Karolina Pawlak

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie

METODOLOGICZNE ASPEKTY BADAŃ NAD SKUTKAMI ZMIAN POLITYKI

HANDLOWEJ W SEKTORZE ROLNO-SPOŻYWCZYM – APLIKACJA MODELU

RÓWNOWAGI OGÓLNEJ GLOBAL TRADE ANALYSIS PROJECT1

Streszczenie: Wraz z rosnącym zakresem interwencji w sferze produkcji i handlu artykułami rolno-spożywczymi, a

jednocześnie podejmowanymi na forum Światowej Organizacji Handlu rokowaniami w sprawie liberalizacji

światowych obrotów rolnych zwiększało się zainteresowanie analizami modelowymi, które dostarczałyby rzetelnych

informacji na temat potencjalnych skutków tego procesu. W artykule omówiono metody wykorzystywane w

prognozowaniu handlu zagranicznego, ze szczególnym uwzględnieniem modeli równowagi ogólnej. Ponadto,

przedstawiono przykład aplikacji modelu równowagi ogólnej Global Trade Analysis Project do projekcji obrotów

handlowych, cen, wielkości produkcji i popytu na podstawowe produkty rolno-żywnościowe w krajach UE w

warunkach potencjalnej implementacji nowego porozumienia rolnego wynegocjowanego pod auspicjami Światowej

Organizacji Handlu. W badaniach wykorzystano autorskie scenariusze symulacyjne oraz zmodyfikowaną i dostosowaną

do potrzeb prowadzonego badania agregację bazy danych modelu.

Summary: Increasing scope of intervention in production and trade in agri-food products, as well as the WTO

negotiations on the liberalization of world agricultural trade contributed to the growth of interest in model analysis that

would provide reliable information on the potential effects of this process. The paper describes some methods used in

forecasting foreign trade, with particular emphasis on general equilibrium models. Moreover, the paper shows an

application of general equilibrium model Global Trade Analysis Project for the projection of trade, prices, production

and demand for basic agri-food products in the EU countries in the conditions of potential implementation of a new

agricultural agreement negotiated under the WTO auspices. The author’s simulation scenarios and modified aggregation

of the GTAP database were used in the research.

Słowa kluczowe: projekcje handlu zagranicznego, równowaga cząstkowa, równowaga ogólna, liberalizacja światowego

handlu rolnego, sektor rolno-spożywczy, kraje UE

Key words: foreign trade projections, partial equilibrium, general equilibrium, liberalization of the world agricultural

trade, agri-food sector, the EU countries

Wstęp

Produkty rolno-spożywcze zajmują ważną pozycję w strukturze handlu zagranicznego zarówno krajów

rozwijających się, będących ich tradycyjnymi importerami, jak i rozwiniętych, stanowiących największych w świecie

eksporterów żywności, a zarazem generujących znaczących rozmiarów efektywny popyt na nią. Wraz z rosnącym

zakresem interwencji w sferze produkcji i handlu artykułami rolno-spożywczymi, a jednocześnie podejmowanymi na

forum Światowej Organizacji Handlu (WTO) rokowaniami w sprawie liberalizacji międzynarodowych obrotów rolnych

zwiększało się zainteresowanie analizami modelowymi, które dostarczałyby rzetelnych informacji na temat

potencjalnych skutków tego procesu dla obu grup krajów. W tym kontekście narodziła się potrzeba doskonalenia badań

ex ante, a nie poprzestawania wyłącznie na analizach typu ex post. Stąd, celem artykułu jest przedstawienie

najważniejszych metod wykorzystywanych w prognozowaniu handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi,

ze szczególnym uwzględnieniem policzalnych modeli równowagi ogólnej oraz próba oszacowania skutków

potencjalnej liberalizacji światowego handlu rolnego dla sektora rolno-żywnościowego krajów Unii Europejskiej, z

wykorzystaniem modelu równowagi ogólnej Global Trade Analysis Project (GTAP).

Projekcje handlu zagranicznego – przegląd modeli

Wczesne próby modelowania handlu wykorzystywały modele grawitacyjne (gravity models). W tym podejściu,

rozwijanym przez Tinbergena2, Pőyhőnena

3 i Linnemanna

4, wartość wymiany handlowej między dwoma dowolnymi

1 Artykuł finansowany przez Narodowe Centrum Nauki ze środków na naukę w ramach projektu badawczego z zakresu

badań podstawowych – SONATA nr 2011/01/D/HS4/03830, pt. „Konkurencyjność sektora rolno-spożywczego krajów

Unii Europejskiej (pozycjonowanie i typologie w ujęciu ex post i ex ante) – wnioski dla Polski”. 2 J. Tinbergen, Shaping the World Economy. Suggestions for an International Economic Policy, Twentieth Century

Fund, New York 1962.

krajami objaśniały takie zmienne, jak produkt narodowy brutto każdego z partnerów handlowych i odległość pomiędzy

nimi. Wielkość eksportu zależała więc od potencjału ekonomicznego kraju eksportującego, wielkości rynku importera

oraz kosztów transportu. Grawitacyjne modele handlu stanowiły co prawda racjonalne narzędzie pomiaru wielkości

obrotów handlowych, ale nie miały mocnych podstaw teoretycznych, wobec czego nie były w pełni eksploatowane w

celu projektowania zagranicznej polityki ekonomicznej. Należy jednak podkreślić, że w modelach tych brano pod

uwagę oddzielne funkcje popytu na import z danego kraju dla każdego z jego partnerów handlowych, co

przypuszczalnie było pierwszym symptomem przejścia w badaniach handlu międzynarodowego od założenia o

jednorodności produktów do ich zróżnicowania. Przykładem ilustrującym koncepcję heterogeniczności wymienianych

w skali międzynarodowej produktów może być np. model Armingtona5, różnicujący je ze względu na miejsce

pochodzenia, zastosowany do przewidywania zmian handlu grupami zagregowanych, a więc i zróżnicowanych

produktów przez Bransona6, a przez Grennesa, Johnsona i Thursby

7, uzasadniających użycie modelu takimi czynnikami

jak handel państwowy czy konkurencja monopolistyczna, zaaplikowany do prognozowania handlu pszenicą, którą w

związku z powyższym uznali za produkt niejednorodny.

W projekcjach handlu wykorzystywano także modele probabilistyczne (probability models), które dokonują

szacunku popytu na import danego kraju i alokacji źródeł podaży wśród zagranicznych dostawców na zasadzie

przypadkowości8. Odkąd jednak tendencje obserwowane w światowej wymianie handlowej są względnie stabilne, aby

wytłumaczyć preferencje co do zakupu poszczególnych dóbr w określonych krajach do modeli tych zaczęto

wprowadzać sztuczne – fikcyjne zmienne (dummy variables), zwykle o charakterze zerojedynkowym.

W analizach eksportu posługiwano się również metodą stałych udziałów w rynku (CMS – Constant Market Shares),

która zakłada, że zmiany wolumenu eksportu danego kraju uzależnione są od tempa wzrostu eksportu światowego oraz

zmian geograficznej i towarowej struktury eksportu tego kraju. Zastosowali ją np. Rigaux9 oraz Konandreas i Hurtado

10

w badaniach kanadyjskiego i amerykańskiego handlu pszenicą. Predykcja w modelach typu CMS sprowadza się do

przyjęcia założenia, że przyszłe udziały w rynku lub ich zmiany będą się kształtowały tak, jak w okresach przeszłych. O

ile podejście to można zaakceptować dla przewidywania możliwości rozwoju eksportu na poziomie zagregowanych

grup produktów, stosunkowo łatwo jest podważyć jego użyteczność w symulacjach handlu pojedynczych artykułów

rolnych, których eksport determinowany jest wahaniami wielkości produkcji. Wskazuje się także, że modele te nie mają

uzasadnienia teoretycznego i nie wyjaśniają sytuacji, w których udział danego kraju w eksporcie ulega zmianom w

czasie.

Ponadto, podejmowano próby prognozowania kierunków rozwoju wymiany handlowej z wykorzystaniem modeli

równowagi przestrzennej (spatial equilibrium models), które opierają się na założeniu, że podaż i popyt każdego

produktu i regionu handlowego są sobie równe, a cena określająca stan równowagi uwzględnia koszt transportu. Celem

importera jest więc minimalizacja kosztu transportu danego produktu. Podejście proponowane przez Samuelsona11

,

Takayamę i Judge’a12

zostało zastosowane w projekcjach wolumenu obrotów i cen w handlu międzynarodowym m.in.

przez Bates’a i Schmitza13

oraz Schmitza i Bawdena14

. Sarris poddaje je jednak krytyce, zwracając uwagę, że

strumienie wymiany handlowej są wysoce wrażliwe nawet na niewielkie zmiany czynników egzogenicznych, takich jak

koszty transportu czy cenowe elastyczności popytu i podaży danego produktu, podczas gdy nie są na nie wrażliwe ceny,

3 P. Pőyhőnen, A Tentative Model for the Volume of Trade Between Countries, “Weltwirtschaftliches Archiv”, 1963,

vol. 90, No. 1. 4 H. Linnemann, An Econometric Study of International Trade Flows, North-Holland Publishing Company, Amsterdam

1966. 5 P. S. Armington, A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of Production, International Monetary

Fund Staff Papers, 1969, vol. 16, No. 1. 6 W. H. Branson, The Trade Effects of the 1971 Currency Realignment, Brookings Papers on Economic Activity, 1972,

vol. 1972, No. 1. 7 T. Grennes, P. R. Johnson, M. Thursby, The Economics of World Grain Trade, Praeger Publishers, New York,

London 1978. 8 I. R. Savage, K. W. Deutsch, A Statistical Model of the Gross Analysis of Transaction Flows, “Econometrica”, 1960,

vol. 28, No. 3; P. Uribe, C. G. de Leeuw, H. Theil, The Information Approach to the Prediction of Interregional Trade

Flows, “The Review of Economic Studies”, 1966, vol. 33, No. 3; W. T. Dent, Application of Markov Analysis to

International Wool Flows, “The Review of Economics and Statistics”, 1967, vol. 49, No. 4. 9 L. R. Rigaux, Market Share Analysis Applied to Canadian Wheat Export, “Canadian Journal of Agricultural

Economics”, 1971, vol. 19, No. 1. 10

P. Konandreas, H. Hurtado, Analysis of Trade Flows in the International Wheat Market, “Canadian Journal of

Agricultural Economics”, 1978, vol. 26, No. 3. 11

P. A. Samuelson, Spatial Price Equilibrium and Linear Programming, “The American Economic Review”, 1952,

vol. 42, No. 3. 12

T. Takayama, G. G. Judge, Equilibrium among Spatially Separated Markets: A Reformulation, “Econometrica”,

1964, vol. 32, No. 4; T. Takayama, G. G. Judge, Spatial and Temporal Price and Allocation Models, Contributions to

Economic Analysis 73, North-Holland Publishing Company, Amsterdam, London 1971. 13

T. H. Bates, A. Schmitz, A Spatial Equilibrium Analysis of the World Sugar Economy, Giannini Foundation

Monograph No. 23, University of California, Berkeley 1969. 14

A. Schmitz, D. L. Bawden, The World Wheat Economy: An Empirical Analysis, Giannini Foundation Monograph No.

32, University of California, Berkeley 1973.

determinowane przez łączne wielkości produkcji, konsumpcji i zapasów15

. Modelowi równowagi przestrzennej zarzuca

się także nieadekwatność zaimplementowanego wzorca handlu zagranicznego. Przyjmuje się bowiem, że jeśli z regionu

i do regionu j przebiega strumień handlu zagranicznego, to cena danego dobra w regionie j musi być równa jego cenie

w regionie i powiększonej o koszt transportu. Jeśli strumień handlu pomiędzy tymi regionami nie powstaje, to różnica

cen między nimi nie może być większa od kosztu transportu, co jest nadmiernym uproszczeniem rzeczywistości.

Począwszy od lat sześćdziesiątych, w modelowaniu handlu międzynarodowego posługiwano się również modelami

ekonometrycznymi i makroekonomicznymi, które co prawda – w przeciwieństwie do omówionych poniżej modeli

równowagi ogólnej – mniejszą wagę przywiązują do teorii ekonomii i nie wymagają wielu założeń, np. co do tego, że

rynki są zrównoważone, ale opisując zachowanie gospodarki w pewnym przedziale czasu, a nie momencie czasowym,

większy nacisk kładą na pozyskanie właściwych szeregów czasowych danych16

. Przede wszystkim są one

wykorzystywane do badań zmian poziomu aktywności gospodarczej określonych krajów, zachodzących pod wpływem

ich uczestnictwa w handlu zagranicznym17

.

Najbardziej kompleksowym narzędziem prognozowania skutków zmian polityki rolnej i handlowej w sektorze

rolno-spożywczym są policzalne modele równowagi, wywodzące się z teorii równowagi ogólnej lub cząstkowej.

Koncepcja równowagi ogólnej, stworzona przez Walrasa, odwołującego się do rozważań Saya i Quesnaya, a

kontynuowana przez Arrowa i Debreu, opisuje i wyjaśnia zjawiska ekonomiczne zachodzące w gospodarce,

uwzględniając jednocześnie wszystkie jej sektory18

. Obejmuje system wzajemnych zależności pomiędzy rynkami, w

którym są one zrównoważone wewnętrznie i jednocześnie równoważą się między sobą19

. „Dla zachowania równowagi

ogólnej konieczne jest, aby ceny czynników produkcji i dóbr finalnych ustaliły się na poziomie, przy którym całkowity

popyt na dane dobro nie będzie przekraczał jego całkowitej podaży”20

. Uogólniając prawo Walrasa dla n rynków można

także wnioskować, że jeśli wszystkie rynki poza jednym (n-1) znajdują się w stanie równowagi, to i ostatni n-ty rynek

musi być zrównoważony21

.

Można stwierdzić, że Walras rozszerzył zasięg działania prawa rynków Saya. Say dopuszczał możliwość

wystąpienia lokalnej i czasowej nierównowagi mikroekonomicznej, ale równowaga makroekonomiczna była

zachowana. Walras dowodził, że poza równowagą ogólną (makroekonomiczną), stale występuje także równowaga

cząstkowa (mikroekonomiczna)22

. Na kwestii tej skoncentrował się Marshall, któremu przypisuje się autorstwo teorii

równowagi cząstkowej, mimo że pojęciem tym wcześniej posługiwał się już Mill. Koncepcja równowag cząstkowych z

założenia obejmuje tylko jeden fragment systemu gospodarczego, polega na izolowaniu poszczególnych sektorów

ekonomicznych od reszty gospodarki i badaniu, w jaki sposób osiągają one równowagę. Abstrahuje się w ten sposób od

powiązań łączących dany sektor z innymi, ani nie bierze pod uwagę występowania innych sektorów poza badanym. Z

merytorycznego punktu widzenia, ze względu na faktycznie występujące w gospodarce współzależności, bardziej

poprawna jest metoda Walrasa. Podejście zaproponowane przez Marshalla jest jednak wygodniejsze, ponieważ pozwala

analizować zależności między określonymi wielkościami ekonomicznymi, np. popytem na dane dobro a jego ceną,

pomijając wpływ innych parametrów, ale im nie przecząc, tj. w warunkach ceteris paribus. Technika ceteris paribus

pozwala więc na badanie złożonych problemów kosztem pewnej utraty realizmu23

.

Rozważania Marshalla utrwaliły przekonanie o równowadze jako stanie optymalnym w gospodarce. W oparciu o

obie teorie równowagi zaczęto zaś budować modele symulacyjne wykorzystywane jako narzędzie wspierania decyzji

ekonomicznych w polityce gospodarczej. Zarówno modele odwołujące się do teorii równowagi cząstkowej, jak i

ogólnej mają swoje wady i zalety. Modele równowagi cząstkowej opisują analizowany problem lub rynek w oderwaniu

15

A. H. Sarris, Empirical Models of International Trade in Agricultural Commodities, [w:] Imperfect Markets in

Agricultural Trade, A. F. McCalla, T. Josling (red.), Allanheld, Osmun & Co. Publishers Inc., Montclair 1981. 16

Szerzej na temat rozwoju tych modeli zob. np. J. Kmenta, J. B. Ramsey, red., Large-Scale Macro-Econometric

Models: Theory and Practice, North-Holland Publishing Company, Amsterdam, New York 1981. 17

J. F. Helliwell, T. Padmore, Empirical Studies of Macroeconomic Interdependence, [w:] Handbook of International

Economics, R. W. Jones, P. B. Kenen (red.), Vol. 2, Elsevier, Amsterdam 1985. Szerszego, krytycznego przeglądu

wszystkich omówionych wyżej metod modelowania handlu artykułami rolnymi dokonują A. H. Sarris, Empirical

Models… op.cit; M. J. Lord, Imperfect Competition and International Commodity Trade. Theory, Dynamics and Policy

Modelling, Clarendon Press, Oxford 1991. 18

Koncepcję równowagi ogólnej Walrasa uważa się za jedną z najbardziej użytecznych teorii ekonomii. Jest ona

przedmiotem szczegółowych rozważań, wśród których na uwagę zasługują m.in. publikacje J. L. Mosaka, General

Equilibrium Theory in International Trade, The Principia Press Inc., Bloomington 1944; T. Radera, Theory of General

Economic Equilibrium, Academic Press, New York, London 1972; M. Allinghama, General Equilibrium, The

Macmillan Press Ltd., London, Basingstoke 1975; A. Mas-Colella, The theory of general economic equilibrium. A

differentiable approach, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Melbourne 1985; J. B. Shovena i J.

Whalley’a, Applying general equilibrium, Cambridge University Press, Cambridge, New York 1992. 19

I. Dąbrowski, Teoria równowagi ogólnej. Rys historyczny i obecny status w ekonomii, Oficyna Wydawnicza SGH,

Warszawa 2009. 20

V. Walsh, H. Gram, Classical and Neoclassical Theories of General Equilibrium. Historical Origins and

Mathematical Structure, Oxford University Press, New York, Oxford 1980. 21

E. K. Hunt, History of Economic Thought. A Critical Perspective, M. E. Sharpe, New York, London 2002. 22

R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008. 23

Por. H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005; R.

Bartkowiak, Historia myśli… op.cit.

od reszty gospodarki, co pozwala na prowadzenie szczegółowych badań, ale rodzi pewne wątpliwości przy uogólnianiu

wniosków24

. Operują one na dużym poziomie szczegółowości, są silnie zdezagregowane, ale redukują do najprostszych

form sprzężenia występujące między zmiennymi, których kształtowanie się opisują, a tymi, które przyjmują za

zewnętrzne25

. Takie uproszczenie rzeczywistości wyklucza analizę polityki, która ma zasięg wielosektorowy. Można

uznać, że wykorzystanie modeli równowagi cząstkowej jest uzasadnione, jeśli związek badanego rynku z resztą

gospodarki jest słaby, a jego udział w całkowitym popycie niewielki. W przeciwnym razie ich zastosowanie może

prowadzić do błędnych wniosków26

.

Modele równowagi ogólnej traktują gospodarkę jako całość i uwzględniają przepływy międzygałęziowe, ale są

mniej szczegółowe niż modele równowagi cząstkowej27

. W odróżnieniu od modeli równowagi cząstkowej są silnie

zagregowane, co ogranicza ich przydatność do analizy powiązań przyczynowo-skutkowych pomiędzy ograniczoną

liczbą szeroko pojętych sektorów. Wysoki stopień agregacji sprawia, że modele równowagi ogólnej są obciążone

syndromem „czarnej skrzynki”, który utrudnia dogłębną analizę badanego problemu i redukuje jej przejrzystość.

Wprowadzenie do takiego modelu nowej zmiennej generuje nowy zestaw wyników, ale logiczne powiązania

przyczynowo-skutkowe, które wyjaśniałyby otrzymane rezultaty, nie zawsze są jasne28

.

Mimo mankamentów, dla uzyskania spójnego i kompletnego obrazu sprzężeń zwrotnych produkcji, dochodów,

spożycia i wzrostu w perspektywie średnio- i długookresowej powszechnie stosuje się modele równowagi ogólnej.

Szczególnie popularne jest ich wykorzystanie dla pomiaru efektów integracji rynków i znoszenia utrudnień w handlu,

które ze swej natury wymagają modelowania w warunkach równowagi ogólnej. Jako, że wywodzą się z teorii

równowagi ogólnej Walrasa, modele równowagi ogólnej bazują na neoklasycznym założeniu, że ceny towarów, usług i

czynników produkcji kształtują się na rynku w sposób swobodny i równoważący popyt z podażą29

. Modele takie

opisują niezależnie od siebie kształtowanie się zarówno zdolności podażowych gospodarki, jak i popytu. Istotą modeli

równowagi ogólnej jest przesłanka, że w długim okresie gospodarka rozwija się w rezultacie stałych dostosowań popytu

i podaży, które odbywają się w konsekwencji zmian struktury swobodnie kształtujących się cen produktów i czynników

produkcji, informującej konsumentów o kosztach produkcji poszczególnych dóbr i usług, oraz zmuszającej

producentów do zgodnej z decyzjami konsumentów alokacji czynników produkcji30

.

Historia modeli równowagi ogólnej sięga roku 196031

, kiedy Johansen stworzył model składający się z dwudziestu

minimalizujących koszty gałęzi przemysłu i maksymalizującego użyteczność sektora gospodarstw domowych, w

którym w procesie optymalizacji decyzji produkcyjnych i konsumpcyjnych ważną rolę odgrywały ceny, kształtujące się

na rynku w sposób zapewniający równowagę popytu i podaży32

. W 1967 roku Scarf opracował algorytm obliczeniowy,

umożliwiający generowanie rozwiązań modelu równowagi ogólnej w skończonej liczbie kroków33

, co stanowiło

przełom w wykorzystaniu tego typu modeli dla celów praktycznych. Na początku lat siedemdziesiątych prace w tym

24

W. M. Orłowski, Koszty i korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej: metody, modele, szacunki, CASE, Warszawa

2000. 25

Na ten problem zwraca również uwagę T. W. Hertel, Agricultural Trade Liberalization and the Developing

Countries: A Survey of the Models, [w:] Agricultural Trade Liberalization. Implications for Developing Countries, I.

Goldin, O. Knudsen (red.), OECD, The World Bank, Paris, Washington 1990. 26

T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004; K. Zawalińska, Instrumenty i efekty

wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa

Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2009. 27

W. M. Orłowski, Koszty i korzyści… op.cit. 28

Zob. J. D. Gaisford, W. A. Kerr, Economic Analysis for International Trade Negotiations. The WTO and Agricultural

Trade, Edward Elgar, Cheltenham, Northampton 2001. 29

J. B. Shoven, J. Whalley, Applied General-Equilibrium Models of Taxation and International Trade: An Introduction

and Survey, “Journal of Economic Literature”, 1984, vol. 22, No. 3. 30

W. M. Orłowski, Koszty i korzyści… op.cit., za: S. Devarajan, D. S. Go, The Simplest Dynamic General-Equilibrium

Model of an Open Economy, “Journal of Policy Modeling”, 1998, vol. 20, No. 6; S. Robinson, D. W. Roland-Holst,

Macroeconomic Structure and Computable General Equilibrium Models, “Journal of Policy Modeling”, 1988, vol. 10,

No. 3. 31

Należy jednak wspomnieć, że niezwykle istotne dla modelowania w warunkach równowagi ogólnej było zbudowanie

przez Leontiefa tablicy przepływów międzygałęziowych (input-output), która posłużyła Stone’owi do stworzenia

macierzy rachunków społecznych (SAM – Social Accounting Matrices), opisującej przepływy materiałowo-pieniężne

między podmiotami systemu gospodarczego. Zob. W. W. Leontief, Quantitative Input and Output Relations in the

Economic Systems of the United States, “The Review of Economics and Statistics”, 1936, vol. 18, No. 3; W. W.

Leontief, The Structure of American Economy 1919-1929. An Empirical Application of Equilibrium Analysis, Harvard

University Press, Cambridge 1941; J. R. N. Stone, Input-Output and National Accounts, OECD, Paris 1961. 32

Zob. L. Johansen, A Multisectoral Study of Economic Growth, North-Holland Publishing Company, Amsterdam

1960. 33

Zob. H. Scarf, The Approximation of Fixed Points of a Continuous Mapping, “SIAM Journal on Applied

Mathematics”, 1967, vol. 15, No. 5; H. Scarf, On the Computation of Equilibrium Prices, [w:] Ten Essays in Honor of

Irving Fisher, W. Fellner (red.), Wiley, New York 1967; H. Scarf, The Computation of Economic Equilibria, Yale

University Press, New Haven, London 1973.

zakresie kontynuowali Shoven i Whalley34

. Kryzys naftowy, zmiany w międzynarodowym systemie monetarnym i

gwałtowny wzrost płac realnych spowodowały, że w latach siedemdziesiątych XX wieku zwiększyło się

zainteresowanie wykorzystaniem modeli równowagi ogólnej dla celów polityki gospodarczej35

. Na ich korzyść

przemawiał także rosnący stopień dezagregacji i szczegółowości struktury regionalnej i sektorowej. Obecnie jeden z

najbardziej popularnych modeli równowagi ogólnej – Global Trade Analysis Project (GTAP) – obejmuje 129 regionów

(krajów) świata i 57 sektorów (grup produktów lub produktów) gospodarek krajowych.

Do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku, modele równowagi ogólnej były wykorzystywane dla celów polityki

gospodarczej, w tym przede wszystkim polityki handlowej, w ponad trzydziestu krajach świata36

. Najdłuższe tradycje

ma w tym zakresie Australia, gdzie projekt IMPACT i model ORANI są rozwijane od wczesnych lat

siedemdziesiątych37

. W Polsce wzrost zainteresowania analizami modelowymi nastąpił dopiero w latach

dziewięćdziesiątych w kontekście podejmowania badań dotyczących ogólnogospodarczych i sektorowych skutków

integracji Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej z UE. Stosowano je zarówno do ogólnych analiz rozwoju

handlu, przepływu czynników produkcji i wzrostu, jak i do specyficznych zadań, takich jak np. pomiar efektów

Wspólnej Polityki Rolnej. Na uwagę zasługują tu przede wszystkim prace Orłowskiego38

oraz Czyżewskiego,

Orłowskiego i Zienkowskiego39

.

Należy mieć świadomość, że szereg upraszczających założeń i wynikających z nich słabości metodologicznych,

utrudnia bezkrytyczne przyjęcie rezultatów symulacji generowanych z wykorzystaniem modeli równowagi ogólnej

przez polityków gospodarczych. Dopóki jednak ich założenia są precyzyjnie ustalane i objaśniane, modele te mogą

dostarczać użytecznych informacji na temat różnych aspektów polityki gospodarczej, przydatnych w procesie jej

formułowania40

. Whalley podkreśla, że dla zwiększenia przydatności i praktycznego zastosowania wyników

uzyskiwanych projekcji istnieje potrzeba przejścia od dużego stopnia ogólności wszystkich elementów modelu do

szczególnego traktowania tych obszarów (podmiotów, zmiennych, parametrów, sposobu modelowania), które stanowią

przedmiot konkretnych badań41

.

Szczególnej uwagi wymaga modelowanie w warunkach równowagi ogólnej sektora rolnego. W większości

wczesnych modeli równowagi ogólnej traktowano rolnictwo (łącznie z leśnictwem i rybołówstwem) jako jeden,

zagregowany sektor, wytwarzający jeden homogeniczny produkt42

. Takie podejście było niezbędne dla utrzymania

34

Zob. J. B. Shoven, J. Whalley, A General Equilibrium Calculation of the Effects of Differential Taxation of Income

from Capital in the U.S, “Journal of Public Economics”, 1972, vol. 1, No. 3-4; J. B. Shoven, J. Whalley, General

Equilibrium with Taxes: A Computational Procedure and an Existence Proof, “The Review of Economic Studies”,

1973, vol. 40, No. 4; J. B. Shoven, J. Whalley, On the Computation of Competitive Equilibrium on International

Markets with Tariffs, “Journal of International Economics”, 1974, vol. 4, No. 4. 35

Szczegółowe opracowania poświęcone aspektom metodologicznym, budowie i aplikacji modeli równowagi ogólnej

zaprezentowali np. I. Adelman, S. Robinson, Income Distribution Policy in Developing Countries. A Case Study of

Korea, Stanford University Press, Stanford 1978; W. J. Keller, Tax Incidence: A General Equilibrium Approach, North-

Holland Publishing Company, Amsterdam, New York 1980; P. Dixon, B. Parmenter, J. Sutton, D. Vincent, ORANI: A

Multisectoral Model of the Australian Economy, North-Holland Publishing Company, Amsterdam, New York 1982; R.

G. Harris, D. Cox, Trade, Industrial Policy and Canadian Manufacturing, Ontario Economic Council, Ontario 1983;

Ch. L. Ballard, D. Fullerton, J. B. Shoven, J. Whalley, A General Equilibrium Model for Tax Policy Evaluation,

University of Chicago Press, Chicago, London 1985; W. J. McKibbin, J. D. Sachs, Global Linkages. Macroeconomic

Interdependence and Cooperation in the World Economy, The Brookings Institution, Washington D. C 1991; J. M.

Horridge, B. R. Parmenter, K. R. Pearson, ORANI-F: A General Equilibrium Model of the Australian Economy,

“Economic and Financial Computing”, 1993, vol. 3, No. 2. Przeglądu najczęściej stosowanych w celu prognozowania

skutków zmian polityki rolnej i handlowej w sektorze rolno-spożywczym modeli równowagi ogólnej dokonała K.

Pawlak, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna sektora rolno-spożywczego krajów Unii Europejskiej, Rozprawy

Naukowe nr 448, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2013. 36

Zestawienie tych badań prezentują D. W. Roland-Holst, S. P. Tokarick, General Equilibrium Modeling in Trade

Policy: An Overview, Research Division, Office of Economics, U.S. International Trade Commission, Washington D. C

1989. 37

Zob. P. Dixon, B. Parmenter, J. Sutton, D. Vincent, ORANI: A Multisectoral Model…1982. 38

W. M. Orłowski, Price Support at Any Price? Costs and Benefits of Alternative Agricultural Policies for Poland,

Policy Research Working Paper Series No. 1584, The World Bank, Washington D.C 1996; W. M. Orłowski, Droga do

Europy. Makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998; W. M. Orłowski,

A Computable General Equilibrium Model of the Polish Economy (main features), Research Bulletin Nr 1, Tom 7,

GUS, PAN, Warszawa 1999. 39

A. B. Czyżewski, W. M. Orłowski, L. Zienkowski, Średniookresowe efekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej,

Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998; A. B. Czyżewski, W. M. Orłowski, L. Zienkowski, Makroekonomiczne koszty

i korzyści członkostwa Polski w Unii Europejskiej: analiza i ocena, [w:] Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii

Europejskiej. Raport z badań, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2003. 40

Por. D. W. Roland-Holst, S. P. Tokarick, General Equilibrium Modeling... op.cit. 41

J. Whalley, Hidden Challenges in Recent Applied General Equilibrium Exercises, [w:] New Developments in

Applied General Equilibrium Analysis, J. Piggott, J. Whalley (red.), Cambridge University Press, Cambridge, New

York, Melbourne 1985. 42

Zob. np. Ch. L. Ballard, D. Fullerton, J. B. Shoven, J. Whalley, A General Equilibrium Model... op.cit.

względnie jednolitego poziomu agregacji wszystkich produktów. Często wynikało to także z metody klasyfikacji

sektorów przyjętej w publikowanych tablicach przepływów międzygałęziowych. W badaniach polityki adresowanej do

sektora rolnego, z uwagi na selektywny charakter i zróżnicowany – w stosunku do różnych produktów – zakres

podejmowanych działań interwencyjnych, konieczny jest jednak większy stopień szczegółowości takiej agregacji.

Uwzględnienia w modelu wymaga również specyfika ziemi jako czynnika produkcji w rolnictwie. Nieodzowne staje się

jej odróżnienie od innych nakładów kapitałowych i podkreślenie jej całkowitej niemobilności. Wreszcie, większą

uwagę należy poświęcić specyfikacji kluczowych parametrów behawioralnych opisujących przebieg procesów

gospodarczych w sektorze rolno-spożywczym43

. Co istotne, w większości współcześnie rozwijanych modeli równowagi

ogólnej rozwiązano te kwestie. Ponadto, można stwierdzić, że w kompleksowych badaniach skutków zmian polityki

handlowej, a zwłaszcza regionalnej i multilateralnej liberalizacji handlu rolnego, bardziej uzasadnione jest stosowanie

modeli równowagi ogólnej, aczkolwiek, gdy wydaje się, że ze względu na mały udział rolnictwa w tworzeniu produktu

krajowego brutto w wielu krajach, efekty takiej liberalizacji mogą być niewielkie, a rozpatrywanym sektorem jest

wyłącznie rolnictwo, dopuszcza się użycie w tym celu modeli równowagi cząstkowej, tłumacząc, że ich zalety,

przejawiające się w dużo bardziej szczegółowym traktowaniu tego sektora mogą mieć przewagę nad wysokim stopniem

ogólności badań proponowanym przez modele równowagi ogólnej44

.

Global Trade Analysis Project jako przykład modelu równowagi ogólnej

Jednym z najczęściej wykorzystywanych w analizach potencjalnych efektów integracji rynków oraz zmian polityki

rolnej i handlowej modeli równowagi jest Global Trade Analysis Project (GTAP), opracowany w 1992 roku w centrum

Global Trade Analysis, działającym przy Katedrze Ekonomiki Rolnictwa (Department of Agricultural Economics)

Uniwersytetu Purdue. Jako model równowagi ogólnej, GTAP opiera się z jednej strony na odpowiednio zaadaptowanej

macierzy przepływów międzygałęziowych (input-output) Leontiefa, a z drugiej – na założeniu równowagi

walrasowskiej45

. Z matematycznego punktu widzenia jest zbiorem równań opisujących zachowania podmiotów

gospodarczych, tj. producentów, konsumentów i rządów poszczególnych krajów/regionów świata, na krajowych

rynkach czynników produkcji oraz krajowych i międzynarodowych rynkach dóbr finalnych. Na każdym z nich popyt i

podaż są równoważone przez cenę, nazywaną ceną czyszczącą rynek (market clearing price – cena równowagi)46

.

GTAP jest więc modelem gospodarki światowej składającej się z wielu gospodarek krajowych/regionalnych, których

budżet jest alokowany między konsumpcję prywatną, publiczną i oszczędności. Ponieważ region GTAP odzwierciedla

gospodarkę otwartą, powiązaną z gospodarką światową strumieniami wymiany handlowej, wydatki na dobra i usługi są

alokowane między dobra krajowe i importowane. Przedsiębiorstwa wytwarzają dobra finalne przy użyciu czynników

produkcji zakupionych od gospodarstw domowych oraz dóbr pośrednich nabytych w kraju lub za granicą i sprzedają je

zarówno na rynku krajowym, jak i rynkach międzynarodowych. Wszystkie podmioty ekonomiczne maksymalizują przy

tym swoje funkcje celu. W przypadku konsumentów i rządu jest to odpowiednio prywatna i publiczna funkcja

użyteczności, a w przypadku producentów – funkcja zysku. Struktura rynku krajowego/regionalnego jest doskonale

konkurencyjna, a produkcja odbywa się zgodnie z funkcją produkcji o stałych przychodach skali. Ponadto, w GTAP

występują dwa sektory globalne. Pierwszym jest system bankowy, który zapewnia finansowanie inwestycji przez

globalne oszczędności, czyli innymi słowy jest „pośrednikiem” między krajowym/regionalnym popytem na dobra

inwestycyjne i podażą oszczędności w celu zapewnienia równości między tymi dwiema wielkościami na poziomie

światowym. Drugi to sektor transportowy, który świadczy usługi transportowe na potrzeby handlu międzynarodowego,

przez co generuje koszty transportu dla innych sektorów47

. Wartość podaży usług transportowych jest równa wartości

ich popytu, a dokładnie sumie wartości popytu na usługi transportowe zgłaszanego w poszczególnych regionach. GTAP

w wersji standardowej jest modelem statycznym, a w handlu międzynarodowym obowiązuje teza zróżnicowania

produktów Armingtona.

Każda z gospodarek w modelu GTAP ma taką samą strukturę teoretyczną (rys. 1), ale opisują je różne parametry

behawioralne. Gospodarstwa domowe w regionie są właścicielami czynników produkcji, a jedynym źródłem dochodów

są dla nich wynagrodzenia za czynniki produkcji i usługi świadczone na rzecz producentów (VOA endw). Zgodnie z

funkcją użyteczności Cobba-Douglasa dokonują one alokacji wydatków w regionie między agregat konsumpcji

prywatnej (PRIVEX), agregat konsumpcji zbiorowej, czyli wydatki publiczne (GOVEX), oraz oszczędności (SAVE)

43

Szerzej na temat wyzwań modelowania w warunkach równowagi ogólnej problematyki sektora rolnego zob. T. W.

Hertel, Applied General Equilibrium Analysis of Agricultural and Resource Policies, [w:] Handbook of Agricultural

Economics, B. L. Gardner, G. C. Rausser (red.), Vol. 2A, Elsevier, Amsterdam 2002. 44

Por. The Effects of Liberalizing World Agricultural Trade: A Review of Modeling Studies, Congress of the United

States, Congressional Budget Office, Washington D.C 2006. 45

Por. J. Gadomski, J. W. Owsiński, Ekonometryczny model do badania wpływu unijnej i krajowej polityki rolnej na

wyniki polskiego rolnictwa. Założenia i wstępne analizy, [w:] Rozwój sektora rolno-spożywczego w Polsce na tle

tendencji światowych, A. Kowalski, M. Wigier (red.), Raport Programu Wieloletniego 2005-2009 nr 101, IERiGŻ-PIB,

Warszawa 2008. 46

Por. P. Berck, A. Dabalen, A CGE model for California tax policy analysis: a review of literature, CUDARE

Working Paper No. 767, Department of Agricultural and Resource Economics, University of California, Berkeley 1995. 47

Por. J. Hagemejer, J. J. Michałek, Symulacja skutków liberalizacji handlu rolnego przy użyciu modelu równowagi

ogólnej, „Ekonomista”, 2008, nr 4.

finansujące inwestycje (REGINV)48

. Gospodarstwa domowe oraz rząd wydają środki na dobra i usługi krajowe i

importowane zgodnie z własną funkcją użyteczności CES49

(VDPA, VIPA, VDGA, VIGA). Według funkcji CES

alokowane są również wydatki na poszczególne dobra zagraniczne zróżnicowane według kraju pochodzenia (teza

Armingtona). Można więc stwierdzić, że strukturę preferencji gospodarstwa domowego w regionie opisuje wielokrotnie

„zagnieżdżona” funkcja użyteczności. Wielostopniowa jest również struktura produkcji. Przedsiębiorstwa, w oparciu o

funkcję produkcji Leontiefa50

, wytwarzają dobra finalne z agregatu wartości dodanej, powstającego zgodnie z funkcją

produkcji CES z czynników produkcji i usług (zasobów naturalnych, ziemi, wykwalifikowanej i niewykwalifikowanej

pracy oraz kapitału) oferowanych przez krajowe gospodarstwa domowe oraz zużycia pośredniego z poszczególnych

sektorów, gdzie każde z dóbr tworzone jest według funkcji CES z dóbr nabywanych od innych producentów krajowych

(VDFA) lub tworzonego również według funkcji CES armingtonowskiego agregatu dóbr importowanych z różnych

krajów/regionów (VIFA). Maksymalizując funkcję zysku producenci sprzedają wytworzone dobra, zaspokajając popyt

prywatny i zbiorowy na rynku krajowym oraz na rynkach zagranicznych, czerpiąc z tego tytułu przychody z eksportu

(VXDM). Co istotne, podmioty gospodarcze nie zawierają transakcji bezpośrednio, a za pośrednictwem rynków, co

oznacza że każda transakcja de facto składa się z dwóch powiązanych ze sobą umów: sprzedawca-rynek i rynek-

nabywca, a w modelu występują tzw. ceny podmiotu (agent’s prices), czyli ceny, które otrzymuje sprzedawca lub płaci

kupujący oraz ceny rynkowe (market prices). Ceny te nie są sobie równe, a różnicę pomiędzy nimi stanowią podatki.

Transakcje na rynkach międzynarodowych realizowane są po cenach światowych (world prices).

Rysunek 1.

Obieg okrężny w gospodarce otwartej bez podatków

Płatności

importowe

(VIPA)

Dochody z

eksportu

(VXDM)

Wynagrodzenia

(VOA endw)

Płatności

importowe

(VIFA)

Producenci

Reszta świata

Budżet regionua

Budżety podmiotów

sektora prywatnego

Budżety instytucji

sektora publicznego

System bankowy

Oszczędności

(SAVE)

Wydatki na dobra

i usługi (VDPA)

Wydatki na dobra

i usługi (VDGA)

Inwestycje

(REGINV)

Wydatki konsumpcyjne (PRIVEX)

Wydatki publiczne (GOVEX)

Płatności

importowe

(VIGA)

Zakup dóbr

pośrednich

(VDFA)

Objaśnienia: a – suma wydatków sektora gospodarstw domowych i sektora publicznego w regionie objętym bazą

danych GTAP; w nawiasach podano oryginalne oznaczenia (ang.) stosowane w modelu GTAP; linie ciągłe dotyczą

cyrkulacji w gospodarce zamkniętej, kreskowane natomiast oznaczają przepływy związane z otwarciem gospodarki.

Źródło: (Na podstawie T. W. Hertel, M. E. Tsigas, Structure of GTAP, [w:] Global Trade Analysis. Modeling and

Applications, T. W. Hertel (red.), Cambridge University Press, Cambridge 1997).

Wykorzystanie modelu w celu prognozowania skutków zmian polityki rolnej i handlowej polega na budowie

scenariuszy symulacyjnych zaburzeń w polityce gospodarczej i określaniu wpływu wybranych zmiennych na poziom

48

Udziały wydatków na konsumpcję prywatną, publiczną i oszczędności w wydatkach regionu ogółem są stałe. 49

Funkcja o stałej elastyczności substytucji (constant elasticity of substitution) dóbr krajowych i zagranicznych. 50

Nie występuje substytucja między tymi dwoma agregatami.

dobrobytu ekonomicznego, sferę produkcji, konsumpcji i handlu w skali globalnej, regionalnej lub sektorowej.

Stosownie do tego, czy badanie ma na celu rozpoznanie krótko- czy długookresowych efektów zmian polityki

gospodarczej istotne jest właściwe domknięcie modelu (closure). Standardowe domknięcie krótkookresowe jest

domknięciem typowo klasycznym, charakteryzuje je pełne zatrudnienie, elastyczne ceny i egzogeniczna podaż

czynników produkcji. W prowadzonej analizie można jednak przyjąć również domknięcie keynesowskie ze sztywną, a

więc ustaloną na pewnym poziomie i zegzogenizowaną płacą realną oraz zendogeniozowaną podażą pracy, co oznacza

że będzie ona doskonale elastyczna, a reakcja rynku pracy będzie się odbywać jedynie przez zatrudnienie. W innych

przypadkach zamiast płac sztywne mogą być ilości eksportu, zatrudnienia czynników produkcji lub wielkości produkcji

w danym sektorze, bilans handlowy itp. W domknięciach długookresowych endogenizowaną zmienną są często

inwestycje51

.

Symulacja skutków potencjalnej liberalizacji światowego handlu rolnego dla sektora rolno-

żywnościowego krajów Unii Europejskiej z wykorzystaniem GTAP

Założenia metodyczne

Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarek narodowych lub ich sektorów najczęściej oceniana jest w

odniesieniu do rynków międzynarodowych, przez pryzmat ich udziału w regionalnych lub światowych obrotach

handlowych. Istotny wpływ wywiera na nie międzynarodowa i zagraniczna polityka ekonomiczna, w tym polityka

handlowa, analizowanych krajów oraz ich konkurentów. Z tego punktu widzenia, jednym z najważniejszych

determinantów przyszłej pozycji konkurencyjnej sektora rolno-spożywczego krajów UE może być dalsza liberalizacja

światowych obrotów rolnych. Stąd też, w artykule podjęto próbę zbadania skutków potencjalnej liberalizacji

światowego handlu rolnego dla sektora rolno-żywnościowego UE. Analizie poddano zmiany wartości eksportu,

importu, poziomu realizowanej produkcji, popytu oraz cen płaconych przez konsumentów. Zmiany oszacowano w

porównaniu ze stanem wynikającym z utrzymania aktualnego poziomu ochrony celnej światowych rynków rolnych.

W zakresie liberalizacji wymiany zagranicznej symulacje przeprowadzono w dwóch wariantach, różniących się

stopniem redukcji taryf celnych. W pierwszym przyjęto, że obniżka stawek celnych odbywać się będzie zgodnie z

propozycjami zawartymi w modalities negocjowanymi na forum WTO w grudniu 2008 roku, a ponadto zrezygnuje się

ze stosowania wszelkich dotacji do eksportu żywności52

. Zastosowano pasmową formułę redukcji stawek celnych53

,

przewidującą, że wszystkie taryfy, w zależności od wysokości, mają być podzielone na cztery pasma redukcyjne. Do

każdego z tych pasm ma być zastosowany inny współczynnik redukcji – tym większy, im wyższy poziom taryf celnych

(tab. 1). Dla porównania (wariant 2) przeprowadzono także symulację rezultatów pełnej multilateralnej liberalizacji

światowego handlu rolnego, przejawiającej się całkowitą likwidacją taryf celnych i subsydiów eksportowych.

Tabela 1.

Propozycje redukcji ceł na artykuły rolne zawarte w Modalities on Agriculture z dnia 6 grudnia 2008 roku

Pasmo redukcyjne ad

valorem (%)

Proponowana redukcja cła

(%)

Pasmo redukcyjne ad

valorem (%)

Proponowana redukcja

cła (%)

Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się

(0;20> 50 (0;30> 2/3 stawki redukcji

proponowanej dla krajów

rozwiniętych

(20;50> 57 (30;80>

(50;75> 64 (80;130>

Powyżej 75 70 Powyżej 130

Źródło: (Opracowanie własne na podstawie Revised draft modalities for agriculture, TN/AG/W/4/Rev.4, WTO,

6.12.2008).

Aktualna baza danych GTAP (The GTAP 8 Data Base), opracowana na podstawie tablic przepływów

międzygałęziowych, danych makroekonomicznych oraz dotyczących handlu międzynarodowego, wsparcia rządowego i

protekcji, obejmuje 129 krajów/regionów świata oraz 57 sektorów (grup produktów lub produktów) gospodarek

narodowych54

. W prowadzonych badaniach można przyjąć agregację standardową zaproponowaną przez twórców

modelu, zaprojektowaną przez jego innych użytkowników, bądź też stworzyć własną, dostosowaną do potrzeb

wykonywanej analizy. Przystępując do realizacji zamierzenia badawczego standardową agregację bazy danych modelu

51

Szerzej na temat reguł domykania modelu równowagi ogólnej zob. np. M. Dewatripont, G. Michel, On Closure

Rules, Homogeneity and Dynamics in Applied General Equilibrium Models, “Journal of Development Economics”,

1987, vol. 26, No. 1; T. W. Hertel, M. E. Tsigas, Structure of GTAP, [w:] Global Trade Analysis. Modeling and

Applications, T. W. Hertel (red.), Cambridge University Press, Cambridge 1997; T. L. Walmsley, Long-run Simulations

with GTAP: Illustrative Results from APEC Trade Liberalisation. GTAP Technical Paper No. 9/1998, available at

https://www.gtap. agecon.purdue.edu/resources/tech_papers.asp; T. Nakajima, An Analysis of the Economic Effects of

Japan-Korea FTA: Sectoral Aspects, ERINA Discussion Paper No. 0202e, Economic Research Institute for Northeast

Asia, Niigata 2002. 52

Revised draft modalities for agriculture, TN/AG/W/4/Rev.4, WTO, 6.12.2008. 53

Redukcje dotyczą stawek Klauzuli Największego Uprzywilejowania (KNU). 54

Zob. K. Pawlak, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna… op.cit.

zmodyfikowano i dostosowano do potrzeb prowadzonego badania wyodrębniając 8 grup krajów – ważniejszych

regionalnych ugrupowań integracyjnych uczestniczących w światowym rynku rolnym (w tym UE-27) oraz 11 grup

produktów (zboża; owoce, warzywa i orzechy; nasiona i owoce oleistych; oleje i tłuszcze roślinne; cukier; mięso,

podroby i przetwory mięsne; mleko i produkty mleczarskie; pozostałe surowce roślinne; nieprzetworzone produkty

pochodzenia zwierzęcego; pozostałe produkty żywnościowe, pozostałe produkty i usługi). Ekstrapolację zmian obrotów

handlowych wykonano metodą estymacji nieliniowej Gragg’a55

.

Wyniki projekcji

Symulowane zmiany polityki handlowej w sektorze rolnym i zniesienie wszelkich dopłat do eksportu żywności

mogą doprowadzić do ograniczenia wartości eksportu wszystkich podstawowych grup produktów rolno-

żywnościowych z UE-27, z wyjątkiem nasion oleistych (tab. 2). Stosunkowo największych zmian można się

spodziewać w eksporcie cukru oraz mięsa, podrobów i przetworów mięsnych. Wartość przychodów uzyskiwanych z

tytułu zagranicznej sprzedaży tych grup produktów może obniżyć się odpowiednio o blisko 60% i około 20% w sytuacji

wdrożenia propozycji liberalizacyjnych z grudnia 2008 roku (wariant 1) oraz o ponad 82% i 14% w obliczu pełnej,

multilateralnej liberalizacji światowego handlu rolnego (wariant 2). Można zauważyć, że w przypadku większości

analizowanych grup asortymentowych większa redukcja wpływów z tytułu eksportu mogłaby nastąpić, gdyby do

skutku doszła pełna i wielostronna rezygnacja ze stosowania dopłat do eksportu żywności oraz całkowita redukcja taryf

celnych.

Tabela 2.

Zmiany wartości eksportu, importu, produkcji, popytu i cen płaconych przez prywatne gospodarstwa domowe w

krajach UE w warunkach liberalizacji światowego handlu rolnego postępującej według propozycji zawartych w draft

modalities z grudnia 2008 roku lub pełnej, multilateralnej liberalizacji światowego handlu rolnego (%) – zmiany w

porównaniu z sytuacją obecną w zakresie poziomu ochrony celnej światowych rynków rolnych

Grupy produktów Eksport (ceny fob) Import (ceny cif) Produkcja Popyt Ceny

Wariant 1 - Liberalizacja światowego handlu rolnego według modalities z 6.12.2008

Zboża -1,02 -1,22 -1,32 0,04 -0,83

Nasiona i owoce oleistych 2,17 -2,45 0,50 0,03 -0,29

Owoce, warzywa i orzechy -2,78 0,54 -1,66 0,04 -1,65

Oleje i tłuszcze -2,25 1,26 -1,72 0,22 -0,50

Cukier -59,48 24,17 -26,54 4,09 -6,62

Mięso, podroby i przetwory mięsne -20,51 14,50 -8,96 1,25 -2,17

Mleko i produkty mleczarskie -3,61 3,27 -1,73 0,39 -0,74

Wariant 2 - Pełna multilateralna liberalizacja światowego handlu rolnego

Zboża -3,31 -0,87 -2,04 0,06 -1,11

Nasiona i owoce oleistych 2,30 -4,08 0,49 0,04 -0,23

Owoce, warzywa i orzechy -2,02 1,15 -1,66 0,07 -2,34

Oleje i tłuszcze -4,30 3,17 -3,29 0,35 -0,83

Cukier -82,27 74,11 -44,30 10,02 -15,03

Mięso, podroby i przetwory mięsne -14,33 35,47 -12,05 2,37 -4,07

Mleko i produkty mleczarskie 2,27 8,63 -1,38 0,66 -1,29

Źródło: (Symulacje GTAP).

Obniżenie poziomu ochrony celnej rynku UE-27 może wywołać wzrost importu ważniejszych grup artykułów

rolno-spożywczych na Jednolity Rynek Europejski – tym większy, im większy zakres redukcji taryf celnych.

Najbardziej dynamicznego wzrostu wydatków importowych można oczekiwać na chronionym najwyższymi stawkami

celnymi rynku cukru. Wartość importu cukru do UE-27 może bowiem zwiększyć się w granicach od 24%, przy

założeniu implementacji nowego porozumienia rolnego na zasadach określonych w draft modalities z grudnia 2008

roku (wariant 1), do 74%, w sytuacji całkowitej, multilateralnej liberalizacji światowej wymiany rolnej (wariant 2).

Znaczący wzrost importu może nastąpić także na rynkach produktów pochodzenia zwierzęcego, a zwłaszcza na rynku

mięsa, podrobów i przetworów mięsnych. Wydatki na sprowadzane z zagranicy artykuły mięsne w warunkach pełnego

uwolnienia handlu rolnego mogą się zwiększyć nawet o 35% w porównaniu z utrzymaniem status quo w zakresie

dostępu do światowych rynków rolnych. Można uznać, że uwalnianie wymiany gospodarczej z zagranicą może

przyczynić się do utraty części rynku przez producentów i przetwórców mleka, mięsa i cukru z UE-27 na rzecz

dostawców z krajów o niższych kosztach wytwarzania, przede wszystkim z Australii, Nowej Zelandii, Ameryki

Południowej i Północnej. W stosunkowo najmniejszym zakresie zmiany wolumenu wymiany handlowej UE-27 mogą

55

Estymacja nieliniowa stanowi ogólną procedurę dopasowania, która służy do oszacowania dowolnego rodzaju

zależności między zmienną zależną (objaśnianą) a zmiennymi niezależnymi. Błędy szacunków wykonanych przy

użyciu takich metod są mniejsze niż w przypadku estymacji liniowej.

być obserwowane na rynku zbóż i nasion oleistych. Bez względu na skalę potencjalnej liberalizacji światowego handlu

rolnego w państwach Wspólnoty możliwe jest nieznaczne obniżenie wartości wydatków ponoszonych na sprowadzane

z zagranicy zboża i nasiona oleistych. W unijnym handlu nasionami oleistych nie należy oczekiwać większych zmian,

ponieważ z racji na niski stopień samowystarczalności UE-27 w tym zakresie, import surowców oleistych na JRE

przebiega na warunkach bezcłowych, a wolumen obrotów uzależniony jest głównie od wahań popytu, podaży i cen na

rynkach wewnętrznych Wspólnoty i rynkach światowych.

Redukcja subsydiów eksportowych i taryf celnych w światowym handlu rolnym może także spowodować zmiany w

poziomie produkcji rolnej krajów UE (tab. 2). Na skutek wynikającego z obniżenia aktualnego poziomu ochrony rynku

wewnętrznego UE wzrostu importu, produkcja wszystkich podstawowych artykułów rolno-żywnościowych, z

wyjątkiem nasion i owoców oleistych, może się zmniejszać. Obserwowane zmiany, tak jak w sferze wymiany

handlowej, mogłyby być tym większe, im większą redukcję stawek celnych zaimplementowano by56

. Podobnie, jak w

przypadku eksportu i importu, największe zmiany mogą być notowane na rynku cukru oraz mięsa, podrobów i

przetworów mięsnych. Produkcja cukru – w zależności od skali procesów liberalizacyjnych – może ulec ograniczeniu w

granicach od 27% (wariant 1) do 44% (wariant 2), a artykułów mięsnych o 9% lub 12% w porównaniu z sytuacją, w

której utrzymano by obecny kształt międzynarodowej polityki handlowej. Należy zauważyć, że zawarcie nowego

porozumienia rolnego na forum WTO nie wpłynęłoby istotnie na wolumen produkcji zbóż, owoców i warzyw oraz

olejów i tłuszczy. Można to uzasadnić komplementarnym charakterem struktury wewnętrznej produkcji i importu tych

grup asortymentowych, co z punktu widzenia dostępności produktów na rynku wskazuje na niezbędność realizowanych

przez kraje UE zakupów importowych.

Spadek produkcji rolnej w państwach UE i innych stosujących obecnie wysoki poziom protekcjonizmu może

doprowadzić do wzrostu większości cen światowych artykułów rolnych57

. Nie musi to jednak oznaczać strat w rencie

konsumentów w krajach UE, ponieważ ceny przez nich płacone mogą się zmniejszyć, pociągając za sobą wzrost popytu

(tab. 2). Najkorzystniejszy z punktu widzenia konsumentów spadek cen może być obserwowany na rynku cukru,

którego cena może się obniżyć o blisko 7% w przypadku implementacji propozycji liberalizacyjnych z grudnia 2008

roku lub 15% w warunkach całkowitego uwolnienia światowego handlu rolnego, wywołując odpowiednio 4-

procentowy lub 10-procentowy wzrost popytu. Sprzyjający wzrostowi siły nabywczej konsumentów, ale obserwowany

na mniejszą skalę niż na rynku cukru, spadek cen może również wystąpić na pozostałych rynkach.

Podsumowanie i wnioski

Obserwując dynamiczny wzrost zainteresowania analizami modelowymi handlu rolno-spożywczego można

sformułować kilka konkluzji i rekomendacji odnoszących się do tego obszaru badań. Żaden model nie jest uniwersalny

i nie daje odpowiedzi na pytania dotyczące efektów zmian wszystkich rodzajów polityki gospodarczej. Dobór narzędzia

analitycznego musi wynikać z kryterium celu i charakteru podejmowanych badań, natomiast aby uzyskać kompleksowe

i wiarygodne wyniki projekcji zaleca się łączne wykorzystanie różnych modeli, podważając sens usilnego adaptowania

narzędzi pierwotnie nieprzewidzianych do danego typu badań i podkreślając potrzebę kooperacji zespołów naukowo-

badawczych związanych z poszczególnymi modelami. W celu zwiększenia rzetelności prognoz w zakresie zmian

mechanizmów polityki handlowej należy zadbać o zaimplementowanie do modeli równowagi cząstkowej i ogólnej

założeń towarzyszących modelom równowagi przestrzennej, wskazujących na uzależnienie wartości obrotów

handlowych od kosztów transportu – jednego z najważniejszych czynników determinujących koszty

międzynarodowych transakcji handlowych – oraz umożliwić rozłączne traktowanie w symulacjach znoszenia utrudnień

w handlu wszystkich, w tym także pozataryfowych, barier handlowych. Oczywiste wydaje się, że oczekując wysoce

prawdopodobnych i użytecznych w praktyce gospodarczej rezultatów symulacji należy zapewnić dobrą jakość danych i

parametrów behawioralnych modelu – ich kompletność, rzetelność, aktualność i porównywalność w skali

międzynarodowej, a ponadto sektorową specyfikę oraz pełną publiczną dostępność i możliwość swobodnej

modyfikacji.

Przykładem modelu spełniającego powyższy postulat jest GTAP, powszechnie wykorzystywany dla pomiaru

efektów integracji rynków i znoszenia utrudnień w handlu. Analiza symulacyjna skutków potencjalnej liberalizacji

światowego handlu rolnego, przeprowadzona przy użyciu modelu GTAP, pozwala stwierdzić, że obniżanie poziomu

ochrony celnej rynku UE może prowadzić do powiększania importu artykułów rolno-żywnościowych, a redukcja

subsydiów eksportowych – wywoływać spadek opłacalności eksportu na rynki o niskich cenach. Należy tutaj

podkreślić, że UE jest jednym z kluczowych partnerów w rokowaniach na forum WTO. Rozbudowana i

wieloaspektowa Wspólna Polityka Rolna jest jednak istotną barierą w liberalizacji handlu rolnego, a forsowane w

procesie negocjacyjnym Rundy Doha stanowisko Komisji Europejskiej zawierało mniej zaawansowane scenariusze

liberalizacji dostępu do rynków rolnych niż proponowane przez pozostałych partnerów58

.

56

Wyjątek od tej prawidłowości stanowi mleko i produkty mleczarskie, w przypadku których w obliczu pełnej,

multilateralnej liberalizacji światowych obrotów rolnych produkcja może się zmniejszyć o 0,35 punktu procentowego

mniej niż w sytuacji uwolnienia handlu na zasadach wynikających z draft modalities z grudnia 2008 roku. 57

Zob. np. X. Diao, A. Somwaru, T. Roe, A Global Analysis of Agricultural Reform in WTO Member Countries, [w:]

Agricultural Policy Reform in the WTO, M. E. Burfisher (red.), Nova Science Publishers Inc., New York 2003. 58

Na temat wyników badań nad skutkami implementacji porozumienia rolnego uwzględniającego stanowiska

negocjacyjne głównych „graczy” Rundy Doha (UE, USA, grupa krajów rozwijających się G-20) zob. W. Poczta, K.

Uwalnianiu wymiany handlowej może towarzyszyć spadek produkcji wewnętrznej, obniżenie poziomu cen

płaconych przez konsumentów, a w konsekwencji wzrost popytu na podstawowe artykuły rolno-żywnościowe. Ponadto,

wywołany wzrostem importu spadek produkcji artykułów rolno-spożywczych, przy jednoczesnym, determinowanym

spadkiem cen, zwiększeniu popytu na nie, może się także przyczyniać do ograniczenia wartości eksportu, w warunkach

liberalizacji handlu rolnego pozbawionego wsparcia finansowego. Można zauważyć, że bardziej dynamiczne zmiany

obrotów handlowych, produkcji, popytu i cen ujawniłyby się w przypadku wdrożenia bardziej zaawansowanego

scenariusza liberalizacji dostępu do rynków rolnych. W związku z powyższym należy zwrócić uwagę, że postępująca

liberalizacja światowych obrotów rolnych może zwiększyć presję konkurencyjną zarówno na rynkach regionalnych, jak

i rynku światowym, a w ślad za tym przyczynić się do utraty części rynku przez producentów i przetwórców żywności z

UE na rzecz dostawców z krajów o niższych kosztach wytwarzania, przede wszystkim z Nowej Zelandii, Australii oraz

Ameryki Południowej i Północnej. Można przypuszczać, że to właśnie państwa dysponujące przewagami kosztowo-

cenowymi, wynikającymi z niższej opłaty pracy i/lub renty położenia, korzystając ze swobodnego dostępu do rynków

państw wysoko rozwiniętych, mogą zwiększać wolumen produkcji rolnej i eksportu, stając się tym samym

beneficjentami postępującej liberalizacji światowego handlu rolnego.

Literatura

Adelman I., Robinson S., Income Distribution Policy in Developing Countries. A Case Study of Korea, Stanford

University Press, Stanford 1978.

Allingham M., General Equilibrium, The Macmillan Press Ltd., London, Basingstoke 1975.

Armington P. S., A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of Production, International Monetary Fund

Staff Papers, 1969, vol. 16, No. 1.

Ballard Ch. L., Fullerton D., Shoven J. B., Whalley J., A General Equilibrium Model for Tax Policy Evaluation,

University of Chicago Press, Chicago, London 1985.

Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008.

Bates T. H., Schmitz A., A Spatial Equilibrium Analysis of the World Sugar Economy, Giannini Foundation Monograph

No. 23, University of California, Berkeley 1969.

Berck P., Dabalen A., A CGE model for California tax policy analysis: a review of literature, CUDARE Working Paper

No. 767, Department of Agricultural and Resource Economics, University of California, Berkeley 1995.

Branson W. H., The Trade Effects of the 1971 Currency Realignment, Brookings Papers on Economic Activity, 1972,

vol. 1972, No. 1.

Czyżewski A. B., Orłowski W. M., Zienkowski L., Makroekonomiczne koszty i korzyści członkostwa Polski w Unii

Europejskiej: analiza i ocena, [w:] Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Raport z badań,

Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2003.

Czyżewski A. B., Orłowski W. M., Zienkowski L., Średniookresowe efekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej,

Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998.

Dąbrowski I., Teoria równowagi ogólnej. Rys historyczny i obecny status w ekonomii, Oficyna Wydawnicza SGH,

Warszawa 2009.

Dent W. T., Application of Markov Analysis to International Wool Flows, “The Review of Economics and Statistics”,

1967, vol. 49, No. 4.

Devarajan S., Go D. S., The Simplest Dynamic General-Equilibrium Model of an Open Economy, “Journal of Policy

Modeling”, 1998, vol. 20, No. 6.

Dewatripont M., Michel G., On Closure Rules, Homogeneity and Dynamics in Applied General Equilibrium Models,

“Journal of Development Economics”, 1987, vol. 26, No. 1.

Diao X., Somwaru A., Roe T., A Global Analysis of Agricultural Reform in WTO Member Countries, [w:] Agricultural

Policy Reform in the WTO, M. E. Burfisher (red.), Nova Science Publishers Inc., New York 2003.

Dixon P., Parmenter B., Sutton J., Vincent D., ORANI: A Multisectoral Model of the Australian Economy, North-

Holland Publishing Company, Amsterdam, New York 1982.

Gadomski J., Owsiński J. W., Ekonometryczny model do badania wpływu unijnej i krajowej polityki rolnej na wyniki

polskiego rolnictwa. Założenia i wstępne analizy, [w:] Rozwój sektora rolno-spożywczego w Polsce na tle tendencji

światowych, A. Kowalski, M. Wigier (red.), Raport Programu Wieloletniego 2005-2009 nr 101, IERiGŻ-PIB,

Warszawa 2008.

Gaisford J. D., Kerr W. A., Economic Analysis for International Trade Negotiations. The WTO and Agricultural Trade,

Edward Elgar, Cheltenham, Northampton 2001.

Grennes T., Johnson P. R., Thursby M., The Economics of World Grain Trade, Praeger Publishers, New York, London

1978.

Hagemejer J., Michałek J. J., Symulacja skutków liberalizacji handlu rolnego przy użyciu modelu równowagi ogólnej,

„Ekonomista”, 2008, nr 4.

Harris R. G., Cox D., Trade, Industrial Policy and Canadian Manufacturing, Ontario Economic Council, Ontario 1983.

Helliwell J. F., Padmore T., Empirical Studies of Macroeconomic Interdependence, [w:] Handbook of International

Economics, R. W. Jones, P. B. Kenen (red.), Vol. 2, Elsevier, Amsterdam 1985.

Pawlak, Liberalizacja światowego handlu rolnego a możliwości rozwoju polskiego handlu zagranicznego produktami

rolno-spożywczymi. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2008, nr 3.

Hertel T. W., Agricultural Trade Liberalization and the Developing Countries: A Survey of the Models, [w:]

Agricultural Trade Liberalization. Implications for Developing Countries, I. Goldin, O. Knudsen (red.), OECD, The

World Bank, Paris, Washington 1990.

Hertel T. W., Applied General Equilibrium Analysis of Agricultural and Resource Policies, [w:] Handbook of

Agricultural Economics, B. L. Gardner, G. C. Rausser (red.), Vol. 2A, Elsevier, Amsterdam 2002.

Hertel T. W., Tsigas M. E., Structure of GTAP, [w:] Global Trade Analysis. Modeling and Applications, T. W. Hertel

(red.), Cambridge University Press, Cambridge 1997.

Horridge J. M., Parmenter B. R., Pearson K. R., ORANI-F: A General Equilibrium Model of the Australian Economy,

“Economic and Financial Computing”, 1993, vol. 3, No. 2.

Hunt E. K., History of Economic Thought. A Critical Perspective, M. E. Sharpe, New York, London 2002.

Johansen L., A Multisectoral Study of Economic Growth, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1960.

Keller W. J., Tax Incidence: A General Equilibrium Approach, North-Holland Publishing Company, Amsterdam, New

York 1980.

Kmenta J., Ramsey J. B., red., Large-Scale Macro-Econometric Models: Theory and Practice, North-Holland

Publishing Company, Amsterdam, New York 1981.

Konandreas P., Hurtado H., Analysis of Trade Flows in the International Wheat Market, “Canadian Journal of

Agricultural Economics”, 1978, vol. 26, No. 3.

Landreth H., Colander D. C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005.

Leontief W. W., Quantitative Input and Output Relations in the Economic Systems of the United States, “The Review of

Economics and Statistics”, 1936, vol. 18, No. 3.

Leontief W. W., The Structure of American Economy 1919-1929. An Empirical Application of Equilibrium Analysis,

Harvard University Press, Cambridge 1941.

Linnemann H., An Econometric Study of International Trade Flows, North-Holland Publishing Company, Amsterdam

1966.

Lord M. J., Imperfect Competition and International Commodity Trade. Theory, Dynamics and Policy Modelling,

Clarendon Press, Oxford 1991.

Mas-Colell A., The theory of general economic equilibrium. A differentiable approach, Cambridge University Press,

Cambridge, New York, Melbourne 1985.

McKibbin W. J., Sachs J. D., Global Linkages. Macroeconomic Interdependence and Cooperation in the World

Economy, The Brookings Institution, Washington D. C 1991.

Mosak J. L., General Equilibrium Theory in International Trade, The Principia Press Inc., Bloomington 1944.

Nakajima T., An Analysis of the Economic Effects of Japan-Korea FTA: Sectoral Aspects, ERINA Discussion Paper

No. 0202e, Economic Research Institute for Northeast Asia, Niigata 2002.

Orłowski W. M., A Computable General Equilibrium Model of the Polish Economy (main features), Research Bulletin

Nr 1, Tom 7, GUS, PAN, Warszawa 1999.

Orłowski W. M., Droga do Europy. Makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, Instytut Europejski w Łodzi,

Łódź 1998.

Orłowski W. M., Koszty i korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej: metody, modele, szacunki, CASE, Warszawa

2000.

Orłowski W. M., Price Support at Any Price? Costs and Benefits of Alternative Agricultural Policies for Poland, Policy

Research Working Paper Series No. 1584, The World Bank, Washington D.C 1996.

Pawlak K., Międzynarodowa zdolność konkurencyjna sektora rolno-spożywczego krajów Unii Europejskiej, Rozprawy

Naukowe nr 448, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2013.

Poczta W., Pawlak K., Liberalizacja światowego handlu rolnego a możliwości rozwoju polskiego handlu zagranicznego

produktami rolno-spożywczymi. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2008, nr 3.

Pőyhőnen P., A Tentative Model for the Volume of Trade Between Countries, “Weltwirtschaftliches Archiv”, 1963, vol.

90, No. 1.

Rader T., Theory of General Economic Equilibrium, Academic Press, New York, London 1972.

Revised draft modalities for agriculture, TN/AG/W/4/Rev.4, WTO, 6.12.2008.

Rigaux L. R., Market Share Analysis Applied to Canadian Wheat Export, “Canadian Journal of Agricultural

Economics”, 1971, vol. 19, No. 1.

Robinson S., Roland-Holst D. W., Macroeconomic Structure and Computable General Equilibrium Models, “Journal of

Policy Modeling”, 1988, vol. 10, No. 3.

Roland-Holst D. W., Tokarick S. P., General Equilibrium Modeling in Trade Policy: An Overview, Research Division,

Office of Economics, U.S. International Trade Commission, Washington D. C 1989.

Samuelson P. A., Spatial Price Equilibrium and Linear Programming, “The American Economic Review”, 1952, vol.

42, No. 3.

Sarris A. H., Empirical Models of International Trade in Agricultural Commodities, [w:] Imperfect Markets in

Agricultural Trade, A. F. McCalla, T. Josling (red.), Allanheld, Osmun & Co. Publishers Inc., Montclair 1981.

Savage I. R., Deutsch K. W., A Statistical Model of the Gross Analysis of Transaction Flows, “Econometrica”, 1960,

vol. 28, No. 3.

Scarf H., On the Computation of Equilibrium Prices, [w:] Ten Essays in Honor of Irving Fisher, W. Fellner (red.),

Wiley, New York 1967.

Scarf H., The Approximation of Fixed Points of a Continuous Mapping, “SIAM Journal on Applied Mathematics”,

1967, vol. 15, No. 5.

Scarf H., The Computation of Economic Equilibria, Yale University Press, New Haven, London 1973.

Schmitz A., Bawden D. L., The World Wheat Economy: An Empirical Analysis, Giannini Foundation Monograph No.

32, University of California, Berkeley 1973.

Shoven J. B., Whalley J., A General Equilibrium Calculation of the Effects of Differential Taxation of Income from

Capital in the U.S, “Journal of Public Economics”, 1972, vol. 1, No. 3-4.

Shoven J. B., Whalley J., Applied General-Equilibrium Models of Taxation and International Trade: An Introduction

and Survey, “Journal of Economic Literature”, 1984, vol. 22, No. 3.

Shoven J. B., Whalley J., Applying general equilibrium, Cambridge University Press, Cambridge, New York 1992.

Shoven J. B., Whalley J., General Equilibrium with Taxes: A Computational Procedure and an Existence Proof, “The

Review of Economic Studies”, 1973, vol. 40, No. 4.

Shoven J. B., Whalley J., On the Computation of Competitive Equilibrium on International Markets with Tariffs,

“Journal of International Economics”, 1974, vol. 4, No. 4.

Stone J. R. N., Input-Output and National Accounts, OECD, Paris 1961.

Takayama T., Judge G. G., Equilibrium among Spatially Separated Markets: A Reformulation, “Econometrica”, 1964,

vol. 32, No. 4.

Takayama T., Judge G. G., Spatial and Temporal Price and Allocation Models, Contributions to Economic Analysis 73,

North-Holland Publishing Company, Amsterdam, London 1971.

The Effects of Liberalizing World Agricultural Trade: A Review of Modeling Studies, Congress of the United States,

Congressional Budget Office, Washington D.C 2006.

Tinbergen J., Shaping the World Economy. Suggestions for an International Economic Policy, Twentieth Century Fund,

New York 1962.

Uribe P., de Leeuw C. G., Theil H., The Information Approach to the Prediction of Interregional Trade Flows, “The

Review of Economic Studies”, 1966, vol. 33, No. 3.

Walmsley T. L., Long-run Simulations with GTAP: Illustrative Results from APEC Trade Liberalisation. GTAP

Technical Paper No. 9/1998, available at https://www.gtap.agecon.purdue.edu/resources/tech_papers.asp.

Walsh V., Gram H., Classical and Neoclassical Theories of General Equilibrium. Historical Origins and Mathematical

Structure, Oxford University Press, New York, Oxford 1980.

Whalley J., Hidden Challenges in Recent Applied General Equilibrium Exercises, [w:] New Developments in Applied

General Equilibrium Analysis, J. Piggott, J. Whalley (red.), Cambridge University Press, Cambridge, New York,

Melbourne 1985.

Zawalińska K., Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce,

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2009.

Żylicz T., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004.