KAUM BIDAYUH

SIAPA MEREKA ?Kaum Bidayuh ialah kaum pribumi yang terdapat di Bahagian Kuching 2, Negeri

Sarawak, apa jua dialek mereka dari satu ciri umum ialah terdapat rumah tengkorak.

Dayak Bidayuh terbahagi kepada beberapa kumpulan etnik dengan adat resam dan

dialek yang berbeza. Dari jumlah 2 juta penduduk Negeri Sarawak, 8% adalah dari

keturunan kaum Bidayuh iaitu kumpulan penduduk awal yang kedua terbesar di

Negeri Sarawak. Kaum Bidayuh juga dikenali sebagai “Land Dayaks”. Nama ini diberi

oleh orang-orang Barat untuk membezakan mereka dari kaum Iban atau “Sea

Dayaks”. Istilah “Bidayuh” membawa maksud ‘kami penghuni kawasan ini (kawasan

bukit)’. Kaum Bidayuh adalah adalah masyarakat yang mendiami kawasan barat daya

Sarawak, terutamanya Bahagian Serian, Kuching dan di barat Kalimantan. Mereka

terdiri daripada empat etnik iaitu;-

1) Selakau/Lara (Daerah Lundu)

2) Jagoi/Singai (Daerah Bau)

3) Biatah (Daerah Kecil Padawan)

4) Bukar/Sadong (Daerah Serian)

ASAL-USUL BIDAYUHKeterangan atau cerita tentang asal usul Dayak Bidayuh adalah pelbagai.

Sebahagian dari cerita ini telah dibukukan dan masih ada juga yang tinggal sebagai

kesusasteraan lisan. Kaum Bidayuh dipercayai sebagai penduduk Borneo yang

terawal di Pualau Borneo berasal dari Gunung Sangkong di Kalimantan, Borneo.

Mereka dipercayai berhijrah ke Sarawak dan seterusnya menetap di Rabak Mikabah

dua puluh generasi sebelum letupan Gunung Krakatoa pada 1883. Kaum Bidayuh

merupakan kumpulan etnik yang pertama menduduki Negeri Sarawak iaitu “sebelum

semua kumpulan etnik lain yang terdapat di kalangan mereka” dan “mereka ialah

penduduk asal yang ditakluki oleh James Brooke”. Dari kawasan asal Sarawak pada

ketika itu ia juga

2

merangkumi kawasan Dutch Borneo. Walau bagaimanapun sejarah tentang asal usul

kaum Bidayuh di Sarawak masih samar-samar. Ini adalah kerana tradisi lisan mereka

mengandungi amat sedikit bahan yang boleh dijadikan bukti tetapi juga berlainan dari

satu tempat ke satu tempat yang lain.

Kaum Bidayuh hidup secara komunal. Mereka suka hidup berkumpulan dan

bekerjasama secara berpasukan terutama sekali dalam penanaman padi, pembinaan

rumah, menjaga jalan dan lorong ke sawah mereka,membersihkan perkarangan

kampung dan membuat persediaan untuk perayaan besar seperti perayaan menuai

dan Gawai. Itulah sebabnya kaum Bidayuh tinggal di rumah panjang di bawah

bumbung yang sama.

Rumah Panjang Kaum Bidayuh.

Kaum Bidayuh tinggal di rumah panjang. Lazimnya penempatan rumah panjang suku

kaum Bidayuh terletak jauh di kawasan perdalaman dan tanah tinggi. Ini adalah bagi

tujuan keselamatan iaitu sukar untuk dikesan oleh musuh. Struktur rumah panjang

kaum Bidayuh tidak jauh bezanya dengan struktur rumah panjang masyarakat Iban di

Sarawak. Atap rumah panjang kaum Bidayuh diperbuat daripada atap rumbia atau

sagu, manakala dindingnya pula daripada buluh. Pelantar atau lantai rumah panjang

pula diperbuat daripada papan atau buluh manakala tiangnya pula diperbuat daripada

kayu belian.

3

Rumah panjang masyarakat Bidayuh terbahagi kepada tiga bahagian iaitu bilik

utama, awah dan tanju. Bilik utama dapat kita samakan dengan ruang utama

kediaman pada masa sekarang. Di bilik ini, Masyarakat Bidayuh lazimnya meletakkan

barang-barang peribadi milik keluarga dan keturunan mereka seperti gong, tempayan,

tembikar dan sebagainya. Ruang ini juga berfungsi sebagai tempat tidur di kala

malam hari. Awah pula adalah bahagian pelantar di luar rumah panjang masyarakat

Bidayuh dan lazimnya ia bertutup dan beratap. Ia dapatlah disamakan dengan

berandah rumah pada dewasa ini. Di awah, masyarakat Bidayuh menjalankan aktiviti-

aktiviti harian mereka seperti menganyam, berbual, membuat peralatan bertani dan

sebagainya. Ruangan awah juga akan digunakan untuk sebarang upacara

keagamaan seperti perkahwinan, pantang-larang dan pesta-pesta tertentu seperti

Gawai dan sebagainya. Tanju pula adalah bahagian terluar di dalam rumah panjang.

Rumah panjang biasanya didirikan bertiang dengan lantainya tidak kurang dari 12

kaki dari paras tanah, manakala bilik kediaman tidak kurang daripada 9 kaki. Rumah

panjang di atas bukit bagaimanapun lebih rendah kerana takutkan tiupan angin yang

kuat

BAHASA BIDAYUH

Bahasa Bidayuh agak unik berbanding bahasa lain yang terdapat di Sarawak.

Keunikan ini adalah berdasarkan sebutan, pertuturan, gerak gaya dan alunan yang

dipertuturkan. Lazimnya bahasa Bidayuh akan berubah intonasi dan bahasa mengikut

kampung dan daerah tertentu. Ini menyebabkan suku kaum lain sukar untuk

berkomunikasi antara satu sama lain sekiranya mereka dari suku dan daerah yang

berlainan. Sebagai contoh suku Bidayuh dari kawasan Serian menyebut "makan"

ialah"ma-an" manakala suku Bidayuh dari kawasan Bau pula menyebut "makan "

sebagai "man".

4

KELAS SOSIAL KAUM BIDAYUHSetiap kampong Bidayuh ditadbir oleh sebuah jawatankuasa kampung yang terdiri

daripada;

a) Tua Kampung – bertanggungjawab ke atas pentadbiran kampungnya.

b) Tukang Tuta – pakar alamat dan mimpi yang bertanggungjawab mendapatkan

nasihat dan alamat dari serangga malam yang dipanggil ‘Bai Pinyaah’ dan ‘Muk

Pinyaah’ dan juga dari burung siang yang dipanggil ‘Bai Kuwai’ dan ‘Muk

Kuwai’. Tanggungjawabnya ialah untuk mentafsir makna pelbagai alamat dan

mimpi yang ingin diketahui oleh masyarakat. Tukang Tuta juga perlu

menasihatkan masyarakat yang diwakilinya dalam hal-hal seperti masa untuk

menentukan tanah untuk bertanam padi, masa untuk mula menebas dan

menebang, masa untuk mula membakar.

c) ‘Dayung Ranjak’ – penyelaras upacara dengan ‘Tua Gawai’ dan ‘TukangTuta’.

‘Dayung Ranjak’ selalunya memakai topi yang berwarna merah.

d) ‘Bara Pinamang’ – Ini ialah sekumpulan lelaki dewasa yang mengambil

bahagian dalam pelajaran mengenai seni ilmu batin atau ilmu ghaib berkaitan

dengan semangat-semangat bukit dan gunung.

e) ‘Nyamba Biruri’ – ialah dukun-dukun yang terkenal dalam bidang perubatan

kaumnya dan boleh berhubung dengan semangat-semangat orang yang masih

hidup dan juga orang yang sudah mati.

f) ‘Komiti Pemain Asar’ – Golongan ini ialah jawatankuasa yang

bertanggungjawab terhadap pelbagai perayaan, tarian dan upacara

penyembuhan.

PAKAIAN TRADISIONAL BIDAYUH

Warna hitam adalah warna utama dalam pemakaian masyarakat Bidayuh. Bagi

kaum wanita masyarakat Bidayuh, pakaian lengkap adalah termasuk baju berlengan

pendek atau separuh lengan dan sepasang kain sarung berwarna hitam paras lutu

yang dihiasi dengan manik pelbagai warna disulami dengan kombinasi warna utama

iaitu putih, kuning dan merah. Tudung kecil separuh tinggi dengan corak anyaman

yang indah atau penutup kepala daripada kain berwarna-warni dengan sulaman

5

manik halus adalah pelengkap hiasan kepala wanita masyarakat Bidayuh. Kaum lelaki

masyarakat Bidayuh pula lazimnya mengenakan sepasang persalinan berbentuk baju

hitam separa lengan atau berlengan pendek dengan sedikit corak berunsur flora dan

seluar hitam atau cawat yang berwarna asas seperti biru, merah dan putih. Kain lilit

kepala pula adalah pelengkap hiasan kepala kaum lelaki masyarakat ini.

ADAT RESAM Bagi masyarakat Bidayuh, adat-adat tertentu perlu dipatuhi semasa sedang

mengandung. Adat-adat tersebut bertujuan untuk menjaga kesihatan ibu dan

kandungan dan bertujuan untuk mengelakkan daripada berlakunya sebarang

bencana. Berikut dipaparkan adat masyarakat Biadayuh berkaitan adat kelahiran

secara ringkas.

KELAHIRAN Sewaktu MengandungSemasa mengandung, beberapa pantang larang dan adat tertentu diamalkan.

Antaranya ialah adat menawar perut, berpantang dan persiapan menyambut

kelahiran.

6

Upacara Menawar PerutApabila si isteri mengandung, satu upacara iaitu menawar perut atau birayang ite

akan diadakan untuk menggalakkan anak dalam dalam kandungannya membesar

dengan sempurna. Hanya bidan kampung yang berpengalaman dijemput untuk

melakukan upacara ini. Selepas sahaja bidan berkenaan membaca mentera, tubuh

perempuan mengandung itu dibalut dengan kain untuk menghalau segala keburukan

dan kekotoran. Kemudian dia akan mengenakan pakaiannya yang bersih dan

berbaring dengan mukanya memandang ke syiling. Pada ketika ini, bidan akan

melakukan upacara menawar perut. Dia akan melumuri perut wanita tersebut dengan

kunyit, minyak kelapa dan merenjis beras kunyit sambil mengoncangkan tongkat

saktinya di atas perut perempuan berkenaan sambil membaca jampi serapah.

Pantang LarangSemasa mengandung, si isteri serta suaminya dikehendaki mengamalkan pantang

larang berikut:

-Tidak boleh mencuri, kerana dikhuatiri anak yang bakal lahir itu akan menjadi

pencuri.

-Tidak boleh memakan daging rusa kerana dikhuatiri anak yang bakal lahir itu akan

menjadi gila dan akan menyukarkan proses bersalin.

-Tidak boleh keluar pada waktu senja kerana takut disampuk hantu atau umot sanja

yang akan mengganggu anak dalam kandungan tersebut.

-Tidak dibenarkan bergaul dengan sesiapa saja yang berpenyakit kulit, kerana

dikhuatiri akan menjangkiti anak dalam kandungan dan menyebabkannya lahir tidak

cukup bulan.

-Tidak dibenarkan membuat atau membersihkan parit atau tali air kerana dikhuatiri

anak yang bakal lahir menjadi sumbing.

7

Tidak dibenarkan memaku, mengikat dengan ketat atau menyumbat sebarang lubang,

takut anak akan mati semasa dilahirkan.

Tidak dibenarkan mengeringkan kolam, perigi atau sungai kerana dikhuatiri si isteri

akan mengalami tumpah darah.

Persediaan Menyambut KelahiranApabila si isteri sudah mengandung selama sembilan bulan, si suami perlu

memastikan bahawa kayu api yang kering ada secukupnya di rumah untuk membuat

unggun api bagi memanaskan badan si isteri semasa dan selepas melahirkan anak.

Dia juga perlu mendapatkan halia merah atau halia biasa sekurang-kurangnya 10 kati,

dua botol arak beras dan satu botol minyak daripada sejenis buah untuk kegunaan

isterinya semasa bersalin nanti. Dia juga perlu membuka semula semua ikatan

balutan dan penutup yang telah dibuat untuk mengurangkan sakit semasa hendak

bersalin dan mempercepatkan kelahiran.

PERKAHWINANBagi masyarakat Bidayuh, perkahwinan ialah satu cara untuk menjadi anggota dan

menikmati hak sebagai anggota biik atau ramin itu. Masyarakat Bidayuh

mengamalkan monogami sahaja. Namun demikian, perkahwinan semula selepas

penceraian ialah satu perkara biasa. Oleh sebab larangan yang kuat terhadap inses,

perkahwinan luar daripada keluarga sendiri ialah peraturan penting dalam masyarakat

tersebut. Masyarakat Bidayuh juga melarang perkahwinan antara sepupu.

Kumpulan seperti Dayak Selako melarang ahlinya daripada berkahwin dengan

anggota kaum yang pernah menjadi musuh perang mereka kerana khuatir akan

termakan sumpah namun kerana sudah berlaku perkahwinan yang pertama antara

nenek datuk rnereka dengan keturunan bekas musuh rnereka, maka larangan

8

tersebut mansuh. Di kalangan kumpulan Bidayuh Bukar-Sadong, peraturan tentang

perkahwinan agak longgar. Lelaki dan perempuan boleh bebas bergaul dan

berkenalan antara satu dengan lain sebelum mereka berkahwin.

Merisik Dalam masyarakat ini, tidak ada upacara merisik. Perkahwinan biasa berlaku apabila

seseorang sudah cukup dewasa dan memilih pasangan hidup. Sebagai petani, bakal

mentua inginkan calon suami yang boleh bekerja di kebun lada mahupun bertanam

padi. Mereka juga mengharapkan calon menantu lelakinya berpekerjaan tetap dengan

kerajaan atau swasta supaya kehidupan anak dan keturunannya terjamin. Kecuali

perkahwinan yang terlarang, masyarakat Bidayuh bersikap terbuka terhadap pilihan

anak-anak mereka. Dalam kumpulan Bukar-Sadong dan kumpulan Selako, mereka

dibenarkan untuk memilih pasangan yang disukainya tanpa mengira asal kaum.

MeminangCara perkahwinan dilakukan berbeza mengikut kumpulan. Dalam kumpulan seperti

Selako, Jagoi dan Lara, perkahwinan boleh didahului dengan pertunangan.

Pertunangan ditandai dengan pertukaran cincin antara kedua-dua belah pihak. Andai

kata pasangan itu merasakan mereka secocok, perkahwinan boleh dilangsungkan

kemudian.

BertunangTerdapat perhubungan antara menuai padi dan peristiwa perkahwinan. Lebih baik

hasil yang diperolehi, lebih banyak perkahwinan dapat dilangsungkan. Ini adalah

kerana majlis pertunangan dan perkahwinan melibatkan majlis kenduri yang besar

dan mewah terutama bagi anak sulung lelaki atau anak tunggal. Sekiranya mereka

gagal mengadakan kenduri pertunangan dan perkahwinan, orang ramai akan

mencemuh pengantin lelaki. Kerana itulah apabila hasil padi berkurangan,

pertunangan atau perkahwinan juga akan berkurangan.Usia minima untuk bertunang

bagi anak perempuan pada masa lampau ialah 16 tahun, manakala bagi anak lelaki

18 tahun. Selepas memilih bakal tunang dan isterinya, lelaki itu akan melantik orang

perantaraan perempuan . Antara lain, perantara perempuan tersebut akan

menghantar tepak sirih atau kapur tunang atau sebentuk cincin kepada perempuan

berkenaan di samping untuk mendapatkan pandangan pihak keluarga perempuan

mengenai perkahwinan tersebut.

9

 Majlis PerkahwinanMajlis perkahwinan yang diadakan sangat bergantung pada kemampuan ekonomi

keluarga pengantin. Dalam masyarakat Bidayuh, pilihan tempat tinggal selepas

berkahwin bergantung pada banyak faktor. Faktor utama ialah kedudukan ekonomi

pasangan yang berkahwin. Pihak suami yang berada dan berkedudukan boleh

mempengaruhi pihak isteri untuk tinggal bersama-sama keluarganya (amalan virilokal)

dan begitulah sebaliknya (uksorilokal). Dalam keadaan perkahwinan suami isteri

sudah stabil, mereka boleh duduk di rumah sendiri (amalan neolokal).

Kumpulan Dayak Selako melarang pengaulan bebas antara lelaki dan perempuan.

Perkahwinan boleh berlaku secara 'terpaksa' melalui amalan yang dikenal sebagai

'batangkap'. Ini merupakan amalan apabila pasangan lelaki dan perempuan yang

kerap dilihat berdua-duaan boleh dihadapkan kepada para pemimpin kampung

supaya tindakan dapat diambil. Mereka yang ditangkap bersetuju untuk berkahwin

setelah dibicarakan oleh pemimpin serta penduduk kampung supaya hubungan

mereka sebagai suami isteri boleh disahkan dengan mengadakan sedikit upacara

setelah denda atas kesalahan rnereka telah dijelaskan. Amalan batangkap dilakukan

atas pasangan yang menghadapi tentangan daripada ibu bapa.

Satu lagi cara melangsungkan perkahwinan adalah melalui amalan 'nyagam', apabila

bakal suami dihantar bersama-sama segala tikar bantalnya ke kediaman bakal isteri

setelah mendapat persetujuan daripada pihak perempuan. Biasanya lelaki yang

memilih untuk berkahwin cara demikian ialah seorang duda atau balu.

Perkahwinan yang sempurna mengikut pandangan suku Selako, Jagoi dan Lara ialah

perkahwinan yang melibatkan pengetahuan, peranan dan perancangan oleh ibu bapa

kedua-dua belah pihak. Perkahwinan juga mungkin melibatkan peranan orang

perantaraan atau dikenal sebagai picara di kalangan masyarakat Selako untuk

mewakili pihak lelaki. Setelah semua pihak bersetuju, hari dan masa yang sesuai

akan ditetapkan. Adat perkahwinan kaum Bidayuh ditayangkan dalam video pada

pada laman sesawang dibawah.

10

http://www.youtube.com/watch?v=zdEDlaX5gCg

http://www.youtube.com/watch?v=RMVdljEatG8&feature=channel&list=UL

KEMATIANSesuatu kematian dalam semua masyarakat perlu disempurnakan dengan sebaik-

baiknya. Masyarakat Bidayuh juga tidak terkecuali menguruskan upacara kematian

dengan mengikuti pantang-larang dan adat-adat tertentu. Secara ringkasnya adat

kematian masyarakat Bidayuh adalah seperti berikut.

Semasa KematianApabila berlaku kematian, ahli keluarga dan sahabat si mati akan segera

menziarahinya. Kaum wanita segera menyanyikan lagu sedih yang disebut mpesan

iaitu kata-kata terakhir kepada si mati. Mayat dimandikan dan disapukan minyak serta

dipakaikan pakaian yang indah dan dibalut dengan kain putih yang baru. Mayat

seterusnya diletakkan di atas tikar pandan. Ketika ini seorang lelaki diarahkan

menggali kubur dan ditugaskan mengusung mayat ke kubur. Pengebumian akan

dijalankan apabila semua ahli keluarga dan saudara-mara si mati sudah berkumpul.

PengebumianPengebumian atau pembakaran mayat dilakukan oleh seorang penduduk kampung

yang memang ditugaskan itu menjalankan kerja-kerja tersebut. Segala makanan yang

diletakkan berdekatan mayat tersebut akan dibuang, ini dilakukan semasa mayat

dibawa ke tanah perkuburan. Tikar tempat mayat dibaringkan akan dikemas serta

11

lantainya dicuci untuk menghilangkan bau mayat. Ia juga bertujuan untuk mengelak

semangat si mati masuk ke dalam bilik tersebut. Mayat masyarakat Bidayuh akan

dibakar atau ditanam dengan menjalankan beberapa adat-adat tertentu.

Selepas kematianSelepas pengebumian, ahli keluarga si mati tidak dibenarkan meninggalkan rumah si

mati selama empat hari. Sementara penduduk kampungnya pula tidak dibenarkan

turun ke sawah selama dua hari. Ini adalah sebagai upacara berkabung untuk si mati.

SENJATA TRADISIONAL BIDAYUH

Lembing Tombak Rira Parang Ilang

Lembing, tombak parang ilang (parang pendek). sumpit, "jepur" (seakan samurai} dan

"rira" {meriam kecil} adalah peralatan senjata yang lazimnya digunakan oleh

masyarakat Bidayuh untuk berperang pada zaman dahulukala. Maakala peralatan

senjata seperti parang, cangkul dan sabit selalunya digunakan untuk aktiviti pertanian.

12