Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi

Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի

armenian on webArdaşes S./Hocasaryan4 Mayıs 2013http://team-aow.discuforum.info/t14517-Kars-Merkez-Kalei-i-Mahallesi-Aziz-Meryem-Ana-Ermeni-Kilisesi.htm#p51167

Konumu :

Kars (Կարս Ղարս), Büyük Hayk’ın (Մեծ Հայք ) Ayrarat Eyaleti’ndeki (Այրարատ Աշխարհ ) VanandSancağı’nda (Վանանդ, գավառ), Batı Ermenistan'ın Akhuryan Nehri’nin (Ախուրյան գետ) bir koluolan Kars Nehri’nin sağ kıyısında bulunan bir kale-şehridir. Ani harabelerinin yaklaşık 50 kmkuzeybatısında bulunur ve Ani'nin aksine, Kars hiç bir zaman terk edilmemiştir. Aziz Meryem AnaErmeni Kilisesi’nin (Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի ) bulunduğu merkez Kars Ilçesi ise, DoğuAnadolu Bölgesi'nin, Erzurum - Kars Bölümü'nde yer alır. Kuzeyinde, Susuz, Arpaçay veAkyaka'yla, doğusunda, Ermenistan'la, güneyinde, Digor ve Kağızman'la, batısında ise Selim veErzurum sınırlarıyla çevrilidir.Kars Nehri tarafından çevrelenen Kars şehri surlarla çevrili olup, iç kalesindeki saray 1829’dahavaya uçurulmuştur. Güney ve doğudaki çift sıralı surlar ise XIX. yüzyılda yıktırılmıştır.

“Kars” kelimesinin kaynağı :Sayısız el yazması kaynaklarda “Karuts Berd” (Kars Kalesi - Կարուց բերդը), “Amurn Karuts” (KarsKurganı), “Amrots Karuts” (Ամրոց Կարուց - Kars Hisarı) isimleriyle geçmektedir. Kars kalesininkuruluşu çok daha eskilere dayanmasına rağmen, stratejik ve ekonomik önemli bir kale olduğunadair kayıtlar IX. yüzyıla aittir. Bu dönemdeki adı “Vanand”dır. 17 yılına ait Yunanca kaynaklardaKhorsa [1], 390 yılına ait Ermenice kaynaklarda karşımıza Kark'/Kars olarak çıkmaktadır. [2]Gürcüce “kapı(nın) şehri” anlamına gelen Karis-Kalaki’den geldiği de söyleniyor. [nişanyan map]X. yüzyılda Kars olarak adlandırılmaya devam edilmiştir.

Kaşgarlı Mahmut eserlerinde Kars kelimesi için: deve veya koyun yününden yapılan elbise vekarsak derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi, olarak söz eder.

Tarihi Kars :

Neden ‘Tarihi Kars’ ?Kars’ın tarihini 1070 lere indirgemek cehalet, tarihi bilmemektir, araştırmamak ise aptallıktır.

TC devleti tanıtım belgeleri burada yaşamış olan Bizanslılar, Persler, Ilhanlılar, Celayir Oğulları,Timur Oğulları, Karakoyunlar, Akkoyunlar gibi Türk beylerinden bahseder fakat Ermeni varlığınıinkâr edermişcesine ‘Ermeni’ kelimesini kullanmamakta çok itina gösterir, adeta onu unutturmak

ister. ‘Aklı selim’ hükümetler, tarafsız aydın ve araştırmacılar olduğu müddetçe ‘Ermenileri yoksayma’ gerçekleştirilemeyecektir. Tarihi Kars’ta bir Vanant Ermeni Kırallığı, bir Ermeni ZakariyanPrensliği güngördüğü bilinmelidir! Camiye dönüștürülen Surp Arakelots’un (Սուրբ Առաքելցեկեղեցին - Aziz 12 Havariler Kilisesi -șimdiki adıyla Kübetli Camii) Ermeni Bagratid (Pakratuni)Kralı Abbas döneminde 932-937 yılları arasında yaptırıldıǧı –Hristiyan Türkler tarafından deǧil,artık hafızalara yerleșmelidir.Ermeniler Batı Ermenistan’ın otokton halklarındandır, Kars'ta Ermeni tarihi yapısının günümüzegelmesinin nedeni oradaki Ermeni tarihinin sürekliliğidir. Kars Ermeni Idaresi 646 yılında Araplar'akendiliğinden teslim olmuş ama halkın büyük bir kısmı Selçuklular'ın bu bölgeye geldiği 1064yılına kadar yani 420 yıl boyunca Hıristiyan olarak kalmışlardır. Bu dört asırda Müslüman Araplar,Gürcü Bagratlılar (Pakratlılar) ve Bizanslılar, Ruslar arasında sürekli el değiştirmiş, yöreAlparslan'ın Malazgirt (Մանազկերտ - Manazgert) Muharebesi'nden sonra Türkler'in eline geçmiştir.

Bu dönemin kısa bir özeti :Kars Vanand Ermeni Kralı (Vanant - Վանանդի Թագավորութիւն) Vark Vanantetsu’nun oğlu (ՎարգՎանանդեցու) Sahak Mıleh’in (Սահակ Մլեհ Վանանդեցի) ) 888 yılında Ermeni kralı I. Aşot (Աշոտարքայ 885-890) Bagratuni Krallığı’na karşı baş kaldırınca Aşot kaleyi kendi kraliyet mülkü yaparve tahkim eder. Kardeşi kumandan Abbas Pakraduni’yi. (Սպարապետ Աբաս Բագրատունի) orayayerleştirir. Kral Abbas 929 yılında Kars kalesini güçlendirir, kendisi için bir saray inşa ettirir veErmeni Pakraduni kuvetlerinin merkezi konumuna getirir.Kral III. Aşot Voğormadz (merhametli) (Աշոտ Ողորմած 953-977 թթ.) başkenti Ani şehrindenKars’a taşır. 928 ila 961 yılları arası gibi kısa bir dönem için, Kars, Ermenilerce Vannad olarakbilinen bölgenin adı altında bir bağımsız krallığın başkenti olur.

I.Aşot ölünce, kardeşi Abbas, müteveffanın büyük oğlu ve kendi yeğeni I. Smpat (Սմբատ 890-914) Pakraduni’nin elinden hükümranlığı almak isterse de başarılı olamaz. Ikili arasındaki silahlıçekişmeden zayıflayan I. Smpat’ın ordusu Tugkhk/Duǧi (Թուղխի – դուղի - ճակատամարտazad)cephesinde, süvari atlarının bile zorlukla ilerledikleri bir kış mevsiminde Arapların kumandanı AzeriApşin’e (Ափշին ) yenilince esirlikten, büyük ödünler vererek kurtulur.

Barış bir asır surer. 1053 yılında Selçuklu Tuğrul Bey (Տուղրիլ ) Kars üzerine bir Paskalya Yortusugünü saldırır, başarılı olamazsa da çok kan döker. (Arisdakes Lasdivertsi, “Badmutyun” -Արիստակս Լաստիվերտցի, « Պատմություն » [3].Kars Ermeni Krallığı'nın son hükümdarı Gagig(Գագիկ – Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020), Selçuk sultanı Alp Aslan’ın (Ալփ Արսլան) şehrikuşatmasından önce (1064) Bizanslılarla anlaşarak Kars’ı terk eder Dzamntav (Ծամնդավ )(Amasya-Kayseri-Malatya) şehrine yerleşir. Bizanslılar 1071’de Selçuklulara karşı koyamaz veyöreyi tamamiyle terk ederler. (Mateos Urhayetsi, Jamanagakrutyun - Մատթեոս Ուռհայեցի,Ժամանակագրութիւն) [4]Kars XII. yüzyılın sonlarına kadar Selçuklular elinde kalır. Daha sonra, şehirde kalan Ermenikumandanlar, Zakare ve Ivane Zakaryan kardeşler (Զաքարե և Իվանե Զաքարյաններ) , GürcüKrallığı başında bulunan kraliçe Tamar (Թամար) ile anlaşarak Kars’ı ellerine geçirirler (1206-1207). Kars merkezi Gürcülere bırakılırken Zakaryan Kardeşler, civar bölgelerde Ermeni Prensliğikurarlar.

1- 2-

3- 4-1- Ermeni kralı I. Aşot Bagratuni (Աշոտ արքայ 885-890)

2- I. Smpat Bakratuni (Սմբատ 890-914)3- Kars Ermeni Krallığı'nın son hükümdarı Gagig (Գագիկ – Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020)4- Surp Arakelots Kilisesi (Սուրբ Առաքելց եկեղեցին) ve önünde kitabesi tahrib edilen Vartan Köprüsü XX. yybaşı(Վարդանի կամուրջը XX դ.)

Ermeni Krallığı ve Prensliği’nden sonra:1394 tarihinde Timurlenk (Լենկթեմուր) ikinci bir kuşatma ile şehri eline geçirir. Bu tarihten sonraKars, Moğollar ve Karakoyunlar arasında sürekli el değiştirir.Kars’ın el değiştirmesi XVI. ve XVII. yüzyıllarda da Türkler ve Persler arasında devam eder. 1555tarihinde iki devlet arasında bölünür ve Kars kenti tarafsız bölge ilân edilir. 1578 yılında SultanMurat kenti ele geçirir. XVII. – XIX. Yüzyılları arasında paşalık idaresi ile Erzurum’a bağlanırsa dasonra tek başına vilayet olur. Rusların XVIII. yüzyıldan itibaren Kafkasları zapt etmesi, Müslümanmuhacirlerin, özellikle de Çerkezlerin, Kars'a akın etmesine neden olur. 1828 ve 1856 yıllarındaRus orduları Kars’ı geçici olarak ele geçirirler. General H. Lazarev komutasındaki Rus birlikleri 6Kasım 1877’de ve Loris Melikof komutanlığında şehir zapt edilir ve 13 Temmuz 1878 BerlinAntlaşması ile Kars Rusya’nın eline geçer. Kars şehri bölgenin merkezi konmuna gelir. Müslümanhalkın önemli bir kısmı, Rus egemenliğinde kalmamayı tercih edip 1877'den sonra şehri terk eder. Rus himayesindeki Ermenistan'ın başka bölgelerinden Osmanlı İmparatorluğu'nun zulmü vekatlinden kaçan Ermeniler akın eder ve böylece Kars, birden bire zenginleşir ve genişler.

1918'e doğru Osmanlı ordusu, yeni kurulmuş Ermenistan Cumhuriyeti'ni kasıp kavurur, 3 Mart1918 Bresti Antlaşması ile de Kars'ı ele geçirir, şehri soyup Ermeni ve Rum ahalisini kılıçtangeçirir; Doğu Ermenistan’a kaçışlar olur. 28 Mayıs 1918’de Sardarabat muhaberesi ile ErmenistanCumhuriyeti kurulur ve Kars dahil edilir. 30 Ekim 1920’de Türk ordularının tekrar Kars’asaldırmaları sebebiyle Ermeni ve Rus ahalisi şehri terk etmeye mecbur kalır. Ermenilere toprakhakkı tanıyan 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması’na itiraz edilince, Osmanlı Imparatorluğu’nunkanun dışı saydığı Ankara Hükümeti ve Ermenistan Cumhuriyetini lav eden Sovyet Birliği arasındaimzalanan 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması’yla Kars şehri Türkiye’ye bırakılır. Sarıkamış, Iğdır,Kağızman, Ardahan, Artvin ve Oltu'yu Türkiye'ye devredilir.

Kasım 1920'de Bolşevikler, Ermenistan Cumhuriyeti'nin kalan kısmını topraklarına ekler.Ermenistan'ın artık Sovyet "koruması" altında olmasıyla Türk hükûmeti, ilerlemesini durdurur,hatta ve hatta, Alexandropol de dahil olmak üzere, ele geçirdiği bazı toprakları terk eder.

Nüfus :XIX. yüzyılı başında, Kars’taki 850 hane Ermeni’nin 600 hanesi, 1830’da ise yaklaşık 5500 ErmeniPambak-Şoragâl’a göç etmişlerdir. 1829 Kırım Savaşı’ndan sonra Ermeniler ve bir kısım RumlarRus ordusu ile birlikte Doğu Ermenistan’a göç ederler. 1800-1830 döneminde 15 000 olannüfusun 10 000’i Ermeni, 1830-1850 döneminde 14 000 olan nüfusun 6 000’i Ermeni ve 1897’de20 805 olan nüfusun 10 332’i Ermeniydi. 1914 tarihinde ise 30 086 nüfusun 25 252’i Ermeniydi ve

83,9% oluşturmaktaydılar.

Britanyalı gezgin Lynch, 1894'te Kars'ın nüfusunun 4,000 olduğunu yazar (ve buna büyükgarnizonu dahil etmez), dağılım ise şöyledir: 2 500 Ermeni, 850 Türk, 300 Rum, ve 250 Rus.Ocak 1913 verileriyle Kars şehrinin 12 175 kişilik nüfusunun 10 250’sini Ermeniler, 912’siniTürkler, kalanının ise Ruslar, Rumlar ve diğerleri teşkil etmekteydi. 1916’nın sonlarında Kars’ta 25665 Ermeni, 260 Tatar (Azerbaycanlı), 38 Kürt, 4551 Rum, Rus, Türk, Süryani vs. yaşamaktaydı.

1920'de, şehrin Ermeni nüfusunun çoğu, yaklaşan Türk ordusunun korkusundan kaçar. Geriyekalanlardan ise yüzlercesi tutuklanır ve ardından ya idam edilirler ya da Erzurum'a yolçalışmalarına esir işçi olarak gönderilirler.

Ermeni Okulları :Ermenilerin kurdukları okullar 1830’da kapatılmış ve 1856’da tekrar açılmıştır.

1878’den sonra Karin (Erzurum), Aleksandrapol, Akhaltskha ve Akhalkalak’tan gelen çok sayıdaErmeni Kars’a yerleşir. Kars’ta, 1883 yılında Kafkas Ermeni Hayırsever Derneği’nin bir şubesi“Kars” haftalık gazetesi (Rusça) yayınlanmaya başlar.

Ünlü yazar Çarents’in (Չարենց) doğduğu bu şehirde, erkekler için iki sınıflı okul, kızlar içinortaokul ve dört sınıflı okul, sanat ilkokulu, ilkokul, kiliseye bağlı karma okul, Ermeni Katoliklerebağlı karma okul, özel karma okul ve yatılı okul olmak üzere toplam 12 değişik derecelerdeErmeni okulu olup toplam 1376 ögrenci bulunmaktaydı. Aziz Meryem Ana Kilisesine bağlı birierkekler diğeri kızlar için iki okul bulunmaktaydı. 1917 yılında “Banvor” (Բանվոր) haftalıkgazetesi, 1920’de “Aşkhatavori dzayn” (Աշխատավորի ձայն) ve “Dirkerum” (Դիրքերում) gazeteleriyayınlanmaktaydı.

Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi

Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի (5)Kilise, Kars Kalesinin güney eteğinde, Kaleiçi Mahallesinde yer almaktadır. Nehirle arasındaMuradiye Hamamı bulunmaktadır. Kilise A. M. Aleksantryan, Kars 1920-21, kitabının kapağındagörülmektedir; bu tarihten sonra yıkılmış olduğu çok muhtemel. [A. M. Alexantryan, [i]Kars 1920-21[/i], Yerevan, Hayasdan, 1986 - Ա Մ Ալեքսանդրեան, Կարս, 1920-21 թթ. Երեւան « Հայաստան », 1986]

En tanınmış ve en eski kilise Kars’ın I. Abbas tarafından inşa edilen Arakelots kilisesidir.Ermenikiliselerinin (Surb Mariam (Սուրբ Մարիամ) XVI. yüzyıl, Surb Astvadsadsin (Սուրբ Աստվածածին)1670 vs.), şapellerin, kervansarayların, zanaat ve ticari kuruluşların, konut ve işyerlerinin inşasına1570’li yıllardan sonra yeniden hız verilir. XI. yüzyılda Kars’ta yüksek teoloji okulu (vardapetaran- Վարդապետարան) bulunmaktaydı. Kars şehri, 1670 yılına kadar Vanand bölgesinin episkoposlukmerkezi olarak kalmıştır. Surb/Aziz Nışan (Սուրբ Նշանը), Surb Krikor (Սուրբ Գրիգոր) Kars’ın diğerkiliseleridir.

Dip notlar :[1] 17 yılına ait Yunanca kaynaktaki ismi . Strabon, Coğrafya (1. Yy yaklaşık MS 17) çeviren Adnan Pekman, Arkeolojive Sanat Yayınları 1987[2] 390 yılı Ermenice kaynaktaki ismi (Pavstos Püsantatsi, Badmutyun Hayots (Byzantionlu Faustus, Ermeniler Tarihi y.MS 390) ed. K. Badganyan, Venedik 1889)[3] Հանկարծակի վրա հասան անօրենների զորքերը և որովհետև քաղաքը գիշերապահներ չուներ, ներս խուժելով սուրը քաշածանողորմաբար կոտրեցին բոլոին… Զորքերն ամբողջ օրը մնալով այնտեղ կողոպտեցին ու քարուքանդ արին տները, հետո կրակտալով այրեցին քաղաքը, իսկ իրենք առնելով ավարն ու գերին գնացին իրենց երկիրը : (Արիստակս Լաստիվերտցի,Պատմություն)[4] Ահա այս ձևով ստրկացվեց Հայոց ամբողջ աշխարհը և ծովի նման ծփում էր արյան մեջ Քանդվեց ավերվեց մեզանից խլվածմեր հայրենիքը խախտվեց հայ ժողովրդի տան հիմքը, ոչ մի տեղից հույս, ապավեն չմնաց, և մենք ընկանք անհավատժողովուրդների և օտար գազանների ծառայության լծի տակ: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն ,Երեւան, 1973[5] Ստեփան Մելիք-Բախշեան, Հայոց պաշտամունքային վայրեր, Երեվան, ԵՊՀ Հրատարակչություն, 2009, էջ 48(Ս ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ, – Է կ է ղ է ց ի Կարսի մարզի կենտրոն Կարս ք-ում : )

Kaynaklar:- Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995- Virtual Ani- Histori Armenia org « Kars »- Armenian House org, Mikael Halanuzyan, Hayastan, Yerevan, 1987- ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ, ՀՃՈՒ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ ԳԻՏԱԿԱՆՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Գիրք ԺԴ, ՅՈՒՇԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆ, ԵՐԵՒԱՆ 2011, էջ (RESEARCH ON ARMENIANARCHITECTURE FOUNDATION, RAA SCIENTIFIC RESEARCH SERIES Volume 14, COLLECTED MEMOIRS, YEREVAN 2011,page 102)

Bibliografya :- Arisdakes Lasdiverdtsi, Badmutyun, Yerevan, 1971 - Արիստակս Լաստիվերտցի, Պատմություն , Երեւան, 1971- Histoire d’Armenie coomprenant la fin du royaume d’Ani et le commencement de l’invasion des Seldjoukides, parArisdaguès de Lasdiverd » traduit par M. E. Prud’homme, Paris, 1864- Mateos Urfalı, Jamanakagrutyun - Մատթեոս Ուռհայեցի Ժամանակագրութիւն