kamus sunda

50
Kamus Sunda - Indonesia,Kamus bahasa sunda - indonesia,Kamus bahasa indonesia - sunda,SUNDA - INDONESIA A Aang = Kakak Abah = Bapak Abdi (sim) = Saya Abot = Berat Acan = Belum Acuk / Raksukan = Pakaian Adat = Tabiat Adeuk = Akan Adi = Adik Adigung = Angkuh Adil = Adil Agan = Tuan Ageung = Besar Agul = Bangga / Sombong Aheng = Aneh / Ganjil Aing (kasar) = Saya Ajag = Srigala Ajeng = Mengajukan Ajleng /Ngajleng = Lompat / Melompat Akang = Kakak Akar = Akar Aki = Kakek Aksara = Tulisan / Huruf Ali = Cincin Alim = Tidak Mau Alit = Kecil Almenak = Almanak Alo = Keponakan Alung = Lempar Alus,Sae = Bagus Amang / Emang = Paman Amarah = Emosi Ambeh = Agar Ambek = Marah Ambekan = Hawa Nafsu Ambeu = Mencium Bau Ambu = Ibu Ameng = Bermain Amis = Manis

Upload: ade-priyandi

Post on 07-Aug-2015

661 views

Category:

Documents


23 download

TRANSCRIPT

Page 1: Kamus Sunda

Kamus Sunda - Indonesia,Kamus bahasa sunda - indonesia,Kamus bahasa indonesia - sunda,SUNDA - INDONESIA

AAang = KakakAbah = BapakAbdi (sim) = SayaAbot = BeratAcan = BelumAcuk / Raksukan = PakaianAdat = TabiatAdeuk = AkanAdi = AdikAdigung = AngkuhAdil = AdilAgan = TuanAgeung = BesarAgul = Bangga / SombongAheng = Aneh / GanjilAing (kasar) = SayaAjag = SrigalaAjeng = MengajukanAjleng /Ngajleng = Lompat / MelompatAkang = KakakAkar = AkarAki = KakekAksara = Tulisan / HurufAli = CincinAlim = Tidak MauAlit = KecilAlmenak = AlmanakAlo = KeponakanAlung = LemparAlus,Sae = BagusAmang / Emang = PamanAmarah = EmosiAmbeh = AgarAmbek = MarahAmbekan = Hawa NafsuAmbeu = Mencium BauAmbu = IbuAmeng = BermainAmis = ManisAmpar = TilamAmpir = Hampir / NyarisAnak = AnakAncin = Sedikit MakanAnclub = Turun ke air

Page 2: Kamus Sunda

Ancur = HancurAndiprek = LesesanAnduk = HandukAngel / Anggel = BantalAngger = TetapAnggo = PakaiAnggoan = PakaianAngkat = PergiAngkeng = PinggangAngkeub = MendungAngkeut = DaguAnjang = MengunjungiAnjeun = Anda / KamuAnjeunna = Dia/ia/beliauAnom = MudaAntawis = AntaraAnteur = AntarAntos = TungguAntuk / Antukna = AkhirnyaAnu/nu = YangAnyar = BaruAos = BacaApa = BapakApal = HafalApi-api = Pura-puraAprak = JelajahApu = Batu KapurArek / Rek = AkanAreung = ArangArit = CeluritArtos = UangAsa = SepertinyaAsak = Masak / MatangAsin = AsinAstana = PekuburanAstra = WajahAsup = MasukAtah = MentahAtanapi = AtauAtawa = AtauAteul = GatalAtik = Didik / AjarAtikan = AjaranAtoh = SenangAtos = SudahAtra / Jatra = JelasAwak = Tubuh/BadanAwang-awang = Angkasa

Page 3: Kamus Sunda

Awewe = Perempuan / WanitaAwi = BambuAwis = MahalAwon = JelekAya = AdaAyak = SaringAyakan = SaringanAyeuna = Kini/Sekarang

B Babar = LahirBabaturan = TemanBadag = BesarBade = AkanBagean = BagianBagel / Ngabagel = Keras / MengerasBagja = BahagiaBagong = Ba-bi HutanBaham = MulutBaheum = KulumBahe = TumpahBaheula = DahuluBajing = TupaiBakal = AkanBalad = TemanBalanak = BelanakBalang = LemparBalangsak = Melarat / MiskinBaledog = LemparBaleg = DewasaBaleuy = Tidak terlalu panasBalik = PulangBalong = KolamBalung = TulangBancet = Katak Berekor (anak katak)Bangga = RibetBangir = Mancung (Hidung)Bangkawarah = Kurang AjarBangke = BankaiBangkong = KatakBangkuang = BengkuangBango = BangauBantos = BantuBantun = BawaBaraya = SaudaraBared = TergoresBareuh = BengkakBari (katuangan) = Basi

Page 4: Kamus Sunda

Baruk = Begitukah ?Barusuh = SariawanBasa = BahasaBasa = Ketika, SaatBaseuh = BasahBasisir = PesisirBati = LabaBatur = Orang LainBau = BauBawa = BawaBayah = Paru-paruBayawak = BiawakBayeungyang = GerahBayuhyuh = GemukBeak = HabisBeas = BerasBebene = KekasihBedegong = BandelBedil = Senjata Laras PanjangBedog = GolokBegal = PerampokBegang = KurusBegu = Anak ****Beha = BraBeja = Kabar / BeritaBeke = PendekBekong = Mug BesarBelegug = Bodoh / TololBelejog / Kabelejog = Tipu / TertipuBelenyeh = Tertawa KecilBelesek = AmblasBelet = BodohBencong = WariaBendu = MarahBener = BenarBengkok = Lengkung / MelengkungBengkung = Bongkok / LengkungBentang = BintangBentar = Sambar (Petir)Benten = BedaBere / Mere = Beri / MemberiBerehan = SopanBeresih = BersihBeresin = BersinBerkat = BingkisanBeuheung = LeherBeulah = BelahBeuleum = Bakar

Page 5: Kamus Sunda

Beuli = BeliBeulit = LilitBeungeut = WajahBeunghar = KayaBeungkeut = IkatBeurang = SiangBeurat = BeratBeureum = MerahBeurit = TikusBeusi = BesiBeuteung = PerutBewara = BeritaBiang = IbuBiantara = PidatoBieu = BarusanBikang = BetinaBilatung = BelatungBinangkit = KreatipBingah = GembiraBingah = GerahamBingung = KalutBireuk = Tidak kenalBisluit = SK = Surat keputusanBitis = BetisBitu = MeledakBiwir = BibirBobo = TidurBobo = LapukBoboko = BakulBobos = KentutBobotoh = PendukungBodas = PutihBodo = BodohBodor = LawakBoga = PunyaBojo = IsteriBoloho = BodohBolokot = Kotor oleh LumpurBongoh = LengahBosen = BosanBuah = ManggaBudah = BuihBudak = AnakBueuk = Burung AhntuBujal = UdelBujangan = JejakaBujur = PantatBuk-Bak = Obrak-Abrik

Page 6: Kamus Sunda

Buktos = BuktiBuku = BukuBulan = BulanBulao = BiruBuleud = BulatBumi = RumahBungah = GembiraBuni = TersembunyiBuntut = EkorBureuteu = GendutBuru = LekasBuruan = Halaman rumahBuruh = UpahBurung = GilaButuh = PerluButut = JelekBuyur = Anak Katak

CCaah = BanjirCaang = TerangCabak = RabaCabok = TamparCacag = CincangCadu = Tak pernahCagak = CabangCageur = SehatCai = AirCakcak = CecakCaket = DekatCalacah = Abu RokokCalakan = RajinCalana = CelanaCaletot / Kacaletot = Keceplosan NgomongCalik = DudukCandak = Bawa, Ambil, BawaCangcang = TambatCangked = TambatCangkeng = PinggangCangkurileung = Burung KutilangCape = Capai, LelahCapit = JepitCaram = LarangCarang = JarangCarek = LarangCareham = GerahamCarengcang = Jarang (barang di toko)Careuh = Musang

Page 7: Kamus Sunda

Caringin = BeringinCarios = CeritaCarita = Cerita/KisahCaroge = SuamiCarpon (carita pondok) = Cerpen (Cerita pendek)Cawet = Celana DalamCekap = CukupCeker = Kaki (unggas)Cempor = Lampu MinyakCenang = BisulCengek = Cabai RawitCengkat = Bangun (dari duduk)Centang = SentilCepil = TelingaCerewed = CerewetCeudeum = MendungCeuk = KataCeuli = TelingaCeumpal = LapCeurik = Tangis / MenangisCiak = Anak AyamCiduh = LudahCikur = KencurCilaka = CelakaCileuh = Belek / Kotoran MataCingceng = GesitCingcin = CincinCingir = KelingkingCingogo = JongkokCipruk = BasahCiri = TandaCitak = CetakCiwit = CubitCobi = CobaCoet = CobekCokor = Kaki (binatang)Cokot = AmbilColok = JotosComel = Banyak OmongComot = Mengambil SedikitCongcorang = Belalang SembahCoplok = Lepas / TerlepasCucuk = DuriCucunguk = KecoaCukang = JembatanCunihin = Genit (laki-laki)Cupu = KotakCureuleuk = Jeli

Page 8: Kamus Sunda

Cureuleuk = Berbinar (mata)Curuk = Jari Telunjuk

DDadali = Burung GarudaDaek = MauDago = TungguDahar = MakanDahuan = Kakak IparDalapan = DelapanDamang = SehatDamar = LampuDamel = KerjaDamis = PipiDampal = TelapakDangdan = RiasDangdos = RiasDanget = SaatDangu = DengarDarehdeh = RamahDatang = Tiba / SampaiDatang = SampaiDayeuh = KotaDe-et = DangkalDenge (kasar) = DengarDeudeuh = SayangDeui = LagiDeukeut = DekatDeuleu (kasar) = LihatDeungeun = TemanDeungeunna = Lauk PaukDewek (kasar) = SayaDiajar = BelajarDigjaya = SaktiDina = Pada / DiDines = DinasDinten = HariDiuk = DudukDoja = Ganggu / CobaDomba = Biri-biriDongkap = Tiba / SampaiDu'a = Do'aDudukuy = TopiDugi = TibaDuit = UangDuka = Tidak TahuDulur = SaudaraDumasar = Berdasarkan

Page 9: Kamus Sunda

Dunungan = MajikanDunya = DuniaDupak = SenggolDuriat = Perasaan CintaDuruk = Bakar

EEces = JelasEdeg = Stress, Gila, PandirE'e = BeolEkek = Burung BetetEleh = KalahEleketek = GelitikElmu = IlmuEmbe = KambingEmbung = Tidak MauEmpang = KolamEmut = IngatEndah = IndahEndeur = BergetarEndog = TelurEnggal = CepatEnggeus = SudahEngke = NantiEnjing = BesokEnjing = PagiEnjing-enjing = Pagi-pagiEntog = BebekEntong = JanganEnya = IyaEra = MaluEtang = HitungEtangan = HitunganEueut = MinumEujeung = DenganEuleum = CukupEunteung = CerminEuntreup = HinggapEurad = JeratEureun = BerhentiEusi = Isi

GGabrug = TerkamGado = DaguGaduh = PunyaGajih = LemahGalengan = Pematang sawah

Page 10: Kamus Sunda

Galeuh = BeliGaling = IkalGalumbira = BergembiraGalungan = Gumul / BergumulGalur = JalanGampang = MudahGampil = MudahGampleng = TamparGancang = CepatGandeng = BerisikGantar = GalahGanti = GantiGapura = GerbangGaring = KeringGaro = GarukGarong = PencuriGarwa = IstriGawe = KerjaGawir = JurangGayor = SanggaGayot = GantungGede = BesarGedong = GedungGegel = GigitGeheng = HangusGehgeran = LatahGeleng = Gilas / LindasGelo = GilaGelut = BerkelahiGembul = LahapGenep = EnamGentos = GantiGepok = TumpukGering = SakitGero / Ngageroan = Panggil / MemanggilGetek = GeliGeter = GetarGetih = DarahGetok = JitakGetol = RajinGeugeut = SayangGeulang = GelangGeuleuh = JijikGeulis = JelitaGeumpeur = GugupGeuneuk = LebamGeunjleung = TersiarGeutah = Getah

Page 11: Kamus Sunda

Gigir = Sebelah / SampingGimir = JerihGirimis = GerimisGitek = GoyangGiwang = AntingGodog = RebusGogog = An-jingGohgoy = BatukGoreng = JelekGorobag = GerobakGugah = Bangun TidurGugunungan = BukitGugusi = GusiGuguyon = HumorGuha = GoaGula = GulaGuludug = GunturGumbira = Gembira / GirangGumilang = GemilangGumujeng = KetawaGundam = GigauGurilap = Gemerlap

HHalabhab = Dahaga / HausHalimpu = MerduHalimun = KabutHalis = AlisHalodo = Musim keringHalu = AluHambar = TawarHampang = RinganHampas = AmpasHamperu = EmpeduHampura = MaafHanaang = Dahaga / HausHandap = Bawah / RendahHaneut = HangatHanjakal = MenyayangkanHanjelu = SesalHanyir = AmisHapa = HampaHapunten = Mohon maafHarangasu = JelagaHaratis = GratisHarep = HarapHareudang = GerahHareup = Depan

Page 12: Kamus Sunda

Harewos = BisikHariring = DendangHariwang = CemasHarkat = MartabatHarti = ArtiHartos = ArtiHaseum = Asam (rasa)Haseup = AsapHaur = BambuHawek = LobaHayam = AyamHayang = Mau / KepinginHayu = Ayo / MariHe es = TidurHejo = HijauHemeng = HeranHenteu = Tidak akanHerang = Bening / JernihHese = SusahHeu euh = IyaHeubeul = DahuluHeulang = ElangHeuleut = SaatHeureut = MenyempitHeureuy = GurauHideng = RajinHidep = KamuHideung / Hideung Lestreng = Hitam / Hitam LegamHieum = RindangHiji = SatuHilap = LupaHileud = UlatHilik = AwasHilir = IlirHipu = Empuk / LunakHirup = HidupHitut = KentutHoncewang = BimbangHoream = MalasHoyong = Mau / InginHu ut = GabahHudang = Bangun Tidur / BangkitHuis = UbanHujan = HujanHulu = KepalaHuma = LadangHuntu (kasar) = GigiHurang = Udang

Page 13: Kamus Sunda

Hurung = NyalaHutang = UtangHyang / Sanghyang = Dewa

IIbak = MandiIber = KabarIbing = MenariIbu = IbuIbun = EmbunIcal = JualIcal = HilangIcip = CicipIdek = DidekatkanIeu = IniIga = RusukIgel = MenariIjid = JijikIlahar = NormalImah = RumahImbit = PantatImpleng = MembayangkanImut = SenyumIncer = IncarIncok = EncokIncu = CucuIndit = PergiIndung = IbuInget = IngatInggis = GelisahIngkab = Ketiak / KetekIngkig = Pergi meninggalkanIngon = TernakInjeum = PinjamInjuk = IjukInohong = TokohInteun = IntanIpis = TipisIraha = KapanIrong = LihatIrung = HidungIsed = GeserIsin = MaluIstenan = MemperhatikanIsteri = Wanita / PerempuanIsuk = BesokIsuk = PagiIsukan = Besok

Page 14: Kamus Sunda

Isuk-isuk = Pagi-pagiItu = ItuItung = HitungIuh = TeduhIwal = Kecuali

JJaga = KelakJagjag = SehatJagong = JagungJail = JahilJajaka = Jejaka / PemudaJajaten = Ilmu KesaktianJalma = Manusia/orangJalmi = Manusia/orangJalu = JantanJampana = JoliJampe = ManteraJanari = Pagi ButaJandela = JendelaJangar = PusingJanggot = JanggutJangjang = SayapJangji = JanjiJangkorang = Tinggi KurusJangkrik = JangkrikJangkung = Tinggi (ukuran tubuh)Janten = JadiJapati = MerpatiJaram = KumanJarhiji = Jari ManisJarum = JarumJauh = JauhJawer = Janger AyamJempling = Sepi / SunyiJempol = Ibu JariJenengan = NamaJero = DalamJeung = Dan / DanJibreg = Basah KuyupJiga = SepertiJilid = JilidJiwa = JiwaJugjug = TujuJujuluk = GelarJujur = JujurJumblah = JumlahJumpalit = Salto

Page 15: Kamus Sunda

Jungkrang = JurangJuntrung = MenjadiJuragan = TuanJuralit = SaltoJurig = HantuJuru = Sudut

KKa = KeKa Dieu = Ke SiniKa Ditu = Ke sanaKabeh = SemuaKabentar = TersambarKabiri = KebiriKabogoh = KekasihKaca = Halaman (buku)Kacida = Amat SangatKade = AwasKadek = SambitKadongdong = KedongdongKadongkapan = KedatanganKaduhung = MenyesalKaen = KainKagoda = TergodaKagungan = PunyaKahatur = KepadaKai = KayuKajabi = KecualiKajajaden = Jejadian (mahluk jadi-jadian)Kakandungan = HamilKalangkang = BayanganKalapa = KelapaKaleng = ApingKaler = UtaraKalih = JugaKalong = KelelawarKamar = KamarKamari = KemarinKampak = KapakKampungan = NorakKandel = TebalKanggo = UntukKangkalung = KalungKanyaho = PengetahuanKaos Sangsang = SingletKaping / Ping = TanggalKapungkur = DahuluKaput = Jahit

Page 16: Kamus Sunda

Karang = Tahi LalatKaraton = IstanaKareueut = Manis SekaliKareunang = GerahKarunya = Kasian / IbaKasetrum = Tersengat ListrikKasuat-suat = Teringat-ingatKatel = WajanKatuhu = KananKaula = SayaKawas = SepertiKawasa = KuasaKawentar = MashurKawih = LaguKawilang = TerbilangKawit = BerasalKawon = KalahKawung = EnauKayas = Merah Muda / PinkKebon = KebunKecap = KalimatKedul = PemalasKelek = Keliak / KetekKelenci = KelinciKelir = Warna / CorakKembang = BungaKempel = KumpulKempelan = PerkumpulanKenca = KiriKenging = DapatKentel = KentalKenteng = GentengKenyed = HentakKenyot = IsapKeok = KalahKerek = MendengkurKerekeb = TerkamKerepus = TopiKeretas = KertasKersa = Mau / SanggupKesang = KeringatKesed = Sepet / SepatKeuheul = Jengkel / GeramKeukeuh = MemaksaKeukeup = PelukKeuneung = TumitKeupeul = GenggamKeureut = Iris

Page 17: Kamus Sunda

Keusik = PasirKeuyeup = Kepiting SawahKiat = KuatKiceup = KedipKidul = SelatanKieu = BeginiKiih = KencingKila-kila = Tanda-tandaKinca = Cairan gula arenKinten = KiraKinten-kinten = Kira-kiraKintun = KirimKirang = KurangKiridit = KreditKirik = Anak ******Kiripik = KeripikKiruh = KeruhKitu = Begitu / DemikianKiwa = KiriKiwari = SekarangKiwari = KiniKobok = Memasukan TanganKoceak = JeritKojor = Meninggal / MatiKolor = Celana DalamKolot = TuaKomo = Apa LagiKonci = KunciKoneng = Kuning / KunyitKongkorong = KalungKored = KaisKoret = Pelit / KikirKorong = UpilKoropak = Bagian DariKoropok = BerlubangKoropos = KeroposKorsi = KursiKosok = GosokKu = OlehKuar = Anak Kutu RambutKuciwa = KecewaKudu = HarusKueh = KueKukupu = Kupu-kupuKulah = KolamKulambu = KelambuKulawarga = KeluargaKulawargi = Keluarga

Page 18: Kamus Sunda

Kulem = TidurKulon = BaratKulub = RebusKulutus = GerutuKumaha = BagaimanKumbah = CuciKumeli = KentangKumis = KumisKunaon = KenapaKuncen = Juru kunciKunyit = JawawutKunyuk = KeraKuping = DengarKurang = KurangKuring = SayaKuris = CacarKuru = KurusKurung = Kandang BurungKurupuk = KerupukKusir = KusirKusumah = KesumaKutang = BraKuya = Kura-kura

LLaat = TelatLada = PedasLahan = TanahLain = BukanLajeng = Kemudian / SelanjutnyaLaki Rabi = Suami IstriLalab = LalapLalaki = Laki-lakiLaleur = LalatLali = LupaLaluasa = LeluasaLambar = LembarLambey = BibirLami = LamaLamokot = BelepotanLamot = JilatLampah = Jalan yang ditempuhLamping = Pinggir GunurLampuyang = LempuyangLamun = Jika / BilaLana = AbadiLanceuk = KakakLancingan = Celana

Page 19: Kamus Sunda

Landong = ObatLanggam = LaguLangit = LangitLangki = LangkaLangkung = LebihLanglang, ngalanglang = Langlang, melanglangLanglayangan = Layang-layangLantaran = KarenaLantera = LenteraLauk = IkanLaun = LambatLawas = LamaLawon = KainLayad / Layat = JengukLayeut = Selalu BersamaLayon = KainLayung = LembayungLe eh = MencairLebar = SayangLebet = MasukLebu = Abu GosokLedis = Habis tidak tersisaLega = Lebar / LuasLeketek = GelitikLekoh = Kental (kopi)Lelepen = CincinLeleson = IstirahatLemah Cai = Tanah AirLembur = Desa / KampungLemes = HalusLempeng = LurusLengkah = LangkahLenglang = CerahLengoh = Tidak Bawa Apa-apaLentah = LintahLeot = SetrikaLepat = SalahLeres = Benar / BetulLesot = LepasLetah = LidahLetak = JilatLetoy = LemahLeuit = LumbungLeuleus = LemasLeumeung = LemangLeumpang = JalanLeungeun = TanganLeungit = Hilang / Lenyap

Page 20: Kamus Sunda

Leupeut = LontongLeutak = LumpurLeutik = KecilLeuweung = HutanLeuweung Geledegan = Hutan RimbaLeuwi = Kolam PemandianLeuwi = LubukLeuwih = LebihLiang = LobangLiat = AlotLieuk = TolehLieur = PusingLila = LamaLilir = Bangun TidurLima = LimaLimpeuran = Lupa / PelupaLindeuk = JinakLinggih = Tinggal / Berdiam di / DudukLini = GempaLintuh = GemukLisa = Telur Kutu RambutLisung = AluLoba = BanyakLonceng = BelLodaya = HarimauLoket = DompetLolong = ButaLomari = LemariLondok = BunglonLongok = KunjungLosin = LusinLudes = Habis tidak tersisaLudeung = BeraniLuhung = Tinggi (derajat)Luhur = Tinggi / AtasLuhureun = DiatasLukut = LumutLumangsung = TerjadiLumpat = LariLuncat = LoncatLungguh = PendiamLungsur = Turun

MMadu = MaduMaehan = MembunuhMaenya = MasaMahiwal = Janggal / Tidak Mungkin

Page 21: Kamus Sunda

Majeng = MajuMaksad = Maksud / HasratMakuta = MahkotaMalengpeng = Lempar BatuMales = MalasMaling = PencuriMamang = PamanMana = ManaManah = HatiManawi = Barangkali / JikaMandi = MandiManeh = Kamu / EngkauManehna = Dia / IaMangga = SilakanManggu = ManggisManggul = PikulMangkukna = Kemarin LusaMangrupa = BerupaMangsa = SaatMangsi = TintaMantep = MantapManuk = BurungMaot = Meninggal duniaMargi = KarenaMasang = PasangMasih = MasihMastaka = KepalaMatak = Membuat / AkanMatang = SeimbangMateni = MembunuhMaung = HarimauMayit = MayatMedit = KikirMelak = TanamMencrang = BerkilauMengkol = BelokMengpar = LemparMenta = MintaMeong = HarimauMeri = ItikMeri = BebekMeser = MembeliMetot = TarikMeumpeun = Menutup MataMeunang = MenangMiceun = BuangMieling = MengenangMilu = Ikut

Page 22: Kamus Sunda

Mimiti = MulaiMinantu = MenantuMindeng = Sering / KerapMios = Berangkat / PergiMitoha = MertuaModol = BeolMojang = Gadis / PerempuanMolelel = Asin SekaliMoncorong = Terik (matahari)Mondok = Inap / TidurMongkleng = GulitaMo-nyet = KeraMoro = BuruMotekar = KreatipMuhun = IyaMuka = BukaMulih = PulangMumuncangan = Mata KakiMuncrat = MancurMunding = KerbauMung = Cuma / HanyaMunggaran = PertamaMurag = JatuhMurangkalih = Anak KecilMuriang = DemamMuringkak = MerindingMutu = UlekanMutuskeun = Memutuskan

NNaek = NaikNamba = MenimbaNam = NamaNamung = TetapiNangkarak = TerlentangNangkring = Mejeng / NongkrongNangkuban = TelungkupNangtung = BerdiriNaon = ApaNarpati = RajaNawis = MenawarNeda = MakanNembe = Barusan / Baru sajaNene = NenekNerekel = PanjatNgabolekerkeun = Membuka RahasiaNgadeg = BerdiriNgadegdeg = Menggigil

Page 23: Kamus Sunda

Ngadegkeun = MendirikanNgagaleong = OlengNgageol = BergoyangNgagitek = MenariNgahodhod = MenggigilNgalamun = MelamunNgalangkung = LewatNgapung = TerbangNgaran = NamaNgarasa = MerasaNgareuah-reuah = MenyemarakanNgarogahala = MembunuhNgawitan = MulaiNgenaan = MengenaiNgendong = MenginapNgeunah = NgeunahNgijih = Musim hujanNgimpleng = MengingatNginum = MinumNgomong = BicaraNgora = MudaNgorondang = MerangkapNincak = InjakNikah = KawinNingal = Lihat / MelihatNini = NenekNotog = MeluncurNotog = TodongNuju = SedangNumpak = MenaikiNyaah = SayangNyaeta = Yaitu / IalahNyaho = TahuNyakclak = Titik AirNyalukan = Panggil / MemanggilNyambat = MemanggilNyangkrung = MenggenangNyangsang = TersangkutNyaram = MelarangNyarek = MelarangNyarios = BicaraNyere = LidiNyeri = SakitNyeuneu = Berapi=apiNyeureud = Menyengat (lebah)Nyeuseuh = Mencuci BajuNyiksenan = MenyaksikanNyiruan = Lebah

Page 24: Kamus Sunda

Nyiwit = CubitNyongcolang = TerbaikNyumput = SembunyiNyuruput = Meminum / Seruput

OOge = JugaOgo = ManjaOlo-olo = KolokanOlok = KebanyakanOmbak = GelombangOndang = UndangOndangan = UndanganOngkoh = KatanyaOngkos = TaripOpat = EmpatOray = UlarOrok = Bayi

PPacabakan = Pegangan / PekerjaanPacilingan = WC di atas kolamPacul = CangkulPadaharan = PerutPaeh = Meninggal / MatiPageto = Besok LusaPahatu = PiatuPahatu Lalis = Yatim piatuPait = PahitPajaratan = KuburanPakarangan = Halaman rumahPake = PakaiPalangkakan = SelangkanganPalastik = PlastikPalay = MauPalid = HanyutPaling = CuriPalu = Palu / MartilPamajikan = IsteriPamarentah = PemerintahPameget = Laki-lakiPameunteu = WajahPanangan = TanganPanata Harta = BendaharaPanceg = TeguhPancen = TugasPaneunggeul = PemukulPangambung = Hidung

Page 25: Kamus Sunda

Panganten = PengantinPangaos = HargaPanitik = PenitihPanon = MataPanonpoe = MatahariPanto = PintuPantrang = Tak pernahPanyawat = PenyakitPaok = CuriPapada = SesamaPapah = JalanPapatong = CapungPapay = TelusuriPapendak = BertemuParabot = PeralatanParanti = Untuk (kegunaan)Parantos = SudahParas = CukurParawan = Gadis / PerawanPareum = PadamParia = PareParin = Serah / MemberikanParung = JeramPasagi = PersegiPasanggiri = LombaPasea = BertengkarPasini = JanjiPasir = BukitPasisian = Kota PinggiranPatali = BerkaitanPatlot = PensilPatuangan = PerutPatut = TampangPawon = DapurPayun = DepanPecut = CambukPedes = LadaPegek = PesekPek = SilakanPelak = Tanam / MenanamPelem = GurihPelesir = PiknikPelong = TatapPelor = PeluruPendak = BertemuPengker = BelakangPengkol / Mengkol = Belok / MembelokPengkolan = Belokan

Page 26: Kamus Sunda

Pengpar = Larikan ke sebelahPeot = KurusPercanten = PercayaPerhatosan = PerhatianPerkara = Hal / PerihalPerkawis = Hal / PerihalPersaben = Tukang Minta-mintaPeryogi = PerluPesak = SakuPesek = KupasPeser = BeliPeso = PisauPestol = PistolPeuncit = GorokPeunteun = NilaiPeura = Serak / ParauPeureum = PejamPeureut = PerasPeurah = Bisa UlarPeurih = PedihPeuting = MalamPeuyeum = TapePi = BakalPias = PudarPiceun = BuangPidang = MenampilkanPiding = SekatPiit = PipitPikeun = Untuk / TeruntukPilari = CariPilih = MemilihPinarep = PayudaraPingping = PahaPingpong = Tenis MejaPinton = TayangPinter = PintarPipir = Samping RumahPirak = CeraiPiraku = MasaPireu = BisuPisan = Sekali / Amat / SangatPoe = HariPoe = JemurPoek = GelapPoho = LupaPondok = PendekPribados = Pribadi / Saya SendiriPribumi = Tuan rumah

Page 27: Kamus Sunda

Pulisi = PolisiPulpen = BallpoinPun Buang = IbuPunten = Maaf / PermisiPupuhu = Pemimpin/KetuaPupus = Meninggal dunia/matiPupus = Meninggal duniaPupus = HapusPurun = Jadi = JadiPurunyus = GenitPuseur = TengahPutra = Anak

RRada = AgakRagaji = GergajiRagrag = JatuhRaheut = LukaRahul = BohongRahul = BohongRajin = GiatRaka = KakakRaket = IntimRaksukan = Baju / PakaianRama = BapakRambut = RambutRame = RamaiRamo = JariRampak = Gabung / Bersama-samaRampung = BeresRampus = RakusRanca = RawaRancucut = Basah KuyupRanda = JandaRanda Bengsrat = Janda KembangRanggeum = CengkramRangu = RenyahRaos = EnakRaraosan = PerasaanRaray = Wajah / MukaRawayan = JembatanReang = RiuhReceh = Uang KecilRegot = SeruputRehe = ReseRencang = TemanRengkog = Berhenti Tiba-tibaRengkuh = Hormat

Page 28: Kamus Sunda

Rengse = SelesaiRepeh = HeningReueuk = AwanReueus = BanggaReuma = JariReuneuh = HamilReungit = NyamukReuwas = TerkejutRewog = LahapReyod = ReotRikrik = HematRingkes = RingkasRingkid = BawaRiriwa = HantuRohangan = RuanganRompo = Jompo / RentaRorompok = RumahRuhay = Bara ApiRuksak = RusakRumaos = MerasaRumbah = KumisRungsing = RuwetRuntah = SampahRupa = Macam / jenisRupa-rupa = AnekaRupi = Macam/jenisRusiah = RahasiaRusuh = Terburu-buru

SSabalikna = SebaliknyaSabaraha = BerapaSabet = SambitSadaya = SemuaSaderek = SaudaraSae = BagusSaeutik = SedikitSaha = SiapaSajabina = KecilSakalor = AyanSaladah = SeladahSalaki = SuamiSalapan = SembilanSalatu = UbanSalawe = Dua Puluh LimaSalempang = KuatirSalira (awak) = BadanSamak = Tikar

Page 29: Kamus Sunda

Sambel = SambalSami = SamaSampak = Sudah AdaSampean = KakiSampeur = AjakSampurasun = PermisiSanes = BukanSanggem = SanggupSangka = DugaSangki = DugaSapagodos = SetujuSapalih = SebagianSapatu = SepatuSapertos = SepertiSaprak = SemenjakSapuluh = SepuluhSarakah = Tamak / SerakahSare = TidurSarebu = SeribuSareng = Dan / DenganSarimbit = SekeluargaSarua = SamaSarupaning = SemacamSasab = TersesatSasak = JembatanSasapu = MenyapuSasih = BulanSatia = SetiaSato = BinatangSaung = GubukSaur = KataSawang = BayangSawareh = SebagianSayang = SarangSayogi = SediaSebat = SebutSeep = HabisSegut = SemangatSejen = LainnyaSelap = SisipSemah = TamuSendal = SendalSentak = Gertak / HardikSepen = Kamar tidurSepuh = TuaSerab = SilauSerat = SuratSeren = Serah

Page 30: Kamus Sunda

Sering = KerapSesa = SisaSesah = SusahSeubeuh = KenyangSeueur = BanyakSeukeut = TajamSeuneu = ApiSeungit = Wangi / HarumSeupah = Sepah / AmpasSeupan = KukusSeureud = SengatSeureuh = Sirihseuri = Senyum / TertawaSeuseup = HisapSia (kasar) = KamuSiang = SiangSieun = TakutSiga = SepertiSihung = TaringSiki = BijiSiluman = HantuSimeut = BelalangSimpang = MampirSimpe = SunyiSimpen = SimpanSinareng = DenganSindang = MampirSirah = KepalaSiram = MandiSireum = SemutSirik = IriSitu = Telaga / DanauSoak = KagetSoang = AngsaSobat = SahabatSoca = MataSologoto = CerobohSolokan = ParitSomeah = Ramah-tamahSono = RinduSonten = SoreSora = SuaraSoweh = SobekSowek = SobekSuan = KeponakanSugan = JikaSuku = KakiSumanget = Semangat

Page 31: Kamus Sunda

Sumping = Datang / TibaSumuhun = Iya betulSungut = MulutSupa = JamurSupata = SumpahSurak = SorakSureum = KaburSusu = PayudaraSusukan = Sungai

TTaar = Dahi / JidatTabuh = JamTajug = SurauTaktak = PundakTalaga = Telaga / DanauTaliti = CermatTambelar = DurhakaTambih = TambahTamper = EndapTampik = TolakTampiling = TamparTamu = TamuTaneuh = TanahTanggara = KabarTanggay = KukuTangkal = PohonTangkeup = RangkulTangkub = TengkurapTanpadaksa = CacatTapak = JejakTaraje = Tangga BambuTaraju = BahuTarang = Jidat / DahiTarekah = UsahaTarik = Keras (suara)Tarik = Cepat (lari)Taros = TanyaTarumpah = SandalTatamu = TamuTatangga / Tatanggi = TetanggaTatih = BerdiriTatu = LukaTaun = TahunTaun = TahunTawis = Tanda (tangan)Teang = CariTebih = Jauh

Page 32: Kamus Sunda

Tegal = LapangTegalan = Tanah LapangTehel = TegelTeke = JitakTembang = LaguTembong = KelihatanTempo = LihatTengek = LeherTengen = KananTengtrem = DamaiTenjo = LihatTepang = JumpaTepas = TerasTepung = JumpaTerang = TauTeras = KemudianTere = TiriTeteh = Kakak perempuanTeu = TidakTeuas = KerasTeuing = Tidak TauTeuleum = SelamTeuneung = BeraniTeunggeul = PukulTi = DariTiasa = BisaTihang = TiangTiis = DinginTijalikeuh = TerpelesetTikoro = TenggorokanTilar Dunya = Meninggal duniaTilas = BekasTilik = TelitiTilu = TigaTimanten = Dari ManaTimburu = CemburuTincak = InjakTinggal = LihatTipung = TepungTiris = Dingin (suhu udara)Tisaprak = Sejak / SemenjakTisoleda = TerpelesetTitadi = Dari TadiTiwu = TebuTojos = TusukTonggoh = Tempat di atasTonggong = PunggungTorek = Tuli

Page 33: Kamus Sunda

Torowongan = TerowonganTuang = MakanTuar = TebangTubruk = TabrakTujuh = TujuhTukang = BelakangTulale = BelalaiTulung = TolongTumbak = TombakTumbila = Kutu BusukTunduh = Kantuk....MengantukTundung = UsirTunggara = Sedih / MeranaTungtung = UjungTutung = HangusTuur = Lutut / Dengkul

UUcing = KucingUdag = KejarUdur = SakitUlah = JanganUlem = UndangUlin = MainUmur = UsiaUnggal = TiapUnggeuk = ManggutUngkluk = WTSUninga = TauUpami = JikaUrang = SayaUrut = BekasUsik = GerakUtami = UtamaUyah = Garam

WWadul = BohongWahangan = Sungai / KaliWaja = BajaWaktos = WaktuWalagri = SehatWaler = JawabWalirang = BelerangWalungan = SungaiWaluya = SehatWanara = Mo-nyetWanci = Waktu

Page 34: Kamus Sunda

Wangsul = PulangWangun = BangunWani = BeraniWanoh = KenalWanoja = Gadis / RemajaWantun = SanggupWaos = GigiWaragad = BiayaWareg = KenyangWarsi = TahunWartos = WartaWaruga = BadanWasta = NamaWasuh = CuciWatek = WatakWates = BatasWawacan = LegendaWawar = Memberi KabarWawasan = HikayatWawuh = KenalWayah = WaktuWedak = BedakWeduk = KebalWegah = EngganWelas = SayangWengi = MalamWetan = TimurWetis = BetisWeuteuh = BaruWidang = BidangWidi = IjinWijaksana = BijaksanaWilangan = BilanganWilujeng = SelamatWilujeng Enjing = Selamat PagiWilujeng Siang = Selamat SiangWilujeng Sonten = Selamat SoreWilujeng Wengi = Selamat MalamWinojakrama = LombaWios = BiarWungkul = Hanya / sajaWuruk = MengajarWuwung = Atap

YYen = BahwaYuswa = Usia

Page 35: Kamus Sunda

Inilah Wasiat Prabu Siliwangi berbagi via :

Sri Baduga Maharaja (Ratu Jayadewata) mengawali pemerintahan zaman Pajajaran, yang memerintah selama 39 tahun (1482-1521).

Pada masa inilah Pakuan mencapai puncak perkembangannya. Di Jawa Barat Sri Baduga ini lebih dikenal dengan nama Prabu Siliwangi. Di akhir masa pemerintahannya, Prabu Siliwangi dikabarkan menghilang, dan sampai sekarang masih merupakan misteri dimanakah beliau berada, sebelum itu beliau meninggalkan pesan-pesan untuk pengikutnya.

Pesan-pesan inilah yang dipercaya sebagai ramalan Prabu Siliwangi untuk kejadian yang akan terjadi dimasa yang akan datang.

Beginilah pesan-pesannya :

Pun, sapun kula jurungkeunMukakeun turub mandepunNyampeur nu dihandeuleumkeunTeundeun poho nu barétoNu mangkuk di saung bututUkireun dina lalangitTataheun di jero iga!

Saur Prabu Siliwangi ka balad Pajajaran anu milu mundur dina sateuacana ngahiang : “Lalakon urang ngan nepi ka poé ieu, najan dia kabéhan ka ngaing pada satia! Tapi ngaing henteu meunang mawa dia pipilueun, ngilu hirup jadi balangsak, ngilu rudin bari lapar. Dia mudu marilih, pikeun hirup ka hareupna, supaya engké jagana, jembar senang sugih mukti, bisa ngadegkeun deui Pajajaran! Lain Pajajaran nu kiwari, tapi Pajajaran anu anyar, nu ngadegna digeuingkeun ku obah jaman! Pilih! ngaing moal ngahalang-halang. Sabab pikeun ngaing, hanteu pantes jadi Raja, anu somah sakabéhna, lapar baé jeung balangsak.”

Artinya :

Prabu Siliwangi berpesan pada warga Pajajaran yang ikut mundur pada waktu beliau sebelum menghilang :

“Perjalanan kita hanya sampai disini hari ini, walaupun kalian semua setia padaku! Tapi aku

Page 36: Kamus Sunda

tidak boleh membawa kalian dalam masalah ini, membuat kalian susah, ikut merasakan miskin dan lapar. Kalian boleh memilih untuk hidup kedepan nanti, agar besok lusa, kalian hidup senang kaya raya dan bisa mendirikan lagi Pajajaran! Bukan Pajajaran saat ini tapi Pajajaran yang baru yang berdiri oleh perjalanan waktu! Pilih! aku tidak akan melarang, sebab untukku, tidak pantas jadi raja yang rakyatnya lapar dan miskin.”

Daréngékeun! Nu dék tetep ngilu jeung ngaing, geura misah ka beulah kidul! Anu hayang balik deui ka dayeuh nu ditinggalkeun, geura misah ka beulah kalér! Anu dék kumawula ka nu keur jaya, geura misah ka beulah wétan! Anu moal milu ka saha-saha, geura misah ka beulah kulon!

Artinya:

Dengarkan! Yang ingin tetap ikut denganku, cepat memisahkan diri ke selatan! Yang ingin kembali lagi ke kota yang ditinggalkan, cepat memisahkan diri ke utara! Yang ingin berbakti kepada raja yang sedang berkuasa, cepat memisahkan diri ke timur! Yang tidak ingin ikut siapa-siapa, cepat memisahkan diri ke barat!

Daréngékeun! Dia nu di beulah wétan, masing nyaraho: Kajayaan milu jeung dia! Nya turunan dia nu engkéna bakal maréntah ka dulur jeung ka batur. Tapi masing nyaraho, arinyana bakal kamalinaan. Engkéna bakal aya babalesna. Jig geura narindak!

Artinya:

Dengarkan! Kalian yang di timur harus tahu: Kekuasaan akan turut dengan kalian! dan keturunan kalian nanti yang akan memerintah saudara kalian dan orang lain. Tapi kalian harus ingat, nanti mereka akan memerintah dengan semena-mena. Akan ada pembalasan untuk semua itu. Silahkan pergi!

Dia nu di beulah kulon! Papay ku dia lacak Ki Santang! Sabab engkéna, turunan dia jadi panggeuing ka dulur jeung ka batur. Ka batur urut salembur, ka dulur anu nyorang saayunan ka sakabéh nu rancagé di haténa. Engké jaga, mun tengah peuting, ti gunung Halimun kadéngé sora tutunggulan, tah éta tandana; saturunan dia disambat ku nu dék kawin di Lebak Cawéné. Ulah sina talangké, sabab talaga bakal bedah! Jig geura narindak! Tapi ulah ngalieuk ka tukang!

Artinya:

Kalian yang di sebelah barat! Carilah oleh kalian Ki Santang! Sebab nanti, keturunan kalian yang akan mengingatkan saudara kalian dan orang lain. Ke saudara sedaerah, ke saudara yang datang sependirian dan semua yang baik hatinya. Suatu saat nanti, apabila tengah malam, dari gunung Halimun terdengar suara minta tolong, nah itu adalah tandanya. Semua keturunan kalian dipanggil oleh yang mau menikah di Lebak Cawéné. Jangan sampai berlebihan, sebab nanti telaga akan banjir! Silahkan pergi! Ingat! Jangan menoleh kebelakang!

Dia nu marisah ka beulah kalér, daréngékeun! Dayeuh ku dia moal kasampak. Nu ka sampak ngan ukur tegal baladaheun. Turunan dia, lolobana bakal jadi somah. Mun aya nu jadi pangkat, tapi moal boga kakawasaan. Arinyana engké jaga, bakal ka seundeuhan batur. Loba batur ti nu anggang, tapi batur anu nyusahkeun. Sing waspada!

Page 37: Kamus Sunda

Artinya:

Kalian yang di sebelah utara! Dengarkan! Kota takkan pernah kalian datangi, yang kalian temui hanya padang yang perlu diolah. Keturunan kalian, kebanyakan akan menjadi rakyat biasa. Adapun yang menjadi penguasa tetap tidak mempunyai kekuasaan. Suatu hari nanti akan kedatangan tamu, banyak tamu dari jauh, tapi tamu yang menyusahkan. Waspadalah!

Sakabéh turunan dia ku ngaing bakal dilanglang. Tapi, ngan di waktu anu perelu. Ngaing bakal datang deui, nulungan nu barutuh, mantuan anu sarusah, tapi ngan nu hadé laku-lampahna. Mun ngaing datang moal kadeuleu; mun ngaing nyarita moal kadéngé. Mémang ngaing bakal datang. Tapi ngan ka nu rancagé haténa, ka nu weruh di semu anu saéstu, anu ngarti kana wangi anu sajati jeung nu surti lantip pikirna, nu hadé laku lampahna. Mun ngaing datang; teu ngarupa teu nyawara, tapi méré céré ku wawangi. Ti mimiti poé ieu, Pajajaran leungit ti alam hirup. Leungit dayeuhna, leungit nagarana. Pajajaran moal ninggalkeun tapak, jaba ti ngaran pikeun nu mapay. Sabab bukti anu kari, bakal réa nu malungkir! Tapi engké jaga bakal aya nu nyoba-nyoba, supaya anu laleungit kapanggih deui. Nya bisa, ngan mapayna kudu maké amparan. Tapi anu marapayna loba nu arieu-aing pang pinterna. Mudu arédan heula.

Artinya:

Semua keturunan kalian akan aku kunjungi, tapi hanya pada waktu tertentu dan saat diperlukan. Aku akan datang lagi, menolong yang perlu, membantu yang susah, tapi hanya mereka yang bagus perangainya. Apabila aku datang takkan terlihat; apabila aku berbicara takkan terdengar. Memang aku akan datang tapi hanya untuk mereka yang baik hatinya, mereka yang mengerti dan satu tujuan, yang mengerti tentang harum sejati juga mempunyai jalan pikiran yang lurus dan bagus tingkah lakunya. Ketika aku datang, tidak berupa dan bersuara tapi memberi ciri dengan wewangian. Semenjak hari ini, Pajajaran hilang dari alam nyata. Hilang kotanya, hilang negaranya. Pajajaran tidak akan meninggalkan jejak, selain nama untuk mereka yang berusaha menelusuri. Sebab bukti yang ada akan banyak yang menolak! Tapi suatu saat akan ada yang mencoba, supaya yang hilang bisa diteemukan kembali. Bisa saja, hanya menelusurinya harus memakai dasar. Tapi yang menelusurinya banyak yang sok pintar dan sombong. dan bahkan berlebihan kalau bicara.

Engké bakal réa nu kapanggih, sabagian-sabagian. Sabab kaburu dilarang ku nu disebut Raja Panyelang! Aya nu wani ngoréhan terus terus, teu ngahiding ka panglarang; ngoréhan bari ngalawan, ngalawan sabari seuri. Nyaéta budak angon; imahna di birit leuwi, pantona batu satangtungeun, kahieuman ku handeuleum, karimbunan ku hanjuang. Ari ngangonna? Lain kebo lain embé, lain méong lain banténg, tapi kalakay jeung tutunggul. Inyana jongjon ngorehan, ngumpulkeun anu kapanggih. Sabagian disumputkeun, sabab acan wayah ngalalakonkeun. Engke mun geus wayah jeung mangsana, baris loba nu kabuka jeung raréang ménta dilalakonkeun. Tapi, mudu ngalaman loba lalakon, anggeus nyorang: undur jaman datang jaman, saban jaman mawa lalakon. Lilana saban jaman, sarua jeung waktuna nyukma, ngusumah jeung nitis, laju nitis dipinda sukma.

Artinya:

Suatu saat nanti akan banyak hal yang ditemui, sebagian-sebagian. Sebab terlanjur dilarang oleh Pemimpin Antar Waktu! Ada yang berani menelusuri terus menerus, tidak

Page 38: Kamus Sunda

mengindahkan larangan, mencari sambil melawan, melawan sambil tertawa. Dialah Anak Gembala. Rumahnya di belakang sungai, pintunya setinggi batu, tertutupi pohon handeuleum dan hanjuang. Apa yang dia gembalakan? Bukan kerbau bukan domba, bukan pula harimau ataupun banteng. Tetapi ranting daun kering dan sisa potongan pohon. Dia terus mencari, mengumpulkan semua yang dia temui. Tapi akan menemui banyak sejarah/kejadian, selesai jaman yang satu datang lagi satu jaman yang jadi sejarah/kejadian baru, setiap jaman membuat sejarah. setiap waktu akan berulang itu dan itu lagi.

Daréngékeun! Nu kiwari ngamusuhan urang, jaradi rajana ngan bakal nepi mangsa: tanah bugel sisi Cibantaeun dijieun kandang kebo dongkol. Tah di dinya, sanagara bakal jadi sampalan, sampalan kebo barulé, nu diangon ku jalma jangkung nu tutunjuk di alun-alun. Ti harita, raja-raja dibelenggu. Kebo bulé nyekel bubuntut, turunan urang narik waluku, ngan narikna henteu karasa, sabab murah jaman seubeuh hakan.

Artinya:

Dengarkan! yang saat ini memusuhi kita, akan berkuasa hanya untuk sementara waktu. Tanahnya kering padahal di pinggir sungai Cibantaeun dijadikan kandang kerbau kosong. Nah di situlah, sebuah nagara akan pecah, pecah oleh kerbau bule, yang digembalakan oleh orang yang tinggi dan memerintah di pusat kota. semenjak itu, raja-raja dibelenggu. Kerbau bule memegang kendali, dan keturunan kita hanya jadi orang suruhan. Tapi kendali itu tak terasa sebab semuanya serba dipenuhi dan murah serta banyak pilihan.

Ti dinya, waluku ditumpakan kunyuk; laju turunan urang aya nu lilir, tapi lilirna cara nu kara hudang tina ngimpi. Ti nu laleungit, tambah loba nu manggihna. Tapi loba nu pahili, aya kabawa nu lain mudu diala! Turunan urang loba nu hanteu engeuh, yén jaman ganti lalakon ! Ti dinya gehger sanagara. Panto nutup di buburak ku nu ngaranteur pamuka jalan; tapi jalan nu pasingsal!

Artinya:

Semenjak itu, pekerjaan dikuasai monyet. Suatu saat nanti keturunan kita akan ada yang sadar, tapi sadar seperti terbangun dari mimpi. Dari yang hilang dulu semakin banyak yang terbongkar. Tapi banyak yang tertukar sejarahnya, banyak yang dicuri bahkan dijual! Keturunan kita banyak yang tidak tahu, bahwa jaman sudah berganti! Pada saat itu geger di seluruh negara. Pintu dihancurkan oleh mereka para pemimpin, tapi pemimpin yang salah arah!

Nu tutunjuk nyumput jauh; alun-alun jadi suwung, kebo bulé kalalabur; laju sampalan nu diranjah monyét! Turunan urang ngareunah seuri, tapi seuri teu anggeus, sabab kaburu: warung béak ku monyét, sawah béak ku monyét, leuit béak ku monyét, kebon béak ku monyét, sawah béak ku monyét, cawéné rareuneuh ku monyét. Sagala-gala diranjah ku monyét. Turunan urang sieun ku nu niru-niru monyét. Panarat dicekel ku monyet bari diuk dina bubuntut. Walukuna ditarik ku turunan urang keneh. Loba nu paraeh kalaparan. ti dinya, turunan urang ngarep-ngarep pelak jagong, sabari nyanyahoanan maresék caturangga. Hanteu arengeuh, yén jaman geus ganti deui lalakon.

Artinya:

Yang memerintah bersembunyi, pusat kota kosong, kerbau bule kabur. Negara pecahan

Page 39: Kamus Sunda

diserbu monyet! Keturunan kita enak tertawa, tapi tertawa yang terpotong, sebab ternyata, pasar habis oleh penyakit, sawah habis oleh penyakit, tempat padi habis oleh penyakit, kebun habis oleh penyakit, perempuan hamil oleh penyakit. Semuanya diserbu oleh penyakit. Keturunan kita takut oleh segala yang berbau penyakit. Semua alat digunakan untuk menyembuhkan penyakit sebab sudah semakin parah. Yang mengerjakannya masih bangsa sendiri. Banyak yang mati kelaparan. Semenjak itu keturunan kita banyak yang berharap bisa bercocok tanam sambil sok tahu membuka lahan. mereka tidak sadar bahwa jaman sudah berganti cerita lagi.

Laju hawar-hawar, ti tungtung sagara kalér ngaguruh ngagulugur, galudra megarkeun endog. Génjlong saamparan jagat! Ari di urang ? Ramé ku nu mangpring. Pangpring sabuluh-buluh gading. Monyét ngumpul ting rumpuyuk. Laju ngamuk turunan urang; ngamukna teu jeung aturan. loba nu paraéh teu boga dosa. Puguh musuh, dijieun batur; puguh batur disebut musuh. Ngadak-ngadak loba nu pangkat nu maréntah cara nu édan, nu bingung tambah baringung; barudak satepak jaradi bapa. nu ngaramuk tambah rosa; ngamukna teu ngilik bulu. Nu barodas dibuburak, nu harideung disieuh-sieuh. Mani sahéng buana urang, sabab nu ngaramuk, henteu beda tina tawon, dipaléngpéng keuna sayangna. Sanusa dijieun jagal. Tapi, kaburu aya nu nyapih; nu nyapihna urang sabrang.

Artinya:

Lalu sayup-sayup dari ujung laut utara terdengar gemuruh, burung menetaskan telur. Riuh seluruh bumi! Sementara di sini? Ramai oleh perang, saling menindas antar sesama. Penyakit bermunculan di sana-sini. Lalu keturunan kita mengamuk. Mengamuk tanpa aturan. Banyak yang mati tanpa dosa, jelas-jelas musuh dijadikan teman, yang jelas-jelas teman dijadikan musuh. Mendadak banyak pemimpin dengan caranya sendiri. Yang bingung semakin bingung. Banyak anak kecil sudah menjadi bapa. Yang mengamuk tambah berkuasa, mengamuk tanpa pandang bulu. Yang Putih dihancurkan, yang Hitam diusir. Kepulauan ini semakin kacau, sebab banyak yang mengamuk, tidak beda dengan tawon, hanya karena dirusak sarangnya. seluruh nusa dihancurkan dan dikejar. Tetapi…ada yang menghentikan, yang menghentikan adalah orang sebrang.

Laju ngadeg deui raja, asalna jalma biasa. Tapi mémang titisan raja. Titisan raja baheula jeung biangna hiji putri pulo Dewata. da puguh titisan raja; raja anyar hésé apes ku rogahala! Ti harita, ganti deui jaman. Ganti jaman ganti lakon! Iraha? Hanteu lila, anggeus témbong bulan ti beurang, disusul kaliwatan ku béntang caang ngagenclang. Di urut nagara urang, ngadeg deui karajaan. Karajaan di jeroeun karajaan jeung rajana lain teureuh Pajajaran.

Artinya:

Lalu berdiri lagi penguasa yang berasal dari orang biasa. Tapi memang keturunan penguasa dahulu kala dan ibunya adalah seorang putri Pulau Dewata. Karena jelas keturunan penguasa, penguasa baru susah dianiaya! Semenjak itu berganti lagi jaman. Ganti jaman ganti cerita! Kapan? Tidak lama, setelah bulan muncul di siang hari, disusul oleh lewatnya komet yang terang benderang. Di bekas negara kita, berdiri lagi sebuah negara. Negara di dalam negara dan pemimpinnya bukan keturunan Pajajaran.

Laju aya deui raja, tapi raja, raja buta nu ngadegkeun lawang teu beunang dibuka, nangtungkeun panto teu beunang ditutup; nyieun pancuran di tengah jalan, miara heulang dina caringin, da raja buta! Lain buta duruwiksa, tapi buta henteu neuleu, buaya eujeung ajag,

Page 40: Kamus Sunda

ucing garong eujeung monyét ngarowotan somah nu susah. Sakalina aya nu wani ngageuing; nu diporog mah lain satona, tapi jelema anu ngélingan. Mingkin hareup mingkin hareup, loba buta nu baruta, naritah deui nyembah berhala. Laju bubuntut salah nu ngatur, panarat pabeulit dina cacadan; da nu ngawalukuna lain jalma tukang tani. Nya karuhan: taraté hépé sawaréh, kembang kapas hapa buahna; buah paré loba nu teu asup kana aseupan……………………….. Da bonganan, nu ngebonna tukang barohong; nu tanina ngan wungkul jangji; nu palinter loba teuing, ngan pinterna kabalinger.

Artinya:

Lalu akan ada penguasa, tapi penguasa yang mendirikan benteng yang tidak boleh dibuka, yang mendirikan pintu yang tidak boleh ditutup, membuat pancuran ditengah jalan, memelihara elang dipohon beringin. Memang penguasa buta! Bukan buta pemaksa, tetapi buta tidak melihat, segala penyakit dan penderitaan, penjahat juga pencuri menggerogoti rakyat yang sudah susah. Sekalinya ada yang berani mengingatkan, yang diburu bukanlah penderitaan itu semua tetapi orang yang mengingatkannya. Semakin maju semakin banyak penguasa yang buta tuli. memerintah sambil menyembah berhala. Lalu anak-anak muda salah pergaulan, aturan hanya menjadi bahan omongan, karena yang membuatnya bukan orang yang mengerti aturan itu sendiri. Wajar saja bila kolam semuanya mengering, pertanian semuanya puso, bulir padi banyak yang diselewengkan, sebab yang berjanjinya banyak tukang bohong, semua diberangus janji-janji belaka, terlalu banyak orang pintar, tapi pintar kebelinger.

Ti dinya datang budak janggotan. Datangna sajamang hideung bari nyorén kanéron butut, ngageuingkeun nu keur sasar, ngélingan nu keur paroho. Tapi henteu diwararo! Da pinterna kabalinger, hayang meunang sorangan. Arinyana teu areungeuh, langit anggeus semu beureum, haseup ngebul tina pirunan. Boro-boro dék ngawaro, malah budak nu janggotan, ku arinyana ditéwak diasupkeun ka pangbérokan. Laju arinyana ngawut-ngawut dapur batur, majarkeun néangan musuh; padahal arinyana nyiar-nyiar pimusuheun.

Artinya:

Pada saat itu datang pemuda berjanggut, datangnya memakai baju serba hitam sambil menyanding sarung/gembolan kain tua. Membangunkan semua yang salah arah, mengingatkan pada yang lupa, tapi tidak dianggap. Karena pintar kebelinger, maunya menang sendiri. Mereka tidak sadar, langit sudah memerah, asap mengepul dari perapian. Alih-alih dianggap, pemuda berjanggut ditangkap dimasukan kepenjara. Lalu mereka mengacak-ngacak tanah orang lain, beralasan mencari musuh tapi sebenarnya mereka sengaja membuat permusuhan.

Sing waspada! Sabab engké arinyana, bakal nyaram Pajajaran didongéngkeun. Sabab sarieuneun kanyahoan, saenyana arinyana anu jadi gara-gara sagala jadi dangdarat. Buta-buta nu baruta; mingkin hareup mingkin bedegong, ngaleuwihan kebo bulé. Arinyana teu nyaraho, jaman manusa dikawasaan ku sato!

Artinya:

Waspadalah! sebab mereka nanti akan melarang untuk menceritakan Pajajaran. Sebab takut ketahuan, bahwa mereka yang jadi gara-gara selama ini. Penguasa yang buta, semakin hari semakin berkuasa melebihi kerbau bule, mereka tidak sadar jaman manusia sudah dikuasai

Page 41: Kamus Sunda

oleh kelakuan hewan.

Jayana buta-buta, hanteu pati lila; tapi, bongan kacarida teuing nyangsara ka somah anu pada ngarep-ngarep caringin reuntas di alun-alun. Buta bakal jaradi wadal, wadal pamolahna sorangan. Iraha mangsana? Engké, mun geus témbong budak angon! Ti dinya loba nu ribut, ti dapur laju salembur, ti lembur jadi sanagara! Nu barodo jaradi gélo marantuan nu garelut, dikokolotan ku budak buncireung! Matakna garelut? Marebutkeun warisan. Nu hawek hayang loba; nu boga hak marénta bagianana. Ngan nu aréling caricing. Arinyana mah ngalalajoan. Tapi kabarérang.

Artinya:

Kekuasaan penguasa buta tidak berlangsung lama, tapi karena sudah kelewatan menyengsarakan rakyat yang sudah berharap agar ada mukjizat datang untuk mereka. Penguasa itu akan menjadi tumbal, tumbal untuk perbuatannya sendiri, kapan waktunya? Nanti, saat munculnya anak gembala! di situ akan banyak huru-hara, yang bermula di satu daerah semakin lama semakin besar meluas di seluruh negara. yang tidak tahu menjadi gila dan ikut-ikutan menyerobot dan bertengkar. Dipimpin oleh pemuda gendut! Sebabnya bertengkar? Memperebutkan tanah. Yang sudah punya ingin lebih, yang berhak meminta bagiannya. Hanya yang sadar pada diam, mereka hanya menonton tapi tetap terbawa-bawa.

Nu garelut laju rareureuh; laju kakara arengeuh; kabéh gé taya nu meunang bagian. Sabab warisan sakabéh béak, béakna ku nu nyarekel gadéan. Buta-buta laju nyarusup, nu garelut jadi kareueung, sarieuneun ditempuhkeun leungitna nagara. Laju naréangan budak angon, nu saungna di birit leuwi nu pantona batu satangtung, nu dihateup ku handeuleum ditihangan ku hanjuang. Naréanganana budak tumbal. sejana dék marénta tumbal. Tapi, budak angon enggeus euweuh, geus narindak babarengan jeung budak anu janggotan; geus mariang pindah ngababakan, parindah ka Lebak Cawéné!

Artinya:

Yang bertengkar lalu terdiam dan sadar ternyata mereka memperebutkan pepesan kosong, sebab tanah sudah habis oleh mereka yang punya uang. Para penguasa lalu menyusup, yang bertengkar ketakutan, ketakutan kehilangan negara, lalu mereka mencari anak gembala, yang rumahnya di ujung sungai yang pintunya setinggi batu, yang rimbun oleh pohon handeuleum dan hanjuang. Semua mencari tumbal, tapi pemuda gembala sudah tidak ada, sudah pergi bersama pemuda berjanggut, pergi membuka lahan baru di Lebak Cawéné!

Nu kasampak ngan kari gagak, keur ngelak dina tutunggul. Daréngékeun! Jaman bakal ganti deui. tapi engké, lamun Gunung Gedé anggeus bitu, disusul ku tujuh gunung. Génjlong deui sajajagat. Urang Sunda disarambat; urang Sunda ngahampura. Hadé deui sakabéhanana. Sanagara sahiji deui. Nusa Jaya, jaya deui; sabab ngadeg ratu adil; ratu adil nu sajati.

Artinya:

Yang ditemui hanya gagak yang berkoar di dahan mati. Dengarkan! jaman akan berganti lagi, tapi nanti, Setelah Gunung Gede meletus, disusul oleh tujuh gunung. Ribut lagi seluruh bumi. Orang sunda dipanggil-panggil, orang sunda memaafkan. Baik lagi semuanya. Negara bersatu kembali. Nusa jaya lagi, sebab berdiri ratu adil, ratu adil yang sejati.

Page 42: Kamus Sunda

Tapi ratu saha? Ti mana asalna éta ratu? Engké ogé dia nyaraho. Ayeuna mah, siar ku dia éta budak angon!

Artinya:

Tapi ratu siapa? darimana asalnya sang ratu? Nanti juga kalian akan tahu. Sekarang, cari oleh kalian pemuda gembala.

Jig geura narindak! Tapi, ulah ngalieuk ka tukang!

Artinya:

Silahkan pergi, ingat jangan menoleh kebelakang!

Eyang Haji Suryakencana