Ka Moÿolelo o

Keahiakahoe

Hale Kuamoÿo, Ka Haka ÿUla O Keÿelikölani

Unuhi a Hakuloli ÿia e Pelehonuamea Harman

Kaha Kiÿi ÿia e Hikoÿulä Hanapi

Kuleana Kope © 2000 na ka Hale Kuamoÿo,Ka Haka ÿUla O Keÿelikölani, Kulanui o Hawaiÿi ma Hilo

Nona nä kuleana a pauÿAÿole e hana kope ÿia këia puke a i ÿole kekahi hapa o këia puke ma nä ÿano likeÿole a pau me ka ÿae ÿole ma ka palapala o ka mea nona ke kuleana

ISBN 1-930339-04-6

Paÿi ÿia e ka Hale Kuamoÿo a me ka ÿAha Pünana Leoma o ke Kuÿikahi Kulanui o Hawaiÿi me ke kälä haÿawinana ka ÿOihana Hoÿonaÿauao Pekelala no ka Hoÿonaÿauao ÿÖiwi Hawaiÿi

Hoÿokele ÿia e Keiki Kawaiÿaeÿa a me Alohalani HousmanUnuhi a Hakuloli ÿia e Pelehonuamea HarmanKaha Kiÿi ÿia e Hikoÿulä HanapiHoÿoponopono ÿia e Keoni KelekolioLoihape ÿia e Pila WilsonHakulau ÿia e Pelehonuamea Harman

Hoÿopuka ÿia e kaHale Kuamoÿo-Kikowaena ÿÖlelo HawaiÿiKe Kulanui o Hawaiÿi ma Hilo200 W. Käwili St.Hilo, Hawaiÿi 96720-4091

hale_kuamoo@leoki.uhh.hawaii.edu

E nä makamaka o ka ÿölelo makuahine mai Hawaiÿi Nui

Kuauli a i Niÿihau o ka Ua Näulu aloha pumehana käkou. Ke

paneÿe nei këia moÿolelo i mua o ÿoukou, i mua o ka maka o

nä känaka e kuÿupau nei i ka hoÿokö i ka ÿiÿini nui o käkou, ÿo

ia nö ka hoÿoikaika hou i ka ÿölelo Hawaiÿi. He mähele nui ia

o ko käkou Mauli Ola Hawaiÿi. Ma loko o këia moÿolelo i

höÿike ÿia ai kekahi ÿano küpono a küpono ÿole o ke kanaka

ma ka wä kahiko. E maliu aku käkou i këia haÿawina, no ka

mea, he mea nö ia i pili i nä känaka o këia au nei o käkou.

He moÿolelo ÿo Keahiakahoe i pili i ka ÿäina ÿo Käneÿohe.

Ua paÿa mua he mana moÿolelo o Keahiakahoe iä Sterling läua

ÿo Summers, ma loko o kä läua palapala i hana ai e waiho ala

ma ka Halehöÿikeÿike ÿo Pïhopa. Eia kekahi, ma loko o nä

puke ÿo Place Names of Hawaiÿi a me Sites of Oÿahu, ua loaÿa

nä paukü e wehewehe pökole ana i ka manaÿo nui o ka

moÿolelo. ÿIke ÿia nö hoÿi kekahi mana o nei moÿolelo i loko o

ka puke Nä Wahi Pana O Koÿolaupoko. ÿO ke kumu i loaÿa

mai ai ka mana moÿolelo i paÿi ÿia ma këia puke, ua hoÿohui

ÿia nä mana moÿolelo i loaÿa, a ua unuhi a hakuloli ÿia ia mau

moÿolelo e ka Hale Kuamoÿo, a ÿo ia këia e lawe ÿia nei iä

ÿoukou no ka heluhelu walea ÿana.

No laila e nä makamaka helehelu ë, e nanea hoÿi kou

heluhelu ÿana mai i neia moÿolelo no Käneÿohe.

12 Iulai 2001

Luna Hoÿoponopono

ÿÖlelo Mua

1

ÿO Keaÿahala ka ÿäina. He wahi kä ia ma uka oKäneÿohe. Ma laila i noho ai ÿo Kahoe. He mahiÿai ÿoKahoe e noho ana me käna ÿohana ma ke alo o nä palikünihi o Koÿolau Poko.

2

3

He hana maÿamau iä Kahoe ka mälama ÿana i känamau loÿi kalo a me käna mäla, kahi i ulu nui ai ka maiÿaa me ka ÿawa. Mai ka piÿi ÿana aÿe a ka lä ma kekakahiaka a hiki i ka napoÿo loa ÿana iho i ke ahiahi,hana ÿo Kahoe i nä ÿano hana like ÿole, e like hoÿi me kahoÿoponopono a waele ÿana i ua mau loÿi lä äna. Ua nuinä hana äna e hana ai, ÿaÿohe wä e pau ai.

4

5

He kanaka ÿo Kahoe i piha kona naÿau i ka mahalo ikona mau pömaikaÿi a me ka loaÿa mau o ka wai. Höÿikemau aku ÿo ia i kona mahalo iä Käne, ke akua o ka wai,ma ka möhai. ÿO ka maiÿa käna mea e möhai ai ma kekuahu a kona ÿohana, ÿo Pöhakuokäne ka inoa o uakuahu lä.

6

7

Ma Oÿahu, ua paÿa mua he kuÿikahi a nä aliÿi nui olaila. Ua hoÿokumu ÿia he känäwai e koi ana i ka mälamaÿia o ka malihini e kipa mai ana i ka hale. Ke hiki mai kamalihini pöloli a makewai, na ka poÿe o ka hale emälama iä ia ma ka hänai a hoÿohäinu nö hoÿi i ka wai.ÿAÿole naÿe ia he mea e luhi ai ko Käneÿohe, ÿoiai he ÿäinamomona ia, a he ÿäina nui o ka wai, ke kalo, ka maiÿa, ame ka ÿawa; ua lako nö.

8

9

Ua laha akula mai ÿö a ÿö ko Kahoe lokomaikaÿi, a ualohe nö hoÿi ka poÿe e kaÿahele ana ma Käneÿohe mä i kaÿoluÿolu loa o kahi Kahoe. ÿAÿole loa he hoÿokahimanawa i höÿole ÿia ai ka malihini e noi ana i wahiÿuÿuku e moe ai. Pëlä pü nö hoÿi ka poÿe e noi ana i wahimeaÿai e ÿai ai a wai paha e inu aku ai; ua mälama ÿoKahoe i nä malihini ma ke ÿano küpono o ia wä.

10

11

ÿElua kaikuaÿana o Kahoe, ÿo Kahuauli läua ÿo Pahu. ÿOKahuauli ka hiapo, he mahiÿai käna hana, a e noho anama Luluku. ÿO Pahu ka lua, he lawaiÿa. Ua noho ÿo ia maka ÿäina i kapa ÿia ÿo Puÿupahu, kokoke i Heÿeia. Hekaikuahine nö hoÿi ko Kahoe, ÿo Loÿe ka inoa. E noho anaÿo Loÿe ma kekahi mokupuni liÿiliÿi e ÿau ana i loko o kekai küÿono o Käneÿohe, i kapa ÿia kona inoa no Loÿe, ÿo iahoÿi ÿo Mokuoloÿe.

12

13

He kipa mau mai ÿo Pahu iä Kahoe ma ke ÿano alohaÿohana o ke au kahiko. ÿO kä Pahu mea i lawe mai ai,he iÿa, ÿoiai, he lawaiÿa ÿo ia e noho ana ma kahakai. ÿOkä Kahoe mea e häÿawi aku ai na Pahu, ÿo ia ka ÿai, hepoi. Ma ka häÿawi aku, häÿawi mai, pëlä e ola ai ko kaime ko uka.

14

15

No Pahu, he loea nö ÿo ia i ka lawaiÿa. Ua kamaÿäinamaikaÿi ÿo ia iä kai o Käneÿohe me nä ÿäpapapa kahi eloaÿa ai nä ÿano iÿa like ÿole äna e makemake ai. ÿO känahana, kuÿu ÿo ia i nä ÿupena kuÿu ma käna mau koÿapunahele e lawaiÿa ai. Waiho ÿia aku a ao mai ka pö. I kekakahiaka nui, huki aÿe ÿo ia i nä ÿupena a loaÿa mai iä ianä ÿano iÿa like ÿole he nui wale; ÿo ka manini ÿoe, ÿo kaweke ÿoe, ÿo ka ÿamaÿama ÿoe, ÿo ke kala ÿoe, ÿo ka palaniÿoe, a pëlä wale aku. A loaÿa ka iÿa, he hoÿi aku ÿo ia iuka a mähelehele i nä iÿa. Na kona ÿohana kekahi, nänanö kekahi. I ka manawa e pono ai e loaÿa ka poi a mea ÿëaÿe paha, ua piÿi aÿe ÿo Pahu i Keaÿahala no ke noi ÿana iäKahoe. Akä naÿe, ma hope, komo ke pï i loko o ka naÿauo Pahu a no ia kumu ÿo ia i mälama ai i nä iÿa ÿono nänaiho me ka häÿawi aku i ka iÿa koe na Kahoe. ÿAÿole imaopopo iki iä Kahoe e pili ana i ko Pahu hana ÿäpikiÿana iä ia.

16

17

Ua ÿike pinepine ÿo Loÿe iä Pahu i ke kuÿu a hulei i känamau ÿupena. I kekahi lä, ÿike akula ÿo ia iä Pahu i ke kiÿiÿana i käna ÿupena, ma loko i hihia ai ka ulua nui. Mahuÿiihola ÿo Loÿe, e käÿana like ana ÿo Pahu i ia ulua meKahoe, a hoÿoholo akula ÿo ia e kipa i kona kaikunäne ÿoKahoe i ia ahiahi. A ahiahi nö, eÿe ÿo ia ma luna o konawaÿa a hoe akula a pae i uka. Waiho ihola ÿo Loÿe i konawaÿa ma kahi o nä kumu hau i ka ÿaekai. Iä ia e piÿi ana iuka, ua ÿike ÿo ia i ka uahi e pua aÿe ana mai kä Kahoeimu aÿe. Ua komo koke ka hauÿoli i loko ona i konanoÿonoÿo ÿana e pili ana i ka launa me kona ÿohana a meka ÿono o ka iÿa e kälua ÿia ana.

18

19

Ua hoÿokipa ÿia ÿo Loÿe me ke aloha nui e Kahoe, a ÿo

ka imu, ÿakahi nö a huaÿi ÿia. Nïnau akula ÿo Loÿe iäKahoe: “Ua mäkaukau anei kä käua ulua no ka ÿai ÿana?”ÿAÿole naÿe i maopopo ÿo Kahoe i kä Loÿe nïnau. Panemaila ÿo Kahoe iä ia nei: “He wahi poÿopaÿa wale nö kaiÿa i loaÿa iaÿu maiä Pahu mai, ÿaÿohe kä ia he ulua.” IäLoÿe i lohe ai i këia ÿölelo a Kahoe, püÿiwa loa ÿo ia. ÿÏakula ÿo ia nei iä Kahoe: “Ma ke kakahiaka, ua ÿike au iäPahu i ka lawaiÿa. Ua nui ka loaÿa, ua paÿa hoÿi kekahiulua i loko o käna ÿupena. Kainö, ua lawe mai ÿo ia i iÿanäu, eia kä, ÿaÿole.” Pëlä nö i ÿike ai ÿo Kahoe e pili ana ike ÿano pï o kona kaikuaÿana.

Mai ia hope iho, iä Pahu i hele ai i Keaÿahala e lawe ai ika iÿa no ka poi, komo ka manaÿo känalua i loko ona noka ÿike a ÿike ÿole paha o Kahoe i ke ÿano pï o käna ehäÿawi akula, eia naÿe, ÿaÿohe namunamu o Kahoe. Ua likenö a like ka nui o ka poi i häÿawi ÿia mai.

20

21

ÿO ka wä maloÿo wale nö ka wä i paÿakikï ai koKäneÿohe noho ÿana. Ma ia ÿano wä, hele a maloÿo näkahawai, ÿuÿuku ka wai e puaÿi mai loko mai o näpünäwai, a he mae iho nä lau nahele. ÿOiai, ÿaÿole nui kameaÿai a këlä me këia ÿohana, hoÿomoÿa ÿia ka meaÿai ika pö i ÿole e ÿike ÿia ka uahi o ka imu. Inä ma ke ao ekälua ÿia ai, ÿike ka poÿe i ka uahi a hele mai me ke noi ika ÿai a me ka wai. Paÿakikï maoli ia mau lä o ke pï.

Ma hope o ko Kahoe ÿike ÿana i ka hana pï a Pahu,ÿaÿole liÿuliÿu, ua wï ka ÿäina ÿo Käneÿohe. Ma ka wä wï,he kau ka maka i kahi e pä mai ai ka makani, e huli anahoÿi i nä ao, ka mea näna e halihali mai i ka ua. Akänaÿe, ÿaÿohe hoÿokahi ao ua. No ka nele loa o ka ÿäina ika wai, pau ihola nä meakanu, a ÿo ka iÿa wale nö kaikoe. Ua mälama loa nä känaka i ka meaÿai i loaÿa.

No Pahu, i loko nö o ka loaÿa o ka iÿa iä ia, ÿaÿohe poi.I kona ÿai ÿana i ka iÿa, he ÿawaÿawa paÿakai maoli i kaloaÿa ÿole o ka poi. Akä naÿe, no Kahoe me käna ÿohana,he ÿuÿuku ka poi i loaÿa iä läkou, a ua lawa na känaÿohana wale iho nö. ÿAÿole i lawa no ke käÿana like mePahu.

22

23

Hoÿoholo ihola ÿo Pahu e nänä i ka ÿä mai o ke ahi aKahoe. Ua maopopo iä Pahu ke ÿike ÿo ia i ke ahi o kaimu, he moÿa mai koe o ka meaÿai a e lawe aku ÿo ia ikäna ÿohana i Keaÿahala e noi aku iä Kahoe i ÿai na läkou.Kali akula ÿo ia a ÿike i ka ÿä mai o ke ahi, a laila, uhaeleakula me käna ÿohana. Iä läkou i höÿea aku ai i kauhale oKahoe mä, ua mäkaukau maila ka meaÿai. I loko nö o kaÿuÿuku o ka meaÿai, ua hänai akula ÿo Kahoe iä Pahu meka mälama i ke känäwai o ka hoÿokipa. ÿAÿole i hiki iäKahoe ke höÿole iä Pahu. Pëlä ka hana mau ÿana a Pahu ahala ke anahulu, ÿo ia hoÿi he ÿumi lä. I ia wä, ua hoÿoholoihola ÿo Kahoe e neÿe kona ÿohana i kekahi hale o läkouma Haÿikü, no ka mea, ÿo ko Kahoe manaÿo, ÿaÿole e ÿikeÿia ka uahi o ka imu a hiki i ka pua ÿana aÿe o ia uahi a iluna o ke kualono. ÿAÿole e ÿike koke mai ÿo Pahu i ka ÿä oke ahi, a i ko Pahu mä höÿea ÿana i kauhale o Kahoe, pauÿë ka meaÿai i ka ÿai ÿia. A mäkaukau ÿo Kahoe mä, neÿeakula i Haÿikü. I ia manawa, i ka ÿä ÿana mai o ke ahi, apua ka uahi i luna, ÿaÿole ÿo Pahu i ÿike koke. A ÿike ÿia kauahi ma luna o ke kualono, ÿäkoakoa ÿo Pahu mä no kapiÿi ÿana i Keaÿahala me ka manaÿo, aia ÿo Kahoe ma laila.Akä naÿe, iä Pahu mä i hiki aku ai i Keaÿahala, ÿaÿole ÿoKahoe. Uhaele hou ÿo Pahu mä, hahai läkou i ka uahi ahöÿea läkou i Haÿikü. Iä Pahu mä nö i hiki aku ai i Haÿikü,ua pau ka meaÿai i ka ÿai ÿia a ÿaÿohe mea i koe e käÿanalike ai. Ua hana maÿalea ÿo Kahoe iä Pahu a pëlä nö ÿo ia ihoÿomaopopo ai iä Pahu no kona ÿike no kä Pahu hana pï.Hoÿi akula läkou i Puÿupahu, ua hoka.

24

25

Noho hou ÿo Pahu mä ma Puÿupahu, a hala nä lä hekäuna, nänä akula ÿo Pahu iä Keaÿahala, e huli ana i keahi a Kahoe. Ua ÿike ÿia ÿo ia e Loÿe, nïnau maila nö ÿoLoe: “Ke huli nei nö kä ÿoe i ke ahi a Kahoe?” ÿO kahilahila ihola nö ia o Pahu i këia ÿölelo a Loÿe, a uahoÿomaopopo hou ihola hoÿi ÿo ia i kona mau hewa, hoÿiakula i kauhale.

Inä paha i loli ko Pahu ÿano pï, ÿaÿole i höÿike ÿia maloko o këia moÿolelo. ÿO ka wëkiu o ia kualono, kahi ipua aÿe ai ka uahi, ua kapa ÿia ÿo Keahiakahoe. I meakëia inoa e hoÿomaopopo mau ai ko Käneÿohe i këiamoÿolelo no Kahoe a me Pahu a me ka hopena o ke pï.

26

Uuhaele heh Ka hele like ÿana o

ÿelua a ÿoi kanaka.

Hhihia ÿaÿ Paÿa i loko o ka ÿupena;

hilikau.

hoka ÿaÿ Loaÿa ÿole o kamakemake, ÿaÿohe mea loaÿa.

hoÿohäinu ham Ka häÿawi aku ika wai inu.

hoÿoholo ham Ke koho ÿana, kahoÿolälä a paÿa ka manaÿo.

hoÿokumu ham Ke kau ÿana ike känäwai.

hoÿomoÿa ham Kuke.

huaÿi ham Ka wehe ÿana i nämeaÿai moÿa a pau mai loko maio ka imu.

hulei ham Ka huki ÿana aÿe i kaÿupena kuÿu i luna, mai loko maio ke kai.

Kkai küÿono kik He awa nui.

kainö ÿikioma Manaÿo hewa,kuhi hewa.

kauhale kik He mau hale, ÿo kahome ia ma ke ÿano o ka wäkahiko.

käuna helu He ÿehä.

känalua heh Hilinaÿi ÿole,paulele ÿole.

kaÿahele heh Ka hele mäkaÿikaÿi,ka huakaÿi hele.

kuahu kik He ahu pöhaku ihoÿohana ÿia ma ka hoÿomanaÿana, kahi i kau ÿia ai ka möhai.

kualono kik Ka mähele o kaÿäina he piÿina lapalapa e piÿiana i ke kuahiwi.

künihi ÿaÿ Ka piÿi kü o ka ÿäina.

kuÿikahi kik He känäwai a heÿano lula paha i ÿae a hahai ÿiae ka poÿe a pau.

kuÿu ham Ka hoÿonoho ÿana ikekahi ÿano ÿupena ma kahoÿopihö ÿana iä lalo o kaÿupena me ke këpau a me kahoÿolana iä luna me ka pïkoi.

Llaha ÿaÿ ÿIke ÿia, lohe ÿia ma ke

äkea; ÿike ka poÿe a pau.

lako ÿaÿ Loaÿa nä mea a pau epono ai, a keu aku paha.

liÿuliÿu ÿaÿ Ka hala nui ÿana o kamanawa.

loea ÿaÿ Lehia a mäkaukau loama kekahi hana.

luhi ÿaÿ Pilikia i ka nui hana, a ika hana i makemake ÿole ÿiapaha.

Papa Wehewehe Huaÿölelo

28

Mmahuÿi ham Ka noÿonoÿo kohu

wänana i ka mea e hiki mai ana.

maÿalea ÿaÿ Ke ÿano hoÿopunipuni,hana kolohe a ÿimi ÿepa paha.

möhai kik Ka mea waiwai, hemeaÿai paha, i häÿawi ÿia nakekahi akua ma ka hanahoÿomana.

momona ÿaÿ Ke ÿano o ka ÿäinae ulu wale ana nä ÿano meakanulike ÿole me ka liÿiliÿi loa o kahoÿomäkaukau ÿia e känaka.

moÿa ÿaÿ Kuke ÿia ma kekahiÿano, ÿaÿole maka.

Nnapoÿo heh Ka welo ÿana aku o

ka lä.

nele ÿaÿ ÿAÿole nui, ÿaÿole lawa.

Ppinepine ÿaÿ Ma ke ÿano he mea

maÿamau, he mea ÿike ÿia i kanui o ka manawa.

pua heh Ka piÿi mälie ÿana aÿe oka uahi ke ÿä ke ahi.

Wwaele ham Ka huhuki ÿana aku

i ka nähelehele e ulu ana i lokoo ka mäla.

wëkiu kik Ka piko, ka nuÿu, kahikiÿekiÿe loa.

wï ÿaÿ ÿAÿole nui ka wai me kameaÿai.

29

ÿOkinaÿäpapapa kik Ke kohola pöhaku

a koÿa paha, kahi pälahalaha iloko o ke kai päpaÿu.

ÿäpiki ÿaÿ Ka maÿalea; he hanakolohe a ÿimi hana küpono ÿole.