kadl abdulcebbar'in dii§iincesinde teklifin gayesel...

i.ii. itahiyat Fnkii/tcsi Dcrgisi

Bnllnr 201516(1) 239-275

Kadl Abdulcebbar'In Dii§iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu

Hiiseyin MARAZ •

Ozet= Teklifte bulunmamn gayesini a~klayalulno.-1; csasmda Mu'tezile'nin teolojik alolcahgam anla-mada onemli bir faktordiir. Mu'tezile'ye gore Allah'm insanla lli$kili biitiin fiilleri maslahat ve fayda yoniiyle hilaneti gcrektirmektedir. Bu dii$iinu!yle onlar, ontolojik anlamda Allah'm yaratma eyle-minin sorgulanamayacagam, fakat telcolojik (ama~alhk) olarak yaratmanm bir gaye ve hi Ianete dayanmak zorunda oldugunu kabul etmi$lerdir. Sorumluluk yiiklenecek bir varhgm yaratalmasm-daki hikmet ve gayeyi anlamak i~in teklif kuramam rasyonel tarzda incelemek zorunludur. Bunun yontemi ise metafiziksel alamo hareket tarza ve goriinen alemin ahlaki ve hukuki yap as a arastnda bir e$degerlik bajltntJsa kurmaknr.

Anahtar Kelimeler : Mutezile, Teklif. Yaranna, Hikmet, Gaye

Abstract: The Teleological Interpretation of Responsinifio/ in Qadi Abd al·]abbar·ln order to explain the theological reasoning of Mu'tazila, it is imperitive to understand the responsibility of creation. According to Mu'tazila the relationship between humans and Allah (swt) is to benefit all humans with wisdom. Furthermore, the ontological meaning of Allah's creation cannot be judged However, teleologically the creation must find this using wisdom. Using the rational method it is possible to unde~stand the responsibility of all creation. For this method we must correlate both the physical and metaphysical worlds

Key 'words: Mu'tazila, Responsibility, Creating, Obligated, Wisdom, Goal Setting

Girl~

Allah'm meleklere yeryiiziinde bir halife yarataca&ru haber vermesi1 Hz. Adem'in ~ahsmda insanoglunun cennet i

240 • Hiiseyin MARAZ

ilahl irade yeryi.izunde bir misyon/sorumluluk yi.iklenecek varhgtn yarahlaca-gtru bildirmi~ ve onun gaycsini hilafet/teklif olarak tayin etmi~tir. Buna ilaveten Hz. Adem ve e~inin cennette iskari2 edilmesi burarun daiml bir mi.ilkiyet ve tasamtf alam olmadt~m gostermekte, dolaytstyla siireli bir konaklama mekaru oldugunu akla getirmektedir. Bu baktmdan insan, yeryi.izi.i i~in yarahlmt~ ve ebedi mekaru olacak olan ahiret, ger;ici bir deneme si.irecinin akabinde kendisi-

ne va' d edilmi~tir.

Kur'an, ~Hemin ve insanm amac;: ve anlamdan yoksun olarak yarahlmadt-gtru, bilakis insamn ve varh~n bir hedef ye gaye i~in yarahldtgm1 bildiren bir-c;:ok ayete yer vermi~tir.J insamn yarahh~ gayesini baz1 ayetler kulluk olarak belirtirken;l bu durum ba~ka ayetlerde ilahi rahmetin bir tezahi.iri.i ebedi mutlu-luk olarak ifade edilmi~tir.s Alem ise insarun imtihan si.irecinin mekam olarak dizayn edilrni~, ozgi.ir iradeye sahip alan var!tga ilahl bir deger atfedilebilmenin alaru olarak ~ekillendirilmi~tir.6 Bu dogrultuda akilh varhklarm yaratdma gaye-sini olu~turan tcklif, varolu~sal bir statii (mi.ikellef) olarak Allah'm fayda sag-lama amaoru ifade etmektedir.

Kadi Abdulcebbar da miikellefin miikafah/sevab1 hak etmesi ve bunun neticesinde ovgi.i (tebdl) ve yi.iceltmeye (tazim) ula~mas1 ic;:in en objektif kriterin teklif oldugunu dii~iiniir. Bu kriterin herkes ic;:in kabul edilebilir ve uygulanabi-lir olu~u, adaletin tesisi i~in olduk

Kadi Abdulcebbar'm Du~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 241

Allah-insan ili~kisine dair temel akidelerini tevhitten sonra adalet prensibi iize-rine in~a etmi~lerdir. itahl fiillerin en onernli vasfl olan adalet bu anlamtyla tamamen insana ve onun maslahahna donli.k ilkeleri i~ermektedir.9 Bu baktm-dan ezeli adil 6Ian Allah'm buti.in fiilleri salaht, iyi olaru ve hayn ihtiva eder. 0, kullan adma en iyi olam terdh eder. Bu sebeple Mu'tezile, Allah'm ba~kalanna yonelik biiti.in fiillerinde adl ilkesi geregi fayda ve haytr ekseninde eylemde bulundugunu kabul eder.•o

Dolaytstyla tevh.id ve adalet, usGlu'd-dinin temelini olu~turmakta, onto-lojik ve epistemolojik a~tdan sorurnlulugun kurucu unsurlan olmaktadu. Bu yiizden ilk once mukellefin, Allah'm tek ve yarathklanna kar~1 fiillerinde ada-letli oldugunu, koru olaru asia tercih etmeyecegini ve bi.iti.in fiillerinin sadece hikmete dayandtgtru bilmesi zorunludur.11

2~2 • Hliseyin MARAZ

mak" "s1kmh, zorluk", vb. anlamlara gelmektedir.15 Mu'tezile ekoli.i teklifi,

lugav1 anlarrum dikkate alarak; "mi.ikellefe me~akkat i~eren bir fiili bildirmek ve ondan (yerirte getirmesini) istemek" ~eklinde tarumlarru~br. 16 Kacfi Abdul-

cebbar tammda ycr alan "irade etme" ibaresiyle teklifin varhgmm ~eli~ecegini du~i.ini.ir. Bu nedenle kendi tammmdan once Ebu Ha~im'in teklife clair iki tam-mma yer verir. Bu ~ekilde teklifin kapsammt belirler ve onun varhg•yla uyu~mayan unsurlan tespit ederek, kendi tammmm teolojik zerninini olu~turur.

Ebu Ha~im, "Nakzu'l-Bedel" adh eserinde teklifi, "mi.ikellef i~in ki.ilfet ve me~akkatin oldugu her hangi bir fiili irade etmek" olarak tammlamaktadtr.17 Diger eseri "ci-Askeriyat"ta18 teklif, "emredilen i9n ki.ilfet i~eren bir ~eyi emret-mek ve irade etmektir." Her iki tamma dilsel a9dan yakla§tlrru~ ve teklif, me-~akkat anlammda kiilfet kokiinden ti.iremi~tir.l9 I

Kadi Abdulcebbar'm Dii~iincesiode Teklifio Gayesel Yorumu • 2-13

bir fayda elde etrnek veya bir zaran defehnek i~in bir fiilin yerine getirilmesini veya fiilden ka~m1lmasmt mi.ikellefe bildirmektir."1t

Kad'i Abdulcebbar'm tammmda dikkat ~eken husus me~akkatten ka~mma istegi, ilea ve i'lam (fttrl, akli ve dini bilgilendirme) teklifin varh~ i~in son derece onemlidir. Tarumda yer alan bildirme, ya zaruri bilginin yarahlmast (ftm/akli bilgi) ya da delillerin artaya kanulmastyla (~en bilgi) gen;ekle~mektedir.11 Zira zaruri bilgi, teklifin onci.ilii gibidir23 ve temkin, gi.i~ yetirme ve kudret kanumundadtr. insarun antalajik patansiyeli alan temkin bu a~tdan insana iman ve inkar etme kudretini saglayan bir mahiyet arz eder.2~ Kadt Abdulcab-bar bu nedenle zaruri bilgiyi aktl alarak anlar ve teklifin ge~erliligini akla da-yandmr.23 Buna gore teklif mi.ikellefe iki laftz ile yoneltilir: Yap ve yapma! Bu emir mi.ikellef a~tsmdan akla dayarurken; mi.ikellif, vahiy vasttast ile bildirir.16

Ne var ki Allah'm teklife kanu alan ~eyleri miikellefe a~tklamast gere-kir.27 Yoksa salt bir fiilin yap1lmastru emrehne veya andan nehy etrne bu mana-da bildirme degildir.:!S Bildirme daha ~ak mi.ikellefin bir eylemde bulurunasma

21 Kadi Abdulcebbar- el-Muhit-bi't-Teklif, I, 11; Buna gore teklifte buluruna yetkisine sahip

tek varhk Allah'hr. Kelamalann teklif ile ilgili tammlanna "ibtidaen" kaydm1 koymalan hakiki miikellifin sadece Al lah oldugunu vurgulama ama~lan sebebiyledir. Ancak bir in-sanm, omegin bir babamn ~ocugunu namaz k!lmaya zorlamast, hakiki miikellif oldugunu gostermez. Babamn ~ocuguna teklifi, sadece mecazen olmaktadtr.


Ye ondan ka~mmasma sevk edecek zaruri bilginin fltraten sabit olunmasm1

zorunlu ktlar. Kabihin kabih (koti.i), hasenin hasen (iyi) oldugu bilgisi bedihi/a-

priori olarak miikellefte bulunmahchr. Bu nedenle sadece dln.i emir ve nehiyler,

akll ve ahlakl prensiplerin oziinii olu~turmazlar. Bu da teklife muhatap olacak

varh~n oncesinde birtaktm varolu~sal ilkelere sahip olmasm1 gerektirir. Bunun

i9n Allah'm kiilfet olan bir ~eyi insan akhna vacib ktlmasmm emir yerine ge~e

cegi soylenmi~tir.29 Goriildiigu i.izere Kadl, bilgilendirme olmakstzm me~akkat

olan bir fiili mi.ikellefe emretmeyi veya ondan me~akkate katlanmastru istemeyi dogru bulmaz.

Kadi Abdulcebbar'm Dii~iinccsinde Teklifin Gayesel Yorumu • 245

miikellif iizerindcki haklan olan bu degerler teklifin sthhati i~in olduk~a onem-lidir. Biitiin bunlar teklifte bulunmadan once Allah'm mi.ikellefi teklife haztr halde yaratmast anlamma gelir. Omegin i'lamm olmamas1 teklifin li.ituf ve ada-

let yoniinii zedeler.

246 • Hliseyin MARAZ

ktmdan o, insan ozgiirliigiinu ktsttlayan her tiirlii yakla~tml reddederJ9 Ona

gore insarun fiillerinin Allah tarafmdan yarabldtgtnt soyleyen kimse biiyiik bir

hata i~lemi~tir . .w

Kadi Abdulcebbar'tn Du~uncesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 2~7

lah'm bilgisinden hareketle insan ozgiirli.igu temellendirilmeye ~ah~mak mut-lak bilgi ile insan iradesi arasmda bir ~atl~maya goti.irebilir.


olan ~eylerde gen;ekle~en bir durumdur. insamn zorunlu ve imkans1z olan bir ~ey konusunda di.i~i.inme ve · ak1l yi.iri.itme eylemini ger~ekle~tirmesi ise imkanstzdtrY Bu a~tdan insamn akll yi.iri.iten bir varbk olmast, ozgi.irce eylem-de bulundugunu kamtlamaktad1r. Nitekim insan, herhangi bir giic; tarafmdan bir eylemde bulunmaya zorlandtgmda veya bir fiilden engellenmek istendigin-de kendi varhgmda mevcut olan fiili bir dirent;/reaksiyon ile kendi ozgiir ger-\ekligine tabi olur.4s Teklif bu itibarla insan ozgi.irli.iguni.i garanti altma almakta ve onun ozgiir oldugunu bildirmektir. Akhru ve iradesini kullanmas1 i9n ona t;agnda bulunmakhr.49

Bunun it;in mi.ikellef eylemde bulunmada serbest olmah, ger~ek ozne ol-masma imkan tarunmahd1r.~ Kadi Abdulcebbar da teklifin tutarhh8J it;in d1~sal bir mi.idahale olan ilcarun51 kaldmlmasm1 ~art ko~ar. Aym zamanda bir fiili yerine getirmeyi veya fiilden ka\mrnay1 saglayacak devai (eyleyici giic;) ile savarifi (sakmdmo gi.i~) ve fiilin yapth~ amacm1 belirten garaz1 eylemin var olu~ si.irecine dahil eder.s2 insaru eylemde bulunmaya iten ve ondan engelleyen gi.idi.ilerin varh~ se~e hi.irriyetinin ve kesin karar verme mekanizmasmm (azm) oldugunu gosterir.53 Bununla birlikte fiile biti~en me~akkat, bir eylerni

Furuku'I-Lugaviyye, thk. Muhammed ibrahim Selim, n~r. Daru'l-ilm ve's-Sekafe, Kahire 1997, s. 124; Bu da insarun kendisi adma ha}'lr olam tercih etme noktasmda ak1l yiiriittti-gunii gostermektedir. Tercih soz konusu ise tercihin nesnesinin miimkiin olmasJ, i~ana yonelme imkam tammas1 gerekir. Bk. Alber Nasri Nader, Felsefeti.i'l-Mu'tezilc, Sarbon 1951, lJ, 59.

~7 Franz Rosenthal, islam'da Ozgi.irliik Kavram1, -;ev. Vecdi Akyiiz, A.YJ~I~ Kitaplan, istan-bul2000, s. 40.

4S Ali e~$abi,-Abdulmecid en-Neccar-Ebu Liibabe Huseyn, ei-Mu'tezile-beyne'l-Fikri ve'l-Amel, Tunus 1979, s. 44.

' 9 Hanefi, Mine'I-Akide ila's-Sevrati, IU, 441; Erkan Yar, Miisliiman Kelammda Teklif ve Sorumluluk, (Ya.YJrnlanmarru~ Do~entlik Tezi), Elaz1g 2001, s. 57.

"' Kadi Abdulcebbar, Miite~abihu'I-Kur'an, thk. Ahmed Muhammed Zerzur, ~r. Daru't-Turas, Kahire 1966, IT, 716.

;, Omegin miikellef cennet nimetlerine ~ahid olsa ve kendisinc namaz ktlarsan bunlar sana verilecek denilse, bu kimse haZir olan menfaatleri elde ctmek i~n itaate zorlanrm~ olur. Fakat bu namazla miikiifab hak etmi~ olmaz. c;:unkii miikiifahn p~inen saglanmas1 teklifi gc~ersiz k1lar. Bk. Kadi Abdulcebbar, el-Mu~ XI, 509-510; Orner Hamdan-Sabme Sch-mtdtke, Nuketu'l-Kitabi'I-Mugni, n~r. ei-Ma'hadii'I-Aimani li'I-Ebhasi'~-$ark•yyi, Beyrut 2012, s. 177.

52 Kadi Abdulcebbar, ei-Mugru, XI, 394. 53 Nader, Felsefetii'I-Mu'tezile, IT, 64.

Kadi Abdulcebbar'm Dii~iincesinde Teklitin Gaycscl Yorumu • 249

yerine getirme veya terk etmede miikellefi ikileme di.i;;iiren motivlerin varhgty-la ozgiir se~imine i~aret etmektedir.S-1

DolaYIStyla sadece istitaat ve kudretin olmast, fiilin varhgt i~in yeterli de-gildir. Bununla birlikte fiilin meydana gelmesi giidi.ilerin (~agmo/devai'/bais) varhgtna baglidtr.

2.50 • Hiiseyin MARAZ

ret ve istek krizinin y~atmt~ oldugu dogal ikilem vardtr. Mtikellefin ya~amak zorunda oldugu bu ttir gerilim h~k etmenin nedenini olu~turur. Hatta me~akkatin artmast orarunda degersel olarak sevab katsa}'!St da artar. Bu ~e1

Kiidi Abdulcebbar'm Dii~iincesinde Teklifin Gaycsel Yorumu • 251

fiil abestir. Kadi'run ittifakla kastettigi iyi-koti.i; fayda ve zarardan soyutlarum~ notr fiildir. ittifak anlayt~ma gore Allah, fayda ve zarar kash gi.itmeden eylem-de bulunur. Yani O'nun fiillerinde iyi veya koti.i diyebilecegimiz herhangi bir yon yoktur. KMi bu dii~iinceyi kabul etmez.

Kadi Abdulcebbar'm Dii~iincesinde Tcklifin Gayescl Yorumu • 253

giirce eylemde bulunmas1 i~n kudret ve irade sahibi k!lmm1~, 6zgiir eylemde bulunmasm1 kiSJtrayan her tiirli.i engel kaldmlrru~tu. Dolayisiyla biiti.in insanJar bu niteliklere .sahip olmada ortakhr. Bu durumda mi.imin veya kafir olarak gerc;ekle~en kategorik aynm sadece bu imkanlarm yoneltildigi yon ile ilgilidir. iyiye yonelen mumin olarak degerlenirken; koti.iye yonelen kafir veya gii-nahkar olarak vastflanmaktadJr.n

Sonuc; olarak iki unsurun varhgt, teklifte bulunmarun tutarhh8"Jm temel-

lendirmede son derece 6nemlidir. ilk olarak teklif, Allah'm fiili oldugu ic;in zabnda iyidir. Diger a9dan Allah, sevaba ula~ma imkaruru mi.ikelleflerin ta-mamma e§it ~ekilde sunmaktad1r.73 Bu da gostermektedir ki Allah, teklif ile

kullarm tamamma ihsanda bulunmu~tur. · 0, mi.imin i~n muhsin; kafir i~n mus'i (koti.iliik yapan) degildir. Yani teklif, ontolQjik olarak, mtikeUeflerin bir ktsrru ic;in iyi diger kismi i~n koti.i degildir. Teleolojik anlamda hedefi ise bi.itiin akJ!h varhklara mukafat ve faydaya ula~ma imkaru vermektir. insana ihsan edilen ak1l yiiriitme ve tercihte bulunabilme yetisi adeta sevaba ul~hrma gaye-sinin alamm geni~Ietmektedir.

3.1. Teklifte Bulunmarun Ontolojik Gerekc;esi: Yarahh~

Aklen bilinmesi zorunlu olan ~eylerin ilki yaratma ve tekliftir. Teklif, za-ruri olarak yaratmay1 ic;erirken; yaratmamn gayesi de teklif olmaktadtr. Bu se-beple hedefsiz ve gayesiz - sadece- yaratma abes ve anlams1zdrr.;4 Bu durumda Allah'm yaratma iradesi tamam1yla tefaddul iken75; yarathktan sorua miikellefi

sevaba ula~hrma ira?esi, teklifin vi.icub ifade eden ahlaki yoniinii olu~rurmaktadJr.76

;1 Kadi Abdulcebbar, $crh, Il,342. 73 Kadi Abdulccbbar, Kitabu'I-Meanu fi'I-Muhit bi't-Teklif, cern. Ebu Muhammed el-Hasen

b. Ahmed b. Metteveyh, thk. J. ]. Houben-Daniel G1maret, Beyrut 1981, II, 173; ibn Melahimi, Muhammed b. Muhammed el-Havarizmi, Kitabu'l-Faik fi-Usuli'd-Din, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire 2010, s. 258.

7~ Hanefi, Mine'I-Akide ila's-Sevrati, Ill, 438-439. 73 YapLidt8Jnda ovgiiyij hak eden yapLlmadtgmda kmamayt gerektinneyen fiillerden olan

ihsan ve tefadddul, Kadi Abdulcebbar'a gore AJlah'm ilk fiilidir. insaru ve diger canhlan yaratmast, onlardan baruma akll ve irade vennesi, bazLlanru faydalarulmas1 ve ibret i9,n yaratmast hep O'nun ihsan ve tefazzuludur. Bk. Arslan, Mu'tezile'ye Gore HusUn ve Ku-buh, s. 84.

76 Kadi Abdulcebbar, ei-Mugnl, XI, 153, 154.


Allah, aktlh varhklan teklifte bulurunak ic;.in yaratrnt~hr.n O'nun insaru kasden ve bilerck yaratmasa eyleminin amac;h ve anlamh oldugunun delilidir. Yaratmarun anlamh ve amac;h olmast'isc ~u uc; unsurun varhgma baghdtr.

1. Faydalanan varhk

2. Kendisiyle faydalarulan ( Faydalanacak olan varhgm faydasma olan ~eyler)

3. Allah'm iyilikte bulunma ve faydalandarma iradesi

Bu uc; ~artm bile~imi yaratmamn ilahi gerekc;esini ac;tklar mahiyettedir.iS Kad!'ya gore bir garazi9 olmadan yaratrnak bir eksiklik ifadesidir. Bu nedenle yaratrnamn mutlaka bir hikmete ve faydaya donuk olmast gerekir. 0, bu dii-~iincesiyle sadece yaratrnayt degil, ayru zamanda fayda kasdmm da goz ardt edilmemesini vurgular.so Bununla birlikte Kada, teklifi alemin yarahlmasmm illeti olarak goriir. Bu illet ile Allah'm yaratrna ve eylemde bulunmasmm hik-met yoniinus1 ve sadece dilde kullaruldt8"t haliyle c;a8"tno (saik/dru) manas1ru kasteder. Yoksa failini eylemde bulunmaya zorunlu k1lan 'muc!b' anlarrunda kullanmaz.S2 Bu nedenle Allah'm hasen bir eylemde bulunmastru zorunlu ktlan bir illetten degil sadece bir daiden bahsedilebilir.SJ

Kildi Abdulcebbar'm D~uncesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 255

edildiginde gaye anlammt ihtiva etmekte ve ilahi fiillerin iyi almasmm gerek~esini alu~turmaktadtr. Bu gerek~enin en yahn ifadesi ise Allah'm fayda saglamak ic;in canhlan, .fayda saglamarun aract alarak da canstz varhldan yaratmt~ alma-stdtr.~ Bu baktmdan Allah'm eyleminin fayda alan vasfma arb bir deger ek-lenmelidir. O'nun biitiin fiilleri ayru zamanda husiin (iyi) niteligine sahiptir.65

Dalaytstyla Allah'm yaratma iradesi hasen (mutlak iyi)dir.s6 Oyle ki Allah, ya-rathklanna kar~I Mi.itefaddu, Miin'im, Muhsin'dir. Bunun sanucunda fiilinde de ihsan, liituf, nimet ve salah (iyi) yonlerin almast gerekir.87 Boyle bir bilgi Allah'm varhgmm bilinmesine, yaratmadaki hikmetine ve kullanna alan inaye-tine i~aret etmektedir.

3.2. Teklifin Teleolojik/Gayesel Gerek~esi: Sevap ve Miika.fat

Allah'm sevaba ula~hrma amactyla bir varh~ yarahp me~akkat ve zarlu-ga muhatap ktlmast ilahi hikmet a~tsmdan ~ak~a tarh~tlan bir kanudur. Al-lah'm her i~inde hikmet sahibi ve adaletli aldugunu bildikten sanra O'nun ta-sarruflarma clair sua! ve sargulamalann, buna clair deliller artaya kaymamn elbette tutarh ve tatmin edici almas1 gerekir. \=iinkii Allah, itaat eden veya isyan eden kullarma pe~inen, samut bir kar~thk sunmamaktadtr. 0, ilk ba~ta yarathk-lannm bir~ak stkmh ve zarluga katlanmalanru, act ve tshraplara dayanmalanru talep etmekte; bunun kar~th~nda, istelderine alumlu cevap verenlere cenneti, yiiz ~evirenlere cehennemi vaad etmektedir. Boyle risldi bir imtihan siirecine bir varltgt kendi nzas1 almadan maruz buakmanm hikmet ve gerekc;esi biTc;ak din ve inaru~m ortak di.i~iince alamm alu~turmaktadtr. ~i.inkii yeryiiziinde farkh inam~ ve dinsel ogretilere sahip insanlarm almast teklifin niha1 hedefinin herkesi kapsamadtgtru ister istemez akla getirmektedir. Yine biitiin insanlann aym amaca yonelik eylemde bulunmadtklan iyi, kotii, miimin, kafir gibi kate-garik aymnlarla bir tarafta yer alma zarunda alduklan goriilmektedir. Bu a9-dan dii~iiniildiigiinde teklit insarun leh ve aleyhinde ciddi ve telafisi imkanstz sanu~ar dagurabilecek bir riski de banndumaktadtr. Bununla birlikte bazt inant? ve dii~iinceierde sarumlu ktlmak ic;in bir varhgt yaratmak ve bir~ok fela-kete ve tshraplara maruz btrakmak kotiiliik algusunun Allah' a izafe edilmesine neden almaktadtr . .ss Bu sebeple teklifin ilahl hikmet a~tsmdan irdelenmesi ol-duk~a 6nernlidir.

s.o Kadi Abdulcebbar, ei-Mugni, XT, 86.

s..• Kadi Abdulcebbar, el-Muhit-bi't-Teklif, I, 260.

so Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, XI, 146.

r. Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, XI, 144.

t


~i.iphesiz Allah'm bizi yaratmasmda, aklen ayncahklt ktlmasmda, bize hayat bah~etmesinde ve bizde kabihe istek duyan, iyiden de nefret eden bir ~ehvet var etmesinde elbette bir amaci vardtr. Bu amacm Allah'm kendi menfa-

atini ilgilendiren bir yoni.i olmadtgma gore bir ba§ka varhk i9n almas1 zarun-ludur. Bu amac;, aktlh ve irade sahibi varhklan sevaba ve nimete ula~hrmakttr. Allah'm insaru helake si.iri.iklemek ve kotiiye te~vik etmek ic;in yaratttgtru di.i-~i.inmei

Kiidi Abdulcebbar'm Du~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 257

te gen;ekle§tigini bildiren bir asii iken, sadece hak etme tarzmda gen;ekle§en ikab, asu hedefin dt§tnda var alan bir durumdur. Astl maksat alan sevaba ula-§amama hali bu durumda ikab1 hak etme tarzmda vuku bulmaktadtr.94 Bu ci.im-leyi ac;Ildar mahiyette diyebiliriz ki, AJ!ah'tn fiillerinde iki husus ozellikle one r;Jkanlmaktadtr. Allah ba§langtc;ta fayda saglayacagt varltgt ve bu varhgtn fay-dalanacagt §eyi (teklif) yaratrru§tir. Dikkat edildigi i.izere yaratih§ hikmeti ac;tk-lantrken ceza zikredilmemektedir.


~ahid ~Hemin verilerinden hareketle gaibi a9klamak amactyla benimsedikleri istidlal metodu "el-istidlal-bi'~-~ahid ale'l-gaib"97 yontemiyle bu rur sorulara cevap vermeye t;ah~acag1z. ~iinki.i Mu'tezill dii~i.incede hakikatler, ~ahid ve gaib alemde (fizik ve metafizik) ayru degersel i~erige sahipfu.9S

3.4. Teklif Olmadan Sevaba Ula~manm imkam

"AIIah'm fiilleri hikmet ve maslahah ihtiva eder" diyebilmek hi.ir irade

ve kudret sahibi bir varhgm olmasma bagltdtr. Bu ~ekilde olursa goriinen alem insana, hikmet ve gayeye yonelik veriler sunar. insanogluna kendi varolu~sal ger~ekligini goz oniinde bulundurarak metafizik alarun hareket tarzm1 anlama-ya yonelik bir tespit imkam tarur. Boylece Allah'm hikmet ve gaye i~erikli ey-lemleri bilinebilir ve anlamlandmlabilir.99 Dolaytstyla insarun kendisi ve varhk-la ilgili meseleleri ~oziimlem.ede ktyaslamalara ba~vuran ve sorgulayan bir var-hk olmaSl teklifin hikmet yoni.inii anlamada onemli bir faktordiir. Bu durumda bizde bu yontemi takip ederek soru cevap ~eklinde meseleleri ele alacagtz.

Kadi Abdulcebbar teklifin fayda yoni.ini.i miikafatm hak edilmesi olarak gorlir. Ona gore tecri.ibi alemde sevabm kendi cinsinden olan degerler vardtr. Bu degerler medh (ovgi.i) ve ta'zim (yiiceltme)dir. insanlar iyi bir davraru~ta bulunduklannda ovi.ili.ir aksine koruli.ik yapnklannda kmantrlar. Bir diger yonden sevabm sabit oldugu Allah'm hikmet sahibi olmastyla bilinir. Allah fayda kar~thgmda me~akkatl i bir eylemi insandan istemektedir. Bu faydanm dogrudan (hak etmeksizin) miikellefe saglanmast hikmetli bir i~ degildir. Al-lah'm hak etmeksizin mi.ikellefe ovglide bulunmasi da dogru degildir. ~iinkii ovgi.ide bulunmak i~n me~akkat zorunlu degildir. 0 halde insan, ozgi.iE ve bilin~li eylemiyle ovgi.i ve miikafah hak etmelidir. Bu ifade teklifin hikmet ve hiisn yoni.inli a~tklamaktadir. 11JO

Burada ~oyle bir sualin akla gelmesi mi.imkiindiir. Allah ni~in me~akkat, hak etme ve mi.ikafat ~eklinde bir denklemi insanm oniine koymaktadtr. Daha a~1k bir ifadeyle Allah, hi~bir me~akkate maruz btrakmadan insam menfaatlere ula~brmaya kadir degil rnidir? Zira insan, kendisine veya bir ba~kasma fayda saglamak i~in bir taktm stktntt ve zorluklara katlanmaya mecburdur. ~iinkii

97 Aynnbh bilgi it;in bk. Hulusi Arslan,"Tann Hakkmda Konu~mamn Kelami Bir Metodu Olarak el-Istidlal-bi'~-$ahid-ale'l-Gaib (l

Kadi Abdulccbbar'm Du~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 259

yaptst geregi aciz bir varhkhr ve istediklerini yerine getirmede ~aba sarf etmesi gerekir. Oysa Allah, her ~eye kadir ve her ~eyin sahibidir. 5una ragmen insana fayda saglamak i9n onun zorluga katlanmasmt istemektedir. 0 halde ni~in boyle bir yi:intemi tercih etmektedir? Bu dii~iinceye cevaben Kadi Abdulcebbar, Allah'm giiciini.in her ~eye yettigini, hi


ihtiva etmektedir. Yani kurtarma ve iyile§tirme iyilik gibi goriinse ba~langt.; itibariyle eylemin bizzat kendisi. koti.idiir.1os Teklif ise varhgt itibariyle bir fay-day! temin etme esast iizerine kaimdir. Miikellefin zor olan bir duruma taham-miil gosterdiginde bi.iyiik bir menfaate ula§acak olmast bu a.;tdan hasen olmak-tadtr. Bir fayda kar§thgmda me§akkate katlanmasm1 kuldan istemekle oziinde zaran bannd1ran bir iyilik arasmda herhangi bir dogrusal ili§kiden bahsedile-mez. insanlarm daha iist menfaatleri elde etmek ir;in ger;ici ve basit srkmhlara katlanmas1 goriinen alemde arzu edilen bir durumdur. Dolaytsryla sonsuz bir fayda ve nimete ula§acagtru bilen bir insarun bir takrm zorluklara katlanmasr kendi a.;rsmdan bizzat faydadtr.ID6

Bu ar;rdan teklif, muhatabm ancak kendisi vasrtastyla ula§abilecegi yiice bir mevkii elde etme yontemi olarak dii§iiniildiigunde menfaatin bizzat kendisi olmaktadtr. Yani bir §eyin elde edilmesini saglayan §ey bu durumda bizzat ula§tlmak istenenin kendisi hiikmiindedir. Bu anlarru itibariyle teklif, ula§tlmak istenen nihat hedefin sebebi/araadtr. Araan varhgt, hedeflenen gayenin de bizzat kendisi olmaktadtr. Teklif bu yaptstyla sevaba ve ovgiiye ula§hran bir vastta olarak kendisi sevap ve ovgii niteligi ta~1makta Allah'm bir li.itfu ve ihsa-ru olmaktad1r.to7

Bu durumda ~oyle bir soru akla gelmektedir. Allah insana teklifte bu-lurtmadan ihsan eden, nimet bah§eden ve liitfeden olamaz rruydt? Teklif ile sorurnlu tutmadan onlan §eref ve izzet sahibi ktlamaz m1ydr? Kadi AbduJceb-bar'a gore insanlarr teklife tabi tutmadan nimete ul~hrma aslah olanr tercih etmek degildir. Bu ancak tefaddul cihetinden bir liituf olurdu ki, buna tazirnin biti§mesi mi.imki.in degildir. Zira tazim, ancak hak edilen sevap neticeSi~de gerr;ekle~en bir deger bildirmedir. Buna gore hak ederek elde edilen sevap ve tazim, hak edilmeden elde edilen liituftan daha aslahhr. Aynca i~erisinde bu-lundugumuz alem, tamam1yla Allah'm bir liitfudur. Hak etme ise ancak ahiret-te gerr;ekle~ecek bir durumdur.1os

Bir ba§ka a

K5di Abdulcebbar'm Dii~iinccsinde Teklifin Gayesel Yorumu • 261

Iirdi ~eklinde bir itiraztn ontinii kapamaktadtr.


Sonu~ olarak diycbiliriz ki, bir eylernin husiin ve kubuh yonii bizatihi ~eklinde degil hikmet yoniinde aranmahdu. Oyle ki husiin suretinde bir eylem hikmet yoniiyle kabih olabilirken; kabih suretinde bir eylem, hikmeti i~erdiginde husiin olabilmektedir. Bu nedenle eylemler goriinii~lerine gore degil; ozle-rinde banndtrdt~ anlam ve hikmete gore deger kazarurlar. Allah'm teklifte bulunmast sureten zorluk ve stktnhyt ihtiva etse de mahiyeti itibariyle hikmete ve iyilige dayanmaktadtr.ll~

3.5. Teklife Muhatap Olmamanm Yolu Olarak Cennette Yarahlt~

Allah kuUanru, hi~bir teklifte bulunmadan tefaddul olarak cennette yara-tamaz mtydt? 0, teklif kar~thgmda vaad etmi~ oldugu nimetleri hi~bir me~akkate maruz btrakmadan kullanna ihsan edemez miydi? Kadi Abdulcebbar bu meseleyi, aslah konusu i~erisinde ele a hr. ~iinkii aslah olan Allah'm miikellefe, sevabt hak etmesi i~in teklifte bulunmastdtr. Teklif neticesinde insarun iizerine dii~eni yaparak miikafatt hak etmesi, Allah'm hak edilmemi~ liitfu olan ayru zamanda ovgii ve yiiceltmeyi kapsamayan cennette yarablmaktan daha aslah-ttr. Hak edilerek elde edilen sevabm, hak edilmeden elde edilen liituftan daha aslah olmast teklifte bulunmarun bir liituf oldugunu gosterir.m Bu nedenle o, e~siz nimetlerin ve ovgiiniin ancak hak etmeyle (istihkak) ger~ekle~ecegini bu-nun ise tek yolunun teklifte bulunmak oldugunu dii~iiniir. 116

Buna gore Allah' a yaratmarun vacip olmad1gmt, onun insaru cennette ya-ratmast halinde onlar i9n bunun hak edilmi~ bir kar~thk olmayaca~ru ve sade-ce tefaddul olaca~ru soyler. Aym zamanda Allah't cennette yaratmaktan engel-leyen ~eyin, cennetin sevap ve miikiifahn kaynagt oldugu d~iincesine kar~t c;tkar. ~iinkii ona gore Allah, cennette yarattlgt biri i9n sevap b~eden olmaz. Zira cennette yaratmayla 0, hak edilmi~ bir nimetin kar~thgt olmad.tgt i~n sa-dece tefaddul sahibi olur. Bu nedenle Kadi Abdulcebbar, huri ve hizmet9ler gibi cennet sakinlerinin varhgtru, sevabm kar~thgt olarak gormez.m Bunun dt~mda Allah'm cennette yarahp, teklifte bulunmayacagt bir varhgm hakstzhk ve ta~ktnltk yapabilecegi gorii~iinii kabul etmez. ~iinkii ona gore bu, Allah'm kendisini kotii eylemden uzakla~hrdtgt ve kotiiliik yapmamaya kendisini zor-ladtgt bir varhkbr.11s Bu ciimleden hareketle cennette yarahlmayla teklif, mahi-yet itibariylc biri diinyaya digeri ahirete ait ik.i farklt olgudur.

1~< Hanem, Aslu'l-AdJ, s. 154. · 115 Kadi Abdulcebbar, Kitabu'l-Mecmii- fi'l-Muhit bi't-Teklif, lll, 173. 116 Kadi Abdulcebbar, Kitabu'l-Mecmii- fi'l-Muhit bi't-Teklif, lll, 173. 117 Kadi Abdulcebbar, el-Mugru, XIV, 141-142

us Kadi Abdulcebbar, ei-Mugru, XIV, 141.

Kadi Abdulccbbar'm Dii~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 263

Peki Allah cennette yaratmt~ olsaydt yaratt1g1 bu varltk ne ti.ir 6zelliklere salup olurdu? Oyle ki Allah'm teklifte bulunacag. varhgm birtaktm 6ze1 yete-neklere ve im~anlara sahip olmast gerekir. Yani Allah'tn yarahp sorumluJuk yiikledigi varhgtn standartlan olmaltdtr. Akll, gii~, istitaat, temkin, mekan, Zaman vs. miikellefe daha once bah~edilmesi gerekir. Zira bu 6zellikler teklifte bulunmarun ontolojik gerek~esini olu~turmaktadtrlar.

264 • Huscyin MARAZ

Bu meseleyle ilgili KadJ Abdulcebbar, gori.inen alemde, bir kimsenin bor-cunu odemesi veya emaneti iade etmf!?si konusunda bir ba~kasma uyanda bu-lunmasmt nza soz konusu olmasa da bunun, bizzat uyanlarun lehine oldugunu sayler. Bu a~tdan Allah'm bir taktm emir ve yasaklarla uyanda bulunmast bu durumda uyanlan i~in yerine getim1esi zor d~ olsa onun menfaatinedir. Aynca boyle bir uyannm varhgt, mi.ikellefi fiilde bulunmaya zorlamaz; ancak mi.ikellef aklen bu yi.ikiimli.ili.igi.i yerine getirmenin zorunlu oldugunun bilindndedir. Allah, kullanna fiillerin durumlanru, fiili zorunlu k!lacak ozel nitelikleri bil-dirmekle, strf onlann menfaatleri i~in aklen fiilleri onlara vadp ktlmast ha-sen/iyidir. Bu durumda nzayt zedeleyecek bir durumdan bahsedilemez. Orne-gin bir kimse bir di.ikkaru kiraladtgmda miilkiyet sahibi kendisine yi.iki.imli.ili.ik ilzam etmemi~tir. Bizzat i~yerini kiralayan akdin gereklerini yerine getirme konusunda kendisini yi.iki.imlii kllmt~hr. Bunun kar~tltkh nzayt ihtiva etmesi teklif a~tsmdan di.i~i.ini.ildi.igunde yerinde bir omeklendirme olmasa da Allah'm nza soz konusu olmadan teklifte bulunmast, menfaatlere ula~ma amactyla kul-lann bizzat kendilerini eylemde bulunmaya ilzam ettiklerini c;agn~tumaktadtr.tl2

Yine bir kimse strf faydasm1 di.i~i.indi.igu birinin borcunu odemesini veya emaneti iade etmesini isteyebilir. Burada hattrlatma hattrlatarun faydasma de-gildir. Bilakis hatulahlan i.izerine di.i~eni yapmakla fayda elde edecektir. Allah da baZl fiilleri insana vacip kdarak onun faydalanmastru dilemektedir. Boyle bir durum soz konusu oldugunda nza olgusu dikkate almmaz.123 Aynca mi.ikelle-fin razt olmast ve teklifi kabul etmesi, teklifin sthhat ~artt degildir. Bu durumu ba~ka bir ornekle ac;abiliriz. Omegin bir baba ~ocugunun nzast olmasa dahi birtaktm menfaatleri elde etmesi i~in ona bazt yapbnm ve bildirimlerde bulu-nabilir. Yine baba evladmm soz konusu menfaatleri kesin olarak elde edip et-meyecegini bilemeyebilir. Buna ragmen ona sorumluluk yi.iklemesi hasen bir davraru~br. 1N

Dolay1styla Allah'm bu durumda kullanna yapmalan gerekenleri zorun-lu ktlmasmm kendisine izafe edilmesi sadece vadbin niteliklerini kullanna bil-dirmesi sebebiyledir. Boylece failin uyanst, fiilin yerine getirilmesini saglayan zorunluluk olmaktadu. Failin kendisi ise zorunlu kdan degildir. Sonuc;ta teklif-

·~ Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, XI, 159-160.

•u Arslan, Mu'tezile'ye Gore iyilik ve Kotiiliik, s. 100. 11~ Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, XI, 165.

Kiidi Abdulcebbar'm Dii~iincesinde TeklHin Gayesel Yorumu • 265

te kar~thklt nzamn olmast gerektigi yoni.inde bir iddianm tutarstz oldugu go-riilmektedir.l25

3.7. {\isk ve Tehlike Unsuru Olarak Teklif

Teklifin ister istemez bir riski banndtrdtgt goriilmektedir. Yani insan tek-lif edilenin gereklerine aykm davrandtgtnda daimi bir zaran/azabt hak edebil-mektedir. 0 hal de insanm kendisi ir;in risk ic;eren boyle bir duruma maruz btra-ktlmast nastl at;~klanabilir? Oyleki goriinen a!emde bir kimsenin c;ocugtmu teh-like ihtiva etmeyecek tarzda bir nimete ula~tJrma imkam varken risk ic;eren bir yolla nimete ula~hrmaya c;ah~mast tutarstz bir eylem degil midir?116 Kadi Ab-dulcebbar boyle bir dii~iincenin sar;ma oldugunu soyler ve goriinen alemde kesin bir fayda ic;in ~iipheli bir menfaatin terk edilebilecegini belirtir. Buna gore insan, daha iyi bir ya~am ic;in bir taktm zorlu_klara katlanabilmektedir. insanla-nn ic;erisinde riski ve zorlugu banndtrmasma ragmen ticaret yapmalan, hasta-hklarmm tedavisi ic;in birtaktm stkmhlara katlanmalan hep daha rahat bir ya-~am ve fayda ic;indir. Allah insanm oldukc;a bi.iyi.ik menfaatlere ula~mast ir;in kahCI olmayan, basit lezzetlerin terkedilmesini yine bazt zorluklara katlanmast-m kendisinden istemi~tir.m Dolaytstyla faydanm kati olu~u bizzat kendisine ula~ma noktasmda mi.ikellefin ~i.iphesi de olsa mutlak manada iyidir.

Buna ~oyle bir ornek de verilebilir. Bir baba, c;ocugunun ilim ogrenmesini istiyorsa ilk once bilgi elde etme imkarum ona saglamah, sonra egitimine engel olacak ~eyleri ortadan kaldtrmahdtr. Bu ti.ir zorluk ve stkmtJlann bir i.iriini.i olacagmt bildirerek aynca onu motive etmelidir. Bundan sonra ondan bilgi ve mevki sahibi olmasmt istemelidir.

266 • Hliseyin MARAZ

mektedir. Bu durumda teklifin risk ve tehlike ihtiva etrnesi kabih olmasm1 ge-rektirmez mi? Kadt Abdulcebbar~ bu durumu §U omekle a~1klar: Bir kimse ha-ZlrladJ~ yemege

Bu baglamda teklifin kafir i~in zarar oldugu soylenemez. ~ayet teklifin kendisi zarar olsayd1 miimin i9n de zararh olmast gerekirdi. Aynca miikellef, me~akkat ic;:eren yiikiimliiliikleri yerine getirmediginde bundan zarar gormii~te

129 Kadi Abdulcebbar, $erh, It 342-343; Faysal Bedir Avn, el-Ustilu'l-Hamse-el-Mensiib-ila-Kadj Abdulcebbar b. Ahmed el-Esedabadi, Kuveyt 1998, s. 85,

130 Kadl Abdulcebbar, el-Mugni, Xl, 106. 131 Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, Xl, 106. 132 Arslan, Mu'tezile'ye Gore iyilik ve Kotiiliik, s. 85.

m Kadi Abdulcebbar, el-Mugni, XI, 162.

Kadi Abdulcebbar'tn Dii~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 267

saytlmaz. Kafirin herhangi bir me~akkate katlanmakslZln tekliften zarar gordii-giinii iddia etmek bu dogrultuda yine tutarstzdtr. Buradaki-.zarann kafire ula-~acak olan azap oldugu ileri siiriilebilir. Esasmda teklif ile kafire bir ikab/ceza ula~m1~ degildir. 0, isyan etmi~ ve ikabt hak etmi~tir. Bu ikab ise bizzat kendi-sinden kaynaklanmaktadtr. Kendi sebep oldugu bir zarar ve cezayt hak etmi~tir. Dolaytstyla kendisine zaran veren, bizzat kendisidir.U·1 Teklifin miikafat ve ceza tarzmda iki yonii i~erdigi goriilmektedir. Bu dururnda teklifin her iki ihti-male miisait olan yap1smdan ziyade rniikellifin tekliften kasdt esas aluur. Bu da strf faydaya ula~hrma gayesidir. Allah'm kasdt bu olunca kufiir veya giinalu irade etmesi miimkiin degildir.I3S

Ayru zamanda Allah'm kaBr olarak bildigi kimseyi teklif gibi gii


ger~ekle~en ilea; ikincisi ise hasen ile kabih olandan miistagru ktlmakbr. Ebu Ali ise sadece ilea ile miikellefin teklifin gereklerini yerine getiremeyecegini belirtir. Aslinda o, akli olgunlukla teklife engel olan diger ~eyler arasmda bir ~eli~kin.in varh~ru kabul etmez. Dolaytstyla akli olgunluk ve temkln.i, teklifi miimkiin kilan temel unsurlardan kabul eder. Teklifin ancak giidiilerin tereddiit etmesiy-

le ger~ekle~ecegini dii~iinen Kadi Abdulcebbar ise temkin veya akli olgunluk-tan birinin yoklugu halinde giidillerin tereddiit etmeyecegin.i boylece teklifin anlamstz olacagm1 sayler. Bu sebeple teklifin, diinyaya ait bir olgu oldugunu ahirette bir tekliften bahsedilemeyecegin.i belirtir.us

Aynca teklif soz konusu olmasa da insarun fitraten (tab'an) ~ehvet sahibi olu~u, kotiiliiklere egilim gosteren bir varolu~a sahip oldugunu gostermektedir. Dolaytstyla insan, teklife muhatap olmadan btraktlsa yine kabihe yonelecektir. Bu da insarun sorumlu tutulmamas1 demektir ki; bir baklma kabihe yonlendir-me ve te~vik etmedir. Bu te~vik etmenin abes ve kabih oldugu ise ortadadtr. Abes ve kabih bir eylemde bulunma ise Allah ic;in asia dii~iiniilemeyecek bir ~eydir. 0 halde teklifin dt~mda Allah'm yaratma ve sorumluluk yiikleme ama-aru yerine getirecek ba~ka bir altematif yoktur. Teklif bu ac;1dan kabihe ~ehvet duyma (dogal egilim) ve iyiden de nefret etmeyle hasen/iyi olur. Dolaj'lstyla ~ehvet, eylemde bulunmayt saglayan potansiyel bir donarum (temekkiin) ko-numundadtr.n9 Bu ac;tdan insarun ontolojisi, teklif soz konusu olmasa yine iyiye ve kotiiye yonelebilecek yaptdadtr. insamn hem iyi hem de kotii olana kudret ve imkfuumn olmasma (temkin)uo ragmen teklif ile desteklenmesi, irtsan ic;in bunun arh bir deger ve miikafat oldugunu gostennektedir.

3.9. Teklifte Risk Goriilen iki Unsur: ~ehvet ve $eytan

~eytarun kotiiliik ile ozde~le~en asli yaptSt ve c;agnst teklife muhatap olan insan ic;in ciddi bir tehdit olarak goriilmektedir. Kotiiliik problemi ile de alakah olan bu mevzuu Allah'm adil olmasJyla miikellefi kotiiliige c;agtran bir varbgtn yarahh~ hikmeti ekseninde dii~iinillmii~tiir. Bu ba~hkla baglantJh ~oyle bir soru akla gelebilir: Srrf sevap ve miikafab elde etmesi hedeflenen irtsarun ~eytan gibi bir rakibinin olu~u sorumluluk sahasmda insan ic;in bir dezavantaj olu~turmaz mt? AUah'm ~eytaru yarahp insana musallat etmesinin -s1rf iyiligini dii~iindiigu bir varhk i~in- ne tiir bir hakl1 gerek~esi olabilir? Aynca peygamberlerin 6liip,

o3S Kadi Abdulcebbar, Kitiibu' l-Meanu-fi'I-Muhlt bi't-Teklif, Til, 175; Aynca bk. Kadi Abdul-cebbar, el-Mugni, XI, 394-387,391-393.

'" Nisabiui, Ebi Re~id Said b. Muhammed b. Said, Mesailu' I-Hil5f-beync'l-Basriyyin ve'I-Bagdadiyyin, thk. Maan Ziyade-RJdvan es-Seyyid, Beyrut 1979, s. 369.

·~ Kadi Abdulcebbar, $erh, II, 348.

Kadi Abdulcebbar'm Dii~iincesinde Teklifin Gayescl Yorumu • 269

iblise klyametc kadar, insanaglunu saphm1ak it;in musaade verilmesi, kulun zaranna alan bir tasarruf degil midir?

Ebu Ali cl-Cubbai, peygamberlerin oliip iblisin ktyamete kadar kaha al-masmt ~oyle at;tklar. $ayet ihlis'in diinyadaki varhgmda bir mefsedet alsaydt Allah anu mutlaka oldiiriirdu. Ancak onun varh~ halinde mefsedet ic;erisinde alanlar olilmii ile yine kotiiliik it;erisinde alurlardt.w Bu durum ~eytarun insan davram~lanna tesir edebilecek fonksiyonel bir giic; unsuru alu~turmadtgtm ortaya koymaktad1r.

$eytan, her i~i haytr ve hikmete dayanan Allah tarafmdan yarahlrru~hr. $eytarun asli gorevi ~er ise Allah'm koti.iliik yapan bir varhgt yar.:itmakla ~errin faili almast gerekmez mi? Allah'm ~eytaru yaratmadaki kash haddizatmda ona fayda saglamakhr. Fakat ~eytan kendi tercihi ile bizatihi kabih eylemin faili olmu~tur. DolaylSlyla mi.ikelleflerin fiilleri Allah' a nispet edilemedigi gibi ~eytandan vaki olan koti.ilugunde ana nispeti mumkiin degildir.146 Kadi Abdulceb-bar, ~eytarun her c;agr1smda bir kotiiliigun varhgt soz konusu alsaydt Allah'm onu bundan engelleyecegini soyler.l-17

Bununla birlikte o, ~eytarun mefsedet olan varhgtyla ilgili 'kabihte liituf' tabirini kullamr.


olu~turmadtgt bilindiginde kotiiliige sebep olmakla nitelenemeyecegini di.i~i.ini.ir. Fa kat muhatabm bu c;agnya verecegi cevap ise eylemin degersel karakteri-ni belirler.

K5di Abdulcebbac'm Du~i.incesinde Tcklifin Gnyesel Yorumu • 271

cihte bulunma) gcrc;ekle~mesini saglar.IS6 Bilindigi gibi insan, sadece iyi olana degil kotiiye de arzu duyar.Js7 $ayet kabihe ~ehvet duyma kot:u olsaydt, Allah'm teklifte bulu~ast hasen olmazdt. Nitekim teklif, kabihe kar~t arzu duyma, hasen olandan da nefret etme ile hasen olur.tss Ancak ~ehvet, insaru kabih olaru i~lerneye c;aguan bir egilim (dai) degildir. Temkin ve ikdar konumunda olup insanm miikafah elde etmesinin sebebi olmaktadtr.159 Aynca ~ehvet insarun fiili de degildir. Allah'm insanda yaratm1~ oldugu bir egilim/tabiathr ve O'nun fiili-dir; dolaytstyla kabih olmast asia dii~iinulemez. l60

$ehvet, her ne kadar iyi ve kotiiye egilim gosteren bir tabiata sahip olsa da Allah, miikellefe vadp olanlan yerine getirmeleri, kabih olandan kac;mmala-nrun gerekli oldugunu bildirip uyanda bulunmakla onu kabihe te~vik edict olmaz.


olduklannm bir belirtisidir. Bu da teklifin herkes i~in kabul edilebilir ve uygu-lanabilir oldugunu gostermektedir.

Kadi Abdulcebbar'm Di.i~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 273

Dolay•s•yla salt fayday1 esas alan teklif bu anlamda Allah'm kullanna bir liituf ve ihsarud1r. Allah'm teklifte bulunmaktaki as1l amac1 miikellefi faydaya ula~hrmak olduguna gore bu faydayt elde edememe, ikaba yani azaba donii~mekte ve bu durum kulun bizatihi eyleminin sonucu olmaktad1r. Bu ise faydanm fark-h bir tezahiirii olarak insani tercihin konumunu belirlemede etkinligini goster-mektedir. Bu nedenle insan1 gerc;ek ozne klian teklif, Allah'm faydaya ula~tltmak amac•yla belirlemi~ oldugu bir yontemdir. Sonuc;ta sadece bu hakikatin farkmda olmak teklifin mahza ha}'lr ve iyi oldugunun bir gostergesidir.

274 • Hiiscyin MARAZ

Dugaym, Semih, Fdsefctii'I-Kadcr fi-Fikri'l-Mu'fcz.ile, n~r. Daru'l-Fikri'I-Liibnaniyyi, Bey-rut 1996.

Ebu'l Beka el-Kefev1, Eyyub b. Musa elcHuseyni, cl-Kiilliyynt, thk. Adnan Dervi~Muhammed ei-M•sri, n~r. Miiessesetii'r-Risale, Beyrut 1992.

el-Bahrani, Meyscm b. Meysem, Knvfiidu'I-Kc/fim fi-ilmi'I-Ke/fim, thk. Es-Seyyid Ahmed Huseyni, Kum h. 1397.

e~-$eyh Ttlsi, cl-iktisfid, n~r. Men~urat'i- Mektebeti-Cami'l-

Kadi Abdulcebbar'm Du~iincesinde Teklifin Gayesel Yorumu • 275

Kologlu, Orhan ~~mer, Mutezile'uin Fclsefe Ele~lirisi Harczmli Mutezi/1 ilmii'I-Melfilliml'uin Fclsi!fL'YC Rcddiyesi, Emin Yaymlan, Bursa 2010.

Murtaza, ~erif, ci-Hudiid ve'l-Hakaik (Resailu'l-Murtaza i~erisinde), thk. Seyyid Ahmed el-Huseyni, Kum h. 1405.

Nahk bi'l-Hakk, Ebi Talib Yahya b. Huseyn, Tavnliu-ilmi'/-Kclfimi'l-Mu'lezili-Kitabu'l-Uslil-li-Ebl Ali b. Mullnmmed b. Hal/ad-el-Basrf l.'l! $uru/wlw, (Basran Mu'tazilite Theology Abu Ali Muhammad b. Khallads Kitab al-Usfil anditsrcception) tlf. Camilla Adang-Wtlferd Madelung-Sabine Schmidtke, n~r. Brill, Leiden/Hollanda 2010.

Nisabiiri, Ebi Re~id Said b. Muhammed b. Said, Mcsfii/u'I-Hillif-beyne'l-Basriyylu ve'l-Bagdadiyyln, thk. Maan Ziyade-Ridvan es-Seyyid, Beyrut 1979.

Orner Hamdan-Sabme Schmtdtke, Nukctii'l-Kittibi'l-Mugnl, ~r. ei-Ma'hadii'l-Aimant li'I-Ebhasi'~-~argtyyi, Beyrut 2012.

Ozdemir, Metin, "Kelami istidlalin Problematigi", Cumlwriyet Univcrsitesi ilalliyat Fakiil-tcsi Dergisi, dlt: 8, sayt: 2, Sivas 2001.

Ravi, Abdussettar, cl-Akl vc'l-Hiirriyyc, n~r. el-Miiessesetu'l-Arabiyye, Beyrut 1980.

Rosenthal, Franz, islam'dn Ozgiirliik Kavmmt, ~ev. Vecdi Akyiiz, Ay•~•g• Kitaplart, istan-bul2000.

Subhi, Ahmed Muhammed, fi-ilmi'l-Kclnm-Dirasefii'ti-Felscfiyyetiin-li-Erfii'l-Firnkt'l-islamiyye-fi-Uslili'd-Diu (Mu'tezile), ~r. Daru'n-Nehzati'l-Arabi, Beyrut 1985.

Yar, Erkan, Miis/iimn11 Kclfillllllda Teklif ve Sorum/uluk, Yay1mlanmamt~ Do~entlik Tezi, Elaztg 2001.

Yemani, Muhammed b. ibrahim el-Vezir, el-Avfisun-t,e'l-Kavfismt, (I-IX), ~r. Miiessese-tii'r-Risale, Beyrut 1994.

Zeyni, Hiisnii, el-Akl-illltc'l-Mu'fezilc-TastrcJVttri'I-Akli-inde'l-Kfidf Abdilcnbbar, Beyrut 1980.

Zemah~eri, Carullah Ebu'l-Kastm Muhammed b. Orner, Kitnbu'l-Millhfic fi-Usfili'd-Din, thk. Sabine Schmidtke, Beyrut 2007.

kadl abdulcebbar'in dii§iincesinde teklifin gayesel...

Documents