oseTi-alania (14), SeiZleba iTqvas, sxva
erovnul respublikebTan SedarebiT, CrdiloeT kavka-
siaSi ruseTis federaluri xelisuflebis yvelaze sai-
medo dasayrdenia. amasTan, ruseTis samxreT federa-
lur olqis SemadgenlobaSi myof respublikebs Soris
arsebul urTierTobebSi yvelaze daZabuli xasiaTi
CrdiloeT oseTisa da inguSeTis urTierTobebs (15)
aqvs. teritoriul davas osebsa da inguSebs Soris (pri-
gorodnis raionis gamo, romelic vladikavkazs esaz-
Rvreba) sakmaod xangrZlivi istoria aqvs. 1924 wels
kremlSi mTielTa avtonomiuri respublikis gauqmebis
Semdeg, misi teritoria erovnuli niSniT or olqad ga-
iyo - CrdiloeT oseTisa da inguSeTis avtonomiur ol-
qebad (inguSeTis SemadgenlobaSi sunJis kazakebic iT-
vlebodnen). rac Seexeba qalaq vladikavkazsa da groz-
nos, isini calke administraciul erTeulebad garda-
iqmnen. amasTan, vladikavkazi oseTisa da inguSeTis sa-
erTo administraciul centrad darCa.
1934 wlis ianvarSi ssrk xelisuflebam CeCneTisa
(16) da inguSeTis avtonomiuri olqebi gaaerTiana da
CeCneT-inguSeTis avtonomiuri olqi Camoayaliba. 1936
wlis konstituciiT, aRniSnuli olqi CeCneT-inguSeTis
avtonomiur sabWoTa socialistur respublikad gar-
daiqmna. unda iTqvas, rom am ori olqis gaerTianeba gan-
pirobebuli iyo ara mxolod aq mcxovrebis vainaxi xal-
xebis - CeCnebisa da inguSebis msgavsebiT, aramed ekono-
mikuri TvalsazrisiTac.
83
vainaxi xalxebis - CeCnebisa da inguSebis istoria-
Si 1944 wlis 31 ianvari, 24 Tebervali da 7 marti sayo-
velTao ubedurebis TariRebia: 31 ianvars ssrk Tavdac-
vis saxelmwifo komitetma miiRo dadgenileba CeCneT-
inguSeTis assr gauqmebisa da mosaxleobis CrdiloeT
kavkasiidan sabWoTa kavSiris Soreul adgilebSi de-
portaciis Sesaxeb. dadgenilebaSi Cawerili iyo, rom
CeCnebi da inguSebi sabWoTa kavSir-germaniis omis
dros TiTqosda kavkasionis qeds moaxloebul germa-
nel faSistebs exmarebodnen.
sabWoTa uSiSroebis organoebis mier SemuSavda spe-
cialuri operacia koduri saxelwodebiT “CeCevica (os-
pi)”, romlis realizebis Sedegad or kviraSi - 24 Teber-
vlidan 7 martis CaTvliT CrdiloeT kavkasiidan sarkinig-
zo eSelonebiT naxevar milionze meti CeCeni da inguSi sam-
Soblosgan Sors, yazaxeTSi da yirgizeTSi gadaasaxles.
1944 wlis 22 marts miRebul iqna dadgenileba
groznos olqis Seqmnis Sesaxeb. yofili CeCneT-inguSe-
Tis dasavleTis, aRmosavleTisa da samxreTis raionebi
gadacemul iqna oseTis, daRestnisa da saqarTvelos Se-
madgenlobaSi (17). danarCenma teritoriam, yizlaris
olqTan erTad, groznos olqi Seadgina. dacarielebu-
li respublikis teritoriaze mezobeli respublikebis
mosaxleoba daasaxles.
stalinis pirovnebis kultis dagmobis Semdeg,
1956 wlis dasasruls, ssrk centraluri xelisuflebis
gadawyvetilebis Sedegad, daiwyo represirebul xal-
xTa reabilitaciis procesi. kvlav aRdga CeCneT-ingu-
seTis assr. rac Seexeba TviT inguSebisa da CeCnebis re-
abilitaciis process, is unda ganxorcielebuliyo
etapobrivad, oTxi wlis manZilze, magram movlenebi
ufro swrafad ganviTarda: marto 1957 wlis ganmavlo-
baSi respublikaSi gadasaxlebulTa TiTqmis naxevari
dabrunda. amis Sedegad respublikaSi mkveTrad gaizar-
da Zaladoba, ramac rusi mosaxleobis saprotesto ga-
mosvlebis provocireba gamoiwvia (1957 wlis 26-27 ag-
vistos, groznoSi). yovelive amis Sedegad, erTi wlis
84
ganmavlobaSi, respublika datova 113 000-ma rusma, os-
ma, xunZma, ukrainelma da sxva erovnebis moqalaqem.
aRsaniSnavia, rom prigorodnis raioni CeCneT-in-
guSeTis respublikis SemadgenlobaSi ar iqna dabrune-
buli, is CrdiloeT oseTis xelisuflebis mmarTvelo-
bis qveS darCa. amis kompensaciis saxiT, CeCneT-ingu-
SeTs miuerTda respublikis CrdiloeTiT mimdebare ka-
zakuri raionebi (nauri, Selkovskoe da sxv.). Tumca,
amis miuxedavad, inguSebi prigorodnis raions yovel-
Tvis Tavisad ganixilavdnen da, Sesabamisad, es sadao
problema “miyuCebuli” konfliqtis keras warmoadgen-
da. 1992 wels inguSeTsa da Crdilo oseTs Soris prigo-
rodnos raionTan dakavSirebiT gamwvavebulma uTan-
xmoebam (18) mxareebi sisxlian konfliqtamde miiyvana.
mSvidobis aRdgenis mizniT saqmeSi ruseTis armiac ki
Caeria.
samwuxarod, dRemde prigorodnis problema mog-
varebuli ar aris. amJamad daZabulobis es kera or
xalxs Soris keTilmezoblur urTierTobebs aferxebs.
amitomac gasakviri ar unda iyos, rom inguSeTs, CeCneT-
inguSeTis respublikis gayofis Semdeg, ar aqvs zus-
tad, iuridiulad dadgenili sazRvari arc oseTTan da
arc CeCneTis respublikasTan.
inguSebisa da maTi mezobeli xalxebis urTier-
Tdamokidebulebis ganxilvisas aucilebelia iTqvas,
rom vainaxebs yvelaze kargi urTierToba mosazRvre
qarTvelebTan aqvT. marTalia, sabWoTa kavSiris daS-
lis Semdgom saqarTvelosa da ruseTis samxreTs Soris
saxelmwifo sazRvarma gaiara, magram inguSebisa da qar-
Tvelebis megobroba mainc grZeldeba. amis dadasture-
baa 2009 wlis 23 oqtombers TbilisSi gamarTuli saRa-
mo, romelic cnobil inguS poets iisa koZois 70 wlis-
Tavs mieZRvna (19).
85
Cerqezebi
miuxedavad imisa, rom CerqezeTis “istoriul miwe-
bi” ukve didi xania warsuls Cabarda, mexsierebaSi maT-
ze Semonaxuli monacemebi Tanamedrove politikur
procesebze dRemde sakmao gavlenas axdens.
zogierTi mosazrebiT, istoriulad CerqezeTis
teritoria moicavda Savi zRvis sanapiros dasavleTiT
da mdinare Tergis SesarTavamde arsebul miwa-wyals
aRmosavleTiT (inguSeTis CaTvliT). kavkasiaSi ruse-
Tis eqspansiis Sedegad me-19 saukunis dasawyisSi, yu-
banSi kazakebis Casaxleba da kordonis xazebis mSeneb-
loba daiwyo. amis Sedegad moxda abazebis dasaxlebebis
SavizRvispireTidan, yubanidan da dasavleT kavkasiis
mTiswineTidan gamodevna. kavkasiis omis (1817-1864) Se-
degad adiRur-afxazuri mosaxleoba sxvadasxva mona-
cemiT, TiTqmis 10-jer Semcirda. amJamad CerqezeTis
teritoria dayvanilia oTx arcTu ise did anklavad _
yabardo-balyareTis respublikad (20), yaraCai-Cerqe-
zeTis respublikad (21) da adiRes respublikad (22), ag-
reTve SafsuRTa gafantul aulebad soWisa da tuafses
raionebSi. sabWoTa xelisuflebis pirvel wlebSi am an-
klavebma miiRes avtonomiuri warmonaqmnebis statusi,
1990-ian wlebSi ki _ respublikebis statusi ruseTis
federaciis SemadgenlobaSi. SafsuRebis erovnuli
olqi, romelic 1924 w. Seiqmna, 1940 wels gaauqmes.
1999 wels erovnebaTSorisi urTierTobebis gam-
wvavebis pirobebSi yaraCai-CerqezeTSi gaCnda idea “di-
di CerqezeTis Seqmnis” Sesaxeb. marTalia, eTnopoliti-
kuri situaciis stabilizaciasTan erTad proeqti “di-
di CerqezeTi” Tavis aqtualobas kargavs xolme, perio-
dulad mainc xdeba misi win wamoweva. saerTod, adiRel
da afxaz xalxTa saerTo saxelmwifoSi gaerTianebis
ideiT Zalze xSirad spekulireben erovnuli elitebi,
romelTa mizans sakuTari xelisuflebis SenarCuneba
warmoadgens. amgvari agitacia-propagandiT iZabeba po-
litikuri viTareba, “mRvrie wyalSi” ki, rogorc cnobi-
lia, “Tevzis daWera” advilia.
86
proeqtebi “CerqezeTi”, “didi CerqezeTi”, “kavka-
siuri saxli” da sxvebi erovnul-teritoriuli niSniT
Tanamedrove ruseTis subieqtebis sazRvrebis Secvlas
gulisxmoben. aseT miznebSi safrTxe imaleba: terito-
riebis axali gadanawileba erovnulobis mixedviT res-
publikebidan arasatitulo eTnosTa warmomadgenle-
bis masobriv migracias gamoiwvevs, rac erovnebaTSori-
si konfliqtebis safuZvels qmnis. amas SeuZlia situa-
cia SeiaraRebul dapirispirebamdec miiyvanos (magali-
Tad, kazakebTan). Sesabamisad, moxdeba mdgomareobis
destabilizacia mTlianad kavkasiaSi.
kazakoba
ruseTis istoriaSi kazakoba seriozul samxedro-
politikur rols asrulebda, gansakuTrebiT es Sesam-
Cnevi iyo CrdiloeT kavkasiaSi. misi ukeTesad gacnobi-
erebis mizniT aucilebelia istoriaს gadavxedoT.
Tanamedrove gagebiT, kazakebi warmoadgenen aRmo-
savleT slavebis subeTnikur jgufs, romlebic gansax-
lebulni arian aRmosavleT evropis samxreTSi mdebare
stepebSi (ruseTსა da ukrainaSi - mdinareebis dneprisa
da donis auzSi), agreTve yazaxeTis CrdiloeT nawilSi
(mdinare uralis auzSi). termini “kazaki” ZveliTurqu-
li warmoSobisaa da “Tavisufal”, “Tavisuflebismoyva-
re mamac” adamians niSnavs. es saxelwodeba farTod gav-
rcelda XVI saukuneSi, roca moskovisa da litvis sam-
Tavrodan emigrirebuli aRmosavleTslavuri mosaxle-
oba samxreTiT, SavizRvispira stepebsa da mdinareebis -
dneprisa da donis auzSi mdebare teritoriebze dasax-
lda. XVII saukunisaTvis am regionSi Tavisufali kazake-
bis mravali dasaxleba gaCnda, romlebic mudam mzad iy-
vnen TavdacvisaTvis, gareSe mtrebisa da momxduris mo-
sagerieblad. permanentuli safrTxe kazakebs aiZuleb-
da gasamxedroebuli qvedanayofebi SeeqmnaT, romelic
“kazakTa jaris” (“kazaC’e voisko”) saxeliTaa cnobili.
87
XVIII saukuneSi SavizRvispira miwebis gamo polo-
neTsa da ruseTs Soris dapirispireba daiwyo. am regi-
onSi mcxovrebma kazakebma ruseTis imperiaSi yofna ar-
Cies, Sesabamisad, donisa da dnepris auzis teritoria
ruseTma SeierTa. rusuli saxelmwifo kazakobisagan
erTgul samsaxurs moiTxovda, samagierod, kazakebs ri-
gi SeRavaTebi da upiratesobebi dauwesa. mogvianebiT
kazakTa dasaxlebebi gavrcelda CrdiloeT kavkasiis
sxva raionebSic - mdinare yubanis auzSi, Tergispira
teritoriebze da a.S. Sesabamisad, Camoyalibda agreTve
kazakTa gansaxlebis samxedro-teritoriul-adminis-
traciuli TviTmmarTvelobis sistemac (magaliTad,
“terskii kazaCi krug”-is, “terskoe kazaCe voisko”-s da
“oblast voiska donskogo”-s saxiT).
kazakebi aqtiurad monawileobdnen ruseT-safran-
geTis omSi (1812-1815 wlebi), kavkasiis omebSi (1817-1864
wlebi), ruseT-TurqeTis omSi (1877-1878 wlebi), pirve-
li msoflio omis (1914-1918) frontebze. ruseTis armi-
aSi Seqmnili iyo kazakTa calke samxedro qvedanayofe-
bi - cxenosani (sakavalerio) diviziebi, polkebi, aseu-
lebi da sxva.
1917 wlisaTvis CrdiloeT kavkasiaSi mcxovrebi
yubanis kazakebis (daaxloebiT milion 130 aTasi) gan-
saxlebis areals Seadgenda “maikopis otdelis” teri-
toria (dRevandeli adiRes respublika), “batalpaSinis
otdeli” (yaraCai-CerqezeTi da stavropolis mxaris
nawili). rac Seexeba Tergis kazakobas (raodenoba - 251
aTasi), isini gansaxlebulni iyvnen dRevandeli daRes-
tnis, yabardo-balyareTisa da stavropolis mxares So-
ris mdebare miwebze. donis kazakoba ki ZiriTadad mdi-
nare donis qvemo da Sua welSi arsebul teritoriaze
cxovrobda.
donisa da yuban-Tergis kazakoba mniSvnelovan
rols asrulebda samoqalaqo omis periodSi (1918-1920
wlebi), romlis drosac isini ZiriTadad monarqiis mom-
xreTa (anton denikinis “TeTri gvardiis”) mxareze ib-
rZodnen. sabWoTa xelisuflebis gamarjvebis Semdeg
ruseTis samxreTSi adminitraciul-teritoriuli da-
88
yofis Secvlis kvalobaze (“oblast voiska donskogo”-s
nawilis taganrogis mazrisaTvis mierTeba, donis ros-
tovis olqis daarseba), aq mcxovrebi kazakebi rsfsr-sa
da ukrainis ssr SemadgenlobaSi aRmoCndnen.
sabWoTa periodSi, 1930-ian wlebSi kazakobis sak-
maod didi nawili represirebul iqna, Tumca mogviane-
biT, sabWoTa kavSir-germaniis omis dawyebis dros, maTi
nawilobrivi reabilitacia moxda. aSkaraa, stalinma da
misma garemocvam mxedvelobaSi miiRo kazakTa sabrZo-
lo tradiciebi da gamocdileba, swored amitomac Ca-
moyalibda yubanisa da donis kazakTa gvardiuli cxe-
nosani korpusebi, meqanizebuli SenaerTebi. obieqtu-
robis principi moiTxovs aRvniSnoT, rom sabWoTa xe-
lisuflebis damyarebis Semdeg sazRvargareT emigri-
rebuli kazakebi ibrZodnen germaniis vermaxtis Semad-
genlobaSic sabWoTa kavSiris winaaRmdeg.
kazakobis aRorZineba CrdiloeT kavkasiaSi 1990-
iani wlebidan daiwyo. am procesis ganviTarebas xeli
ruseTis mTavrobamac Seuwyo - gamoica dadgenileba
“represirebul kazakTa reabilitaciis Sesaxeb”, “sa-
xelmwifo politikis koncefcia kazakobasTan mimarTe-
biT” da sxva. amgvarma samarTlebrivma aqtebma uzrun-
velyo kazakTa statusi, maT mier saxelmwifo samsaxu-
ris gavlis wesi, administraciul-teritoriuli mar-
Tvis principebi da ase Semdeg.
2002 wlis aRweris monacemebiT, ruseTis samxre-
Tis federalur olqSi kazakebad sakuTar Tavs mosax-
leobis sakmaod didi nawili aRiqvamda. amJamad kazakTa
struqturebi am regionis yvela cametive subieqtSi ar-
sebobs (magaliTad, “terskoe kazaC’e voisko”, “kuban-
skoe kazaC’e voisko”, “donskoe kazaC’e voisko”…). aqve
SevniSnavT, rom gasuli saukunis 90-ian wlebSi dawyebu-
li kazakTa aRorZinebis procesi dRemde ar dasrule-
bula.
samwuxarod, CrdiloeT kavkasiis kazakoba garkve-
uli politikuri Zalebis mier xSirad gamoiyeneba ise-
Ti madestabilizebeli miznebisaTvis, rogoricaa sepa-
ratistuli moZraobis xelSewyoba, separatizmis pro-
89
paganda, eTnikuri konfliqtebis provocireba da sxva.
sxvadasxva dros gaismoda moTxovnebi Seqmniliyo ka-
zakTa saxelmwifoebrivi warmonaqmnebi - yubanis kazak-
Ta respublika (krasnodaris mxareSi), Tergisa da donis
kazakTa respublikebi (stavropolis mxaris, daRes-
tnis, CeCneTis, rostovisa da volgogradis olqebis
teritoriebze), abazTa kazakuri respublika (yaraCai-
CerqezeTSi).
samwuxarod, Crdilokavkasielma kazakebma negati-
uri roli Seasrules qarTul-afxazuri da qarTul-
osuri konfliqtis procesSic. 1992 wlidan dRemde do-
nis, yubanisa da Tergis kazakTa garkveuli nawili, ia-
raRiT xelSi, permanentulad gamodis afxazi da osi se-
paratistebis mxareze, ukanonod Semodis saqarTvelos
teritoriaze, rac konfliqtur regionebSi isedac ar-
sebul arastabilur mdgomareobas kidev ufro amwva-
vebs. aSkaraa, rom yovelive es ruseTis centraluri xe-
lisuflebis xelSewyobiT Tu wayruebiT xdeba, amito-
mac pasuxismgebloba am sakiTxSi mTlianad moskovs
ekisreba.
amgvari destruqciuli moqmedebebisa da tenden-
ciebis gasaneitraleblad da aRsakveTad aucilebelia,
rom kazakTa aRorZinebis procesi kavkasiis xalxebi-
saTvis sasargeblo mimarTulebiT ganviTardes: kaza-
kebma xeli unda Seuwyon regionis xalxebs Soris mSvi-
dobis dacvas, eTnosebisadmi pativiscemas, im tradici-
ebis axleburad gaazrebas, romlebiTac kazakoba yo-
velTvis amayobda. kazakTa renesanss axali impulsi da
mecnieruli uzrunvelyofa esaWiroeba, rac sazogado-
ebas destruqciisa da eqstremizmisagan daicavs.
90
Tavi V Crdilo kavkasia (samxreT ruseTi): eTnikuri, konfesiuri mozaika da
migraciuli procesebi
kavkasiis xalxTa eTnikuri da enobrivi naTesaoba,
kulturuli da civilizaciuri erToba samxreT ruse-
Tis federaluri olqis teritoriaze xSirad vlindeba
rogorc politikuri konsolidaciis baza sxvadasxva
sazogadoebrivi gaerTianebebisaTvis. eTnikuri TviT-
Segnebis zrda, gamravlebuli religiur aRorZinebaze,
mudmivad qmnis eTnikuri faqtoris politikuri mizne-
bisaTvis gamoyenebis safrTxes.
CrdiloeT kavkasiiს erovnuli moZraobebis mier
SemuSavebuli is proeqtebi, romlebic saxelmwifoeb-
riv mowyobasa da ruseTis federaciis subieqtebis saz-
Rvrebis cvlilebebs exeba, ZiriTadad, eTnolingvistu-
ri sazRvrebis administraciul da saxelmwifo saz-
RvrebTan damTxvevis principebs efuZneba (magaliTad,
yaraCai-balyareლთა, vainaxTa, CerqezTa, kazakTa res-
publikebis Seqmnis proeqtebi, ruseTis Semadgenloba-
Si lezgebiT, osebiT da abazebiT dasaxlebuli teri-
toriebis dabruneba). amasTan erTad, xsenebuli proeq-
tebi naklebad iTvaliswinebs socialur-ekonomikur
ganviTarebas, ukve Camoyalibebul sameurneo kavSirebs
da Sromis ganawilebas, xalxebis teritoriul daqucma-
cebas, saTanado sakomunikacio saSualebebis arqonasa
da sxva obieqtur faqtorebs. rogorc wesi, aseT proeq-
tebSi ar aris gaTvaliswinebuli sxva eTnikuri jgufe-
bis interesebi, romlebic CrdiloeT kavkasiis yvela
regionSi cxovroben. aseTma situaciam bevrad Seuwyo
xeli 2008 wlis agvistoSi ruseT-saqarTvelos omis
dawyebas, rasac Sedegad e.w. “samxreT oseTis” da `afxa-
zeTis~ respublikebis ruseTis federaciisa da naurus
mier damoukideblobis aRiareba da 50 aTasi eTnikurad
qarTuli mosaxleobis am regionidan gandevna mohyva.
91
Crdilo kavkasiaSi amJamad rva “erovnuli” res-
publikaa. Crdilo kavkasiis xalxebis mosaxleoba 2002
wlis ruseTis sayovelTao aRweris Sedegad 5 milion
285 aTas adamians Seadgenda. slavebi (rusebi, ukraine-
lebi, belorusebi) - 15 milion 300 aTass. imave aRweris
monacemebiT, CrdiloeT kavkasiaSi samxreT kavkasiis
saxelmwifoebidan migrirebuli 826 aTasi kaci cxov-
robda (somxebi, azerbaijanelebi da qarTvelebi). aqve
unda aRvniSnoT, rom dRemde ar gamqrala Crdilokavka-
sieli xalxebis survili sakuTari saxelmwifoebriobis
Seqmnisa, Tumca amgvari miznebi xSirad erTmaneTisadmi
eTnopolitikuri da eTnoteritoriuli pretenziebis
safuZveli xdeba. amasTan erTad, aq mcxovreb TiTqmis
milionamde somexs, qarTvels da azerbaijanels araso-
des gamouTqvamT raime politikuri pretenzia da maT
interesebs eTnopolitikuri xasiaTi ar miuRia. isini
sakmaod warmatebulad Tanaarseboben CrdiloeT kavka-
siaSi mcxovreb yvela xalxis warmomadgenlebTan.
miuxedavad amisa, unda gvaxsovdes, rom samxreT ru-
seTSi ekonomikuri situaciis mkveTr gauaresebas SesaZ-
loa socialur-politikuri klimatis gamwvaveba mohyves,
rac seriozulad gaarTulebs xalxebs Soris urTierTo-
bebs da aq mcxovreb samxreT kavkasieli xalxebis jgufebs
eTnosTaSoris politikur konfliqtebSi CaiTrevs.
2002 wlis ruseTis mosaxleobis sayovelTao aRwe-
ris monacemebiT, samxreT ruseTis olqis enaTa ojaxe-
bis mcirericxovani jgufebis Sefardeba Semdegnairad
gamoiyureba: yvelaze mravalricxovania indoevropul
enaTa ojaxi - 16, 6 mln. adamiani (slavuri, somxuri, ira-
nuli, osuri, berZnuli da sxva jgufebi), iberiul-kav-
kasiur enaTa ojaxi (adiRur-afxazuri, naxur-daRes-
tnuri) - 4,4 mln. adamiani, es ojaxi ricxobrivad SeiZ-
leba SevadaroT alaTaur ojaxs (1,7 mln.) da somxur,
iranul, berZnul jgufebs (1,2 mln.).
92
qarTvelebi CrdiloeT kavkasiaSi
kavkasionis qedis samxreTiT da CrdiloeTiT
mcxovrebi xalxebis migraciebi saukuneebis manZilze
SeiniSneboda. Crdilo kavkasiaSi ZiriTadad qarTvele-
bi da somxebi midiodnen. saqarTvelosTan momijnave
Crdilokavkasiur aulebSi qarTuli ojaxebi cxovrob-
dnen, qarTul soflebSi ki - daRestnelebi, CeCnebi, in-
guSebi, osebi, adiRebi. xSirad iyo maT Soris danaTesa-
veba, aTaliyoba, dinastiuri qorwinebebi. cnobilia,
rom amgvari procesebis Sedegad saqarTveloSi gaCnda
qarTvel didebulTa (TavadTa) gvarebi - lekiSvilebi,
CerqeziSvilebi da sxva. aseve cnobilia, rom CeCneTSi
sam Teips (sagvareulos) - Zumsois, yeloisa da varando-
is - qarTuli warmomavloba aqvT.
qarTvelebis migracia Crdilo kavkasiaSi or Ziri-
Tad periodad SeiZleba davyoT: pirveli - XVII saukunis
Suaxanebidan XIX saukunis dasawyisis CaTvliT da meore
_ XIX saukunis pirveli naxevari _ XX saukunis dasawyisi.
qarTvelebis nawili, romelic 1725 wels mefe vaxtang me-
eqvses ruseTSi gamgzavrebis dros axlda, kaspiis sanapi-
ro raionebSi darCa. XVIII saukuneSi qarTvelebi upirate-
sad saxldebodnen yizlarSi (daRestanSi, 1735 wels) da
mozdokSi (Crd. oseTSi, 1762-63 wlebSi).
CrdiloeT kavkasiaSi qarTuli saqoneli _ abre-
Sumi, oqrosa da vercxlis nakeTobebi da sxva _ didi
moTxovnilebiT sargeblobda. qarTveli mefeebi, Crdi-
lokavkasielebTan savaWro-ekonomikuri urTierTobe-
bis ganmtkicebis mizniT, maT mier warmoebul saqonels,
winaprebis mier dawesebuli tradiciis Sesabamisad, sa-
baJo gadasaxadebisgan aTavisuflebdnen. CrdiloeT
kavkasiaSi mcxovrebi qarTvelebi XVIII saukunis meore
naxevarSi saqarTvelosa da ruseTis ekonomikur daax-
loebaSi did rols asrulebdnen. am process xels uw-
yobda or saxelmwifos Soris dadebuli xelSekrule-
bis (1783 wlis giorgievskis traqtatis) erT-erTi pun-
qti, romelic qarTvel da rus vaWrebs ruseTisa da sa-
qarTvelos teritoriaze uflebebSi aTanabrebda.
93
Crdilo kavkasiaSi qarTvelebis migraciis meore
etapi im dros xdeba, rodesac saqarTvelo ruseTis im-
periam miierTa da kavkasiis omi dasrulda. 1863-64
wlebSi, adiRebis masobrivi gadasaxlebis (muxajiro-
bis) Sedegad, md.bzifidan (afxazeTSi) novorosiiskamde
didi teritoriebi Tavisufldeboda. am teritoriebze
carizmis politika mizanmimarTul migracias axorcie-
lebda da im imediT, rom am mxaris imperiasTan mierTeba
eTnografiuladac momxdariyo, xels upiratesad ruse-
bis dasaxlebas uwyobda. Tumca aRsaniSnavia isic, rom
carizmi ar krZalavda qarTvelebisa da somxebisaTvis
miwebis gadacemasa da iq maT dafuZnebas. sainteresoa,
rom bevri qarTveli gakazakda, rasac mefis moxeleebic
xels uwyobdnen. gakazakeba niSnavda, rom maT garkveu-
li statusi eniWebodaT, privilegiebsa da socialuri
daxmarebis CaTvliT. arsebobda mefis specialuri cir-
kularebi rusi moxeleebisaTvis, romelTa Tanaxmad,
qarTvelebs araviTari dabrkoleba ar unda SeqmnodaT
kazakis wodebis misaRebad. swored am droisaTvis Cnde-
ba yubanSi Semdegi stanicebi (kazakTa dasaxlebebi): min-
grelskaia, gruzinskaia, tiflisskaia. unda miviCnioT,
rom am stanicebis mosaxleobis didi nawili qarTvele-
bi iyvnen. axali qarTuli dasaxlebebi Cndeba Savi zRvis
guberniaSi - soWis midamoebSi (plastunka, mamaika, no-
vaia zaria) da Tergis olqSi (alagiri, dRevandeli
CrdiloeT oseTi). aRsaniSnavia, rom 1879-82 wlebSi
alagirSi 120 qarTuli ojaxi cxovrobda, xolo 1897 wels
soWTan axlos mdebare sofel plastunkaSi - 97 qarTuli
ojaxi, romlebic ZiriTadad dasavleT saqarTvelodan -
imereTidan, samegrelodan da raWidan iyvnen migrire-
bulni. XIX saukunis bolos qarTvelTa dasaxlebis pro-
cesi iwyeba yabardo-balyareTSi (nalCikSi).
1888 wels vladikavkazSi gaixsna qarTuli skola,
romlis damaarsebeli iyo qarTveli sazogado moRvawe
mixeil yifiani. igi cnobil os poetTan da prozaikos-
Tan kosta xeTagurovTan megobrobda. XX saukunis da-
sawyisSi vladikavkazSi aSenda wminda ninos saxelobis
eklesiac, romelic dResac moqmedia. sainteresoa, rom
94
am taZarSi moinaTla sruliad saqarTvelos kaToli-
kos-patriarqi, uwmindesi da unetaresi ilia meore.
qarTuli skolebi daarsda soWSi (1921 wels) da
nalCikSi (1932 wels). Seiqmna qarTuli saxalxo Teatre-
bic - magaliTad soWSi, olRa wiTlaZis mier, romelic
pirveli iyo am mxareSi. es Teatri axlo kavSirSi iyo
Tbilisis SoTa rusTavelis saxelobis saxelmwifo Te-
atrTan. samwuxarod, aseTi kavSirebi dRes ukve Sewyve-
tilia. sabWoTa periodSi nalCikis axlos ilia gobe-
jiSvilis uSualo iniciativiT daarsebul iqna qarTu-
li kolmeurneoba, romelic erT-erTi mowinave iyo ya-
bardo-balyareTSi. saintereso faqtia, rom ilia gobe-
jiSvili orjer (1937-1938 da 1943-44 wlebSi) iqna arCe-
uli nalCikis saqalaqo aRmasrulebeli komitetis Tav-
mjdomared (dRevandeli gagebiT, nalCikis merad).
1950-ian wlebSi ssrk saxelmwifo premiis laurea-
tis, ialbuzis eqspediciis xelmZRvanelis, Tbiliseli
profesoris giorgi sulaqveliZis didi xelSewyobiT,
nalCikSi daarsda geofizikis instituti, romelic
dRes msoflioSi cnobili samecniero dawesebulebaa (1).
1990-iani wlebis dasawyisSi afxazeTis konfliq-
tis Sedegebma da saqarTveloSi Seqmnilma mZime ekono-
mikurma viTarebam CrdiloeT kavkasiaSi qarTvelebis
axali migracia ganapiroba.
qarTvelebi CrdiloeT kavkasiaSi (ruseTis sam-
xreT federalur olqSi) arcTu ise bevria - 2002 wlis
monacemebiT, maTi raodenoba 60, 6 aTas adamians Sead-
genda. aqedan rostovis olqSi cxovrobda10,6 aTasi,
krasnodaris mxareSi - 20 aTasi, stavropolis mxareSi -
8,7 aTasi, CrdiloeT oseTSi - 10,8 aTasi. aRsaniSnavia,
rom CrdiloeT kavkasiaSi (umetesad yubanSi) cxovro-
ben e.w. “Turqi-mesxebic” (2), romelTa raodenoba 75
aTass aRwevs.
postsabWour CrdiloeT kavkasiaSi mimdinare de-
mokratizaciis procesebs ukavSirdeba regionSi qar-
Tuli kulturul-saganmanaTleblo centrebis Seq-
mnac: “varZia” - rostovis olqSi, “erToba” - Crdilo
oseTSi, “iveria” - soWSi, “rioni” - nalCikSi.
95
somxebi CrdiloeT kavkasiaSi
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg somexTa raodeno-
ba samxreT ruseTis federalur olqSi gaormagda, gan-
sakuTrebiT - stavropolis mxareSi. aqtiurad matu-
lobs somxebis raodenoba krasnodaris mxareSic. am re-
gionebSi somxebi mravali saukunis win sakmaod kompaq-
turad iyvnen dasaxlebulni (3), arsebobda somxuri to-
ponimikac. oficialuri monacemebiT (2002 wlis 1 ian-
vris mdgomareobiT), somexi mosaxleobis raodenoba
Crdilo kavkasiaSi Seadgenda 615 aTas adamians. somxebi
mosaxleobis ricxobrivi raodenobiT stavropolis
mxareSi meore adgilze arian, krasnodaris mxareSi da
rostovis olqSi ki - mesameze.
Crdilo kavkasiaSi gamoyofen somexTa ramdenime
jgufs - Cerqezebs (armaviris, maikopis, krasnodaris
raionebSi), amSenebs (maikopSi, krasnodarSi, tuapsesa
da soWSi), donelebs (nor-naxWevanSi, romelsac mogvia-
nebiT saxeli donis naxWevniT Seecvala; proletarskis
raionSi).
mefis ruseTi xels uwyobda Crdilo kavkasiaSi
somxebis, berZnebis, ukrainelebis, qarTvelebisa da
sxva qristiani xalxebis Casaxlebasa da im mxaris aTvi-
sebas. ruseTis imperiis xelisufleba cdilobda am re-
gionSi iseTi socialur-ekonomikuri pirobebi Seeqmna,
romlis drosac miwaTmoqmedebiT, xelosnobiT dakave-
buli mosaxleoba xelisuflebis mimarT loialurad
ganwyobili iqneboda.
sabWoTa periodis CrdiloeT kavkasiaSi (dasavleT
nawilSi) arsebobdnen iseTi administraciuli raione-
bi, romelTa mosaxleobis umetesobas somxebi Seadgen-
dnen. magaliTad, 1926-1953 wlebSi maikopis olqis Se-
madgenlobaSi Sedioda stanica elisavetpoli (daba Sa-
umiani - 1938 wels); qalaq donis rostovis axlos dRe-
sac arsebobs miasnikovis raioni (centriT sofel Cal-
tirSi).
gasuli saukunis 90-ian wlebSi yubanisa da stavro-
polis mxareebSi da rostovis olqSi samxreT kavkasii-
96
dan somex ltolvilTa nakadebis Semodineba Zlierde-
ba. Crdilo kavkasiis yvela regionSi Seqmnilia da fun-
qcionirebs somxuri kulturul-saganmanaTleblo sa-
zogadoebebi. aRsaniSnavia, rom amJamad eTnokulturu-
li TviTmyofadobis SenarCunebis sakiTxebi swored
kulturul-saganmanaTleblo sazogadoebebSi wydeba
da ara erovnul raionebSi.
dRes somexTa migraciis veqtori rusuli migraci-
is veqtors imeorebs - samxreT-aRmosavleTidan Crdi-
lo-dasavleTis mimarTulebiT. garkveuli koreqtire-
ba amaSi Seaqvs aqtiur imigracias somxeTidan da azer-
baijanidan (somxur-azerbaijanuli konfliqtis Sede-
gad). somxuri mosaxleobis yovelwliuri zrda am regi-
onSi eTnosTaSorisi daZabulobis garkveul safuZvels
warmoadgens, radgan ekonomikis sferoSi interesTa
konfliqti warmoiqmneba (pirvel rigSi, es exeba vaWro-
bisa da momsaxurebis sferoebs).
azerbaijanelebi CrdiloeT kavkasiaSi
CrdiloeT kavkasiaSi azerbaijanelebis ricxvis
intensiuri zrda, sxva periodebisagan gansxvavebiT,
ukanaskneli oci wlis manZilze SeiniSneba. am regionSi
maTi raodenoba daaxloebiT 186 aTass Seadgens.
azerbaijanuli ena miekuTvneba alTauri ojaxis
Turqul enaTa jgufs, xolo anTropologiurad azer-
baijanelebi samxreTevropeiduli rasis kaspiur tips
warmoadgenen. azerbaijanelTa eTnogenezSi monawile-
obas iRebda manas, kavkasiuri albaneTis (Zv.welTaR-
ricxvis I aTaswleuli), midiis, atropatenis (Zv.wel-
TaRricxvis IV da ax.welTaRricxvis VII saukune) mosax-
leoba, agreTve iranulenovani da Turqulenovani mom-
Tabareebi, skviTebi, hunebi, bulgarebi, paWanikebi,
Turq-seljukebi da TaTar-monRolebi. Tanamedrove
azerbaijanis teritoriaze arsebul kavkasiis albaneT-
Si qristianoba saxelmwifo religiad iyo gamocxadebu-
li. mogvianebiT, aq mcxovrebma xalxebma islamuri re-
97
ligia miiRes, rac kavkasiaSi arabTa laSqrobebma da
dapyrobebma ganapiroba. paralelurad, SemoRebul iq-
na arabuli damwerloba da arabuli kulturis sxva
tradiciebi. azerbaijanelebi Sediodnen hulagidebis
(XIII saukune) saxelmwifoSi, xolo XVI-XVIII saukuneebSi
_ jer osmaleTis imperiis, Semdeg ki iranis (sparseTis)
SemadgenlobaSi.
azerbaijanelTa tradiciuli saqmianoba Crdilo-
eT kavkasiaSi miwaTmoqmedeba da mesaqonleobaa. garda
amisa, ganviTarebulia Sina xelosnoba, matylisa da
tyavis warmoeba, abreSumis damuSaveba. azerbaijanele-
bi dakavebulni arian meqanizebuli soflis meurneo-
biT, mrewvelobiT, inteleqtualuri SromiT.
Crdilokavkasieli azerbaijanelebidan cnobili
arian mecnierebisa da kulturis ganTqmuli moRvawee-
bi: poeti faTali velikenteli (XVIII s.), mecnieri yazem-
beki (XIX saukunis 60-70-iani wlebi) da sxvebi.
amJamad SeiniSneba Crdilokavkasieli azerbaija-
nelebis erovnuli TviTSegnebis zrda. regionis mTel
rig qalaqebSi Seiqmna da moqmedebs azerbaijanuli
kulturuli sazogadoebebi.
azerbaijanuli folklori axloa kavkasiis xal-
xur zepirsityvier SemoqmedebasTan: farTodaa gav-
rcelebuli zRaprebi, Tqmulebebi (“qor-oRli, “asli
da qerimi”, “aSik-Raribi” da sxva). azerbaijanelebis
cxovrebaSi didi adgili ukavia saxalxo momRerlebs -
aSuRebs, poetebs, musikosebs. popularulia mola nas-
redinTan dakavSirebuli anegdotebi, sazeimod aRiniS-
neba muslimuri dResaswaulebi - “novruz-bairami” (axa-
li wlis dadgoma), “uraza-bairami” da “yurban-bairami”.
amJamad CrdiloeT kavkasiaSi azerbaijanelTa gan-
saxlebis arealia daRestani (75,5 aTasi), krasnodaris
mxare (10,3 aTasi), stavropolis mxare (10,2 aTasi), ros-
tovis olqi (10,2 aTasi).
azerbaijanelTa intensiuri migracia da maTi gan-
saxleba tradiciuli sacxovrebeli raionebis (kaspiis
zRvis sanapiro da samxreT daRestani) miRma SesamCne-
vad zrdis ararusi xalxebis saerTo raodenobas ruse-
98
Tis federaciis samxreT subieqtebSi, Sesabamisad, ic-
vleba adgilobrivi da mosuli mosaxleobis Tanafar-
dobac. migrantebis damkvidreba socialurad da eko-
nomikurad mimzidvel teritoriebze, maT Soris saz-
Rvrispirazec, adgilobriv mosaxleobasTan dapirispi-
rebis riskebs zrdis, xels uwyobs Crdilovani ekonomi-
kis matebas, xelisuflebis korumpirebas, sazogadoe-
bis garkveuli nawilis kriminalizebas, fuladi saxsre-
bis sazRvargareT ukontrolo gadinebas.
rusebi kavkasiaSi
rusebis kavkasiaSi aqtiuri Casaxleba XVIII sauku-
neSi daiwyo. 1795 wels CrdiloeT kavkasiaSi 111,4 aTasi
rusi cxovrobda, romlebic regionis mosaxleobis 8,8%
Seadgendnen.
rac Seexeba samxreT kavkasias, aq XIX saukunis 50-
iani wlebis bolos rusebis ricxvi 32 aTas adamians aR-
wevda. maTi ZiriTadi raodenoba saqarTveloSi cxov-
robda. 1875 wels samxreT kavkasiaSi 73 aTasi rusi iyo,
1897 wlisaTvis ki maTi raodenoba ukve 243 aTas adami-
ans Seadgenda.
1926 wlis monacemebiT, rusuli mosaxleobis rao-
denobam samxreT kavkasiaSi 337 aTasamde moimata. 1939
wlisaTvis maTma ricxvma 888 aTasi adamiani Seadgina.
maTi ZiriTadi nawili wina kavkasiaSi - baris nawilSi
cxovrobda. faqtobrivad, rusebiT samxreT kavkasia
ufro metad iyo dasaxlebuli, vidre CrdiloeTi kavka-
sia, sadac erovnul-teritoriul warmonaqmnebSi mxo-
lod 876,5 aTasi rusi cxovrobda.
1959 wels kavkasiis respublikebsa da avtonomiur
warmonaqmnebSi cxovrobda 2,2 mln. rusi. kavkasiaSi, wi-
na kavkasiis baris CaTvliT, cxovrobda 9 milion 864
aTasi rusi adamiani, maT Soris samxreT kavkasiaSi - 965
aTasi adamiani. aqve unda aRvniSnoT: rusi mecnieri v.be-
lozerovi xazs usvams, rom Tu 1897 wels ruseTis saz-
Rvrebs gareT mxolod 8,1% rusi cxovrobda, 1959 wels
99
marto kavkasiaze ruseTis mTliani mosaxleobis 10,1%
(eTnikuri rusi) modioda (4).
ruseTis demografiuli eqspansia kavkasiaSi Sem-
dgom wlebSic grZeldeba: XX saukunis 60-70-iani wlebis
mijnaze mTavrdeba rusebis socialuri eqspansia sam-
xreT kavkasiaSi: jer saqarTveloSi, Semdgom azerbai-
jansa da somxeTSi. 80-iani wlebis bolos, samxreT kav-
kasiaSi cxovrobda 785 aTasi rusi. am periodSi daiwyo
rusi mosaxleobis Semcirebis procesi. oficialuri
monacemebiT, 1979-1989 wlebSi rusebis raodenoba sam-
xreT kavkasiaSi 187 aTasi adamianiT Semcirda, ZiriTa-
dad migraciis Sedegad. es iyo rusi mosaxleobis kavka-
siis mTiani regionebidan neli, magram mdgradi Semci-
rebis tendencia.
rac Seexeba CrdiloeT kavkasias: aq rusebis demog-
rafiuli eqspansiis dasrulebis niSnebi pirvelad da-
RestanSi gaCnda (1960-ian wlebSi), Semdgom - CeCneT-in-
guSeTsa da Crdilo oseTSi (1970-1980 wlebSi), mogvia-
nebiT, 1990-ian wlebSi, am tendenciam Tavi iCina yabar-
do-balyareTSi, yaraCai-CerqezeTsa da adiReSi. rusi
mosaxleobis saerTo raodenoba respublikebSi yovel-
wliurad 10-11 aTasi adamianiT mcirdeboda. amasTan
erTad, rusi mosaxleobis Semcirebis tempi am etapze
garkveulwilad ukavSirdeba yvela respublikaSi ruse-
bis bunebriv zrdas da migraciul matebas sam erovnul-
teritoriul warmonaqmnSi (yabardo-balyareTi, yara-
Cai-CerqezeTi da adiRe).
amJamad rusebi CrdiloeT kavkasiaSi yvelaze mra-
valricxovani xalxia. isini moicaven Semdeg subeTno-
sebs: donis, yubanisa da Tergis kazakebs. 1989 wlis aR-
weriT, CrdiloeT kavkasiaSi cxovrobda 11 milion 232
aTasi adamiani (68,9%), magram federaciis subieqtebSi
isini araTanabrad arian gansaxlebuli: adiReSi - 293,6
aTasi (68%), daRestanSi - 165,9 aTasi (9,2%), yabardo-
balyareTSi - 240,7 aTasi (32%), yaraCai-CerqezeTSi -
175,9 aTasi (42,4%), krasnodaris mxareSi - 3 milion 906,8
aTasi (84,6%), rostovis olqSi - 3 milion 844,3 aTasi
(89,6%), CrdiloeT oseTSi - 189,2 aTasi (29,9%), stavro-
100
polis mxareSi - 2 milion 24 aTasi (83,9%), CeCneTsa da
inguSeTSi - 293,8 aTasi (23,1%), yalmuxeTSi - 121,5 aTasi
(37,7%) adamiani.
aRsaniSnavia, rom CrdiloeT kavkasiis rig respub-
likebSi, iseve rogorc samxreT kavkasiis qveynebSi
(azerbaijani, somxeTi, saqarTvelo), derusifikaciis
procesi SeiniSneba, kerZod, CeCneTsa da inguSeTSi,
romlebic rusi mosaxleobisgan TiTqmis mTlianad dai-
cala. 1989-2005 wlebSi kavkasiaSi rusi mosaxleoba 1
mln. meti adamianiT Semcirda. es procesi jer samxreT
kavkasiaSi, kerZod, azerbaijanSi daiwyo, Semdeg gag-
rZelda Crdilo kavkasiaSi - daRestanSi, CeCneT-ingu-
SeTSi da a.S. am procesis Semdgomi etapia sazRvrispira
da kompaqturad dasaxlebuli slavuri raionebidan
rusuli mosaxleobis gadineba da maT adgilze migran-
tebis Casaxleba (krasnodarisa da stavropolis mxare-
ebSi, rostovis, volgogradisa da astraxanis olqebSi).
garda amisa, sazRvrispira mcxovrebi rusebis mig-
raciuli ganwyoba ganpirobebulia vahabizmis gavrce-
lebis riskiTa da CeCneTidan dabrunebul arakanonier
SeiaraRebul formirebaTa monawileebTan arsebuli
dapirispirebiTac.
CeCneTSi mimdinare samxedro moqmedebebma, araCeC-
nuri mosaxleobis uuflebobam, dausrulebelma tero-
rizmma, olqebisa da mxareebis ekonomikuri da socia-
luri sferoebis rRvevam am regionebis (CeCneTi, ingu-
SeTi) rusebisa da rusulenovani mosaxleobisagan dac-
la gamoiwvia. minimumamdea Semcirebuli rusuli mosax-
leobis raodenoba daRestanSic.
rusi mosaxleobis gadinebis zogadi mizezebia
sabWoTa kavSiris daSla, ekonomikuri krizisi, umuSev-
roba, SeiaraRebuli konfliqtebi, kavkasiel xalxTa
Soris winaaRmdegobebi, mosaxleobis diferenciacia
eTnikuri da ekonomikuri niSniT. rusebis migracia
CrdiloeT kavkasiis respublikebidan ruseTis saxel-
mwifoebriobisTvis safrTxis Semcveli faqtoria.
ruseTis mecnierebaTa akademiis samxreT samecnie-
ro centrSi gamocemul “atlasSi” xazi aqvs gasmuli,
101
rom “samxreT ruseTSi erTbaSad rusi mosaxleobis Sem-
cireba safrTxes uqmnis qveynis mTlianobas da saxel-
mwifos erTianobas. dRes kavkasiis respublikebSi vxe-
davT monoeTnikuri da monokulturuli sazogadoebe-
bis formirebis process. amas, Tavis mxriv, mivyavarT
rogorc adgilobrivi liderebis gaZlierebis, aseve
ruseTis sazogadoebisagan adgilobrivi mosaxleobis
izolaciisaken. gardauvali xdeba ruseTis federaciis
am subieqtebis centridan marTvis xarisxis dacema” (5).
eTnikur-migraciuli procesebis tendenciebi samxreT ruseTSi
samxreT ruseTis teritoriaze migraciul proce-
sebs, ZiriTadad, erTi veqtori aqvs - samxreTidan da
samxreT-aRmosavleTidan CrdiloeTiT da Crdilo-da-
savleTiT. migraciuli nakadis ZiriTadi mimarTulebaa
krasnodarisa da rostovis olqebis samxreTi da dasav-
leTi raionebi, mosaxleobis simWidrove obieqtur wi-
napirobebs qmnis eTnosTaSoris daZabulobis da loka-
luri konfliqtebis kerebis gaCenisaTvis.
amJamad eTnikur imigracias Sua aziidan da yazaxe-
Tidan Crdilo kavkasiaSi (“Turqi mesxebi”) didi masSta-
bebi ar aqvs, magram centraluri aziis qveynebSi jer ki-
dev rCeba kavkasiuri diasporebi, romlebic, socia-
lur-politikuri situaciis gauaresebis SemTxvevaSi,
Crdilo kavkasiis respublikebSi, anda, rac ufro Se-
saZlebelia, “rusul” olqebSi dabrundebian. yvelaze
didi problemebi Crdilo kavkasiaSi “Turqi mesxebis”
binadrobasTanaa dakavSirebuli - krasnodaris mxareSi,
magaliTad, “Turqi mesxebis” kompaqturad Casaxleba
mudmivi eTnosTaSorisi daZabulobis faqtori gaxda .
amasTan, unda SevniSnoT, rom 1990-2003 wlebSi mig-
raciuli mateba-klebis geografiam ori mniSvnelovani
tendencia gamokveTa.
pirveli _ 1990-iani wlebis dasawyisSi migraciu-
li procesebis gaaqtiureba da 1994-2002 wlebSi misi
102
TandaTanobiT TiTqmis nulamde dayvana. Semdgom peri-
odSi kvlav SeiniSneba garkveuli raodenobiT misi
zrda. daRestneli mecnieri m.S. rizaxanova aRniSnavs,
rom 1996 wlidan rusebis daRestanSi dabrunebis faq-
tebi SeiniSneba, radgan “daRestnelma rusebma Tavisi
socialur-eTnikuri mentaliteti ukve Camoayalibes
da Znelad eguebian cxovrebas rusebiT dasaxlebul
ZirZvel regionebSi” (6).
meore _ migraciuli procesebis uTanabroba
Crdilo kavkasiaSi. stavropolsa da krasnodaris mxa-
reebSi, adiResTan erTad, migracia SedarebiT nakle-
bad SeiniSneba, rostovis olqsa da inguSeTSi ki umniS-
vnelo matebaa. migraciuli procesebis Semcireba xdeba
Crdilo kavkasiis sxva respublikebSi (yalmuxeTi, CeC-
neTi, daRestani), astraxanisa da volgogradis olqeb-
Si. gamoikveTa tendencia migraciis klebis zonis ga-
farToebisa Crdilo kavkasiis samxreTiTa da aRmosav-
leTiT.
amasTan erTad, SeimCneva negatiuri kanonzomiere-
ba, romelic gamoixateba CrdiloeT kavkasiis aRmosav-
leTis raionebis mosaxleobis Semcirebasa da regionis
dasavleT teritoriebze migraciuli procesis zrdaSi.
migraciis amgvarad Camoyalibebuli veqtori, erTi
mxriv, qmnis aRmosavleT raionebis sameurneo aTvise-
bis, ruseTis saxelmwifoebriobis poziciebis Semcire-
bis, xolo meore mxriv, regionis dasavlur nawilSi so-
cialur da eTnosTaSoriso daZabulobas zrdis risks.
aRsaniSnavia isic, rom Sidamigraciuli procesebi
mimdinareobs TviT CrdiloeT kavkasiis respublikeb-
Sic. maTTvis damaxasiaTebelia erTi veqtori _ mTiani
raionebidan barSi gadaadgileba. magaliTad, bolo
wlebSi daRestanSi aqtiurad mimdinareobs mTis mosax-
leobis mier respublikis baris raionebis sameurneo
aTviseba, rac aq mcxovrebi adgilobrivi mosaxleobis
garkveul ukmayofilebas iwvevs. gavixsenoT, rom da-
RestanSi 30-ze meti eTnosi cxovrobs. am respublikis
baris raionebSi daregistrirebulia mTidan Camosuli
47 aTasi adamiani. miwa xom kavkasielisTvis aramarto
103
ekonomikur Rirebulebas, aramed arsebobis, eTnikuri
da kulturuli TviTmyofadobis SenarCunebis safuZ-
velsac warmoadgens, amgvari teritoriuli eqspansia ki
kavkasielebSi eTnosis arsebobis safuZvlebis pirda-
pir xelyofad miiCneva.
amrigad, CrdiloeT kavkasiaSi, mosaxleobis buneb-
rivi klebis dros, migracia mcxovrebTa raodenobis
Sevsebisa da bazris muSaxeliT gajerebis erTaderT
wyarod iqca. Tumca, rogorc ukve vTqviT, regionSi
migraciam piks 1994-95 wlebSi miaRwia, ris Sedegadac
yvela subieqtSi misi klebis procesi daiwyo. dRes re-
gionis mosaxleobis demografiuli Semcireba migraci-
iTac ki ver gadaifareba.
cnobilia, rom CrdiloeT kavkasiis migraciul na-
kadebSi didi adgili uWiravs SromiT migracias. amgva-
ri migrantebis dasaqmebis ZiriTadi sfero mrewvelo-
bis, soflisa da mSeneblobis dargebia. magaliTad,
rostovis olqSi migrantebis 77% mrewvelobis, sof-
lis meurneobisa da mSeneblobis sferoebSi dasaqmebu-
li, gacilebiT naklebad (13%) arian isini CarTulebi
vaWrobisa da sazogadoebrivi kvebis dargebSi. samwuxa-
rod, sazogadoebaSi Seiqmna stereotipi, rom migranti,
ZiriTadad, mxolod vaWaria. es SeiZleba dakavSirebu-
li iyos oficialuri statistikis arasrul monacemeb-
Tan, radgan cnobilia, rom bevri migranti ruseTSi ara-
legalurad cxovrobs. amgvari stereotipis kidev erTi
mizezi isaa, rom warmoebaSi dasaqmebuli migrantebi im-
denad TvalSi sacemni ar arian, rogorc, magaliTad,
vaWrobaSi, biznessa da momsaxurebis sferoSi (7).
unda aRvniSnoT, rom aralegaluri migracia qmnis
mTel rig socialur problemebs, xels uwyobs krimina-
lizacias, zrdis korufcias regionSi, axdens zewolas
Sromisa da binis bazarze. aralegaluri migrantebi
iZulebulni arian, daTanmxdnen Sromis dabal anazRau-
rebas, muSaoben socialuri garantiebis gareSe. yove-
live amis Sedegad, adgilobrivi muSaxelisaTvis Sro-
mis bazarze araTanabari pirobebi iqmneba: damsaqme-
bels uCndeba SesaZlebloba, Seumciros xelfasebi yve-
104
la momuSaves, anda isini iafi muSaxeliT Secvalos. ra
Tqma unda, amgvari politika socialuri da erovnebaT-
Soriso Tanxmobisa da mSvidobis SenarCunebas xels ar
uwyobs.
mdgomareobis gamosworeba SeuZlia marTvad Sro-
miT migracias, rac ekonomikis ganviTarebis mniSvnelo-
vani faqtoria. amisaTvis unda SemuSavdes rogorc re-
gionuli (kavkasiuri), aseve yvela calke qveynis (saqar-
Tvelo, somxeTi, azerbaijani, ruseTis federacia) mig-
raciuli politika. aucilebloba moiTxovs Seicvalos
migraciuli aqtivobis veqtoric. Tu SromiT migracias
organizebuli (marTvadi) xasiaTis miecema da migran-
tebisTvis cxovrebisa da muSaobis normaluri pirobe-
bi Seiqmneba, aseTi politika kavkasiis mWidrod dasax-
lebul regionebSi socialur daZabulobas Seamcirebs,
ganaviTarebs mcirericxovan raionebs da Tavidan agva-
cilebs eTnosTaSoris daZabulobis zrdas migrante-
biT dasaxlebul raionebSi.
CrdiloeT kavkasiis xalxTa religiuri aRmsarebloba
CrdiloeTi kavkasia istoriulad yvela msoflio
religiis Tanaarsebobis tradiciiT gamoirCeva (8). ru-
seTis federaciis mTlianobis SenarCunebas saxelmwi-
fos moqnili politika da sxvadasxva aRmsareblobis
xalxTa Semwynarebloba uzrunvelyofs. ruseTis usaf-
rTxoebis uzrunvelyofis TvalsazrisiT, am regionSi
mosaxleobis religiur struqturas principuli mniS-
vneloba aqvs. es gansakuTrebiT igrZnoba bolo wlebSi,
rodesac religiuri faqtori eqstremistuli moZrao-
bis ganuyofeli nawili gaxda.
ruseTis samxreT federalur olqSi ori msxvili
konfesiaa - qristianuli da muslimuri (zogadad, kon-
fesiebisadmi mikuTvnebis gasagebad eTnikuri kuTvni-
lebis principi gamoiyeneba). arian agreTve budistebic
(yalmuxeTSi). Crdilokavkasiel marTlmadideblebsa
105
da budistebs Soris WeSmaritad morwmuneTa raodenoba
araumetes 10-15%-ia, xolo muslimuri mosaxleobis
umetesi nawili (60%) morwmuneni arian. yabardo-balya-
reTis, yaraCai-CerqezeTis, adiRes mosaxleoba naklebi
religiurobiT gamoirCeva (20-30%). CrdiloeT kavkasi-
is aRmosavleT nawilSi gamoikveTa daRestnis, CeCne-
Tis, inguSeTis xalxTa kulturul-civilizaciuri gan-
calkevebis tendencia, sadac mosaxleobis mkveTri is-
lamizacia rusi da rusulenovani qristiani mosaxleo-
bis gadinebis fonze mimdinareobs.
amJamad ruseTis samxreT federalur olqSi TiT-
qmis 3,5 aTasi religiuri organizacia funqcionirebs.
maT Soris metad gavlenians miekuTvnebian ruseTis
marTlmadidebluri eklesiis 8 eparqia, 11 muslimuri
sasuliero sammarTvelo da 3 muslimTa centralizebu-
li religiuri organizacia.
mxedvelobaSi unda viqonioT, rom daregistrire-
buli religiuri organizaciebis ricxvi ama Tu im kon-
fesiis Zalisa da gavlenis maCvenebeli ar aris. regis-
tracia dakavSirebulia xelisuflebis damokidebule-
basTan daregistrirebuli struqturebisadmi. rusuli
marTlmadidebluri eklesiis samwyso (mrevli) regis-
traciasTan dakavSirebiT siZneleebs ar ganicdis. aR-
saniSnavia, rom 1997 wlis Semdeg religiuri organiza-
ciebis registraciaze uaris Tqmis praqtika gavrcel-
da. am mxriv sirTuleebs ganicdian sazRvargareTuli
protestantuli organizaciebi. staroverTa religiu-
ri Temi da muslimTa sasoflo Temebi (jamaaTebi) re-
gistracias saWirod ar Tvlian.
2005 wlis pirveli ivlisisTvis daRestanSi dare-
gistrirebuli iyo rusuli marTlmadidebluri ekle-
siis 5 organizacia, islamis - 1786, protestantebis - 11,
sul - 1806; yabardo-balyareTSi: rusuli marTlmadi-
debluri eklesiis 20 organizacia, islamis -115, pro-
testantebis - 23, sul - 152; stavropolis mxareSi: ru-
suli marTlmadidebluri eklesiis 284 organizacia,
islamis - 8, protestantebis - 136, budisturi - 2, sul -
430; rostovis olqSi: rusuli marTlmadidebluri ek-
106
lesiis 257 organizacia, islamis - 17, protestantebis -
121, sul - 395.
bolo wlebSi ukve arsebuli religiuri organiza-
ciebidan axali damoukidebeli eparqiebisa da muftia-
tebis gamoyofis tendencia SeimCneva. kerZod, ramdeni-
mejer iyo mcdeloba calke Seqmniliyo stavropolis
mxaris muslimTa sasuliero mmarTveloba.
oficialuri islamis saorganizacio struqture-
bi Tavis gavlenas aqtiurad avrceleben tradiciul
rusul mxareebsa da olqebSi.
Tu rusulma marTlmadideblurma konfesiam Sem-
dgomSic ganagrZo Tavisi moRvaweoba “zemodan qvemoT”,
maSin, SeiZleba, man regionSi Tavisi poziciebi dakar-
gos. Sesabamisad, gaZlierdebian sxva konfesiebi da seq-
tebi. aseTi tendencia naTlad gamoCnda stavropolis
mxaris krasnogvardeiskis raionis religiuri mosaxle-
obis magaliTze, sadac zogierTi religiuri moZraoba
(mag. “ieRovas mowmeebi”) aqtiurad aris dakavebuli sa-
zogadoebrivi da misioneruli moRvaweobiT. regionSi
aratradiciuli konfesiuri moZraobebis (magaliTad,
protestantizmis) aqtiuri misioneruli moRvaweoba
rusuli marTlmadidebluri eklesiis winaaRmdegobas
awydeba da socialur-kulturuli sferos daZabulo-
bis kidev erTi wyaro xdeba.
Crdilo kavkasiis xalxTa ZiriTadi raodenoba,
iseve rogorc mTeli axlo aRmosavleTi, iranisa da
erayis nawilis gamoklebiT, sunituri islamis mimdev-
rebi arian. Siitebi, romelTa sasuliero centri ira-
nia, SedarebiT mcirericxovania da isini samxreT ru-
seTSi azerbaijanelebiT arian warmodgenilni.
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg muslimTa marTvis
centraluri organoebi dairRva. 1990-iani wlebis meo-
re naxevarSi jamaaTebis Sekreba respublikuri muftia-
Tebis xelisuflebis qveS daiwyo. oficialuri islami
dRes warmodgenilia muslimTa sasuliero mmarTvelo-
biT (msm) da maTi kontrolis qveS myofi organizacie-
biT. msm-is politikaSi gamoikveTa miswrafeba religi-
ur moRvaweobaze mkacri kontrolis dawesebisken . um-
107
ravles SemTxvevaSi imams mufti niSnavs da igi mrevlis
mier ar airCeva. sagareo warmomadgenlobac, saerTaSo-
riso kontaqtebis CaTvliT, sasuliero mmarTvelobis
prerogativas Seadgens. am bolo dros gavrcelda imam-
Ta atestaciis praqtika - ara imdenad maTi kompetenci-
is gamoyenebis, aramed sasuliero da saero xelisufle-
bisadmi maTi loialurobis donis gamovlenis mizniT.
aseTi politika morwmuneTa ukmayofilebas iwvevs da
xels uwyobs islamuri opoziciis formirebas.
daRestanSi meCeTebis swrafi tempiT mSenebloba
noyier niadags qmnis mosaxleobis religiurobis Sem-
dgomi zrdisTvis. magaliTad, Tu aq 1986 wels mxolod
27 meCeTi iyo, 2000 wels ukve 1585, xolo 2006 wlisaTvis
maTma raodenobam 1800 Seadgina. 2005 wels daRestanSi
islams 14 aTasi adamiani swavlobda, maT Soris 1,2 aTasi
adamiani codnas sazRvargareTis islamur saswavlo da-
wesebulebebSi iZenda. aRsaniSnavia, rom maTgan samSob-
los Teologiur codnamiRebuli religiuri moRvawis
saxiT 500-mde adamiani daubrunda. faqtobrivad, amJa-
mindel daRestanSi erT sul mosaxleze meCeTebis rao-
denobam igive dones miaRwia, rac XX saukunis dasawyis-
Si iyo. TavisTavad, daRestanSi meCeTebis zrdas poli-
tikuri mniSvneloba ar aqvs, magram, saero xelisufle-
bisadmi sayovelTao undoblobis pirobebSi, amgvari si-
tuacia regionis avRanuri variantiT islamizaciis
risks qmnis, anu SesaZloa xelisuflebaSi radikalurad
ganwyobili islamistebi movidnen. amitom aq saWiroa
socialur-ekonomikuri mdgomareobis gajansaReba da
oficialuri xelisuflebis mier swori religiuri po-
litikis gatareba.
ruseTis samxreT federaluri olqis respubli-
kebSi tradiciuli (saxalxo) islami dogmatur islams
ar emTxveva. “tradicionalistebi” arasakmarisad kom-
petenturni arian normatiuli islamis sakiTxebSi, mag-
ram, samagierod, isini mkveTrad akritikeben opozici-
ur axalgazrdobasa da e.w. “axal muslimebs”. tradici-
ul islamsa da oficialur struqturebs Soris mkveT-
ri dapirispireba ar aRiniSneba, magram aseve ar SeimCne-
108
va maTi erTobac. daRestanSi religiuri Temebis ume-
tesi nawili respublikis muslimTa sasuliero mmar-
Tvelobas ar cnobs, magram isini erTad zRudaven po-
litikurad aqtiur muslimebs, ar aZleven maT eqstre-
mistul saqmianobaSi CarTvis saSualebas. tradiciuli
islami sazogadoebrivi urTierTobebis primitiuli
formebis konservacias axdens, gamodis socialuri
gardaqmnebis Semakavebel faqtorad, rac gamoixateba
SariaTis sasamarTloebis amoqmedebasa da muslim li-
derTa arCevnebis procesSi CarevaSi.
tradiciuli islamis sunituri moZRvrebis qana-
fituri mimarTulebisani arian adiRelebi, SafsuRebi,
yabardoelebi, Cerqezebi, balyarelebi, yaraCaelebi,
noRaelebi, yumuxTa nawili, yirimis TaTrebi, digorie-
li osebi.
Crdilo kavkasiaSi sunituri islamis Safiituri
mimarTulebis xalxebi (daRestnis mosaxleoba, noRae-
lebisa da yumuxTa nawilis garda, agreTve CeCnebi da
inguSebi) sufisturi ordenebis formiT - Tarikatebi-
Taa warmodgenili.
109
Tavi VI kavkasia: eTnopolitikuri da geopolitikuri problemebi
postsabWour kavkasiaSi, rogorc mTlianad msof-
lioSi, eTnopolitikuri procesebis ori urTierTsa-
winaaRmdego tendencia SeiniSneba. pirveli gamoixateba
kavkasielebis miswrafebaSi _ Seqmnan axali erovnuli
saxelmwifoebi, meore ki, rac msoflios wamyvani ten-
denciaa, piriqiT _ globalizaciis imperativebidan
gamomdinare, gamoixateba erovnul-saxelmwifoebrivi
suverenitetis TviTSezRudvaSi (mag.evrokavSiris in-
tegraciuli gaerTianeba), polieTnikuri erTobebis in-
tegraciuli formebiT CanacvlebaSi.
dasaxelebulma tendenciebma Tavis asaxva hpova
saerTaSoriso samarTlis cnobil principebSi: erebis
TviTgamorkvevis uflebaSi (saxelmwifos Seqmnis CaT-
vliT) da saxelmwifoTa teritoriuli mTlianobis
dacvaSi (1).
aRniSnuli tendenciebidan pirveli kavkasiaSi
metwilad eTnocentristul xasiaTs atarebs. ufro me-
tic, zogierTi mecnieris azriT, Crdilo kavkasiaSi is
eTnoetatizmSi gadadis (2). eTnoetatizmi kavkasiaSi av-
tokratiuli reJimebis eTnomaprovocirebeli faqto-
ria, romelic amwvavebs eTnopolitikur procesebs da
warmoSobs separatizms, terorizms da eTnopolitikur
konfliqtebs.
yovelive zemoTqmulTan mWidrodaa dakavSirebu-
li kavkasiis geopolitikuri problematika. kavkasiaze
gavlenis mopovebisaTvis tradiciul metoqeebs (ruse-
Ti, TurqeTi, irani) dRes daemata evrokavSiri, amerikis
SeerTebuli Statebi. eqspertebi xSirad saubroben,
rom Sidapolitikuri arastabiluroba kavkasiaSi met-
wilad awyobs zogierT saxelmwifos, romelTac, er-
TmniSvnelovnad, mxolod sakuTari erovnuli (politi-
kuri da ekonomikuri) interesebi amoZravebs. saqarTve-
loSi 2008 wlis agvistos movlenebma gvaCvena, Tu ro-
110
gor SeuZlia transformacia lokalur eTnopoliti-
kur konfliqts saxelmwifoTaSoriso konfliqtad,
rac, samwuxarod, didi saxelmwifoebis mier TavianTi
geopolitikuri miznebis misaRwevad gamoiyeneba.
bolo wlebis movlenebma kavkasiaSi isic gvaCvena,
rom Sidapolitikuri problemebis mogvarebaSi Sida-
kavkasiuri resursi, rbilad rom vTqvaT, saTanadod ar
gamoiyeneba da rom es TiTqmis mTlianad ucxo qveyneb-
zea mindobili. aleqsandre kuxianiZe, demokratiis kav-
kasiacentristuli koncefciis avtori (3), samarTlia-
nad miiCnevs, rom kavkasielis miswrafebaSi kavkasiuri
idea “kavkasiuri saxlis” aSenebaSi gamoixateba. misive
azriT, “aseTi midgoma ar ganapirobebs kavkasiuri er-
Tiani saxelmwifoebriobis mSeneblobas regionis rome-
lime oTxi saxelmwifos mTlianobis darRvevis xar-
jze”. “kavkasiis masStabiT, suverenul-centristuli
politikuri institutebis (“kavkasiuri parlamenti”,
“kavkasiuri sasamarTlo” da sxva struqturebi) Seqmna
saWiroa imdenad, ramdenadac es xels Seuwyobs kavkasi-
is eTnopolitikuri problemebis demokratiul dare-
gulirebas” (4). aseTi meqanizmebis Seqmnamde ki saWiroa
kavkasiis yovel konkretul regionSi arsebuli kon-
fliqtebisa da separatizmis TaviseburebaTa saTanado
Seswavla.
lokaluri eTnosTaSorisi konfliqtebi CrdiloeT kavkasiaSi
zogadad, 90-iani wlebis dasawyisSi kavkasiaSi daw-
yebuli eTnoteritoriuli da eTnostatusTan dakavSi-
rebuli winaaRmdegobebidan SeiZleba Semdegi proble-
mebi gamovyoT:
“SafsuRebis sakiTxi”, romelic dakavSirebulia
1924-45 wlebSi arsebuli SafsuRebis erovnuli raionis
aRdgenis moTxovnasTan, centriT daba lazarevskaiaSi -
krasnodaris mxare (5). 1990-ian wlebSi Sedgenili pro-
eqtiT, SafsuReTi teritoriulad moicavs iseT far-
111
glebs, romelzec dRes isini umniSvnelo umciresobas
warmoadgenen. es garemoeba aris erT-erTi ZiriTadi Se-
maferxebeli mizezi SafsuRebis erovnul-teritoriu-
li avtonomiis Seqmnis gzaze, Tumca ara mTavari. saqme
isaa, rom SafsuReTi ganlagebulia federaluri mniS-
vnelobis sakurorto zonaSi. garda amisa, amgvari “aR-
dgeniTi” precendentis gavrcelebisa da ganviTarebis
SiSi zRudavs adgilobriv samxareo xelisuflebas, da-
akmayofilos SafsuRebis moTxovna.
SafsuRTa teritoriis irgvliv Seqmnili proble-
mis gamo, 1991 wels adiRes avtonomiuri olqi krasno-
daris mxares gamoeyo da erovnuli respublikis statu-
si miiRo. aq respublikis saerTo mosaxleobis raode-
nobidan TiTqmis 68% rusia, adiRelebi ki - sul 22,5 %.
im raionebSi, romlebic ZiriTadad rusebiTaa dasaxle-
buli, xSirad dgeba moTxovnebi krasnodaris mxaris
farglebSi maTi dabrunebis Taobaze.
konfliqturi situaciaa yaraCai-CerqezeTSi po-
litikur-samarTlebriv statusTan (warmomadgenlo-
basTan) dakavSirebiT, rac respublikaSi arsebuli xu-
Ti ZiriTadi eTnikuri jgufis _ yaraCaelebis, Cerqe-
zebis, rusebis, abazebisa da noRaelebis pretenziebSi
gamoixateba. gaismis statusTan dakavSirebuli mTeli
rigi urTierTgamomricxavi moTxovnebi. magaliTad,
1990-iani wlebis dasawyisidan yaraCaelebi moiTxoven
calke yaraCauli respublikis Seqmnas (1943 wels arse-
bulis farglebSi), romelic kazakebiT dasaxlebul mi-
websac moicavs. kazakTa organizaciebi moiTxoven Tavi-
anT “teritoriul TviTgamorkvevas”, romelic rusuli
avtonomiebis Seqmnas iTvaliswinebs (baTalpaSinisa da
zelenCuk-urupis respublikebis saxiT), an rusebiT da-
saxlebuli raionebis mierTebas krasnodarisa da stav-
ropolis mxareebTan. Cerqezebi, Tavis mxriv, moiTxoven
yaraCaelebisagan gamoyofas da calke avtonomiis Seq-
mnas. Tavis mxriv, abazebi da noRaelebi, romlebic ar
arian avtonomiis satitulo statusis mqoneni, ayeneben
moTxovnebs TavianTi erovnul-tertoriuli warmonaq-
mnebis CamoyalibebisaTvis. yovelive amasTan dakavSi-
112
rebiT, 1992 wels Catarda respublikuri referendumi,
ris Sedegadac kenWisyraSi monawileTagan 76%-ma xma
erTiani yaraCai-CerqezeTis respublikis SenarCunebas
misca. miuxedavad amisa, teritoriuli problemebi
dResac, 2010 wels, isev aqtualuri rCeba.
roca1990-92 wlebis yabardo-balyareTSi eTniku-
ri principiT, TiTqos, misi dayofis SesaZlo perpeqti-
va Seiqmna, respublikaSi kristalizebas iwyebs yabar-
do-balyaruli teritoriuli winaaRmdegobebi. yabar-
doelebsa da balyarelebs Soris arsebuli pirobiTi
sazRvrebi TandaTan xdeba sazogadoebriv-politikuri
organizaciebis (erTi mxriv, yabardoeli xalxis kon-
gresis da, meore mxriv, balyareli xalxis erovnuli
sabWosi) “istoriul-ideologiuri” metoqeobis obieq-
ti. respublikis gayofis provocirebas axdenen prox-
ladnisa da maiskis raionebis kazakebic, romlebic, si-
tuaciidan gamomdinare, ayeneben moTxovnebs am raione-
bis stavropolis mxaresTan mierTebis Sesaxeb.
rac Seexeba ori bilingvisturi respublikis (ya-
bardo-balyareTisa da yaraCai-CerqezeTis) momavals,
isini 1990-iani wlebis revizionistuli proeqtebiT eT-
nolingvistur kriteriumTan arian dakavSirebulni,
rac gulisxmobs yaraCaul-balyaruli da adiRuri res-
publikebis Seqmnas - yabardos, CerqezeTisa da adiRes
SemadgenlobiT, SafsuRebis raionis mierTebiT.
cnobilia eTnoteritoriuli konfliqti inguSeb-
sa da osebs Soris, romelic 1992 wlis Semodgomaze Sei-
araRebul SetakebaSi gadaizarda. am dros inguSebi ga-
modiodnen calke erovnuli avtonomiis (respublikis)
Seqmnis moTxovniT. inguSebis sazogadoebriv-politi-
kuri moZraoba, amave dros, iTxovda, rom inguSeTis
respublikas gadacemoda CrdiloeT oseTis Semadgen-
lobaSi myofi prigorodnisa da mozdokis raionebis na-
wilebi, romlebic adre, 1924-44 wlebSi, jer inguSeTis
avtonomiur olqSi, Semdeg ki CeCneT-inguSeTis assr-Si
Sedioda. inguSebis SeiaraRebuli dajgufebebis mcde-
lobas, Zalismieri meTodiT daekavebinaT prigorodnis
raioni, CrdiloeT oseTis miliciasTan da osur mosax-
113
leobasTan Setakeba mohyva, rac konfliqtis zonaSi fe-
deraluri armiis SeyvaniT dasrulda. “erTkviriani
omis” Sedegi, - wers a. cucievi, - gaxldaT 600 daRupuli
da 40 aTasze meti ltolvili, romelTa absolutur
umravlesobas CrdiloeT oseTSi mcxovrebi inguSebi
warmoadgendnen (6).
omi CeCneTSi. 1990-iani wlebis Rrma sistemurma
krizisma samxreT ruseTi federaluri xelisuflebis
dasustebamde da separatizmis zrdamde, eTnosTaSori-
si urTierTobebis daZabvamde, SeiaraRebul konfliq-
tebamde da islamis droSas amofarebuli teroristu-
li moZraobebis gaaqtiurebamde miiyvana.
ruseTis saxelmwifo sistemis demokratizaciis
pirobebSi, roca mniSvnelovnad Sesustda federaluri
marTvis vertikali, zogierT Crdilokavkasiur respub-
likaSi, gansakuTrebiT ki CeCneTSi Tavi iCina separa-
tizmma. aq movlenebi elviseburi siswrafiT ganviTar-
da: 1991 wels CeCneT-inguSeTis respublika inguSeTisa
da iCqeriis respublikebad daiSala, romelTa xel-
mZRvanelebad erovnuli moZraobis liderebi (joxar
dudaevi, ruslan auSevi) iqnen arCeuli. gawyda urTier-
Tobebi federalur centrTan, erovnuli liderebi yve-
la sakiTxs adgilebze, sakuTari SexedulebiT wyvet-
dnen, xSirad ruseTis saxelmwifos interesebis sazia-
nod. rasakvirvelia, moskovi Seecdeboda Tavisi kon-
trolis aRdgenas urC respublikebze da asec moxda:
daiwyo “ruseT-CeCneTis” pirveli omi (1994-96 wlebi).
kremli am oms “konstituciuri wesrigis aRdgenas”, xo-
lo CeCnebi - “TavisuflebisaTvis brZolas” uwodeb-
dnen. konfliqtma piks 1995 wlis zafxulSi miaRwia, ro-
ca saomarma moqmedebebma CeCneTis mTiani raionebic
moicva. samxedro eqspertebis azriT, federalur armi-
as mkafio strategia da taqtika ar gaaCnda. ruseTis xe-
lisuflebis araTanmimdevrulma moqmedebam, aseve bu-
dionovskis, yizlarisa da pervomaiskis teraqtebma
(1995-96 wlebSi) da maTma farTo saerTaSoriso rezo-
nansma situacia mkveTrad Secvala - Sewyda “omi mTaSi”,
ramac amboxebul CeCen meomrebs saSualeba misca, barSi
114
gadajgufebisa da groznos aRebis operacia ganexor-
cielebinaT. yovelive amis Sedegad, 1996-97 wlebSi, jer
xasaviurtSi da Semdeg moskovSi, mebrZol mxareebs So-
ris xeli moewera sazavo SeTanxmebebs, rasac CeCneTi-
dan ruseTis jarebis gasvla moyva.
1996 wlis agvistodan 1999 wlis agvistomde CeCne-
Tis (iCqeriis) respublika damoukidebel, magram araa-
Riarebul saxelmwifos warmoadgenda. samwuxarod, iC-
qeriis sazogadoeba SidaCeCnuri konfliqtis gamo, da-
pirispirebul mxareebad daiSala - erTi mxriv, naciona-
list-tradicionalistebad (aslan masxadovi, iCqeriis
meore prezidenti) da meore mxriv, neovahabitebad (ze-
limxan iandarbievi, Samil basaevi). CeCneTi, faqtobri-
vad, saerTaSoriso terorizmis poligonad gadaiqca,
sadac TavSesafars poulobdnen “cocxali saqonliT”,
narkotikebiTa da iaraRiT movaWreni, sxva juris saer-
TaSoriso avantiuristebi.
1999 wlis agvistoSi CeCneTis calkeuli savele me-
Taurebis mier, Crdilokavkasiuri vahabisturi dro-
SiT, daRestnis respublikis winaaRmdeg SeiaraRebuli
agresia daiwyo. bunebrivia, federaluri centri iCqe-
rieli nacionalist-vahabitebis amgvar antisaxelmwi-
foebriv gamoxdomas upasuxod ar datovebda - kremls
isedac gulze ar exateboda CeCneTis de-faqto damou-
kidebloba da Sesaferis moments eloda samagieros ga-
dasaxdelad. Sesabamisad, CeCneTidan daRestanSi Seia-
raRebuli razmebis SeWram ruseTis armiisaTvis meore
CeCnuri kampaniis dawyeba gamoiwvia, romelic, pirvel-
Tan SedarebiT, federaluri jarebisTvis ufro Sede-
giani aRmoCnda. saomari moqmedebebi, 1995 wlisagan gan-
sxvavebiT, erTdroulad mravalveqtoruli Setevis xa-
siaTs atarebda. amgvar taqtikas CeCeni boevikebis er-
TmaneTisagan gaTiSva da ZiriTadi Zalebis damarcxeba
mohyva. ruseTis armiam grozno kvlav daikava da ambo-
xebul CeCen meomarTa razmebi mTiani raionebisaken Sea-
viwrova. 2001 wels daiwyo CeCneTis ekonomikis, socia-
luri urTierTobebisa da politikuri sistemis ruse-
Tis federaciaSi aRdgenis gzebis Zieba.
115
samwuxarod, dRes teroristuli omi met-naklebad
mTel CrdiloeT kavkasiaSia gavrcelebuli. am mxriv
gansakuTrebiT mZime mdgomareobaa daRestansa da ingu-
SeTSi. sxvadasxva monacemebiT, teroristuli aqtebis
raodenoba organizebul danaSauls 40-50%-iT aRema-
teba. Zalze Semzaravi aRmoCnda 2005 wlis 13-14 oqtom-
bers SeiaraRebuli teroristebis mier ganxorciele-
buli masiur Tavdasxma yabardo-balyareTis dedaqalaq
nalCikze, romlis drosac asobiT adamiani daiRupa ro-
gorc samarTaldamcavi da Zalovani struqturebis,
aseve Tavdamsxmelebis mxridan. ruseTis adamianTa uf-
lebebis damcveli organizaciis “memorialis” Sefase-
biT kavkasiaSi terorizmTan brZolam terorizmi gaZ-
lierebamde miiyvana”. es Sefaseba gakeTda 2009 wlis 20
oqtombers, parizSi, am organizaciis warmomadgenle-
bis Sexvedraze TavianT kolegebTan evrokavSirisa da
adamianis uflebaTa damcavi wamyvani saerTaSoriso
organizaciebidan. magaliTad, “memorialis” 2008 wlis
martis monacemebiT, inguSeTSi, zafxulis sami Tvis
ganmavlobaSi moklulia 29, daWrilia 75 `boeviki~;
TiTqmis igive mdgomareobaa CeCneTSi. amave dros, imata
inguSeTisa da CeCneTis Zalovani struqturebis dana-
kargma, romelmac wina ori wlis erTad aRebuli raode-
noba Seadgina. “memorialis” lideris aleqsandre Cer-
kasovis azriT, inguSeTSi 2009 wlis Semodgomaze arse-
buli situacia Zalze axlo idga samoqalaqo omTan - er-
Ti mxriv, respublikis Zalovan struqturebs da meore
mxriv, mosisxle SurismaZieblebs Soris (7).
ismis kiTxva: ratom aris mimarTuli teroristu-
li aqtebi CrdiloeT kavkasiaSi ZiriTadad Zalovani
struqturebis winaaRmdeg? raze keTdeba gaTvla - uk-
mayofilebaze xelisuflebis, gansakuTrebiT ki samar-
Taldamcavi organoebis qmedebebiT Tu raime sxvaze?
rasakvirvelia, am azvavebuli terorizmis mizezebis
Ziebisas ar SeiZleba ar miviRoT mxedvelobaSi klanebs
Soris mimdinare korufciuli konfliqtebis mniSvne-
lovani wilic, romelic sakuTrebis gadanawilebasTan,
mis kontrolTan da gavlenis sferoebis zonebTanaa
116
dakavSirebuli. jerjerobiT is politikuri faqtore-
bi, romlebic xels uwyoben teroristul aqtivobas, Se-
narCunebulia. samwuxarod, teroristuli safrTxis
Semcirebis imedi ar Cans.
amave dros, aRsaniSnavia is mciredi, magram mainc
dadebiTi faqti, rom adamianis uflebebis evropis sasa-
marTlos mier dRemde ganxilulia CeCneTisa da inguSe-
Tis mosaxleobis ocdaCvidmeti saCivari, romlebic an-
titeroristuli operaciis dros dazaraldnen. yvela
saCivari, erTis garda, ganacxadis Semtanis, anu adgi-
lobrivi mcxovrebis sasargeblodaa gadawyvetili….
konfliqtebi samxreT kavkasiaSi
mTiani yarabaRi. mTiani yarabaRi iuridiulad azer-
baijanis saxelmwifos miekuTvneba, Tumca ZiriTadad som-
xebiTaa dasaxlebuli. Sesabamisad, aq mimdinare konfliq-
ti eTnikuri kuTvnilebis niSniTaa ganpirobebuli.
somxebic da azerbaijanelebic mTian yarabaRs Ta-
vianTi erovnuli kulturis umniSvnelovanes kerad mi-
iCneven: somexTa mtkicebiT, yarabaRis teritoria uZve-
lesi periodidan Sua saukuneebis CaTvliT arcaxis (xa-
Cenis) provinciaSi - somxuri feodaluri samTavros
SemadgenlobaSi Sedioda, rac materialuri kulturis
uamravi ZegliT dasturdeba. amave dros, azerbaijane-
lebisaTvis mTiani yarabaRi erovnuli kulturisa da
mecnierebis samSoblod iTvleba. rac Seexeba qalaq Su-
Sas, is azerbaijanuli samusiko kulturis ganviTare-
bis centrad miiCneva.
sabWoTa xelisuflebis pirvel wlebSi (1921-23)
mTiani yarabaRi azerbaijanis ssr sazRvrebSi moeqca,
rac somexi komunistebis azriT, didi Secdoma iyo. sa-
interesoa, rom mTiani yarabaRi sabWoTa xelisuflebis
wlebSic ki eTnikuri gansaxlebis sakmaod mkveTri ge-
ografiiT gamoirCeoda: mis CrdiloeT da dasavleT na-
wilSi (stefanakerti, Saumiani) ZiriTadad somxebi War-
117
bobdnen, samxreTsa da aRmosavleT nawilSi (SuSa, mar-
tini, gadruTi) - azerbaijanelebi.
sabWoTa kavSiris periodSi, roca sazogadoebrivi
procesebi xalxTa megobrobisa da internacionaluri
lozungebis qveS mimdinareobda, somxebsa da azerbai-
janelebs ar SeeZloT Riad gamoexataT erTmaneTis mi-
marT mTian yarabaRTan dakavSirebuli pretenziebi.
arada, am sakiTxTan mimarTebiT maT Soris daZabuloba
Zveleburad rCeboda da ssrk arsebobis miwuruls
(1987-1991 wlebSi) igi azerbaijanelebsa da somxebs So-
ris dawyebul jer politikur dapirispirebaSi, Semdeg
ki SeiaraRebul konfliqtSi gamovlinda.
mTian yarabaRSi situacia kavkasiis sxva separa-
tistuli regionebis msgavsad ganviTarda: 1988 wlidan
iwyeba erovnuli moZraoba, romelsac Tan axlavs som-
xebsa da azerbaijanelebs Soris mzardi dapirispireba.
ZiriTadad somxebiT dakompleqtebulma adgilobrivma
xelisuflebam 1988 wlis TebervalSi avtonomiuri ol-
qis azerbaijanidan gamoyofisa da somxeTTan mierTe-
bis survili gamoacxada. somxeTis ssr xelisufleba ya-
rabaRelebis survils daTanxmda. amave periodSi mwvav-
deba dapirispireba azerbaijanis sxva regionebSi - sum-
gaiTSi, baqoSi mcxovreb somxebTan mimarTebiT, rasac
darbevebi da didi msxverpli mohyva. imata devnilebis
nakadma orive mxares. situacia ver daaregulira mos-
kovis mier SemoRebulma sagangebo mdgomareobam… mades-
tabilizebeli procesebi 1990 wlisaTvis kidev ufro
gaRrmavda, daiwyo SeiaRarebuli dapirispireba, xolo
1991 wlis bolos, sabWoTa kavSiris daSlis Jams, viTa-
reba sruliad umarTavi gaxda. somxeTma da azerbaijan-
ma, faqtobrivad, mTiani yarabaRis gamo, erTmaneTTan
omi daiwyes, romelSic azerbaijani damarcxda. somxe-
Tis daxmarebiT, mTiani yarabaRis SeiaraRebulma qveda-
nayofebma damatebiT kidev azerbaijanis Svidi raionis
- qelbajaris, laCinis, zangelanis, jebrailis, yubat-
linis, agdamis, fizulis teritoria daikaves, romelic
dRemde okupirebuli aqvT. am raionebidan 350 aTasma
azerbaijanelma iZulebiT datova Tavisi saxl-kari.
118
1994 wlis 12 maiss, saerTaSoriso Tanamegobrobis
CareviT, xeli moewera SeTanxmebas mxareebs Soris cec-
xlis Sewyvetis Sesaxeb. am droidan moyolebuli kon-
fliqtis mxareebi, praqtikulad, erTmaneTisgan izo-
lirebulni arian, Tu ar CavTvliT epizodur Sexved-
rebs umaRles saxelisuflo doneze, “minskis procesis”
farglebSi.
1992 wels saerTaSoriso formatSi euTos e.w. “min-
skis jgufi” (TanaTavmjdomareebi - ruseTi, aSS) Suam-
dgomlobs konfliqtebis daregulirebis procesSi.
konfliqtSi mxareebis poziciebi exeba urTierTdakav-
Sirebul problemebs. pirvel rigSi, esa okupirebuli
teritoriebis ganTavisufleba, mTiani yarabaRis sta-
tusis gansazRvra, komunikaciebis gaxsna, devnilebis
dabruneba da konfliqtis zonis socialur-ekonomiku-
ri reabilitacia. samwuxarod, am drois manZilze, cec-
xlis Sewyvetis SeTanxmebis garda, am konfliqtTan da-
kavSirebuli arcerTi problema mogvarebuli ar aris.
2008 wlis 14 marts gaeros 62-e sesiaze miRebul
iqna deklaracia “azerbaijanis okupirebul teritori-
ebze mdgomareobis” Sesaxeb, romelSic dagmobilia
azerbaijanis teritoriebis okupacia da aRiarebulia
misi teritoriuli mTlianoba. 2008 wlis pirvel agvis-
tos euTos `minskis jgufis” TanaTavmjdomarem gaaxmo-
vana mTiani yarabaRis daregulirebis konfidencialu-
ri dokumentis detalebi. rogorc meTiu braiza aRniS-
navs, “Catardeba referendumi, romlis drosac TviTon
yarabaRelebi Camoyalibdebian da TviTon mTiani yara-
baRis mosaxleoba gadawyvets - Seva Tu ara respublika
azerbaijanis iurisdiqciis qveS, an miiRebs damouki-
deblobas”. oficialuri baqo am proceduras ar uar-
yofs, magram acxadebs, rom yarabaRSi referendumi Se-
saZlebelia Catardes mxolod 15 an 20 wlis Semdeg.
119
konfliqtebi saqarTveloSi
sabWoTa kavSiris daSlasTan erTad saqarTveloSi
- afxazeTsa da e.w. “samxreT oseTSi” (cxinvalis region-
Si) 1990-iani wlebis dasawyisSi gaCaRebuli politiku-
ri konfliqtebi Ria SeiaraRebul dapirispirebaSi ga-
daizarda.
konfliqti afxazeTSi. afxazeTis konfliqts mka-
fio eTnikuri gamoxatuleba aqvs. sabWoTa kavSiris
dros qarTuli da afxazuri politikuri elitebis sas-
tatuso metoqeoba eTnikur argumentebs ukavSirdebo-
da: Tu rogor unda mowyobiliyo avtonomiuri xeli-
sufleba, rogor unda ganawilebuliyo prestiJuli Ta-
namdebobebi, resursebi, rogori unda yofiliyo prio-
ritetebi respublikis kulturisa da saganmanaTleb-
lo sferoebSi. mxareebs Soris konfliqtis dawyebis win
samobilizacio resursi swored eTnikuroba gaxda. ze-
moT CamoTvlilma uTanxmoebam qarTvelebi da afxazebi
1992 wlis agvistoSi Seiararebul dapirispirebamde mi-
iyvana. afxazeTis gakontrolebam qarTuli SearaRebu-
li formirebebis mier (regularuli armia mxolod ya-
libdeboda), rasac adgilobriv afxazTa SeiaraRebul
jgufebTan samxedro konfliqti da, Sesabamisad, coc-
xali Zalis didi msxverpli mohyva, afxaz-qarTvelTa
Soris didi ufskruli gaaCina. omma kidev erTi drama-
tuli Sedegi gamoiRo: 1993 wlis seqtemberSi, qarTuli
SeiaraRebuli Zalebis damarcxebis Sedegad, afxazeTi
TiTqmis 300 aTasma qarTvelma datova, romlebic iZu-
lebiT gadaadgilebul, devnil mosaxleobad iqcnen.
afxazeTSi saomari moqmedebebi 1993 wlis 30 seq-
tembers dasrulda. afxazebma da ruseTis federaciis
Crdilokavkasielma “moxaliseebma” mTlianad daikaves
mdinare fsoudan enguramde arsebuli teritoria. faq-
tobrivad, saqarTvelos centraluri xelisuflebis
daqvemdebarebaSi mxolod mcire nawili - kodoris (da-
lis) xeoba darCa. 1994 wlis aprilidan 2008 wlis agvis-
tomde aq ganlagebuli iyvnen damoukidebel saxelmwi-
foTa Tanamegobrobis egidiT Seqmnili samSvidobo Za-
120
lebi, romlebic mxolod ruseTis federaciis Seiara-
Rebuli Zalebis qvedanayofebiT iyo dakompleqtebu-
li. am drois manZilze rusi mSvidobismyoflebi, gae-
ros warmomadgenlebis monitoringis meSveobiT, maTze
dakisrebul samSvidobo funqcias asrulebdnen, Tumca
dapirispirebul qarTul da afxazur mxareebs Soris
undoblobis barieri ar gamqrala, piriqiT _ viTareba
sakmaod daZabuli iyo, xSirad xdeboda provokaciebi,
srolebi, adamianTa gatacebebi da sxv. magaliTad, 1998
wels galis raionSi ltolvilTa dabrunebis dros
mdgomareoba imdenad gamwvavda, rom kinaRam samxedro
moqmedebebi ganaxlda. situacia kidev erTxel gamwvav-
da 2003 wels, roca afxazeTSi pankisis xeobidan gada-
suli CeCeni savele meTauri ruslan gilaevi da misi Se-
araRebuli razmi gamoCnda. afxaz separatistTa mtki-
cebiT, saqarTvelos xelisuflebam CeCenTa razmi afxa-
zeTSi partizanuli omis gasaCaReblad gadaisrola. ra
Tqma unda, aseTi mwvave faqtebi mxareebs erTmaneTisa-
gan kidev ufro aSorebda.
rac Seexeba konfliqtis mogvarebas: samwuxarod,
afxazuri da qarTuli mxareebis poziciebi erTmaneTi-
sagan mkveTrad gansxvavdeboda. kerZod, es Seexeboda
rogorc afxazeTis saxelmwifoebriobis politikur-
samarTlebriv samomavlo statuss, aseve TviT kon-
fliqtis mogvarebis prioritetebs: teritoriis sta-
tuss, devnilebis dabrunebas da maTi usafrTxoebis
gansazRvras. afxazebis moTxovnis Tanaxmad, jer res-
publikis statusi unda gansazRvruliyo saerTaSori-
so doneze, Semdeg ki devnilebis dabruneba moxdeboda.
amgvari moTxovna ganpirobebuli iyo afxazeTSi qarTu-
li mosaxleobis dominirebis aRdgenis SiSiT, rac, sepa-
ratistTa azriT, afxazeTis saxelmwifoebriobas dae-
muqreboda.
qarTuli mxaris pozicia aseTi iyo: devnili mosax-
leobis mSobliur adgilebSi upirobod dabruneba, sta-
tusis problema ki SeiZleboda maTi dabrunebis proce-
sis paralelurad an mis Semdeg ganxiluliyo. Tbilisi
am procesis gaWianurebas ruseTis mxares abralebda da
121
rusi mSvidobismyoflebis saerTaSoriso samSvidobo
kontingentiT Canacvlebas iTxovda. am drois manZilze
konfliqtis mogvarebis bevri proeqti Seiqmna , romle-
bic, samwuxarod, ver ganxorcielda, maT Soris isic,
romelic saerTaSoriso Suamavlebis (“gaeros genera-
luri mdivnis megobarTa jgufis” da euTos) mier iqna
SemuSavebuli - e.w. “diter bodenis proeqti”. euTos
warmomadgenlis, erovnebiT germaneli diplomatis di-
ter bodenis mier SemuSavebuli modeli kompromisuli
iyo da Semdeg CarCo-maxasiaTeblebs Seicavda: saqar-
Tvelos teritoriuli mTlianobis aRiareba 1989 wlis
mdgomareobiT, afxazeTis aRiareba suverenul subieq-
tad saqarTvelos SemadgenlobaSi, gansakuTrebuli
statusiT, romelic federalur SeTanxmebaze iqneboda
damyarebuli. amave SeTanxmebiT ganisazRvreboda uf-
lebebis gamijvna Tbilissa da soxums Soris, xolo
TviT SeTanxmebas sakonstitucio kanonis Zala eqnebo-
da. garda amisa, iyo rusuli proeqti “saerTo saxelmwi-
fos” Sesaxeb, konfederaciuli proeqti da ase Semdeg.
situaciam afxazeTSi Seurigebeli xasiaTi miiRo
imis gamoc, rom dapirispirebulma mxareebma geopoli-
tikuri veqtorebis sxvadasxva mimarTulebebi airCies:
afxazebma qarTuli saxelmwifosagan distancirebisaT-
vis dasaxmareblad ruseTs mimarTes da masTan ekonomi-
kur da politikur integracias Seecadnen. Tavis mxriv,
ruseTma afxazeTSi pasportizacia ganaxorciela da
“ruseTis moqalaqeebad” gadaqceuli afxazebi uvizo
reJimiT uzrunvelyo. es maSin, roca moskovma saqar-
TvelosTan 2001 wels mkacri savizo reJimi SemoiRo.
cxadia, valSi arc saqarTvelo darCa: Tbilisma natosa
da evrokavSirisaken integraciis gza airCia im imediT,
rom ruseTis poziciebi dasustdeboda da saqarTvelos
teritoriuli mTlianobis aRsadgenad xelsayreli pi-
robebi Seiqmneboda, afxazebs iZulebiT mSvidobis dam-
yarebaze daiTanxmebdnen da devnilebi mSobliur adgi-
lebSi dabrundebodnen.
konfliqti cxinvalis regionSi. pirveli e.w.qar-
Tul-osuri konfliqti (1918-1920 wlebSi) saqarTvelos
122
demokratiuli respublikis winaaRmdeg osebis mier
mowyobil ajanyebebs ukavSirdeba. maSin, roca axalgaz-
rda damoukidebeli respublika saxelmwifoebrivi
struqturebis ganmtkicebas cdilobda, bolSevikebis
mier waqezebuli osi glexoba sabWoTa xelisuflebis
damyarebasa da ruseTis sabWoTa socialistur-fede-
raciul respublikasTan (rsfsr) mierTebas moiTxovda.
1918 wlis ajanyeba SedarebiT naklebi danakargebiT iq-
na CaxSobili. gansakuTrebiT Zlieri da saSiSi iyo 1920
wlis ajanyeba, romlis drosac bolSevikebma cxinvalSi
revoluciuri komiteti (revkomi) Seqmnes da sabWoTa
xelisufleba gamoacxades. noe Jordanias mTavrobam
os glexobas brali bolSevikebTan TanamSromlobaSi
dasdo da 1920 wlis ivnis-ivlisSi sadamsjelo opera-
cia Caatara. osuri wyaroebis Tanaxmad, daixoca da Sim-
SiliTa da epidemiiT daiRupa xuTi aTasi osi, gawyda sa-
qonlis 70% .
saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis
Semdeg, 1922 wlis aprilSi Seiqmna samxreT oseTis av-
tonomiuri olqi, romelsac Sida qarTlis CrdiloeTi
nawili ekava. es teritoriul-administraciuli erTeu-
li bolSevikebma sruliad xelovnurad Camoayalibes,
qarTuli soflebis mosaxleobis mis SemadgenlobaSi
SeyvaniT.
qarTul-osuri dapirispirebis meore periodi iw-
yeba sabWoTa kavSiris arsebobis miwuruls, 1989-1990
wlebSi. 1988 wels Seiqmna osuri organizacia “adamon
nixasi” - erovnuli fronti, romlis iniciativiT cxin-
valSi antiqarTuli gamosvlebi daiwyo. “adamon nixa-
sis” waqezebiT, 1989 wlis 10 noembers samxreT oseTis
avtonomiuri olqis saxalxo deputatebis sabWom sa-
qarTvelos ssr umaRles sabWos TxovniT mimarTa olqi-
saTvis avtonomiuri respublikis statusis miniWebis
Sesaxeb. am faqtma saqarTvelos xelisuflebis mwvave
reaqcia gamoiwvia. 1989 wlis 23 noembers qarTuli
erovnuli moZraobis mier mobilizebuli 15 aTasi qar-
Tveli cxinvalisaken daiZra. qalaqis misadgomebTan
maT gza gadauRobes osma SeiaraRebulma pirebma da
123
cxinvalSi dislocirebulma sabWoTa armiis qvedanayo-
febis jariskacebma. moxda sisxliani Setakeba: daiRupa
6 adamiani, 27-ma ki cecxlsasroli iaraRis gamoyenebis
Sedegad Wrilobebi miiRo.
1989 wlis 20 seqtembers, “samxreT oseTis” avto-
nomiuri olqis saxalxo deputatTa sabWom miiRo dad-
genileba olqis “samxreT oseTis sabWoTa demokratiul
respublikad” gardaqmnis Sesaxeb. es gadawyvetileba
saqarTvelos ssr uzenaesi sabWos prezidiumma 21 seq-
tembers gaauqma.
amis miuxedavad, olqis saxalxo deputatTa sabWos
sesiam ZalaSi datova Tavisi gadawyvetileba, airCia e.w
“samxreT oseTis sabWoTa demokratiuli respublikis
aRmasrulebeli komiteti” da miiRo droebiTi debule-
ba uzenaesi sabWosa da adgilobrivi sabWoebis arCevne-
bis Sesaxeb. arCevnebi dainiSna 1990 wlis 2 dekembers.
amis sapasuxod, saqarTvelos uzenaesma sabWom 22 noem-
bers miiRo dadgenileba olqis saxalxo deputatTa
sabWos gadawyvetilebis gauqmebis Taobaze. imave xaneb-
Si saqarTveloSi Catarebul saparlamento arCevnebs
osebma boikoti gamoucxades da 9 dekembers sakuTari
saparlamento arCevnebi Caatares.
“dadgenilebaTa omma” kulminacias 1990 wlis 11
dekembers miaRwia - saqarTvelos axladarCeulma uze-
naesma sabWom, zviad gamsaxurdias xelmZRvanelobiT,
ara marto gaauqma samxreT oseTSi Catarebuli sapar-
lamento arCevnebis Sedegebi, aramed TviT avtonomiu-
ri olqic da misi teritoria sxvadasxva raionebs Soris
gadaanawila. regionSi SemoRebul iqna sagangebo mdgo-
mareoba.
konfliqtis SeaiarRebuli faza daiwyo 1991 wlis
ianvarSi, rodesac cxinvalSi ramdenime aTasiani qar-
Tuli policia da naxevrad gasamxedroebuli molaS-
qreebi iqnen Seyvanili. quCis epizoduri brZolebi ram-
denime Tve grZeldeboda, romelSic rusuli qvedanayo-
febic monawileobdnen.
1992 wlis dasawyisSi saqarTveloSi inspirirebu-
li samoqalaqo omi daiwyo, ramac, Tavis mxriv, Zlier
124
daasusta centraluri xelisufleba da amiT xeli Seew-
yo osuri separatizmis gaZlierebas. sabolood kon-
fliqtis SeiaraRebuli faza 1992 wlis 24 ivniss soWSi
(dagomisSi) ruseT-saqarTvelos Soris xelmowerili
SeTanxmebiT dasrulda. es dokumenti cecxlis Sewyve-
tasa da konfliqtis mogvarebas iTvaliswinebda. sam-
Svidobo procesis ganviTarebis mizniT, Camoyalibda
Sereuli sakontrolo komisia saqarTvelos, ruseTis,
samxreT da CrdiloeT oseTis warmomadgenelTa Semad-
genlobiT. regionSi Semoyvanil iqna agreTve rusuli
samSvidobo Zalebic.
sxvaTa Soris, am komisiis saqmianoba efeqturi ga-
modga. 2004 wlisaTvis cxinvalis regionSi wina period-
Si arsebuli eTnosTaSorisi daZabuloba TiTqmis dam-
cxrali iyo. aRdgenili iyo saavtomobilo moZraoba
cxinvals, gorsa da Tbiliss Soris, aqtiurad funqcio-
nirebda msxvili sasaqonlo bazroba sofel ergneTSi,
romliTac osebic da qarTvelebic warmatebiT sargeb-
lobdnen. Tumca aqve unda iTqvas, rom ergneTis bazro-
ba aralegalur xasiaTs atarebda, maragdeboda kontra-
bandiT, Semosuli da gayiduli saqonlis aRricxva ar
xdeboda da saqarTvelos biujeti mniSvnelovnad za-
raldeboda. konfliqtis sabolood daregulirebas xe-
li SeuSala ruseTis mier cxinvalis regionSi Catare-
bulma “pasportizaciam”, romlis Semdeg osi mosaxleo-
bis absoluturi raodenoba ruseTis moqalaqe gaxda.
iseve, rogorc afxazeTTan mimarTebiT, 2001 wels ruse-
Tis mier saqarTvelosTan SemoRebuli savizo reJimi”
samxreT oseTis” mosaxleobaze ar vrceldeboda, isini
rokis saavatomobilo gvirabis meSveobiT ruseTSi dab-
rkolebis gareSe miemgzavrebodnen.
amrigad, saerTaSorisod aRiarebuli saqarTve-
los sazRvrebisa da teritoriis SemadgenlobaSi arse-
buli “samxreT oseTi”, faqtobrivad, ruseTis proteq-
toratad iqca.
miuxedavad imisa, rom daZabulobis done SesamCne-
vad iyo daweuli, konfliqtis mxareebis pozicia regio-
nis statusTan dakavSirebiT kompromisuli modelisagan
125
mainc Sors iyo. saqarTvelos xelisuflebis poziciis Ta-
naxmad, cxinvalis regionSi araviTari erovnul-adminis-
traciuli erTeuli aRar arsebobda. osebs ki miaCndaT,
rom maTi saxelmwifoebrioba ukve faqtia da samxreT ose-
Tis respublikis arsebobas saqarTvelom angariSi unda
gauwios. garda amisa, cxinvaleli separatistebi, imis Si-
SiT, rom maT damoukideblobas safrTxe emuqreboda, ar
gamoricxavdnen ruseTTan integracias da egreT wodebu-
li “ori oseTis” - CrdiloeTisa da samxreTis gaerTiane-
bas, ruseTis federaciis SemadgenlobaSi, rac saqarTve-
los teritoriul mTlianobas safrTxes Seuqmnida.
amrigad, yovelive zemoTqmuli afxazeTisa da
cxinvalis regionTan dakavSirebiT, saqarTveloSi 2008
wlis agvistomde Seqmnil eTnopolitikur situacias
asaxavs. saqarTvelo-ruseTs Soris 2008 wlis agvistoSi
momxdar xuTdRian omSi saqarTvelo damarcxda. samwu-
xarod, omis Sedegad saqarTvelom afxazeTisa da cxin-
valis is regionebic dakarga, romelsac akontrolebda
(afxazeTSi - kodoris xeoba, cxinvalis regionSi - axal-
goris raioni). 2008 wlis agvistoSive ruseTis federa-
ciam afxazeTisa da “samxreT oseTis” damoukidebloba
de-iured aRiara, mogvianebiT ki igive gaakeTa nikara-
guam, venesuelam da wynari okeanis kunZulovanma juja-
saxelmwifo naurum. ramdenad warmatebuli aRmoCndeba
afxazi da osi separatistebis mcdelobebi saerTaSori-
so arenaze (ra Tqma unda, ruseTis daxmarebiT), amas
dro gviCvenebs, magram, samwuxarod, cxadia, rom saqar-
Tvelos kavkasiur politikas ziani miadga.
kavkasiis geopolitika
2008 wlis agvistos ruseT-saqarTvelos omma gviC-
vena, rom destabilizaciis gamomwvev faqtorebs Soris
yvelaze mniSvnelovani sagareo politikuri sakiTxia.
kavkasia gasuli saukuneebidan moyolebuli, dRe-
sac geopolitikuri TamaSis obieqtia. daZabuli da
arastabiluri kavkasia, romelsac Tavisi sakuTari Si-
126
da teritoriuli da socialur-ekonomikuri proble-
mebi gaaCnia, gare Zalebis CarevisaTvis friad noyier
regions warmoadgens. zbignev bJezinskis gegma-progno-
zi ara marto winaswarmetyvelebs arastabulirobas
ruseTis samxreTi sazRvrebis perimetrze, aramed es
prognozi, faqtobrivad, gamarTlda.
aleqsandre dugini da sxva rusi eqspertebi Tvli-
an, rom amerikuli finansuri eqspansiis veqtori zus-
tad isea mimarTuli regionSi, rogorc z.bJezinskim
gansazRvra _ “Zaladobis gavrcelebis msoflio zona”.
es investiciebi, maTi azriT, mimarTulia proameriku-
lad ganwyobili saxelmwifoebis sartyelis Sesaqmne-
lad da postsabWoTa sivrcidan ruseTis gasadevnad (8).
situacia rTuldeba imiTac, rom amJamad ruseTisa
da aSS garda, kavkasiis geopolitikis uSualo moTama-
Seebad gvevlinebian TurqeTi, irani, saqarTvelo, som-
xeTi, azerbaijani da evrokavSiri. TiToeul maTgans
regionSi Tavisi interesebi amoZravebs.
amave dros, sagulisxmoa amerikis SeerTebuli
Statebis axali prezidentis barak obamas 2009 wlis
moskovuri vizitis dros gakeTebuli gancxadeba ru-
seTTan urTierTobis gaumjobesebis mizniT vaSingto-
nis mzaobis Taobaze (“erTad vaSenoT axali msoflio”).
TeTr saxlsa da kremls Soris dawyebuli, msoflioSi
popularulad qceuli “gadatvirTvis” politika yvela
sferoSi urTierTTanamSromlobas iTvaliswinebs, maT
Soris, Tanamedrove problemebisa da gamowvevebis mi-
marTac. am kurss amerikeli eqspertebic eTanxmebian:
cnobili politologi rebert legvoldi aRniSnavs,
rom prezident barak obamas administraciam “ruseTTan
sayovelTao strategiuli dialogi unda daamyaros”
(9). am mxriv sainteresoa zbignev bJezinskis mier 2009
wlis oqtomberSi gamoqveynebuli werilic (10), romel-
Sic igi natos, koleqtiuri usafrTxoebis xelSekru-
lebis organizacias (“odkb”) (11) da Sanxais TanamSrom-
lobis organizacias (“Sos”) (12) Soris TanamSromlobis
127
xelSekrulebis dadebis aucileblobaze mianiSnebs.
garda amisa, amerikeli politologi iqve aRniSnavs,
rom nato dausruleblad ver iqneba gafarToebuli: mi-
si azriT, “msoflio natos Camoyalibeba imis maniSnebe-
li iqneba, rom amerikul-evropul mTavar RerZs Ziri
eTxreba”.
TurqeTisa da iranis faqtorebi
panTurqizmis (13) idea (ganmarteba da misi warmo-
Sobis istoria mokled sqolioSi) obieqtur safuZvels
eyrdnoba. kavkasiaSi mravali Turqulenovani xalxi
cxovrobs: azerbaijanelebi, yumuxebi, noRaelebi, bal-
yarelebi da sxvebi. maTgan, praqtikulad, yvelas aqvs
erovnuli saxelmwifoebrioba, Tumca, samwuxarod, ase-
ve yvela maTgans mezoblebTan - somxebTan, yabardoe-
lebTan, CerqezebTan _ eTnoteritoriuli problemebi
aqvT. noRaelebisaTvis mtkivneul sakiTxad rCeba erTi-
ani administraciul-teritoriuli warmonaqmnis arqo-
na (isini daRestnis SemadgenlobaSi Sedian), romelic
Tu Seiqmneboda CrdiloeT kavkasiaSi “gafantulad”
mcxovreb Tanamemamuleebs gaaerTianebda. yumuxebi-
saTvis eTno-teritoriuli sakiTxi gansakuTrebiT
mwvavea, radgan, rogorc zemoT vTqviT, maT istoriul
miwebze daRestnis mTebidan migrirebuli mosaxleobaa
Casaxlebuli.
CrdiloeT kavkasiaSi panTurqizmi, tradiciulad,
TurqeTze orientirebul Cerqez (adiRe) nacionalis-
tebs eyrdnoba, miT umetes, rom TviT TurqeTSi erT mi-
lionze meti Cerqezi “muhajiri” cxovrobs. isini XIX sa-
ukuneSi ruseTis mier warmoebuli kavkasiuri omebis
Sedegad iZulebuli gaxdnen, samSoblo daetovebinaT.
dRes TurqeTSi adiRebi TiTqmis orjer metia, vidre
CrdiloeT kavkasiaSi.
gasaTvaliswinebelia isic, rom astraxanis olqSi,
romelic samxreT ruseTis federaluri olqis (Crdi-
loeT kavkasiis) SemadgenlobaSi 2000 wels Sevida da sa-
128
sazRvro teritorias warmoadgens, Turqulenovani
jgufis xalxebi (yazaxebi, TaTrebi, azerbaijanelebi)
raodenobrivad meore adgilze myof enobriv jgufs
(slavebis Semdeg) warmoadgens.
TurqeTis faqtori postsabWour kavkasiaSi ara-
erTgvarovnad vlindeba. erTi mxriv, ruseTsa da Tur-
qeTs Soris urTierTsasargeblo TanamSromloba vi-
Tardeba (energoSemcvelebis ruseTidan TurqeTSi eq-
sporti gazsaden “cisferi nakadis” meSveobiT, turizmi
da ase Semdeg). meore mxriv, 1990-iani wlebis dasawyisSi
TurqeTis politikuri elita cdilobda, postsabWoTa
kavkasiaSi e.w. “Turquli sivrce” Seeqmna. im dros iqna
reaminirebuli “didi Turanis” ideac (centraluri
aziis xalxebze TurqeTis politikur-ekonomikuri da
kulturuli gavlenis gaZliereba), magram ankaras ami-
saTvis Zalebi aSkarad ar eyo.
rac Seexeba iranis faqtors kavkasiaSi, SeiZleba
iTqvas, rom Teiranis interesebi erTmniSvnelovnad
ruseTis interesebs pasuxobs. dRes irani dasavleTis
qveynebisagan damoukidebel politikas atarebs. irani
somxeTis mezobelia da, Sesabamisad, samxreT kavkasiaSi
ruseTis strategiul partnior somxeTs Teirani aqti-
urad amaragebs mza saqonliT da energoresursebiT.
amasTan erTad, iranis samxedro Zliereba da xelisuf-
lebis agresiuli ritorika kavkasiis regions garkveul
safrTxes uqmnis. amasTan, unda gaviTvaliswinoT, rom
Tu iranis winaaRmdeg dasavleTi ekonomikur sanqciebs
SemoiRebs da, ufro uaresi, samxedro moqmedebebs da-
iwyebs, amgvar nabijebs regionis usafrTxoebis siste-
mis ueWveli ngreva mohyveba.
geopolitikuri prognozirebisas didi mniSven-
loba aqvs kavkasiis regionTan axlos mdebare qurTis-
tanis problemas, romelsac Zalian xSirad iyeneben Ta-
vianTi interesebisaTvis rogorc dasavleTis saxel-
mwifoebi, aseve axlo da Sua aRmosavleTis qveynebi. is-
toriuli qurTistani dRes teritoriulad irans,
erays da TurqeTs Sorisaa danawilebuli, qurTebis sa-
erTo raodenoba ki daaxloebiT 20 milions Seadgens
129
(TurqeTSi - 10 mln., eraySi - 3 mln., iranSi - 5 mln.). am
qveynebSi qurTTa saxelmwifoebriobis (politikur-ad-
ministraciuli avtonomiis) problema jerjerobiT sa-
bolood gadaWrili ar aris. amJamad rogorc axlo da
Sua aRmosavleTis qveynebSi, aseve dasavleT evropis
saxelmwifoebSi, moqmedebs qurTTa 40-mde politikuri
organizacia, romelTa Soris calkeuli partiebi poli-
tikur brZolaSi teroristul meTodebsac mimarTaven.
qurTebis mier sakuTari saxelmwifos Seqmnis mcde-
lobas didi xnis istoria aqvs. adre maT brZolas mxars
sabWoTa kavSiri uWerda, dRes ki amgvari mxardaWera ru-
seTis federaciis interesebSi ar Sedis. moskovma rom
qurTebTan TanamSromloba daiwyos, amiT situacias mis
samxreT sazRvrebTan axlos mkveTrad gaamwvavebs.
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis problemebi
saqarTvelo _ ruseTis urTierTobebi postsab-
WoTa periodSi ucvlelad daZabuli xasiaTs atarebs.
saqarTvelo orientirebulia dasavleTze da cdilobs
Crdiloatlantikur aliansSi (natoSi) gawevriandes,
mWidro kavSirebi hqondes evrokavSirTan. am mizniT
Tbilisi ganamtkicebs samxedro _ politikur kavSi-
rebs amerikis SeerTebul StatebTan. garda amisa, miaR-
wia imas, rom ruseTma saqarTvelodan Tavisi samxedro
bazebi gaiyvana.
oficialurma Tbilisma 2008 wlis agvistos dasaw-
yisSi gadadga radikaluri nabiji _ Seecada, rom osi
separatistebis kontrolqveS arsebuli cxinvalis re-
gioni samxedro Zalis meSveobiT daeqvemdebarebina da
konstituciuri wesrigi aRedgina. rogorc cnobilia,
cxinvalSi rusuli samSvidobo kontingenti iyo ganla-
gebuli, xolo mosaxleobas rusul pasportebi aqvs, anu
isini “ruseTis moqalaqeebi” arian. es faqti ruseTis
xelmZRvanelobam Tavis sasargeblod gamoiyena, qarTu-
li armiis qvedanayofebis cxinvalze Seteva “ruseTis
130
moqalaqeebis” uflebebis xelyofad monaTla da saqar-
TveloSi, rokis gvirabis gavliT, CrdiloeT kavkasiis
samxedro olqis qvedanayofebi, mZime teqnika da aviacia
Semoiyvana. msofliom dainaxa, rom ruseTi Tavis for-
postebs samxreT kavkasiaSi ase advilad ar daTmobs.
msofliom isic dainaxa, rom saqarTvelos mosaxleoba,
miuxedavad gansxvavebuli poziciebisa , erTiani iyo
ruseTis winaaRmdeg.
xuTdRianma sisxlismRvrelma omma orive mxares
mniSvnelovani danakargebi moutana, gansakuTrebiT ki
saqarTvelos: daiRupa da daiWra asobiT samxedro mo-
samsaxure da mSvidobiani mosaxleoba, ganadgurda ma-
terialuri dovlaTi, samxedro qoneba da SeiaraReba.
rac mTavaria, saqarTvelos xelisuflebam dakarga kon-
troli axalgoris raionze (cxinvalis regionSi) da ko-
doris xeobaze (afxazeTi). moxda ufro uaresi: ruseTis
federaciam afxazeTisa da samxreT oseTis damoukideb-
loba iuridiulad aRiara, riTac daarRvia saerTaSo-
riso samarTlis normebi.
am droidan kavkasiaSi Seqmnili viTareba, eqsper-
tTa azriT, “axal geopolitikur situacias” warmoad-
gens. somxeTis respublikis erovnuli krebis (parla-
mentis) yofili Tavmjdomare (2006-2008 wlebSi), poli-
tologi tigran torosiani Tvlis, rom ruseT _ saqar-
Tvelos omis Sedegebi, rogori paradoqsulic ar unda
iyos, am movlenis yvela monawiles akmayofilebs, ker-
Zod, a)saqarTvelo “ganTavisuflda” afxazeTisa da sam-
xreT oseTisagan _ maTTan konfliqtebis mogvarebis
Cixuri mdgomareba Tbiliss xels uSlida natoSi gawev-
rianebisaTvis; b)ruseTma “miiRo” afxazeTi da samxreT
oseTi, amiT gaakeTa ganacxadi Tavis axal rolze saer-
TaSoriso procesebSi; g) amerikis SeerTebulma Sta-
tebma, kavkasiaSi Tavis srulfasovani damkvidrebisaT-
vis, “miiRo” axali saqarTvelo, romelic aRar aris “ga-
yinuli konfliqtebiT damZimebuli” (14).
qarTuli mxare da, masTan erTad, saerTaSoriso
Tanamegobroba axal geopolitikur status-qvos ar
cnobs da miiCnevs, rom Tavis teritoriul mTlianobas
131
aRidgens. Tu rogori iqneba es gza, amas dro gviCvenebs,
magram manamde kavkasiaSi “moTamaSe” Zalebma kompromi-
si unda gamonaxon maT mierve aRiarebul urTierTwina-
aRmdegobriv principebs _ qveynis teritoriuli
mTlianobis dacvisa da erTa TviTgamorkvevis ufle-
bebs Soris.
sanam es problema gadaiWreba, msoflioSi dRes
Seqmnili geopolitikuri mdgomareobidan gamomdinare
(mxedvelobaSi gvaqvs aSS _ ruseTis urTierTobis
daTboba), aucilebelia ruseT _ saqarTvelos Soris
gawyvetili diplomatiuri urTierTobebis aRdgena da
TanamSromlobis ganaxleba. es saSualebas miscems qar-
Tul mxares, awarmoos pirdapiri dialogi afxazeTisa
da cxinvalis regionis separatistTa liderebTan. sa-
qarTvelo _ ruseTis urTierTobebis aRdgenis Sem-
TxvevaSi, SesaZlebeli gaxdeba moixsnas ruseTis “eWve-
bi”, TiTqosda saqarTvelo CrdiloeT kavkasiaSi situa-
ciis destabilizebas gegmavs (regionuli mauwyeblobis
mqone axali telearxebis SeqmniTa da masobrivi infor-
maciis sxva saSualebebis gamoyenebiT).
ruseT_saqarTvelos urTierTobebis daTboba da,
paralelurad, aSS-sa da evrokavSiris saxelmwifoebis
TanamSromloba samxreT kavkasiaSi mxolod im SemTxve-
vaSi SeiZleba iyos efeqturi, Tu moxdeba SeTanxmeba
regionuli ekonomikuri TanamSromlobis sferoSi: ru-
seTi ki ar unda Camoacilon satransporto _ sakomuni-
kacio proeqtebs (kerZod, navTob- da gazsadenebi), ara-
med aqtiurad unda CarTon “kavkasiuri derefnis” amo-
canaTa realizebaSi (igulisxmeba integracia kavkasiur
“aRmosavleT _ dasavleTisa” da “CrdiloeT _ samxre-
Tis” ekonomikur marSrutebSi da saerToregionuli in-
frastruqturebis SeqmnaSi).
132
daskvna
kavkasiis problematikis Seswavlam kidev erTxel
dagvanaxa, rom am regionSi, uZvelesi droidan dRemde,
faqtobrivad, Tavs iyris rogorc lokaluri, aseve
globaluri mniSvnelobis sakiTxebi. istoriam isic
gviCvena, rom maTi efeqturad gadaWra mxolod mSvido-
biani, kulturul _ civilizaciuri dialogiTaa SesaZ-
lebeli.
kavkasia _ “evraziis mzis wnuli” - uZvelesi droi-
dan acvifrebda ucxoel mkvlevrebsa da mogzaurebs
Tavisi bunebis silamaziTa da mravalferovnebiT, po-
lieTnikurobiTa da polikonfesiurobiT. ar iqneba ga-
daWarbebuli, Tu vityviT, rom Cveni kavkasia “dedamiwa-
ze arsebuli mikromsoflioa”. aq mcxovrebma xalxebma
ganvles gza paleokavkasiuri eTnokulturuli erTo-
bidan kulturul _ civilizaciur mTlianobamde. kav-
kasiis eTnosebma Seqmnes sakuTari damwerlobebi, msof-
lio mniSvnelobis kulturuli Sedevrebi, Camoayali-
bes kavkasiuri Tanacxovrebis modeli, gaaerTianes re-
gioni zogadkavkasiuri saxelmwifos SeqmniT, didi
wvlili Seitanes msoflio civilizaciis ganviTarebaSi
_ rogorc materialur-teqnikur da sasoflo-sameur-
neo, aseve inteleqtualur sferoSi.
kavkasiis xalxTa tradiciuli socialur _ ekono-
mikuri kavSirebiT iqmneboda urTierTdakavSirebuli
da urTierTdamokidebuli regionuli ekonomika da sa-
erTo zeerovnuli Rirebulebebi. swored amgvari fase-
ulobebis gaziareba da maTi Semdgomi gaTaviseba qmnida
kavkasiur identobas. kavkasiuri civilizaciis qvakuT-
xeds unikaluri kavkasiuri sakomunikacio kultura
warmoadgenda, romelic dResac muSaobs da Tanamedro-
ve kavkasielis “mobilizebuli” tipis adamianSi gamoi-
xateba: igi mudmivad mzadaa “moqmedebisaTvis”, imav-
droulad, “diplomatiurobasac” amJRavnebs. kavkasie-
lis sakomunikacio kultura dafuZnebulia informa-
ciis gacvlaze, dialogze, rac dRes, globalizaciis
pirobebSi, qmediT Zalad miiCneva.
133
uwin, Zvel saqarTveloSi (da saerTod, mTlianad
kavkasiaSi), stumarTmoyvareobis wesTan dakavSirebiT
ityodnen xolme - “stumari RvTisaao”. stumarsa da mas-
pinZels Soris informaciis gacvlis Sedegad, Tu isini
siaxleebs TavianTi cxovrebis praqtikaSi danergav-
dnen, maTi yofa sikeTisaken icvleboda….
dRes kavkasielis tradiciuli moralur _ eTiku-
ri, zneobrivi faseulobebis axleburi Seswavla, meTo-
dologiuri pluralizmis safuZvelze, axal SesaZleb-
lobebs Seqmnis sazogadoebis remoralizaciis Tval-
sazrisiT. kavkasielebi didxans iyvnen mowyvetilni
cxovrebis sakuTar niadags. warsulSi ganxorcielebu-
li da dResac mimdinare kavkasiuri sazogadoebis mo-
dernizaciis iseTi procesi, roca is sakuTar fesvebsa
da niadagsaa mowyvetili, regionis ganviTarebisTvis
zianis momtanic SeiZleba iyos. amgvari situacia xels
uSlis kavkasielis bunebriv mdgomareobas, romelic
Tavisuflebisa da demokratiisaken swrafvaSi gamoixa-
teba.
134
SeniSvnebi da wyaroebi Tavi I
1. Руткевич М.Н. Общество как система. СПБ. 2001 2. Studgartis universitetis profesorma h.haken-
ma (Herman Haken) sinergetikis problemebs ramdenime
fundamenturi naSromi miuZRvna, maT Soris ori wigni
saxelwodebiT „sinergetika” (gamoica moskovSi 1980 da
1985 wels, gamomcemloba “mir”-is mier). meore wignSi av-
tori xazs usvams sinergetikis disciplinaTaSoris xa-
siaTs, mis kavSirs sabunebismetyvelo mecnierebebTan.
herman hakenis azriT, yoveli maTgani erToblivad swav-
lobs sistemebis droebiT evolucias.
3. bifurkacia (bifurkus – laT. gaorebuli): bifurka-
ciis faqtebs zRaprebSic vxvdebiT: magaliTad, roca
raindi gzajvaredinze, qvasTan Cafiqrebuli dgas, rad-
gan qvaze arsebuli warwera, arCevanis SemTxvevaSi, mis
Semdgom beds ganapirobebs. bifurkaciuli movlenebi
adamianTa cxovrebaSi SeumCnevelia, magram realuri.
4. ix. Тоффлер О. Наука и изменение (предисловие) // Пригожин И. Стенгерс И. Порядок из хаоса. Изд-во «Прогресс», М.1986, с.18. am wignSi erT-erTi avtori ilia prigoJini
(warmoSobiT rusi belgieli, 1977 wlis nobelis premiis
laureati naSromisaTvis “arawonasworobadi sisteme-
bis Termodinamika”) ganmartavs TviTorganizaciis Te-
oriis istoriul wanamZRvrebs da msoflmxedvelobiT
safuZvlebs.
5. Пригожин И., Стенгерс И. Время. Хаос. Изд-во «Квант», М.2000. с.52-53.
6. Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. с.28. av-
torebis azriT, bifurkaciidan gamosvla moxdeba axa-
li bazisuri struqturebis, faseulobebis da qcevis
normebis safuZvelze.
7. Бранский В.П., Пожарский С.Д. Глобализация и синергетическая философия истории. «Общественные науки и современность», 2006, №1, с.109-112.
135
8. ufro vrclad socialuri sinergetikis ideebis
Sesaxeb Tanamedrove kavkasiis modernizaciis pirobeb-
Si ix. naSromSi: j.kviciani. socialuri sinergetika da
kavkasiis transformacia // kavkasiis eTnografiuli
krebuli, X, Tb.2007.
9. Введение в философию. М.2004, с.498-499. 10. am Teoriis mimdevrebi miiCneven, rom kacobri-
obis civilizaciuri ganviTarebis safexurebis perio-
dizacias ganapirobebs mniSvnelovani teqnologiuri
ganviTarebis epoqebi da, Sesabamisad, adamianis gonebis
ganviTareba, romlebic erTmaneTisagan teqnologiuri
revoluciebiT gamoiyofa. esenia:
- arqauli epoqa, sadac gavrcelebuli iyo nadiro-
ba, meTevzeoba da Semgrovebloba, xdeboda mza produq-
ciis miTviseba. am epoqaSi adamianis azrovnebis domi-
nanturi matricaa arqaul-miTiuri;
- agraruli epoqa Camoyalibda neoliTuri revo-
luciis Semdeg, me-7 - me-3 aTaswleulSi. nadiroba da
Semgrovebloba Secvala mesaqonleobam da miwaTmoqme-
debam, ramac mosaxleobis swrafi zrda gamoiwvia. Sesa-
bamisad, mosaxleobis zrdam sursaTis dagroveba da
pirveli saxelmwifoebis warmoqmna uzrunvelyo. am
dros adamianis gonebaSi mkvidrdeba religiuri domi-
nanturi matrica;
- industriuli epoqa daiwyo XVII - XVIII s.s. samrew-
velo revoluciis Sedegad, rac sxvadasxva manqanebis
gamogonebas niSnavda. es, Tavis mxriv, adamianis Sromis
nayofierebas zrdida, Sesabamisad, kvlav matulobda
mosaxleobis raodenoba da amiT safuZveli eyreboda
masobriv urbanizms. adamianis azrovnebaSi religiebis
dominireba racionalizmiT icvleba;
- postindustriuli sazogadoeba industriulis
logikuri gagrZelebaa. am dros warmoebaSi udides
rols da adgils ikavebs adamianis codna, inteleqti da
mis gonebaSi prioriteti integralur azrovnebas eni-
Weba.
136
11. Розов Н.С. Структура социальной антологии: по пути к синтезу макроисторических парадигм // «Вопросы философии», №2, 1999.
12. Страда В. Глобализация и история // «Новая и новейшая история», №6, 2006.
13. Квициани Дж. Вновь о цели истории // “kavkasiis
macne”, #16, 2007, gv.59.
14. Гуревич А.Я. Проблемы средневековой культуры // «Проблемы эпохи средневековья. Вып.3, М.1998. с.64.
15. Верцель К., Ингельхарт Р. Развитие ведет к демократии // «Россия в глобальной политике», №3, 2009.
16. iqve.
137
Tavi II
1. ix. Гаджиев К.С. Геополитика Кавказа. М.,2001, с.11 2. l.maruaSvili. kavkasiis fizikuri geografia.
Tb., 1981.
3. Народы Кавказа. Т.1, М.,1960, с.10. 4. История народов Северного Кавказа с древнейших
времен до конца XVIII века. М.,1988, с.21. 5. Народы Кавказа. Т.1, М.,1960, с.10-12. 6. kavkasia, 2001-2003 w.w. monacemebiT, 60 mln. ada-
mianiTaa dasaxlebuli, aqedan Crdilo kavkasiaSi - 43
mln. da samxreT kavkasiaSi - 17 mln. adamiani. dRes aq
mcxovrebi mosaxleoba calkeuli enobrivi ojaxebis mi-
xedviT aris danawilebuli: 1. iberiul-kavkasiuri oja-
xi (qarTveluri; afxazur-adiRuri jgufi; naxuri, da-
Restnuri); 2. indoevropuli ojaxi (slavebi, somxebi,
osebi, qurTebi, TaTebi, TaliSebi, berZnebi); 3. alTau-
ri ojaxi (azebaijanelebi, yumuxebi, noRaelebi, yaraCa-
elebi, balyarelebi, Turqmenebi, TaTrebi, yalmuxebi);
4. semitur-qamituri ojaxi (asurelebi, ebraelebi).
7. Кантария М.В. Экологические аспекты традиционной хозяйственной культуры народов Северного Кавказа. Тб., 1989.
8. ix. Гуриев Т. Из жемчужин Востока: Авеста. Владикавказ, 1993. rogorc avtori aRniSnavs, «особое
место в учении Заратуштры занимает гора Березабти,
отождествляемая с Альбурзом или Эльбрусом наших дней.
Вершина этой горы является, по традиции, центром
мироздания. Это благословенное место, не знающее тьмы,
болезней, даже плохой погоды. И не случайно, что над этой
горой располагается обитель бога Митры. Души безгрешных
попадали в небеса через мост Чинват «Избранный путь».
Одним концом мост упирается в эту гору».
9. Жданов Ю.А. Солнечное сплетение Евразии. Майкоп, 1999. am wignSi avtori kavkasias evraziis “mzis wnulad”
miiCnevs da wers: «У горы Ницир корабль остановился / гора
138
Ницир корабль удержала». Очевидно, что гора Ницир – это библейский Арарат, к которому пристал Ной. Именно здесь, по Библии, Ной начал возделывать землю и насадил виноградники. На Кавказе рождена культура вина как форма общения людей, сплетенная речью, тостами, песней, танцем. Известное во всем мире слово «Тамада» переводится только с языков Кавказа.
10. vaxtang SamilaZe. qarTvel da ucxoel mogza-
ur-mkvlevarTa eTnologiuri cnobebi kavkasiis xalxe-
bis Sesaxeb. Tb., 2001. gv.5.
11. Жданов Ю.А. dasaxelebuli naSromi. gv.9.
12 .Джапаридзе О. На заре этнокультурной истории Кавказа. Тб., 1989.
13. Федоров Я.А. Историческая этнография Северного Кавказа. М., 1983, с.27.
14. malxaz abduSeliSvili. daskvniTi sityva.
Tb.,2004. gv.13.
15. gaz.“saqarTvelos respublika”, 16 seqtemberi,
2008
16. Шнирельман В.А. Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье. М.,2003, с.35
17. Шанидзе А. Язык и письмо кавказских албанцев Тбилиси, 1960; История Азербайджана. Баку, 1995, с.144
18. История Дагестана с древнейших времен до наших дней. Т.1. М., 2004, с.159
19. История Кабардино-Балкарии. Нальчик, 1995, с.42 20. История Дагестана с древнейших времен до наших
дней, т.1, Москва, 2004, с.164 21. Дмитриев В.А. Кавказ как историко-культурный
феномен // Россия и Кавказ. СПБ, 2003, с.88
139
Tavi III
1. История Дагестана с древнейщих времен до наших дней. Москва, 2004. Т.1, с.278.
2. История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в. Москва, 1988, с..173
3. Лавров Л.И. Историко-этнографические очерки Кавказа. Ленинград, 1978, с.14
4. r.metreveli. kavkasiuri civilizacia msoflio
globalizaciuri procesebis konteqstSi. Tbilisi,
2007, gv.39
5. r.metreveli. dasaxelebuli naSromi,. gv.20
6. Еремян С.Т. Общность судеб и культурно-политическое содружество народов Закавказья в IX-XII в. // Кавказ и Византия. вып.I, Ереван, 1979, с.9
7. Тогошвили Г.Д. К вопросу о характере грузино-северокавказских взаимоотношений в XI-XIII в.в. // Вопросы истории народов Кавказа. Тбилиси, 1988, с.198
8. Бижев А.К. Адыги северо-западного Кавказа и кризис восточного вопроса в конце 20-х - начале 30-х г.г. XIX века. Майкоп,1994, с.136
9. magaliTad, saqarTveloSi 1832 wels antikolo-
niurma moZraobam saerToerovnuli xasiaTic ki miiRo.
gansakuTrebuli aqtiurobiT gamoirCeoda aleqsandre
batoniSvili, romelic Crdilo kavkasiel mTielebs ru-
seTTan brZolaSi amxnevebda.
10. miuridi - am termins arabuli safuZveli aqvs.
miuridi aris is adamiani, romelic islamis swavlisa da
codnisaken, Sinagani Tavisuflebisaken iswrafvis. miu-
ridizmSi ki, sxva niSnebTan erTad, muslimTa wminda ga-
maTavisuflebel omSi (hazavaTSi) monawileobac igu-
lisxmeba.
11. Блиев М. Россия и горцы Большого Кавказа на пути к цивилизации. Москва, 2004, с.798-799.
12. ruseT-TurqeTis omis (“yirimis omis”) dros,
samxedro moqmedeba kavkasiaSic daiwyo. 1854 wlis zaf-
xulSi Samilis razmebi saqarTveloSic (kaxeTSi) Semo-
140
iWrnen, axalcixesTan dabanakebul osmaleTis armias-
Tan SesaerTeblad. marTalia, maT miznis miRweva ver
moaxerxes, magram gaZarcves kaxeTis soflebi, mZevlad
aiyvanes gavlenian qarTvel TavadTa ojaxebi da gamo-
sasyidi moiTxoves. Samils amiT ruseTis armiis tyveo-
bidan Tavisi Svilis - jamal ed-dinis gaTavisufleba
surda, rac Sesrulda kidec.
13. Покровский Н.И. Имамат перед большой войной // Научная мысль Кавказа, 1998, №1, с.85
14. iqve, gv.80
15. sxvaTa Soris, mefisnacvlis institutis mxriv
kavkasia erTaderTi precedentia ruseTis imperiaSi.
16. Ишханян Б. Народности Кавказа (статистико-эконо-мическое исследование). Петроград, 1916, с.16; iqve avtors
CamoTvlili aqvs kavkasiis samefisnacvloSi Semadgen-
lobaSi arsebuli 11 administraciuli erTeuli: baqos,
daRestnis, elisavetpolis, yubanis, quTaisis, stavro-
polis, tfilisis, Savi zRvis da erivanis guberniebi,
Tergisa da yarsis olqebi.
17. es procesi, romelic me-16 saukuneSi daiwyo,
safrangeTis burJuaziul-demokratiulma revoluciam
daagvirgvina (1789-94 w.w.).
18. ilia WavWavaZe. tomi I, tfilisi, 1925.
19. Карамурзов Б.С., Боров А.Х.. Дзамихов К.Ф., Муратова Е.Г. Социокультурные механизмы северокавказского историчес-кого процесса // Научная мысль Кавказа, 2006, №3, с.72
20. Бабич И.Л. Деятельность российского государства по включению горцев Северного Кавказа в общероссийское куль-турное пространство в конце XVII – нач. XX века // Научная мысль Кавказа, 2008, №4, с.48.
21. rusuli kolonializmi saqarTveloSi. Tbili-
si, 2008, gv.354.
22. 1917 w. dekemberSi 41 mln. amomrCevelidan ese-
rebs (socialist-revolucionerebs) xma misca 16,5 mln.
amomrCevelma, bolSevikebma ki 9 mln. miiRes. arCevnebSi
monawileobdnen agreTve zomieri socialistebi - 9
141
mln. xma, erovnuli umciresobebi - 4, 5 mln., kadetebi
(burJuaziuli partia) - 2 mln.
23. Верт Н. История советского государства – 1900-1991. М.,1992, с.112.
24. Карамурзов Б.С., Боров А.Х.. Дзамихов К.Ф., Муратова Е.Г. Социокультурные механизмы северокавказского исторического процесса // Научная мысль Кавказа, 2006, №4, с.19.
25. ix. Тахо-Годы А.А. Революция и контрреволюция в Дагестане. Махачкала, 1927, с.165. mTielTa gaerTianebis
mizani iyo daecva mopovebuli Tavisufleba, gaetarebi-
na demokratiuli reformebi, Seeqmna demokratiuli
federaciuli respublika ruseTTan erTad. amisaTvis,
mTielebma, “samxreT-aRmosavleTis kazakTa kavSirTan
da stepebis Tavisufal xalxebTan” 1917 wlis 20 oqtom-
bers samokavSireo xelSekruleba dades. mTielTa av-
tonomiur saxelmwifoebriv warmonaqmnSi Sediodnen:
daRestnis yvela xalxi (xunZebi, darguelebi, lekebi,
lezgebi), Tergis administraciuli olqidan - yabardo-
elebi, balyarelebi, osebi, inguSebi, CeCnebi, yumuxebi;
yubanis olqidan - yaraCaelebi, abazinelebi, Cerqezebi,
noRaelebi; dasavleT kavkasiis mTielebidan - afxazebi;
stepebis xalxebidan - Turqmenebi. aqve SevniSnavT, rom
afxazeTi 1917 wlis bolosaTvis mTielTa kavSirSi mxo-
lod formalurad Sedioda da masze Crdilokavkasiel-
Ta liderebis gavlena Zalze umniSvnelo iyo, 1918 wlis
zafxulisaTvis ki afxazeTi de-faqtod da de-iured
mTlianad iqna integrirebuli saqarTvelos Semadgen-
lobaSi.
26. Тахо-Годы А.А. Революция и контрреволюция в Дагестане. Махачкала, 1927, с.152.
27. История Дона и Северного Кавказа (1917-2000). Ростов-на-Дону – Нальчик, 2004, с.36
28. mixeil baxtaZe, giorgi mamulia. masalebi sa-
qarTvelosa da CrdiloeT kavkasiis urTierTobis is-
toriidan, Tbilisi 2005, gv. 11.
29. brestis sazavo konferencia gaimarTa 1918
wlis Teberval-martSi erTi mxriv ruseTs, meore mxriv
142
- germanias, osmaleTs, avstria-ungreTsa da maT mokav-
Sireebs Soris. 3 marts xelmowerili sazavo xelSekru-
lebiT, ruseTma pirvel msoflio omSi Tavi damarcxe-
bulad scno, dakarga teritoriebi, maT Soris baTumis,
arTvin-artaanisa da yarsis olqebi.
30. mixeil baxtaZe, giorgi mamulia. masalebi sa-
qarTvelosa da CrdiloeT kavkasiis urTierTobis is-
toriidan, Tbilisi 2005, gv. 19. 31. avarelebi daRestanSi yvelaze mravalricxovan
eTnoss warmoadgenen, rac, faqtobrivad, adre da dRe-
sac am qveynis socialur-politikur da kulturul
procesebs bevrad gansazRvravs. m.baxtaZes da g.mamu-
lias zemoTxsenebul naSromSi moxmobili aqvT 1920
wlis 2 ivnisiT daTariRebuli saarqivo dokumenti, ro-
melSic saqarTvelos sagareo saqmeTa ministris saxel-
ze gamogzavnil werilSi k.alixanovi - avariis xel-
mZRvaneli aRniSnavs: “avareTi (xunZaxi), Temur-lengis
Semosevamde, saqarTvelos nawili iyo da amitom sulie-
rad da sisxliT axlosaa masTano”.
32. 1918 wlis 4 ivnisis xelSekrulebiT, TurqeTma
miisakuTra aWara (baTumisa da arTvinis olqebi), sam-
cxe-javaxeTi (axalcixe-axalqalaqis mazrebi). mogvia-
nebiT, pirvel msoflio omSi TurqeTis damarcxebis
Semdeg, saqarTvelom es teritoriebi ukan daibruna,
magram 1921 wels, moskovisa da yarsis xelSekrulebebis
ZaliT, nawilobriv isev dakarga.
33. simon kilaZe. integraciis formebi da periode-
bi kavkasiaSi // Jurnali “saqarTvelos parlamenti”,
1997, #33-34, gv.8.
34. simon kilaZe. “gaigzavnos TviTmfrinavebi mTi-
elTa dasaxmareblad”, anu ratom Cavida daRestanSi
qarTuli saeqspedicio razmi // Jurnali “arsenali”, #7,
2007, gv.18.
35. simon kilaZe. integraciis formebi da periode-
bi kavkasiaSi // Jurnali “saqarTvelos parlamenti”,
1997, #33-34, gv.9-10.
143
36. Симон Киладзе. Единство Кавказа и попытки выхода из кризиса // журнал «Тбилисский меридиан», №3, сентябрь-октябрь 1997, с.21.
37. Независимая газета, 9 сентября 2009 // www.ng.ru/ideas/2009-09-09
38. Обращение представителей интеллигенции Грузии к интеллигенции Кабардино-Балкарии // «Газета Юга», 1 июля 1994 года
39. Декларация. За межнациональное согласие, мир, экономическое и культурное сотрудничество на Кавказе // Научная мысль Кавказа. 1996, №2, с.3-5.
40. yovelive es am striqonebis avtoris mier gaana-
lizebulia wignSi “kavkasiis civilizacia postsabWour
istoriografiaSi” (Tbilisi, 2007 weli)
144
Tavi IV
1. Ван Кревельд Мартин. Расцвет и упадок государства. М., 2006, с.407.
2. Хобсбаум Эрик. Эпоха крайностей. Короткий двадцатый век. 1914-1991. М.,2004, с.26.
3. Народное хозяйство СССР в 1990 г. Статистический ежегодник. М.,1991, с.67-73. (weliwdeulSi saqarTvelos
ssr-is SemadgenlobaSi myofi samxreT oseTis avtono-
miuri olqis monacemebi Setanili ar aris).
4. Народное хозяйство СССР в 1990 г. Статистический ежегодник. М.,1991, с.67-73. (weliwdeulSi rsfsr-is stav-
ropol-krasnodaris mxareebis SemadgenlobaSi myofi
yaraCai-CerqezeTis da adiRes avt. olqebis monacemebi
Setanili ar aris).
5. Народное хозяйство СССР в 1990 г. Статистический ежегодник. М.,1991, с.77-78.
6. azerbaijanelTa istoriuli warsuli gvaCve-
nebs, rom isini kavkasiis aborigenul mosaxleobas war-
moadgenen, Tumca aris sxva mosazrebac. unda iTqvas,
rom azerbaijanelTa aborigenulobis sakiTxma gansa-
kuTrebiT gaaqtiureba hpova gasuli saukunis 80-iani
wlebis miwuruls, roca mTiani yarabaRis gamo azerbai-
janisa da somxeTis dapirispireba daiwyo. rogorc cno-
bilia, ori mezobeli saxelmwifo erTmaneTs teritori-
ebs edaveba da, SeiZleba iTqvas, es dava mxolod mTiani
yarabaRiT ar amoiwureba - aris kidev zangezuri, naxWe-
vani, Sarur-daragalebi da sxva.
Tanamedrove azerbaijanuli istoriografia ret-
rospeqtiulad xazs usvams, rom yvela zemoT CamoT-
vlil teritoriebze azerbaijanelebi avtoqtonurad
cxovroben. azerbaijaneli mecnierebisa da polito-
logebis mtkicebiT, am adgilebSi somxebi XIX saukuneSi,
ruseTis imperiis mmarTvelobis dros momxdari migra-
ciuli procesebis Sedegad dasaxldnen. garda amisa, ba-
qoel mecnierTa kvlevebSi yuradReba gamaxvilebulia
imaze, rom aRniSnuli teritoriebi ruseTis imperiis
145
mier azerbaijanis dapyrobamde (1803-1828) azerbaija-
nuli saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis (yarabaRisa da
kubis saxanoebis) SemadgenlobaSi iyvnen.
azerbaijanelebis enobrivi maxasiaTebeli, rome-
lic Tanamedrove azerbaijanis eTnogenezs amierkavka-
siaSi Turquli migraciis istoria miakuTvnebs (XI-XIV
ss.), sulac ar qmnis siZneleebs konceptualurad dasa-
buTdes kavkasiaSi azerbaijanis avtoxTonuroba.
problema wydeba “albanuri Teoriis” CarCoebSi,
romelic asaxavs Tanamedrove azerbaijanis teritori-
aze mcxovreb adgilobrivi albanuri mosaxleobis de-
mografiuli STanTqmis process Turqul tomTa jgu-
febis mier. es Teoria ganixileba rogorc proazerbai-
januli da, Sesabamisad, azerbaijaneli xalxis formi-
rebaSi erT-erT etapad (elementad) aris warmodgeni-
li. am Teoriis mixedviT, azerbaijanuli eTnikuri er-
Toba albanelebis Turquli da sxva araTurquli jgu-
febis asimilaciis procesSi Camoyalibda. Sesabamisad,
am istoriul-kulturul Taviseburebis gaTvaliswine-
biT, maTi gansaxlebis teritoria dRevandeli azerbai-
janelebis ZvelisZvel teritorias Seadgens. rogorc
a.cucievi miiCnevs, esenia yofili sparseTis provincie-
bi (sabeglarbegoebi), aRmosavleT amierkavkasiis Tur-
quli saxano-sasulTnoebi (ruseTis mier 1803-1828 ww.-
Si dapyrobili erivnis, naxiCevanis, ganjis CaTvliT).
marTalia, zogierTi maTgani, magaliTad - yazaxi da Sam-
Sadili - XVIII saukunis meore naxevarSi qarTl-kaxeTis
samefos gavlenis sferoSi Sedioda, magram amis miuxe-
davad, azerbaijanel mecnierTa azriT, azerbaijanis
saxelmwifos nawilebs warmoadgendnen. maTi ruseTSi
gaerTianeba ganixileba azerbaijanis danawilebas ru-
seTsa da irans Soris, rac azerbaijanelebs gayofil
xalxad aqcevs. (ix. А.Цуциев. 2004, Атлас этнополитической истории Кавказа).
rac Seexeba konkretulad mTian yarabaRs: umete-
sad somxebiT dasaxlebuli mTiani yarabaRis avtonomi-
uri olqi sabWoTa periodSi azerbaijanis ssr Semad-
genlobaSi Sedioda, Tumca, rogorc somexi istoriko-
146
sebi Tvlian, sabWoTa xelisuflebis gariJraJze, meoce
saukunis 20-iani wlebis dasawyisSi, bolSevikebma es te-
ritoria azerbaijans usafuZvlod gadasces. gasuli
saukunis 80-iani wlebis miwuruls olqis somxureno-
vanma mosaxleobam, erovnuli TviTgamorkvevis princi-
pis Sesabamisad, azerbaijanis Semadgenlobidan gamos-
vla da damoukideblobis gamocxadeba moiTxova. ra
Tqma unda, am nabijs garkveuli stimuli misca somxeTis
ssr maSindeli xelisuflebis waqezebamac. Tavisi roli
Seasrula azerbaijanis qalaq sumgaiTSi momxdarma an-
tisomxurma gamosvlebmac, rasac didi msxverpli da
mosaxleobis iZulebiTi migracia mohyva (somxeTidan
azerbaijanelebis, azerbaijanidan ki - somxebisa). sab-
WoTa kavSiris liderebi cdilobdnen dapirispirebis
ganeitralebas, magram uSedegod. situacia kidev ufro
gamwvavda ssrk daSlis Jams - 1992 wels daiwyo sabrZo-
lo moqmedebebi mTiani yarabaRis teritoriaze, rom-
lis Sedegad, SeiZleba iTqvas, azerbaijanis armiam di-
di danaklisi ganicada. sabolood 1994 wlis maisSi dai-
do cecxlis Sewyvetis SeTanxmeba, romelic “biSkekis
oqmis” saxeliTaa cnobili. amJamad mTiani yarabaRi
TviTgamocxadebuli araRiarebuli respublikis sta-
tusiT sargeblobs, konfliqti ki “gayinuli” saxiT
grZeldeba da misi mogvareba, saerTaSoriso Tanamegob-
robis Carevis miuxedavad, jer kidev ver xerxdeba.
7. Юнусов А.С. Этнодемографические процессы на Южном Кавказе постсоветский период // Кавказский сборник. Том 2(34). М.,2005, с.269
8. winaistoruli saqarTvelos cnobil faqts war-
moadgens e.w. Homo georgicus (uZvelesi adamianebi, didi
xnis winaT gadaSenebuli), romelTa neSti 1991 wels
dmanisSi, Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze iqna
aRmoCenili. Homo georgicus-is pirveli neStebi daTari-
Rebulia 1 mln. 770 aTasi wlis winandeli droiT. asaki
damowmebulia rogorc stratigrafiuli da paleomag-
netikuri kvlevebiT, aseve namarxi faunis SeswavliT.
amrigad, dmaniseli adamiani - es adamianis uZvelesi sa-
147
xea, romelic evropis teritoriaze binadrobda. 1991-
2007 wlebSi dmanisSi napovnia oTxi adamianis - sami
zrdasulisa da erTi bavSvis neStis fragmenti: ro-
gorc varaudoben, Homo georgieсus-is simaRle iyo 145-
166 sm. iyo, wona - 40-50 kg.
9. Юнусов А. Этнодемографические процессы на Южном Кавказе в постсоветский период // Кавказский сборник, том 2, М.,2005, с.275.
10. sayuradRebo momentia, rom somxebis istori-
ul mexsierebaSi warsulis gandideba xdeba da tanjuli
eris imiji inergeba. udidesi adgili uWiravs “didi
somxeTis” Temas, romelic, somexi mecnierebis azriT,
mefe tigran meoris dros (Cvens welTaRricxvamde pir-
vel saukuneSi) arsebobda. xsenebul periodSi somxeTi
palestinidan kaspiis zRvamde gadaWimul vrcel same-
fos warmoadgenda. faqtobrivad, somxeTi damoukide-
beli iyo Zveli welTaRricxvis 189 wlidan 66 wlamde,
Semdeg ki is romaelebis mier iqna dapyrobili. mogvia-
nebiT, somxeTi sxvadasxva mtruli saxelmwifoebis
msxverpli gaxda da xelidan xelSi gadadioda. arabeTis
xalifatis uRlisgan haosis qveyana (ase hqvia sxvagva-
rad somxeTs) 885 wels gaTavisuflda. am dros odesRac
arsebuli “didi somxeTis” teritoria danawilda anisis
samefod (Crdilo aRmosavleTi nawili), romelic mogvi-
anebiT saqarTvelos erTian kavkasiur saxelmwifoSi ga-
erTianda da kilikiis samefod, romelic Semdgom, me-14
saukuneSi osmalebis (Turqebis) mier iqna dapyrobili.
kavkasiis da, kerZod, samxreT kavkasiis mierTeba
ruseTTan 1801-1829 wlebSi somxebis istoriografiaSi
zogadad dadebiT faqtad fasdeba, magram sabWoTa xe-
lisuflebis dros somxeTis ssr sazRvrebis dadgena -
mTiani yarabaRis, naxWevanis, surmalinis, yarsisa da
artaanis (ardahanis) olqebis gareSe - sabWoTa kavSiri-
sa da TurqeTis garigebad miiCneva, romelic somxeTis
istoriuli teritoriebis gayofis xarjze moxda. saer-
Tod, teritoriuli davebis sakiTxi, marTalia, araofi-
cialiurad, magram saqarTvelosTan urTierTobebSic
arsebobs: somexi politikosebisa da mecnierTa azriT,
148
samcxe _ javaxeTi odesRac arsebuli “didi somxeTis
nawilia da, Sesabamisad, uZveles somxur miwa-wyals
warmoadgens. ufro metic, somxebi miiCneven, rom qvemo
qarTlic maTi miwebis nawilia.
aRsaniSnavia, rom swored teritoriuli sakiTxi
iyo im omis mizezi, romelic saqarTvelosa da somxeTis
damoukidebel respublikebs Soris 1918 wlis dekem-
berSi moxda: imdroindelma somexma politikosebma ga-
dawyvites, rom radgan damoukideblad gamocxadebisas
araratis respublikas Zalian cota teritoria ergo,
saWiro iyo “istoriuli miwebis” samxedro ZaliT dab-
runeba. Sesabamisad, somxeTis jarebi Setevaze gadavid-
nen da saqarTvelos samxreTi nawili (Tbilisis yofili
guberniis lorეs raioni da borCalos mazra) daikaves.
marTalia, Tavdasxmas saqarTvelo moumzadebeli Sex-
vda, magram sakmarisi samxedro Zalebis koncentraciis
Semdeg qarTulma jarebma somxebs ukan daaxevines, Tum-
ca aqve SevniSnavT, rom somxeTis sasargeblod antan-
tis warmomadgenlebis Carevis gamo saqarTvelom
lorეs dabruneba ver SeZlo - es teritoria neitralur
zonad gamocxadda, Sereuli somxur-qarTuli adminis-
traciiTa da didi britaneTis warmomadgenlis xel-
mZRvanelobiT. sabWoTa xelisuflebis damyarebis pir-
vel wlebSi ki, bolSevikebis gadawyvetilebiT, lore
sabolood somxeTs gadaeca (amis Sesaxeb ufro farTod
ixileT gazeT “axalgazrda iverielSi” 1990 wlis maisSi
gamoqveynebuli vrceli dokumenturi narkvevi “erTi
omis qronika anu ra moxda 1918 wlis dekemberSi”).
somxebi xSirad xazs usvamen, rom arian adamianebi,
romlebic maTi eris faseulobebs ganasaxiereben: mes-
rop maStoci - enas (361-440 ww.w.), komitasi, igive sogo-
mon sogomiani - musikas (1869-1935 w.w.), vardan mamikoni-
ani - Tavisuflebas (380-441 w.w.).
somxeTisaTvis erTob aqtualuria genocidis sa-
kiTxi. osmaleTis imperiaSi somxebis Tavisuflebis-
Tvis brZolam farTo masStabi miiRo jer kidev XIX sau-
kunis 60-70-an wlebSi (1862 wels kilikiaSi “zeiTunis
149
gmirebis” ajanyeba, revoluciuri moZraobis dawyeba,
Tavdacvis jgufebis Seqmna, daSnakebis teroristuli
aqtebis dawyeba, maT Soris 1896 wels osmaleTis bankis
maT mier xelSi Cagdeba), Semdeg ki, meoce saukunis da-
sawyisSi, osmaleTis imperiaSi mcxovrebi somxebis
mdgomareobis sakiTxis garkvevaSi dasavleT evropis
saxelmwifoebi da ruseTi Caeria: maTi zewoliT Turqe-
bi somxurenovani mosaxleobiT dasaxlebuli olqebis
avtonomias daTanxmdnen. pirveli msoflio omis dros
TurqeTi ruseTis winaaRmdeg mebrZol banakSi aRmoC-
nda, Sesabamisad, kavkasiis frontze rusuli armiis Se-
tevis kvalobaze ruseTis moimede somxebma antiTurqu-
li gamosvlebi daiwyes. am faqtma osmaleTis xelisuf-
lebis mxridan gaugonari represiebi gamoiwvia: 1915
wlis aprilSi moewyo somex xalxis msoflioSi uprece-
dento genocidi, ris Sedegadac ramdenime dRe-RameSi
1,5 mln. somexi gaiJlita.
11. TurqeTi bolo xanebSi, gansakuTrebiT ki 2008
wlis agvistoSi momxdari saqarTvelo-ruseTis omis
Semdeg, aqtiurad CaerTo Sidakavkasiuri problemebis
mogvarebis procesSi. ankaram SeimuSava kavkasiis regi-
onis stabilizebis koncefcia, romelic dainterese-
bul saxelmwifoebs, maT Soris ruseTs, saqarTvelos,
somxeTsa da azerbaijans gaacno. imave wlis oqtomber-
Si TurqeTis prezidenti daeswro erevanSi gamarTul
safexburTo matCs, xolo erTi wlis Semdeg - 2009 wlis
oqtomberSi igive gaakeTa somxeTis prezidentmac: igi
TurqeTis qalaq bursaSi Cavida da adgilobriv stadi-
onze evropis Cempionatis SesarCev matCs daeswro som-
xeTisa da TurqeTis nakrebebs Soris.
12. daRestnis dedaqalaqia maxaCkala. mosaxleobis
raodenoba 2,7 mln. (2009 wlis pirveli ianvris monace-
mebiT). respublikis teritoria Seadgens 50,3 aTas
kvadratul kilometrs. 1989 wlis aRweris Tanaxmad,
respublikis teritoriaze 102 erovnebis warmomadge-
neli cxovrobda, romlebic sam enobriv jgufs miekuT-
vnebian: iberiul-kavkasiuri ojaxis naxur-daRestnuri
ganStoebas, alaTauri ojaxis ierarqiul jgufs da in-
150
doevropul enobriv jgufs. dRes daRestanSi, konsti-
tuciis Tanaxmad, saxelmwifo enebad iTvlebian rusu-
li da daRestnis xalxTa yvela ena, magram maTgan Tavisi
damwerloba mxolod 14 enas gaaCnia.
daRestnis mTavari mdinareebia Tergi, sulaki, sa-
muri. msxvili qalaqebia: maxaCkala (334,5 aTasi); der-
benti (90,1 aTasi), xasaviurti (83,8 aTasi), kaspiiski (67,9
aTasi), buinakski (58,2 aTasi).
Zv.w.aR. pirveli aTaswleulis bolos daRestnis
teritoria Sedioda kavkasiis albaneTis, Semdgom ki sa-
saniduri iranis SemadgenlobaSi. daRestanma arabTa
Tavdasxmebic gadaitana. XIII saukunis dasawyisSi daRes-
tani TaTar-monRolebma daipyres, momdevno aswleu-
lebSi ki aq mcxovrebi xalxebi osmaleTis imperiisa da
sparseTis gavlenis qveS moeqcnen. ruseT-sparseTis
omis Sedegad 1813 wels dadebuli giulistanis xelSek-
rulebiT, daRestani ruseTs SeuerTda.
daRestnis assr 1921 wlis 20 ianvars Seiqmna. 1994
wlis 26 ivliss miRebul iqna respublikis konstitu-
cia. daRestanSi mosaxleobis didi nawili (90%-ze me-
ti), tradiciulad, muslimuri aRmsareblobis mimdeva-
ria. 1996 wlis 1 ianvris monacemebiT, daRestanSi fun-
qcionirebda 1670 meCeTi, 7 eklesia, 4 sinagoga, 3 adven-
tistTa “meSvide dRis” Temi, 4 evangelist qristian-
baptistTa Temi.
13. 1989 wlis aRweris monacemebiT, lezgebis rao-
denoba 170 aTass Seadgenda. azerbaijanis kusaris rai-
onis garda, sadac isini mosaxleobis 80%-ze mets Sead-
genen, lezgebi gansaxlebuli arian azerbaijanis xaCma-
sis, gubis, gabalis da zogierT sxva raionSi. imave aRwe-
ris mixedviT, azerbaijanSi, lezgebis garda, cxovrob-
da agreTve 44 000 avareli (ZiriTadad, belaqnisa da za-
qaTalas raionebSi).
14. CrdiloeT oseT-alaniis respublikis dedaqa-
laqia vladikavkazi. teritoria - 8 aTasi kvadratuli
kilometri, mosaxleobis raodenoba — 701,8 aTasi ada-
miani (2009 wlis monacemebiT). respublika regionSi
151
erT-erT yvelaze urbanizebulad da mWidrod dasaxle-
bulad iTvleba (1km2 140 adamiani). mosaxleobis umete-
soba osebia (60%) da, ZiriTadad, qalaqebis mcxovrebni
arian. CrdiloeT oseTs mniSvnelovani satransporto
adgilmdebareoba aqvs: vladikavkazidan saqarTvelos
sazRvramde gadis gzatkecili, romelic istoriulad
“saqarTvelos samxedro gzis” saxeliTaa cnobili. gar-
da amisa, CrdiloeT oseTze gadis CrdiloeT da sam-
xreT kavkasiis damakavSirebeli avtomagistrali
(“transkam”), romlis mniSvnelovan monakveTs kavkasio-
nis qedze agebuli rokis gvirabi warmoadgens. respub-
likis teritoriaze gadis agreTve federaluri statu-
sis mqone avtogzebi da rkinigzebi, gazsadenebi da sxva
komunikaciebi. msxvili qalaqebia vladikavkazi (309,8
aTasi mcx.), mozdoki (40 aTasi), beslani (33,6 aTasi).
mokled CrdiloeT oseT-alaniis istoriis Sesa-
xeb: Cveni welTaRricxvis dasawyisSi respublikis amJa-
mindel teritoriaze alanTa tomebi gamoCndnen, IX-X
saukuneebSi ki alanTa feodaluri saxelmwifoc Seiq-
mna. meaTe saukuneSi osebSi saqarTvelodan qristiano-
ba vrceldeba da oficialuri religia xdeba. amave pe-
riodidan iwyeba alanur-osuri eTnosis Camoyalibeba
da masze saqarTvelos politikuri gavlenis gavrcele-
ba. XIIOI saukuneSi, TaTar-monRolTa Semosevebis gamo,
osuri saxelmwifo ganadgurda da mosaxleobam, TavSe-
safris Ziebis mizniT, mdinare Tergis zemowelSi, kavka-
sionis mTavari qedis xeobebisa da kalTebisaken migri-
reba daiwyo. osebi ruseTis SemadgenlobaSi XVIII sauku-
nis meore naxevarSi Sevidnen, XIX saukuneSi ki adminis-
traciulad Tergis olqSi moeqcnen. sabWoTa xelisuf-
lebis pirvel wlebSi osebi jer mTielTa assr Semadgen-
lobaSi arian, Semdeg ki, 1924 wlis 7 ivliss, osTa gan-
saxlebis teritoria avtonomiur mxared gardaiqmna
(rsfsr SemadgenlobaSi). 1936 wlis sabWoTa konstitu-
ciis Tanaxmad, Seiqmna CrdiloeT oseTis assr, 1990
wlis dekembridan - CrdiloeT oseTis ssr, 1993 wlidan
- CrdiloeT oseT - alaniis respublika. amJamad aq Ziri-
152
Tadi konfesiebia marTlmadidebluri qristianoba da
islami.
15. inguSeTis respublikis dedaqalaqia magasi, te-
ritoria - 3600 kv.km. mosaxleoba - 532 aTasi adamiani.
respublika Seiqmna 1992 wlis 4 ivniss. msxvili qalaqe-
bia: nazrani (118 aT. adamiani 2000 wlis monacemebiT),
malgobeki (36 aTasi), yarabulaki (19 aTasi). qarTul is-
toriul wyaroebSi inguSebi ZurZukebis saxeliT arian
cnobilni. ZurZukeTi, romilic inguSebisa da xunZebis
winaprebis saxelmwifoebriv gaerTianebas warmoadgen-
da, Zveli welTaRricxvis IV-III saukuneebidan axali
welTaRricxvis XIV saukunemde arsebobda. Temur-len-
gma CrdiloeT kavkasiaSi laSqrobis dros (1395) ZurZu-
keTi mTlianad gaanadgura, Sesabamisad, Sewyda yovel-
gvari urTierToba saqarTvelosTan. Temur-lengis
brZanebis Sesabamisad, “amieridan ar unda eswavlaT
qarTuli wignebi”. kulturis donis saerTo dacemasTan
erTad, es ZurZukeTis mTebSi qristianul-marTlmadi-
debluri religiis miviwyebasac niSnavda… aqve ar SeiZ-
leba ar aRvniSnoT, rom inguSeTSi arsebuli X saukunis
qristianuli eklesia “tyoba-erdi” dResac rCeba qar-
Tveli da inguSi xalxebis materialur da sulier kul-
turaTa saukunovani siaxlovis gamoxatulebad.
me-16 saukunis bolos inguSeTSi daRestnidan mus-
limuri religia vrceldeba. XVIII saukuneSi naxCos to-
mebi CeCnebad da inguSebad gaiyvnen. 1810 wels inguSeTi
nebayoflobiT uerTdeba ruseTis imperias, 1921 wels
ki mTielTa assr SemadgenlobaSia. 1924 wels Seiqmna in-
guSeTis avtonomiuri olqi, romlis adminitraciuli
centrs vladikavkazi warmoadgenda. 1934 wels inguSe-
Ti CeCneTis avtonomiur olqTan gaerTianda da am gaer-
Tianebas CeCneT-inguSeTis avtonomiuri olqi ewoda,
romelic 1937 wlis ssrk konstituciis Sesabamisad,
CeCneT-inguSeTis ass respublikad gardaiqmna. 1944
wels CeCneT-inguSeTis assr gauqmda, mogvianebiT ki,
1957 wels, isev aRadgines.
16. CeCneTis dedaqalaqi - grozno. teritoria -
17,5 kv.km. mosaxleobis raodenoba — 1, 2 milioni adamia-
153
ni (2009 weli). didi mdinareebia Tergi da sunJa. relie-
fis mixedviT respublika iyofa or nawilad; bari
(CrdiloeTi) da mTianeTi (samxreTi). msxvili qalaqebia:
grozno, gudermesi, arRuni, urus-martani da Sali.
qveynis ZiriTad bunebriv saresurso potencials war-
moadgens navTobis sabadoebi.
VII-XIII ss. naxCoebSi saqarTvelodan vrceldeba
qristianoba da masTan erTad qarTuli damwerlobac.
amave xanebSi xdeba islamis SeRweva, kavkasiaSi arabebis
laSqrobebis Sedegad. XVIII saukunis 80-iani wlebisaT-
vis TiTqmis yvela CeCnurma sazogadoebam ruseTis qve-
Sevrdomoba aRiara, magram administraciuli kontro-
lis damyareba maTze ver moxerxda. amgvarma situaciam
XVIII saukunis bolos samxedro moqmedebebis gaxSireba
da Sesabamisad, mosaxleobis protesti gamoiwvia: Seix
mansuris antirusuli moZraoba (1785-1791 wlebi) da
Semdeg omi ruseTsa da kavkasiis xalxebs Soris (1817-
1864 wlebi); ajanyebebi da abragoba (1866-1916 wlebi);
deportacia (1944-1957 wlebi); “konstituciuri wesri-
gis” aRdgenis kampaniebi (1994-1996, 1999-2003 wlebi).
1991 wlis noembridan joxar dudaevis xelisuflebaSi
mosvlis Semdeg gamocxadda CeCneTis respublikis Seq-
mna da misi gamosvla CeCneT-inguSeTis Semadgenlobi-
dan.
17. daRestnis assr-s gadaeca oTxi mimdebare raio-
ni, Crdilo oseTis assr-s - vladikavkazis mimdebare
prigorodnis raioni. saqarTvelos ssr SemadgenlobaSi
Sevida kavkasionis qedis CrdiloeTis kalTebze ganla-
gebul CeCneT-inguSeTis assr xuTi raionis, maT Soris,
iTum-yales, Sarois, galanCeJisa prigorodnis raione-
bis 30%-dan 40%-mde teritoria.
18. inguSeTSi dgas sakiTxi ara marto prigorodnis
raionis kuTvnilebis, aramed Tavis droze vladikavka-
zis oseTisTvis gadacemis samarTlianobis Sesaxebac.
19. saiubileo saRamoze misasalmebeli sityviT ga-
movidnen Tbilisis saxelmwifo universitetis profe-
sorebi merab Cuxua (rogorc qarTul, ise inguSur ena-
154
ze), rusudan janaSia, cira baramiZe da sxvebi. aRsaniS-
navia, rom iisa koZois 25 oqtombers, “Tbilisqalaqo-
bis” dResaswaulze, dedaqalaqis merma sazeimo viTare-
baSi gadasca Tbilisis sapatio moqalaqis sigeli.
20. yabardo-balyareTis dedaqalaqia nalCiki. te-
ritoria - 12,5 aTasi kv.km. mosaxleoba - 892,4 aTasi ada-
miani (2009 wlis monacemebiT). respublika Seiqmna 1921
wlis 1 seqtembers. yabardoelebi Seadgenen saerTo mo-
saxleobis 55,3%-s, rusebi - 25,1%, balyarelebi 11,6%.
msxvili qalaqebia nalCiki (269,2 aTasi mcx.), proxladni
(60,1 aTasi). aq mdebareobs kavkasiaSi da evropaSi yvela-
ze maRali mTa ialbuzi (5642 metri). respublikis wiaRi
mdidaria poliliTonuri madnebiT - moipoveba molib-
deni, volframi, tyvia da sxva. yabardo-balyareTis
respublika ruseTis fedewraciis erT-erT mniSvnelo-
van sakurorto-rekreaciul da turistul zonas war-
moadgens.
yabardosa da balyareTis teritoria didxans iyo
ruseTis, TurqeTisa da yirimis saxanos dapirispirebis
adgili. 1557 wels yabardos mTavrebma ruseTTan samo-
kavSireo-samxedro xelSekruleba dades, rac ivane me-
oTxe mrisxanesa da yabardoeli mTavris qaliSvilis ma-
ria Temruyis asulis qorwinebiT iqna ganmtkicebuli.
1827 wels dasrulda ruseTTan balyareTis SeerTebis
procesi. 1860 wels yabardo da balyareTis teritoria
administraciulad Tergis olqis SemadgenlobaSi Sevi-
da. me-19 saukunis 70-ian wlebSi, rostov-vladikavkazis
rkinigzis dasrulebiT ganmtkicda ruseTis samxreTis
regionebis, maT Soris, yabardo-balyareTis kavSiri im-
periis centrTan. 1936 wels Seiqmna yabardo-balyare-
Tis assr, Tumca 1944 wels, balyarelebis mimarT gan-
xorcielebuli represiebis gamo, am politikur-admi-
nistraciul erTeuls saxeli Seecvala da yabardos
respublika ewoda balyarelebi iZulebiT iqnen depor-
tirebulni Sua aziaSi. yabardo-balyareTis teritoria
da saxelwodeba xelaxla aRadgines 1957 wels. 1993
wels gamocxadda yabardo-balyareTis respublika.
155
21. yaraCai-CerqezeTis dedaqalaqia Cerkeski, te-
ritoria - 14, 3 aTasi km. kv. mosaxleobis raodenoba -
434,5 aTasi adamiani (2005 w.). yaraCai-CerqezeTi Seiqmna
1922 wlis 12 ianvars. yaraCaelebi Seadgenen saerTo mo-
saxleobis 38,5%, rusebi - 33,5%, Cerqezebi - 11,3%. aq
cxovroben abazebi - 7,4%, noRaelebi - 3,4%, osebi, uk-
rainelebi, somxebi da sxv.
Tanamedrove yaraCai-CerqezeTis teritoriaze ar-
sebobda alanTa saxelmwifo, aq X saukuneSi iasebi da ka-
sogebic saxlobdnen. XIII-XIV ss.-Si alanebi TaTar-mon-
Rolebma gaanadgures. mogvianebiT ki, XVI-XVII saukune-
ebSi ukacriel miwebze abazebi da noRaelebi gadmosax-
ldnen. XIX saukunis dasawyisSi es teritoria ruseTis
imperiaSi gaerTianda (yubanis administraciul olqSi),
daiwyo kazakebis Casaxlebis procesic. sabWoTa peri-
odSi Seiqmna yaraCais avt.olqi. 1944 wels yaraCaelebi
iZulebiT gadaasaxles yazaxeTSi, Sesabamisad, yaraCais
avtonomiuri olqi gauqmda. 1957 wels yaraCaelebi rea-
bilitirebul iqnen, Seiqmna yaraCai-CerqezeTis avto-
nomiuri respublika, romelic sabWoTa kavSiris dros
stavropolis mxareSi Sedioda.
1992 wlis dekembridan yaraCai-CerqezeTis respub-
lika ruseTis federaciis subieqts warmoadgens. res-
publikis teritoriaze ganlagebulia qristianuli
kulturis unikaluri arqiteqturuli Zeglebi (me-10
saukunis sentinisa da SoanTis taZrebi sofel qvemo
TeberdaSi da sxva).
bolo wlebSi saerTaSoriso Cerqezuli organiza-
cia “adiRe-xase” axlomonaTesave adiRe, yabardoelebi-
sa da Cerqezi xalxebis gaerTianebis moTxovniT gamodis.
yaraCai-balyareTis moZraobas ki yaraCaelebisa da bal-
yarelebis ruseTis federaciaSi erT subieqtad gaerTi-
aneba surs, yaraCai-balyareTis respublikis saxiT.
22. adiRes respublikis dedaqalaqia maikopi. teri-
toria - 7,6 aTasi km.kv. mosaxleoba - 445 aTasi (2005 w.).
respublikis 40% dafarulia tyiT, moipoveba navTobi,
bunebrivi gazi, kargi pirobebia turizmis ganviTare-
156
bisTvis. 2008 wlis monacemebiT, eTnikur umravlesobas
aq rusebi Seadgenen (62,4%), adiRelebis raodenoba -
25,9%, somxebi - 3,5%. garda amisa, respublikaSi cxov-
roben ukrainelebi, qurTebi, TaTrebi, Turqebi da sxva
xalxebis warmomadgenlebi.
sabWoTa xelisuflebis dros adiRebi xelovnurad
ramdenime xalxad daiyo (yabardoelebi, Cerqezebi), sa-
xeli “adiRe” (“Адыгейцы“) ki am xalxis mxolod erT
jgufs uwodes. adiRebi kavkasiis ZirZveli mosaxleo-
baa, romelTa winaprebi aq paleoliTis droidan cxov-
roben. isini meotebis saxeliTac iyvnen cnobilni, rom-
lebic aerTianebdnen kerketebis, sindebis, zixebisa da
fsesebis tomebs. Zveli welTaRricxvis IV saukunidan
adiReebi bosforis samefos gavlenis qveS moeqcnen,
momdevno periodSi ki skviTebisa da sarmatebis eTni-
kur-kulturuli zegavlena ganicades. pirvel sauku-
neSi gaZlierda zixebis tomi, romelic V-XsaukuneebSi
saTaveSi edga adiRur tomTa kavSirs.
IV-X saukuneebSi adiRebi miwaTmoqmedebasa da mesa-
qonleobas eweodnen, vaWrobdnen yirimTan, iranTan da
bizantiasTan.
aRsaniSnavia, rom termini “zixi” qarTul wyaroeb-
Si moxseniebuli termin “jiqis” Sesatyvisia. Zveli qar-
Tuli wyaroebis mixedviT, saxelwodeba “jiqeTi” mTel
adiRes gulisxmobda. adiReebi saqarTveloSi “qaSage-
bis”, “qaSqebis” saxeliTac arian cnobilni. aRsaniSna-
via, rom svanebi adiRebs dResac “qaSqebs” uwodeben.
adiRe-saqarTvelos urTierTobas xangrZlivi is-
toria aqvs. leonti mrovelis cnobiT, mefe armazis
dros qarTlis laSqarSi jiqebic msaxurobdnen. juan-
Seris cnobiT, 455 wels es mxare vaxtang gorgasals da-
ulaSqravs. saintereso cnobaa, rom 656 wels konstan-
tinopolis meeqvse msoflio saeklesio krebam jiqeTis
eparqia mcxeTis sakaTilokosos dauqvemdebara. XII-XIII
saukuneebSi adiRe saqarTvelos politikur gavlenaSi
moeqca, ramac xeli Seuwyo aq qristianobis gavrcele-
bas.
157
XIII saukuneSi adiRes teritoriis nawili TaTar-
monRolTa saxelmwifos - oqros urdos mflobelobaSi
moeqca, XVI saukunidan ki osmaleTisa da yirimis saxa-
nos politikur eqspansias ganicdida. swored am droi-
dan gavrcelda muslimuri religiac.
kavkasiis omebis dros Cerqezi xalxis warmomad-
genlebi, maT Soris adiRebic, ruseTis imperiis repre-
siebis qveS moeqcnen, maTi mniSvnelovani nawili Tur-
qeTsa da axlo aRmosavleTSi gadasaxlda (muhajiroba).
dRes sazRvargareT 3 mln.-ze meti adiReli cxovrobs.
1918 wlis maisidan, ruseTis samxreTSi dawyebuli
samoqalaqo omis dros, adiRebiT dasaxlebuli teri-
toria Sevida yuban-Savi zRvis sabWoTa respublikaSi.
1922 wlis 22 ivliss Seiqmna CerqezeTis (adiRuri) avto-
nomiuri olqi, mogvianebiT ki, 1928 wels mas saxeli ga-
daaerqva da adiRes avtonomiuri olqi ewoda, centriT
q. krasnodarSi, 1936 wels administraciul centrad ma-
ikopi gamocxadda. adiRes respublika ruseTis federa-
ciis SemadgenlobaSi Seiqmna 1991 wels. pirveli kon-
stitucia miiRes 1995 wlis 10 marts.
158
Tavi V
1. yabardo-balyareTis geofizikur samecniero-
kvleviT institutSi bevri qarTveli mecnieri warmate-
biT muSaobda. sainteresoa, rom am faqtma Tavisi asaxva
hpova cnobili qarTveli mwerlis guram fanjikiZis ro-
manSi “aqtiuri mzis weliwadi”. es wigni 1970-ian wlebis
bestselerad iqna miCneuli.
2. zogierTi mosazrebiT, termini “Turqi mesxebi” xe-
lovnuria, romelic gasuli saukunis 80-iani wlebis bo-
los gaCnda sabWoTa publicistikaSi da sinamdviles ar
asaxavs. sakiTxis mokle istoria aseTia: TurqeTTan mosaz-
Rvre saqarTvelos rigi raionebis (samcxe-javaxeTSi -
axalcixis, adigenis, axalqalaqisa da aspinZis) adgilobri-
vi mcxovrebi, ZiriTadad, gamuslimebul-gaTurqebuli
qarTvelebi (mesxebi), agreTve Turquli warmoSobis mosax-
leoba 1944 wlis noemberSi uzbekeTSi - ferganaSi iqnen de-
portirebulni. gadasaxlebis mizezi is iyo, rom TiTqosda
muslimi mesxebi da Turquli warmoSobis adamianebi ssrk-
germaniis omis dros faSistebis mxardamWer TurqeTs ex-
marebodnen, jaSuSobdnen da, Sesabamisad, arakeTilsaime-
do pirebs warmoadgendnen. omis dros, SesaZloa, marTlac
iyo msgavsi faqtebi, magram, ra Tqma unda, sabWoTa mar-
Tlmsajulebis mier erTeuli pirebis mier Cadenili dana-
Saulis aTasobiT adamianze gavrceleba ukanono da usa-
marTlo qmedeba iyo. aRsaniSnavia, rom 1957 wels, Crdilo-
kavkasieli represirebuli xalxebis reabilitaciis miuxe-
davad, saqarTvelodan deportirebuli mesxebisa da Tur-
qebis reabilitireba da maTi repatriacia ar momxdara, es
ar ganxorcielebula arc xruSCoviseul “daTbobis” da
arc gorbaCoviseul "prestroikis” wlebSi. 1989 wels fer-
ganaSi uzbekebTan momxdari sisxliani eTnikuri dapiris-
pirebis Sedegad, mesxebi da Turqebi iZulebulni gaxdnen
kavkasiisaken gamoqceuliyvnen. maTi nawili dasaxlda
azerbaijanSi (80 aTasamde), nawili ki - CrdiloeT kavkasia-
Si, umetesad krasnodaris mxareSi. amasTan, “Turqi mesxe-
bis” kompaqturad dasaxleba eTnosTaSorisi dapirispire-
159
bebis maprovocirebeli mudmivi faqtori gaxda, romelic
gansakuTrebiT krasnodaris mxareSi gamZafrda.
migraciuli procesebis eqspertis v.i.nemCinas az-
riT, situacia garTulebulia imiTac, rom masobriv
SegnebaSi damkvidrda stereotipi - TiTqosda Crdilo
da samxreT kavkasiis respublikebidan Casuli migran-
tebi floben saTanado materialur resursebs, aqvT ga-
cilebiT meti SesaZleblobebi samxreT ruseTis olqis
rusulenovan teritoriebze dasamkvidreblad, dakave-
buli aqvT prestiJuli socialuri niSebi. ukontrolo
migraciulma procesebma saqme iqamde miiyvana, rom 90-
iani wlebis SuaxanebSi donis, stavropolisa da yubanis
kazakobam araerTxel mimarTa antikonstituciur qme-
debebs da gaakeTa gancxadebebi, raTa Zalismieri meTo-
debiT SeezRudaT araslavuri mosaxleobis migraciebi
ruseTis federaciis subieqtebSi. Seqmnil viTarebaSi,
krasnodaris xelisuflebam SeimuSava samxareo migra-
ciis sakanonmdeblo koncefcia, romelic or pozicia-
zea dafuZnebuli _ migraciis raodenobis SezRudvasa
da migraciuli nakadis erovnuli struqturis optimi-
zaciaze. rostovis olqisa da stavropolis saxelisuf-
lo organoebma mxari dauWires krasnodarelebis mier
SeTavazebul migraciuli nakadebis regulirebis kon-
cefcias, magram iqve TavianTi regionebis Tavisebure-
bebsac iTvaliswineben.
“Turqi mesxebis” krasnodaris mxaridan gamodevnis
politika iqamde mivida, rom problemis gadaWraSi dasav-
leTis qveynebi Caerivnen. ase, magaliTad, aSS mTavrobam
ramdenime aTeul ojaxs amerikaSi Casaxlebis neba misca.
dResac yubanSi kazakTa organizaciebis mwvave damokide-
buleba “Turqi mesxebis” mimarT samarTaldamcavi orga-
nizaciebis kritikis mudmivi obieqtia.
rac Seexeba saqarTvelos, oficialurma Tbilisma
jer kidev gasuli saukunis 90-iani wlebis bolos aiRo
valdebuleba evrosabWos winaSe 2011 wlamde e.w.“Turqi
mesxebis” dabrunebis Taobaze, magram imis gamo, rom sa-
qarTvelos zemoT CamoTvlil raionebSi dRes somxuri
mosaxleoba Warbobs da gadasaxlebulTa kompaqturad
160
Casaxleba ver xerxdeba, problemis gadaWra gaWianur-
da. araa gamoricxuli, rom TviTneburma da daufiqre-
belma nabijebma, ukontrolo da stiqiurma dabrunebam
eTnikuri konfliqti gamoiwvios. aqve SevniSnavT, rom
qarTul sazogadoebaSi “Turqi mesxebis” dabrunebas-
Tan mimarTebiT azrTa mkveTri sxvadasxvaoba arsebobs.
3. somxebi Crdilo kavkasiaSi pirvelad IX-XII sau-
kuneebSi gamoCndnen. msxvili somxuri dasaxlebebi am
regionSi iqmneba XVIII saukuneSi, rac ruseTis aRmosav-
luri politikis gaaqtiurebasTanaa dakavSirebuli.
somxebi mniSvnelovan rols asrulebdnen yizlaris,
mozdokis, stavropolisa da sxva qalaqebis, agreTve
yubanisa da SavizRvispireTis soflis mosaxleobis
cxovrebaSi. 1780-ian wlebSi donze daarsda q. naxWevani
da masTan axlos mdebare 6 sofeli. CrdiloeT kavkasia-
Si somxebis axali migracia TurqeTSi 1915 wlis somxe-
bis genocids ukavSirdeba. TurqeTidan iZulebiT emig-
rirebulma somexma kolonistebma TviTmmarTvelobis
ganviTarebis saqmeSi farTo uflebebi da SesaZleblo-
bebi miiRes. CrdiloeT kavkasiaSi maTi tradiciuli
saqmianoba iyo vaWroba, meRvineoba, mebaReoba da xe-
losnoba. somxebma mniSvnelovani roli Seasrules am
regionis sameurneo da kulturul ganviTarebaSi. amas-
Tanave, maT sakmaod mtkiced SeinarCunes TavianTi kul-
tura da tradiciebi, TumcaRa, xangrZlivi Tanacxovre-
bis ganmavlobaSi adgilobrivma eTnosebma gavlena som-
xebis sayofacxovrebo kulturazec moaxdines. somex-
Ta subeTnikuri jgufi krasnodaris mxaresa da adiReSi
imdenad iqna adaptirebuli, imdenad gaiTavisa adiRuri
tradiciebi da ena, rom Tavis Tavs “Cerqezohaebs” (Cer-
qez-somxebs) uwodebs. morwmune somexma qristianma mo-
nofizitebma CerqezeTSi yirimidan gadmosaxleba XI-XII
saukuneebSi daiwyes. ruseTSi gadmosaxlebulma som-
xebma 1839 wels yubanSi daaarses somxuri auli - armavi-
ri, romelic dRes erT-erTi samrewvelo da savaWro
centria Crdilo kavkasiaSi. am regionTanaa dakavSire-
buli somxuri kulturis gamoCenili moRvaweebis, poet
m.nalbandianis, mxatvar m.sarianis, mweral r.patkonia-
161
nis, m.Saginianisa da sxvaTa saxelebi.
4.
Белозеров В.С. Русские на Кавказе: эволюция расселения // Русские на Северном Кавказе: вызовы XXI в. Ростов на-Дону. 2002, c.60.
5. Атлас социально-политических проблем, угроз и рисков Юга России.Ростов на-Дону, 2006, с.86.
6. Ризаханова М.Ш. Дагестанские русские XIX нач. XX в. Махачкала, 2001, с.31.
7. ix.Атлас социально-политических проблем, угроз и рисков Юга России.Ростов на-Дону, 2006, с.87
8. pirveli monoTeisturi religia CrdiloeT kavka-
siaSi gaCnda IV-V saukuneebSi, romelic aq saqarTvelodan,
bizantiidan da kavkasiis albaneTidan Semovida, magram mo-
saxleoba, ZiriTadad, warmarTi rCeboda. VII-VIII saukuneeb-
Si aq gavrcelebas iwyebs islami, romelic arabma dam-
pyroblebma Semoitanes. islams pirvelad daRestnis xal-
xebi eziarnen, romlebmac arabebidan Safiituri mazhabi
gadaiRes. XIXsaukunis 60-ian wlebSi CrdiloeT kavkasiaSi
gavrceleba daiwyo sufizmmac. sabWoTa xelisuflebis
wlebSi meCeTebi da medreseebi daxures, muslimuri samar-
Talwarmoeba gauqmda. me-20 saukunis 80-iani wlebis bo-
los religiurma organizaciebma Ria moqmedebis SesaZ-
lebloba miiRes. amave xanebSi dawyebulma sazogadoebrivi
cxovrebis demokratizaciam religiuri aRorZinebisa da
misioneruli moRvaweobis saSualeba Seqmna.
amJamad CrdiloeT kavkasiis respublikebSi upirate-
sad islamia gavrcelebuli. adiRelebi, abazebi, Cerqezebi,
osebis nawili, yabardoelebi, yaraCaelebi, balyarelebi,
noRaelebi, ZiriTadad, muslimi-sunitebi arian, xolo CeC-
nebi, inguSebi, daRestnis xalxTa didi nawili, maT Soris
Turqulenovani yumuxebi - Safiituri mazhabis mimdevre-
bi. daRestnis samxreTSi Siitebi cxovroben. marTlmadi-
debluri aRmsareblobisa arian rusebi (kazakebi), osebis
umetesi nawili, mozdokis yabardoelebi, yalmuxebis mci-
re nawili. budizms (mis lamaistur mimarTulebas) umete-
sad yalmuxebi aRiareben. daRestanSi TaTebis (“mTieli eb-
raelebis”) nawili iudaizmis mimdevrebi arian.
162
Tavi VI
1. samwuxarod, bolo wlebSi saerTaSoriso urTi-
erTobebSi vxedavT, rom ramdenime fundamenturi do-
kumenti _ gaeros mier miRebuli “adamianTa uflebebis
deklaracia”(erTa TviTgamorkvevis ufleba) da 1975
wels helsinkis TaTbiris mier miRebuli “sazRvrebis
urRvevobis principi” erTmaneTs ewinaaRmdegeba. amis
TvalsaCino magaliTia 2008 wlis agvistoSi saqarTve-
loSi ganviTarebuli tragikuli movlenebi.
2. ix. Тхагапсоев Х.Г. Этноэтатизм как инобытие российс-кого федерализма // Научная мысль Кавказа. 2002, №3, с.25-36. avtori eTnoetatizmSi gulisxmobs CrdiloeT kavkasi-
is respublikebSi XXI saukunis dasawyisSi Seqmnil
mdgomareobas, rodesac adamianis uflebebi da Tavi-
suflebebi ara marto faqtobrivad ar Seesabameba ru-
seTis federaciis konstituciiTa da kanonmdeblobiT
dadgenil normebs, aramed uxeSad arRvevs qveynis sa-
marTlebriv sivrces. am dros warmoiqmneba saxelmwi-
fos saxeliT adamianis, sociumis daTrgunvis movlena.
3. Кухианидзе А.В. Кавказоцентристская концепция демо-кратии // Научная мысль Кавказа, 1995, 34, с.66-72.
4. iqve
5. SafsuRebi adiRTa erT-erTi subeTnosia, rom-
lebic krasnodaris mxareSi cxovroben. maTi raodenoba
10-12 aTas adamians Seadgens. SafsuRebis ena adiRuris
dialeqtia. sarwmunoebis mixedviT SafsuRebi muslimi-
sunitebi arian, romlebic warmarTul religiur ada-
Tebsac inarCuneben. maT Sesaxeb gvxvdeba cnobebi X sau-
kunisa da mis Semdgom periodSi. SafsuRebis eTnogene-
zi dakavSirebulia SavizRvispireTis abazebis adiRuri
tomebiT asimilaciis xangrZliv procesTan (l.lavro-
vi). kavkasiis omis dasawyisSi SafsuRebi raodenobiT
adiRTa yvelaze msxvili subeTnosi iyo (300 aTasi ada-
miani), cxovrobdnen md. yubanis auzsa da SavizRvispi-
reTSi md. jugbasa da md. Saxes Soris. XVIII saukunis bo-
los SafsuRebma TavianTi Tavadebi gandevnes da demok-
ratiuli wyobileba daamyares: marTva xorcieldeboda
163
saxalxo krebebis (“xasa”) sxvadasxva doneebis sistemis
meSveobiT. samarTalwarmoeba xorcieldeboda adaTisa
da SariaTis safuZvelze. kavkasiis omSi winaaRmdegobas
uwevdnen rogorc Samilis naibs - mahomed-amins, aseve
rusul jars. epidemiebisa da samxedro moqmedebebis,
agreTve muhajirobis gamo, SafsuRebma gamanadgurebe-
li danakargi ganicades. XX saukunis 90-ian wlebSi da-
isva sakiTxi SafsuRebis TviTgamorkvevisa da erovnu-
li raionis aRdgenis Sesaxeb, magram mogvianebiT es sa-
kiTxi dRis wesrigidan moixsna.
6. Цуциев А. 2004, Атлас… указанное сочинение, с.87. 7. http.//www.newsland.ru 8. Дугин А. Геополитика как эффективный метод совре-
менной российской политической теории и практики // Научная мысль Кавказа. 2008, с.5-13.
9. Легвольд Роберт. Российское досье // Россия в глобальной политике, 2009, №4
10. Бжезинский З. Второй шанс: три президента и кризис американской сверхдержавы // Foreign Affairs, 2009, #5
11. koleqtiuri usafrTxoebis xelSekrulebis
organizacia - rus.abreviaturiT “odkb” - “organiza-
cia dogovora kollektivnoi bezopasnosti”. masSi Se-
dian somxeTi, belorusia, yazaxeTi, yirgizeTi, ruseTi,
tajikeTi, uzbekeTi.
12. Sanxais TanamSromlobis organizacia - rus.ab-
reviaturiT “Sos” - “Sanxaiskaia organizacia sotrud-
niCestva”. masSi Sedian yaxazeTi, CineTi, ruseTi, yirgi-
zeTi da tajikeTi.
13. panTurqizmi _ ideologia, romlis Tanaxmad,
Turqul enaze molaparake yvela xalxi (upirvelesad
Turqi-muslimebi) TiTqosda erT erad iTvlebian da un-
da gaerTiandnen TurqeTis egidiT erT saxelmwifoSi.
14. Торосян Т. Возвращение Турции // Россия в глобаль-ной политике. 2009, №4.
164
gamomcemloba `universali~
Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, �: 22 36 09, 8(99) 17 22 30
E-mail: [email protected]