KKülək və onun uçuşlara təsiriülək və onun uçuşlara təsiri

MİLLİ AVİASİYA MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASIAKADEMİYASI

Mühazirəçi: Məlikov B.M.

Hava axınlarının yaranma Hava axınlarının yaranma səbəbi və onun təzyiq səbəbi və onun təzyiq sahələri ilə əlaqəsi. sahələri ilə əlaqəsi.

Küləyin ümumi xüsusiyyətləriKüləyin ümumi xüsusiyyətləri

Havanın yer səthinə nəzərən yerdəyişməsinə Havanın yer səthinə nəzərən yerdəyişməsinə küləkkülək deyilir.deyilir. Şaquli hərəkətlər olmasaydı qış aylarında Şaquli hərəkətlər olmasaydı qış aylarında havanın istiləşməsinə səbəb olan dəniz və havanın istiləşməsinə səbəb olan dəniz və okeanların isti və rütubətli havası materiklər okeanların isti və rütubətli havası materiklər üzərinə hərəkət etməzdi, erkən payız və yazın üzərinə hərəkət etməzdi, erkən payız və yazın axırlarında şaxtalara səbəb olan Arktikanın soyuq axırlarında şaxtalara səbəb olan Arktikanın soyuq havası isə mülayim və aşağı enliklərə daxil ola havası isə mülayim və aşağı enliklərə daxil ola bilməzdibilməzdi. . Şaquli hərəkətlər isti və soyuq hava Şaquli hərəkətlər isti və soyuq hava kütlələrinin yaxınlaşmasına səbəb olur.kütlələrinin yaxınlaşmasına səbəb olur.

Küləyin istiqaməti Küləyin istiqaməti δδ və sürəti və sürəti ии onun onun əsas əsas xüsusiyyətləridir.xüsusiyyətləridir. Meteorologiyada küləyin Meteorologiyada küləyin istiqaməti olaraq onun üfüqün hansı hissəsindən istiqaməti olaraq onun üfüqün hansı hissəsindən əsadiyi istiqamət qəbul olunur əsadiyi istiqamət qəbul olunur (meteoroloji (meteoroloji külək)külək). Küləyin istiqaməti rus və ya latın . Küləyin istiqaməti rus və ya latın əlifbasının hərfləri ilə dərəcə və ya rumblarla əlifbasının hərfləri ilə dərəcə və ya rumblarla təyin olunur (şəkil 1). Dərəcələr coğrafi təyin olunur (şəkil 1). Dərəcələr coğrafi meridianın şimal istiqamətindən saat əqrəbinin meridianın şimal istiqamətindən saat əqrəbinin hərəkəti üzrə 0-dan 360°-yə qədər hesablanır hərəkəti üzrə 0-dan 360°-yə qədər hesablanır (həqiqi külək)(həqiqi külək). .

Şəkil 1. Küləyin istiqamətlərinin sxemi.

NW (315 )⁰

N(360 )⁰

NE (45 )⁰

E (90 )⁰

SE (135 )⁰

S (180 )⁰

SW(225 )⁰

W (270 )⁰

Maqnit meyilliyi 5° və daha çox olan Maqnit meyilliyi 5° və daha çox olan aeroportlarda küləyin istiqaməti maqnit aeroportlarda küləyin istiqaməti maqnit meridianının şimal istiqamətindən meridianının şimal istiqamətindən hesablanır (hesablanır (maqnit küləyimaqnit küləyi))::

BuradaBurada: : ∆-∆-maqnit meyilliyimaqnit meyilliyi..Qərb maqnit meyilliyində müsbət, şərq Qərb maqnit meyilliyində müsbət, şərq meyillikdə isə mənfi işarəsindən istifadə meyillikdə isə mənfi işarəsindən istifadə edilir.edilir.

mmm

m

Maqnit küləkdənMaqnit küləkdən təyyarələrin Uçuş təyyarələrin Uçuş (enmə) şəraitində və dairə yüksəkliyində (enmə) şəraitində və dairə yüksəkliyində uçuşlarda istifadə olunur.uçuşlarda istifadə olunur.

Həqiqi küləkHəqiqi külək 1000...1500m-dən aşağı 1000...1500m-dən aşağı hündürlüklərdə uçuş zamanı təyyarə heyətinə hündürlüklərdə uçuş zamanı təyyarə heyətinə ötürülür.ötürülür.

Qradient küləkQradient külək (sürtünmə təbəqəsindən (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda havanın qərarlaşmış hərəkəti) coğrafi yuxarıda havanın qərarlaşmış hərəkəti) coğrafi meridiandan hesablanır və marşrutlarda uçuşun meridiandan hesablanır və marşrutlarda uçuşun təmin olunmasında istifadə edilir. təmin olunmasında istifadə edilir.

Hava naviqasiyasında Hava naviqasiyasında naviqasiya küləyindənnaviqasiya küləyindən istifadə istifadə olunur. Onun istiqaməti olaraq hava axınının yönəldiyi olunur. Onun istiqaməti olaraq hava axınının yönəldiyi istiqamət qəbul olunur. Naviqasiya küləyinin istiqaməti istiqamət qəbul olunur. Naviqasiya küləyinin istiqaməti

meteoroloji küləyin istiqamətindən 180 dərəcə meteoroloji küləyin istiqamətindən 180 dərəcə fərqlənir. fərqlənir.

Əgər Əgər δ˂δ˂180180⁰⁰ olarsa olarsa, , müsbət işarəsimüsbət işarəsi, , δ˃δ˃180180⁰⁰ olarsa olarsa , , mənfi mənfi işarəsindən istifadə olunur.işarəsindən istifadə olunur. Küləyin sürəti saniyədə Küləyin sürəti saniyədə metrlə(m/s-MPS), saatda kilometr (km/saat – KMH) və metrlə(m/s-MPS), saatda kilometr (km/saat – KMH) və düyünlə (KT) ölçülür. Sürətin ölçü vahidləri arasında əlaqə düyünlə (KT) ölçülür. Sürətin ölçü vahidləri arasında əlaqə ((1 1 mm//ss=3,6 =3,6 km/skm/s, 1 , 1 düyün=düyün=0,5 0,5 mm//ss, 1 , 1 düyün=düyün=2 2 kmkm//ss).).

н

180н

Sürətindən asılı olaraq küləyin keyfiyyət Sürətindən asılı olaraq küləyin keyfiyyət xarakteristikasında aşağıdakı terminologiyadan xarakteristikasında aşağıdakı terminologiyadan istifadə olunuristifadə olunur:: - -zəifzəif…………….. 3 …………….. 3 m/s- yə qədərm/s- yə qədər;;--mülayimmülayim………….4…7 ………….4…7 m/sm/s;;--güclügüclü……………..8…14 ……………..8…14 m/sm/s;;--çox güclüçox güclü……..15…19 ……..15…19 m/sm/s;;--qasırğaqasırğa…………………20…24 …………………20…24 m/sm/s;;--sərt qasırğasərt qasırğa………25…30 ………25…30 m/sm/s;;--fırtınafırtına……………………………………30 m/s-dən çox30 m/s-dən çox..

İstiqamətindən asılı olaraq İstiqamətindən asılı olaraq daimidaimi və və dəyişkəndəyişkən küləklər fərqləndirilir, sürətinə görə isə küləklər fərqləndirilir, sürətinə görə isə sabitsabit və və şiddətlişiddətli küləklər fərqləndirilir. İki dəqiqə ərzində küləklər fərqləndirilir. İki dəqiqə ərzində küləyin istiqaməti ən azı bir rumb (22,5) qədər küləyin istiqaməti ən azı bir rumb (22,5) qədər dəyişərsə külək dəyişərsə külək dəyişkən külək dəyişkən külək hesab edilir. hesab edilir. Küləyin sürəti iki dəqiqə ərzində 4 m/s və daha Küləyin sürəti iki dəqiqə ərzində 4 m/s və daha çox dəyişərsə o, şiddətli külək hesab edilir. çox dəyişərsə o, şiddətli külək hesab edilir. Küləyin sürətinin qısamüddətli olaraq 15 m/s və Küləyin sürətinin qısamüddətli olaraq 15 m/s və daha çox sürətlənməsi daha çox sürətlənməsi qasırğaqasırğa adlanır. adlanır. КратКрат Hava xəritələrində külək şəkil 2-də göstərildiyi Hava xəritələrində külək şəkil 2-də göstərildiyi kimi qeyd olunur (şəkil 2)kimi qeyd olunur (şəkil 2)

90⁰ 1m/s

δ

u

sakit (ştil)

150 5 m/s 180 7, 5 m/s

270 25 m/s

Şəkil 2. Küləyin hava xəritələrində qeyd olunması

320 ⁰10 m/s, Şiddətli külək

Atmosferdə təsir edən Atmosferdə təsir edən qüvvələrqüvvələr

Yer səthində təzyiqin qeyri-bərabər paylanması Yer səthində təzyiqin qeyri-bərabər paylanması bilavasitə havanın üfüqi hərəkətinə (külək) səbəb bilavasitə havanın üfüqi hərəkətinə (külək) səbəb olur. Bu isə öz növbəsində fəzada temperaturun olur. Bu isə öz növbəsində fəzada temperaturun qeyri bircins paylanmasını şərtləndirir. Beləliklə, qeyri bircins paylanmasını şərtləndirir. Beləliklə, küləyə Günəşin istilik enerjisinin havanın hərəkət küləyə Günəşin istilik enerjisinin havanın hərəkət enerjisinə çevrilməsinin nəticəsi kimi baxmaq enerjisinə çevrilməsinin nəticəsi kimi baxmaq olar. Hava yüksək təzyiq sahəsindən aşağ təzyiq olar. Hava yüksək təzyiq sahəsindən aşağ təzyiq sahəsinə doğru hərəkət edir. sahəsinə doğru hərəkət edir.

Təzyiqin üfüqi istiqamətdə dəyişməsi üfüqi barik Təzyiqin üfüqi istiqamətdə dəyişməsi üfüqi barik qradiyenti xarakterizə edir. Üfüqi barik qradiyenti xarakterizə edir. Üfüqi barik qradiyent təzyiqin vahid qradiyent təzyiqin vahid ΔΔSS məsafədə yüksək məsafədə yüksək təzyiq sahindən aşağı təzyiq sahəsinə doğru təzyiq sahindən aşağı təzyiq sahəsinə doğru ΔΔРР dəyişməsini ifadə edirdəyişməsini ifadə edir::

Məsafə vahidi olaraq 1° meridianın uzunluğu Məsafə vahidi olaraq 1° meridianın uzunluğu (111 km) qəbul edilir. (111 km) qəbul edilir. -nin qiyməti adətən 111 km -nin qiyməti adətən 111 km məsafədə 1...3 hPa-dan böyük olmur, lakin fırtına məsafədə 1...3 hPa-dan böyük olmur, lakin fırtına zamanı 111 km məsafədə onun qiyməti 30 hPa-a çata zamanı 111 km məsafədə onun qiyməti 30 hPa-a çata bilər. bilər.

рГ

S

PГ р

рГ

Vahid kütləyə təsir edən üfüqi barik qradiyent Vahid kütləyə təsir edən üfüqi barik qradiyent üfüqi barik qradiyent qüvvəsini üfüqi barik qradiyent qüvvəsini G ifadə edir. G ifadə edir. Üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri nəticəsində Üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri nəticəsində havanın yer səthi boyunca yerdəyişməsi baş havanın yer səthi boyunca yerdəyişməsi baş verir:verir:

buradaburada: : ρρ--havanın sıxlığıhavanın sıxlığı. .

S

PG

1

Kariolis qüvvəsiKariolis qüvvəsi

Bu, Yer kürəsinin öz oxu ətrafında sutkalıq dövr Bu, Yer kürəsinin öz oxu ətrafında sutkalıq dövr etməsi nəticəsində yaranan inersiya qüvvəsidiretməsi nəticəsində yaranan inersiya qüvvəsidir. . Hərəkət edən hava kütləsi ona görə sapmaya Hərəkət edən hava kütləsi ona görə sapmaya məruz qalır ki, Yer kürəsi öz oxu ətrafında məruz qalır ki, Yer kürəsi öz oxu ətrafında fırlandığı halda hava kütləsi ətalətə görə kosmik fırlandığı halda hava kütləsi ətalətə görə kosmik fəzaya nisbətən ilkin hərəkət istiqamətini fəzaya nisbətən ilkin hərəkət istiqamətini saxlamağa çalışır. Kariolis qüvvəsi havanın saxlamağa çalışır. Kariolis qüvvəsi havanın hərəkət istiqamətinə həmişə 90° bucaq altında hərəkət istiqamətinə həmişə 90° bucaq altında təsir edir: Şimal yarımkürəsində sola doğru, təsir edir: Şimal yarımkürəsində sola doğru, Cənub yarımkürəsində isə sağa doğru (şəkil 3)Cənub yarımkürəsində isə sağa doğru (şəkil 3). . Buna görə də bu qüvvə axının hərəkət sürətini Buna görə də bu qüvvə axının hərəkət sürətini dəyişmir, yalnız onun istiqamətinə təsir edir. dəyişmir, yalnız onun istiqamətinə təsir edir.

Fk

Fk

a) b)

uu

Şəkil 3. kariolis qüvvəsinin təsir istiqaməti: a) Şimal yarımkürəsində; b) Cənub yarımkürəsində

Vahid kütləyə təsir edən Kariolis qüvvəsi Vahid kütləyə təsir edən Kariolis qüvvəsi aşağıdakı kimi təyin olunur:aşağıdakı kimi təyin olunur:

buradaburada: : ωω-- Yerin fırlanma bucaq sürəti Yerin fırlanma bucaq sürəti(7,29(7,29·· ); );uu – hava axınının sürəti – hava axınının sürəti;;ΦΦ – coğrafi enlik – coğrafi enlik. . Kariolis qüvvəsinin qiyməti küləyin sürəti və Kariolis qüvvəsinin qiyməti küləyin sürəti və coğrafi enlikdən asılıdır. Ekvatora doğru onun coğrafi enlikdən asılıdır. Ekvatora doğru onun qiyməti kiçilir və ekvatorda sıfıra bərabər olur qiyməti kiçilir və ekvatorda sıfıra bərabər olur ((φφ=0=0⁰, ⁰, sin 0sin 0⁰=0⁰=0). ).

1510 c

sin2 uFk

Sürtünmə qüvvəsiSürtünmə qüvvəsi

Bu qüvvə hərəkət edən havanın yer səthinə Bu qüvvə hərəkət edən havanın yer səthinə sürtünməsi nəticəsində yaranır. Sürtünmə sürtünməsi nəticəsində yaranır. Sürtünmə qüvvəsi həmişə hərəkətin əks istiqamətində qüvvəsi həmişə hərəkətin əks istiqamətində yönəlmiş olur (şəkil 4)yönəlmiş olur (şəkil 4). . Sürtünmə qüvvəsi küləyin Sürtünmə qüvvəsi küləyin həm istiqaməti, həm də sürətinə təsir göstərir.həm istiqaməti, həm də sürətinə təsir göstərir.

Şəkil 4. sürtünmə qüvvəsinin təsiri

uFT

Vahid kütləyə təsir edən sürtünmə qüvvəsi Vahid kütləyə təsir edən sürtünmə qüvvəsi aşağıdakı düsturla ifadə olunur:aşağıdakı düsturla ifadə olunur:

burada:burada: кк –– səthin kələkötürlüyündən və səthin kələkötürlüyündən və hündürlükdən asılı olan sürtünmə əmsalıhündürlükdən asılı olan sürtünmə əmsalı. . Hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri Hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri azalır və azalır və 500…1000 500…1000 m hündürlükdən yuxarıda m hündürlükdən yuxarıda havanın hərəkətinə təsiri praktiki olaraq hiss havanın hərəkətinə təsiri praktiki olaraq hiss olunmur.olunmur. Сила Кориолиса и сила трения по порядку Сила Кориолиса и сила трения по порядку величины соизмеримы с силой величины соизмеримы с силой горизонтального барического градиента. горизонтального барического градиента.

kuFT

Mərkəzdənqaçma qüvvəsiMərkəzdənqaçma qüvvəsi

Mərkəzdənqaçma qüvvəsi hava axınının Mərkəzdənqaçma qüvvəsi hava axınının əyrixətli hərəkəti zamanı yaranır. O, fırlanma əyrixətli hərəkəti zamanı yaranır. O, fırlanma mərkəzindən əyrilik radiusu üzrə yönəlmiş olur (şəkil mərkəzindən əyrilik radiusu üzrə yönəlmiş olur (şəkil 5). Mərkəzdən qaçma qüvvəsinin vahid kütləyə təsir 5). Mərkəzdən qaçma qüvvəsinin vahid kütləyə təsir edən qiyməti aşağıdakı düsturla təyin olunur:edən qiyməti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

buradaburada: : rr – – trayektoriyanın əyrilik radiusutrayektoriyanın əyrilik radiusu..Düzxətli hərəkət zamanı mərkəzdən qaçma qüvvəsi Düzxətli hərəkət zamanı mərkəzdən qaçma qüvvəsi sıfıra bərabər olur. Mülayim enliklərin siklon və sıfıra bərabər olur. Mülayim enliklərin siklon və antisiklonlarında hərəkət zamanı (əyrilik radiusu antisiklonlarında hərəkət zamanı (əyrilik radiusu 11000 000 kmkm və daha böyük) mərkəzdən qaçma və daha böyük) mərkəzdən qaçma qüvvəsinin qiyməti çox kiçik olur və buna görə də qüvvəsinin qiyməti çox kiçik olur və buna görə də hesablamalarda nəzərə alınmır.hesablamalarda nəzərə alınmır.

цF

r

uFц

2

Şəkil 5. Mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsir sxemi

Qradiyent külək və onun Qradiyent külək və onun növlərinövləri

Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda külək Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda külək qradiyent küləkqradiyent külək adlanır. Sürtünmə adlanır. Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda hava kütləsi iki qüvvənin təbəqəsindən yuxarıda hava kütləsi iki qüvvənin təsiri ilə hərəkət edir: üfüqi barik qradiyent və təsiri ilə hərəkət edir: üfüqi barik qradiyent və Kariolisqüvvələri. Başlanğıc anda hava kütləsi Kariolisqüvvələri. Başlanğıc anda hava kütləsi üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri ilə onun üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin təsiri ilə onun vektoru isiqamətində hərəkət edəcəkdir. Lakin, vektoru isiqamətində hərəkət edəcəkdir. Lakin, hava hissəcikləri hərəkətə başlayan kimi Kariiolis hava hissəcikləri hərəkətə başlayan kimi Kariiolis qüvvəsinin təsiri ilə sağ tərəfə sapmağa qüvvəsinin təsiri ilə sağ tərəfə sapmağa başlayacaqlarbaşlayacaqlar. . Bu, üfüqi barik qradiyent və Bu, üfüqi barik qradiyent və Kariolis qüvvələri bir birinə bərabərləşənə qədər Kariolis qüvvələri bir birinə bərabərləşənə qədər davam edəcəkdirdavam edəcəkdir ( (şəkil 6şəkil 6).).

грu

P

u1

G

Fk

G

Fk

u2

G

u3

Fk

G

uгр

Fk

P-ΔP

Şəkil 6. qradiyent küləyin yaranması

Beləliklə, sürtünmə təbəqəsindən Beləliklə, sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda havanın qərarlaşmış üfüqi yuxarıda havanın qərarlaşmış üfüqi hərəkətə qradiyent külək deyilir. Qradiyent hərəkətə qradiyent külək deyilir. Qradiyent küləyin istiqaməti izobarlara elə yönəlmiş küləyin istiqaməti izobarlara elə yönəlmiş olur ki, alçaq təzyiq sahəsi həmişə hava olur ki, alçaq təzyiq sahəsi həmişə hava axınından solda qalır. axınından solda qalır. Qradiyent küləyin sürəti aşağıda verilmiş Qradiyent küləyin sürəti aşağıda verilmiş şərt ilə təyin olunur şərt ilə təyin olunur::

Belə kiBelə ki, , olduqda olduqda olar. olar.

kFG

S

PG

1 sin2 uFk

sin21

грuS

P

Bu bərabərlikdən:

qazların hal tənliyindən:

və bununla da

kəmiyyətini K ilə ifadə etsək aşağıdakı düsturu almış olarıq :

Bununla da, qradient küləyin sürətini təyin etmək üçün düsturduru almış oluruq.

S

Puгр

sin2

1

RT

PVRTPV

,

1,

S

PRTuгр

sin2

2

RT

S

Pkuгр

sin

Sürtünmə təbəqəsində havanın Sürtünmə təbəqəsində havanın hərəkətihərəkəti

Atmosferin yerüstü sürtünmə təbəqəsində havanın Atmosferin yerüstü sürtünmə təbəqəsində havanın hərəkətinə üç qüvvə təsir edir: üfüqi barik qradiyent hərəkətinə üç qüvvə təsir edir: üfüqi barik qradiyent qüvvəsi, Kariolis və sürtünmə qüvvəsiqüvvəsi, Kariolis və sürtünmə qüvvəsi. . Bərabərsürətli Bərabərsürətli qərarlaşmış hərəkət zamanı hava kütləsinə təsir edən qərarlaşmış hərəkət zamanı hava kütləsinə təsir edən qüvvələr bir birini tarazlaşdırmağa çalışırlar (onların qüvvələr bir birini tarazlaşdırmağa çalışırlar (onların vektor cəmi sıfıra bərabərdir).vektor cəmi sıfıra bərabərdir). Bu halda üfüqi barik Bu halda üfüqi barik qradiyent qüvvəsi Kariolis və sürtünmə qüvvələrinin qradiyent qüvvəsi Kariolis və sürtünmə qüvvələrinin cəminə bərabər olurcəminə bərabər olur. . Belə ki, sürtünmə qüvvəsi havanın Belə ki, sürtünmə qüvvəsi havanın hərəkət istiqamətinə qarşı yünəlmiş olur, Kariolis qüvvəsi hərəkət istiqamətinə qarşı yünəlmiş olur, Kariolis qüvvəsi isə Şimal yarımkürəsində ondan 90° sağa meyl edir, isə Şimal yarımkürəsində ondan 90° sağa meyl edir, bununla da, hava axını sürtünmə təbəqəsində üfüqi bununla da, hava axını sürtünmə təbəqəsində üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin vektorunun istiqamətindən barik qradiyent qüvvəsinin vektorunun istiqamətindən 90°-dən kiçik müəyyən 90°-dən kiçik müəyyən αα bucağı qədər sağa sapacaqdır bucağı qədər sağa sapacaqdır ((şəkil şəkil 7). 7).

Bu bucaq Bu bucaq sapma bucağısapma bucağı adlanır. Bununla belə hava axını adlanır. Bununla belə hava axını sürtünmə təbəqəsində izobar boyunca deyil, yüksək təzyiqli sürtünmə təbəqəsində izobar boyunca deyil, yüksək təzyiqli izobardan alçaq təzyiqli izobara doğru müəyyən bucaq altında izobardan alçaq təzyiqli izobara doğru müəyyən bucaq altında həəğrəkət edəcəkdir. həəğrəkət edəcəkdir.

Şəkil 7. sürtünmə təbəqəsində külək

G

uα

FkFT

990 990

995 995

u

Tk FFF

Yer səthində külək izobar boyunca deyil, izobara Yer səthində külək izobar boyunca deyil, izobara müəyyən bucaq altında əsir və əgər arxası müəyyən bucaq altında əsir və əgər arxası küləyə doğru dayansaq alçaq təzyiq sahəsi küləyə doğru dayansaq alçaq təzyiq sahəsi bizdən sol tərəfdə və bir qədər irəlidə yerləşmiş bizdən sol tərəfdə və bir qədər irəlidə yerləşmiş olacaqdır, yüksək təzyiq sahəsi isə bizdən olacaqdır, yüksək təzyiq sahəsi isə bizdən sağda və bir qədər arxada yerləşəcəkdir. Buna sağda və bir qədər arxada yerləşəcəkdir. Buna küləyin barik qanunu deyilir (Beys-Ballo küləyin barik qanunu deyilir (Beys-Ballo qanunu)qanunu)..Praktiki olara, yerüstü xəritədə küləyin Praktiki olara, yerüstü xəritədə küləyin istiqamətini müəyyən etmək üçün yüksək təztiqli istiqamətini müəyyən etmək üçün yüksək təztiqli izobardan alçaq təzyiqli izobara perpendikulyar izobardan alçaq təzyiqli izobara perpendikulyar endirmək lazımdır. Sonra onu 50-60° sağ tərəfə endirmək lazımdır. Sonra onu 50-60° sağ tərəfə meyl etdirmək lazımdır. Bununla da küləyin meyl etdirmək lazımdır. Bununla da küləyin hansı istiqamətdən əsdiyini müəyyən etmiş hansı istiqamətdən əsdiyini müəyyən etmiş oluruq. oluruq.

Küləyin hündürlükdən asılı olaraq Küləyin hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsidəyişməsi. . Termik küləkTermik külək

Hündürlükdən asılı olaraq küləyin sürət və istiqaməti Hündürlükdən asılı olaraq küləyin sürət və istiqaməti dəyişir. Yer səthindən dəyişir. Yer səthindən 1000…1500 1000…1500 mm hündürlüyə hündürlüyə qədər olan təbəqədə (sürtünmə təbəqəsi) qədər olan təbəqədə (sürtünmə təbəqəsi) hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri hündürlüyə qalxdıqca sürtünmə qüvvəsinin təsiri azalır, buna görə də hündürlüyə qalxdıqca küləyin azalır, buna görə də hündürlüyə qalxdıqca küləyin sürəti artır və istiqamətini qradiyent olana qədər sürəti artır və istiqamətini qradiyent olana qədər sağ tərəfə dəyişir (şəkil 8). 500 m hündürlükdə sağ tərəfə dəyişir (şəkil 8). 500 m hündürlükdə küləyin sürəti yer səthindəkindən demək olar ki, küləyin sürəti yer səthindəkindən demək olar ki, iki dəfə artıqdır. Hündürlüyə qalxdıqca üfüqi barik iki dəfə artıqdır. Hündürlüyə qalxdıqca üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin vektorundan sapma bucağı qradiyent qüvvəsinin vektorundan sapma bucağı tədricən artır və tədricən artır və 1000…1500 1000…1500 m hündürlükdə 90°-m hündürlükdə 90°-yə çatır.yə çatır.

Şəkil 8. sürtünmə təbəqəsində küləyin istiqamət və sürətinin hündürlükdən asılı

olaraq dəyişməsi (Ekman spiralı)

Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda, sərbəst Sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda, sərbəst atmosferdə küləyin sürəti hündürlükdən asılı atmosferdə küləyin sürəti hündürlükdən asılı olaraq həm arta, həm də azala bilər. Burada olaraq həm arta, həm də azala bilər. Burada küləyin həm sol, həm də sağ tərəfə dönmələri küləyin həm sol, həm də sağ tərəfə dönmələri müşahidə olunur, bəzən isə, yer səthindəki müşahidə olunur, bəzən isə, yer səthindəki küləyə əks istiqamətdə əsən hava axınları da küləyə əks istiqamətdə əsən hava axınları da mövcud olur.mövcud olur.

Belə ki, sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda Belə ki, sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda külək müvafiq səviyyənin izobarları boyunca külək müvafiq səviyyənin izobarları boyunca yönəlmiş olduğuna görə sərbəst atmosferdə yönəlmiş olduğuna görə sərbəst atmosferdə küləyin dəyişkənliyi barik sahənin yenidən küləyin dəyişkənliyi barik sahənin yenidən qurulması ilə şərtlənir. Buna görə də üfüqi barik qurulması ilə şərtlənir. Buna görə də üfüqi barik qradiyent qüvvəsinin istiqaməti də dəyişmiş olur. qradiyent qüvvəsinin istiqaməti də dəyişmiş olur.

Yer səthində və müxtəlif Yer səthində və müxtəlif hündürlüklərdə alçaq və yükək hündürlüklərdə alçaq və yükək

təzyiq sahələrində küləyin təzyiq sahələrində küləyin paylanmasıpaylanması

Hərəkət edən hava kütləsinə təsir edən Hərəkət edən hava kütləsinə təsir edən qüvvələri nəzərə almaqla sürtünmə təbəqəsi və qüvvələri nəzərə almaqla sürtünmə təbəqəsi və ondan yuxarıda barik sistemlərdə küləyin ondan yuxarıda barik sistemlərdə küləyin istiqamətini müəyyən etmək oalr (şəkil 9istiqamətini müəyyən etmək oalr (şəkil 9). ).

Şəkil Şəkil 9. 9. Sürtünmə təbəqəsi və ondan yuxaıda siklon Sürtünmə təbəqəsi və ondan yuxaıda siklon (a) və antisiklonda (b) küləyin istiqaməti(a) və antisiklonda (b) küləyin istiqaməti

Siklonda üfüqi barik qradiyent qüvvəsi Siklonda üfüqi barik qradiyent qüvvəsi kənardan mərkəzə doğru yönəlmişdir, kənardan mərkəzə doğru yönəlmişdir, antisiklonda isə əksinə, mərkəzdən kənarlara antisiklonda isə əksinə, mərkəzdən kənarlara doğru. Sürtünmə təbəqəindən yuxarıda hava doğru. Sürtünmə təbəqəindən yuxarıda hava axını Kariolis qüvvəsinin təsiri ilə G quvvəsinin axını Kariolis qüvvəsinin təsiri ilə G quvvəsinin vektorundan 90° bucaq altında sağa sapır və vektorundan 90° bucaq altında sağa sapır və buna görə də siklonda külək onun mərkəzinə buna görə də siklonda külək onun mərkəzinə nisbətən saat əqrəbinin əks istiqamətində, nisbətən saat əqrəbinin əks istiqamətində, antisiklonda isə saat əqrəbi istiqamətində əsir antisiklonda isə saat əqrəbi istiqamətində əsir (alçaq təzyiq sahəsi izobardan solda qalmaq (alçaq təzyiq sahəsi izobardan solda qalmaq şərti ilə izobar boyunca). şərti ilə izobar boyunca).

Sürtünmə təbəqəsində (yer səthindən Sürtünmə təbəqəsində (yer səthindən 100...1500 m-ə qədər) Kariolis və sürtünmə 100...1500 m-ə qədər) Kariolis və sürtünmə qüvvəsinin təsiri ilə hava axınları G quvvəsinin qüvvəsinin təsiri ilə hava axınları G quvvəsinin vektorundan 90° bucaq altında sağa sapırlar və vektorundan 90° bucaq altında sağa sapırlar və siklonda kənarlardan mərkəzə doğru, siklonda kənarlardan mərkəzə doğru, antisiklonlarda isə mərkəzdən kənarlara doğru antisiklonlarda isə mərkəzdən kənarlara doğru istiqamətlənmiş axınlar burağanlar istiqamətlənmiş axınlar burağanlar formalaşdırırlar. Başqa sözlə desək, siklon formalaşdırırlar. Başqa sözlə desək, siklon yerüstü küləklərin yığılma sahəsinə, antisiklon yerüstü küləklərin yığılma sahəsinə, antisiklon isə dağılma sahəsinə uyğun gəlir.isə dağılma sahəsinə uyğun gəlir.

Həqiqi külək və onun təyyarələrin Həqiqi külək və onun təyyarələrin qalxması, enməsi və marşrutlar üzrə qalxması, enməsi və marşrutlar üzrə

uçuşuna təsiri. Küləyin sürət xə uçuşuna təsiri. Küləyin sürət xə istiqamətinin təyyarələrin qalxma və istiqamətinin təyyarələrin qalxma və

enməsinə təsirienməsinə təsiri. . Yan külək. Yan külək. Ekvivalent külək.Ekvivalent külək.

Şar-pilot, radiopilot və ya radiozond vasitəsilə Şar-pilot, radiopilot və ya radiozond vasitəsilə ölçülmüş faktiki külək ölçülmüş faktiki külək həqiqi küləkhəqiqi külək adlanır.adlanır. Həqiqi külək Həqiqi külək zaman və məkan daxilində dayanıqlı hava axını zaman və məkan daxilində dayanıqlı hava axını olmadığına görə naviqasiya hesablamalarında məkan və olmadığına görə naviqasiya hesablamalarında məkan və zamana görə məhdudiyyətlərə malikdir və zamana görə məhdudiyyətlərə malikdir və fəaliyyət fəaliyyət radiusuradiusu vvə ə fəaliyyət dövrüfəaliyyət dövrü ilə xarakterizə olunur. ilə xarakterizə olunur. Həqiqi küləyin fəaliyyət radiusu dedikdə, müşahidə Həqiqi küləyin fəaliyyət radiusu dedikdə, müşahidə nöqtəsindən küləyin xarakteristikalarının verilmiş nöqtəsindən küləyin xarakteristikalarının verilmiş qiymətinin artmadığı məsafə, fəaliyyət dövrü dedikdə qiymətinin artmadığı məsafə, fəaliyyət dövrü dedikdə isə, küləyin xarakteristikalarının verilmiş qiymətinin isə, küləyin xarakteristikalarının verilmiş qiymətinin artmadığı zaman kəsiyi başa düşülür. artmadığı zaman kəsiyi başa düşülür.

Naviqasiya hesablamalarındakı dəqiqlik Naviqasiya hesablamalarındakı dəqiqlik tələblərinə müvafiq olaraq ölçülmüş (həqiqi) küləyin tələblərinə müvafiq olaraq ölçülmüş (həqiqi) küləyin fəaliyyət radiusu 100...150 km, fəaliyyət dövrü isə 3...6 fəaliyyət radiusu 100...150 km, fəaliyyət dövrü isə 3...6 saat təşkil edir. saat təşkil edir. Küləyin xarakteristikalarının Küləyin xarakteristikalarının dəyişməsi onun sürətindən asılıdır. Küləyin sürəti dəyişməsi onun sürətindən asılıdır. Küləyin sürəti artdıqca onun istiqaməti bir o qədər az dəyişir, artdıqca onun istiqaməti bir o qədər az dəyişir, yurbulentliyə səbəb olan şiddətlilik küləyə xas yurbulentliyə səbəb olan şiddətlilik küləyə xas olan xüsusiyyətlərdən biridir. Küləyin bu olan xüsusiyyətlərdən biridir. Küləyin bu dəyişiklikləri xüsusən yer səthi yaxınlığında dəyişiklikləri xüsusən yer səthi yaxınlığında yüksək turbulentlik nəticəsində baş verir. yüksək turbulentlik nəticəsində baş verir.

Küləyin sürəti sutkalıq gedişə malikdir. Yerüstü təbəqədə Küləyin sürəti sutkalıq gedişə malikdir. Yerüstü təbəqədə gündüz saatlarında maksimal qiymətə, gecə siə minimal gündüz saatlarında maksimal qiymətə, gecə siə minimal qiymətə malik olur. Orta və yuxarı hündürlüklərdə qiymətə malik olur. Orta və yuxarı hündürlüklərdə küləyin maksimal sürəti gecə, minimal sürəti isə gündüz küləyin maksimal sürəti gecə, minimal sürəti isə gündüz (konveksiyanın tormozlayıcı təsiri olmadıqda) müşahidə (konveksiyanın tormozlayıcı təsiri olmadıqda) müşahidə olunur. Adətən yüksəklik artdıqca küləyin sürəti artır və olunur. Adətən yüksəklik artdıqca küləyin sürəti artır və tropopauza altında maksimal qiymət alır, tropopauzadan tropopauza altında maksimal qiymət alır, tropopauzadan yuxarı isə küləyin sürəti azalır. Tropopauza altında çox yuxarı isə küləyin sürəti azalır. Tropopauza altında çox zaman 30 m/s-dən (100 km/saat) çox sürətə malik zaman 30 m/s-dən (100 km/saat) çox sürətə malik bircins istiqamətli güclü külək axınları müşahidə olunur. bircins istiqamətli güclü külək axınları müşahidə olunur. Bu küləklər Bu küləklər şırnaq axınları şırnaq axınları adlanırlaradlanırlar

Uçuş aeroportunda ölçülmüş küləyin fəaliyyət Uçuş aeroportunda ölçülmüş küləyin fəaliyyət radisusndan daha uzunməsafəli hava trasaları radisusndan daha uzunməsafəli hava trasaları üzrə uçuşların planlaşdırılması və həyata üzrə uçuşların planlaşdırılması və həyata keçirilməsi zamanı barik topoqrafiya xəritələrinə keçirilməsi zamanı barik topoqrafiya xəritələrinə əsasən hesablanmış qradiyent küləkdən istifadə əsasən hesablanmış qradiyent küləkdən istifadə etmək daha məqsədəuyğun hesab edilir. etmək daha məqsədəuyğun hesab edilir. Qradiyent küləyin hesabi xarakteristikaları Qradiyent küləyin hesabi xarakteristikaları təyyarənin idarə olunmasında dəqiqliyi nəzərə təyyarənin idarə olunmasında dəqiqliyi nəzərə alaraq bütün mühəndis-şturman alaraq bütün mühəndis-şturman hesablamalarında istifadə oluna bilər. Lakin, hesablamalarında istifadə oluna bilər. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, qradiyent külək həqiqi nəzərə almaq lazımdır ki, qradiyent külək həqiqi küləkdən fərqlənir.küləkdən fərqlənir.

Həqiqi külək qradiyent küləkdən istiqamətə Həqiqi külək qradiyent küləkdən istiqamətə görə görə ±±3030⁰⁰, sürətə görə isə -10...15% fərqlənir , sürətə görə isə -10...15% fərqlənir (ageostrofik fərqlənmə). Hava axını nə qədər (ageostrofik fərqlənmə). Hava axını nə qədər düzxətli və daha böyük sürətə malik olarsa, həqiqi düzxətli və daha böyük sürətə malik olarsa, həqiqi küləyin istiqaməti ilə qradiyent küləyin istiqaməti bir küləyin istiqaməti ilə qradiyent küləyin istiqaməti bir o qədər birbirinə uyğun gəlmiş olar.o qədər birbirinə uyğun gəlmiş olar.

Külək həm yerüstü təbəqədə, həm də Külək həm yerüstü təbəqədə, həm də hündürlüklərdə MA-nın işinə əhəmiyyətli təsir hündürlüklərdə MA-nın işinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Yerüstü külək təyyarələrin qalxması və göstərir. Yerüstü külək təyyarələrin qalxması və enməsinə, hündürlüklərdə külək isə uşuşun enməsinə, hündürlüklərdə külək isə uşuşun naviqasiya elementlərinə təsir göstərir. naviqasiya elementlərinə təsir göstərir. Aerodromda güclü külək zamanı görünüş Aerodromda güclü külək zamanı görünüş məsafəsinin aerodromun minimumundan aşağı məsafəsinin aerodromun minimumundan aşağı düşməsinə səbəb olan çovğun və toz fırtınası düşməsinə səbəb olan çovğun və toz fırtınası kimi aviasiya üçün təhlükəli atmosfer hadisələri kimi aviasiya üçün təhlükəli atmosfer hadisələri baş verə bilər. Qasırğa və boran kimi atmosfer baş verə bilər. Qasırğa və boran kimi atmosfer hadisələri uçuş və enmə zamanı aviaqəzalara hadisələri uçuş və enmə zamanı aviaqəzalara səbəb ola bilər. Küləyin turbulentlik xüsusiyyəti səbəb ola bilər. Küləyin turbulentlik xüsusiyyəti təyyarələrin intensiv sirkələnməsinə səbəb olur. təyyarələrin intensiv sirkələnməsinə səbəb olur.

Külək təyyarələrin uçuş-enmə Külək təyyarələrin uçuş-enmə xüsusiyətlərinə əhəmiyyətli təsirə malikdir. xüsusiyətlərinə əhəmiyyətli təsirə malikdir. Təyyarələrin uşuş və enməsi küləyə qarşı həyata Təyyarələrin uşuş və enməsi küləyə qarşı həyata keçirilir. Belə ki, qarşı külək ayrılma və enmə keçirilir. Belə ki, qarşı külək ayrılma və enmə sürətini azaldır, uçuş və enmə zamanı qaçış sürətini azaldır, uçuş və enmə zamanı qaçış məsafəsini azaldır. Qarşı külək uçuş zamanı məsafəsini azaldır. Qarşı külək uçuş zamanı əlavə təsir yaradaraq hərəkətə başlayan zaman əlavə təsir yaradaraq hərəkətə başlayan zaman təyyarənin dayanıqlığını və idarə olunmasını təyyarənin dayanıqlığını və idarə olunmasını artırır. artırır.

Səmt küləyi zamanı isə əksinə olaraq, qaçış Səmt küləyi zamanı isə əksinə olaraq, qaçış məsafəsi artır və hərəkətə başlayan zaman məsafəsi artır və hərəkətə başlayan zaman təyyarənin dayanıqlığı və idarəolunması pisləşir. təyyarənin dayanıqlığı və idarəolunması pisləşir.

Qaçış məsafəsi və vaxtı, uçuş (enmə) Qaçış məsafəsi və vaxtı, uçuş (enmə) distansiyası aerodromun uçuş enmə zolağının distansiyası aerodromun uçuş enmə zolağının ölçülərinə əsasən təyin olunur. ölçülərinə əsasən təyin olunur.

Güclü yan küləklər zamanı təyyarınin uçuş Güclü yan küləklər zamanı təyyarınin uçuş və enməsi əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşir. Yan və enməsi əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşir. Yan küləkdə uçuş zamanı təyyarənin idarəetməsini küləkdə uçuş zamanı təyyarənin idarəetməsini çətinləşdirən əlavə aerodinamik qüvvələr yaranır. çətinləşdirən əlavə aerodinamik qüvvələr yaranır. Bu qüvvələrin təsiri ilə əymə və dönmə momenti Bu qüvvələrin təsiri ilə əymə və dönmə momenti yaranır. Əymə momenti qanadların qeyri bərabər yaranır. Əymə momenti qanadların qeyri bərabər üfürülməsi zamanı yaranır. Məsələn, külək üfürülməsi zamanı yaranır. Məsələn, külək təyyarənin hərəkət xəttinə nəzərən sağa təyyarənin hərəkət xəttinə nəzərən sağa istiqamətlənirsə sağ qanad səthində qaldırma istiqamətlənirsə sağ qanad səthində qaldırma qüvvəsinin təsiri artır, sol qanadda isə azalır.qüvvəsinin təsiri artır, sol qanadda isə azalır.

Ağırlıq mərkəzi və küləyin yan təzyiq mərkəzi üst-Ağırlıq mərkəzi və küləyin yan təzyiq mərkəzi üst-üstə düşmədikdə dönmə momenti baş verir. Buna üstə düşmədikdə dönmə momenti baş verir. Buna görə də, yan külək təyyarəni küləyə əks görə də, yan külək təyyarəni küləyə əks istiqamətə çevirməyə çalışır.istiqamətə çevirməyə çalışır. Çox güclü külək Çox güclü külək zamanı dönmə momentinə əks olan qruntun zamanı dönmə momentinə əks olan qruntun şassinin təkərlərinə təsiri təyyarəni saxlamaq şassinin təkərlərinə təsiri təyyarəni saxlamaq üçün az ola bilər və təyyarə UEZ-in əksinə üçün az ola bilər və təyyarə UEZ-in əksinə dönəcək.dönəcək.

Yan külək təyyarənin enməsi zamanı daha böyük Yan külək təyyarənin enməsi zamanı daha böyük çətinliklər yaradır. Əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, çətinliklər yaradır. Əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, pilot təyyarənin sürüklənməməsi üçün çalışır. pilot təyyarənin sürüklənməməsi üçün çalışır. Küləyin qeyri-dəqiq nəzərə alınması təyyarənin Küləyin qeyri-dəqiq nəzərə alınması təyyarənin UEZ-dən kənarda enməsinə səbəb ola bilər. UEZ-dən kənarda enməsinə səbəb ola bilər. Güclü yan külək zamanı UEZ-ə toxunarkən Güclü yan külək zamanı UEZ-ə toxunarkən təkərin şininin partlaması və şassının qırılması təkərin şininin partlaması və şassının qırılması baş verə bilər. Enərkən qaçış zamanı da dönmə baş verə bilər. Enərkən qaçış zamanı da dönmə və əymə momentləri baş verir. və əymə momentləri baş verir.

Bütün deyilənləri nəzərə alaraq, hər bir təyarə tipi Bütün deyilənləri nəzərə alaraq, hər bir təyarə tipi uçuş və enməni yerinə yeriməsi üçün yan küləyin uçuş və enməni yerinə yeriməsi üçün yan küləyin mümkün maksimal sürəti təyin olunur. Onun mümkün maksimal sürəti təyin olunur. Onun qiyməti təyyarənin konstruksiya qiyməti təyyarənin konstruksiya xüsusiyyətlərindən və qanada düşən xüsusi xüsusiyyətlərindən və qanada düşən xüsusi yükdən asılı olur.yükdən asılı olur.

Təyyarələrin enmə dəqiqliyinə həmçinin, UEZ boyunca Təyyarələrin enmə dəqiqliyinə həmçinin, UEZ boyunca və yerüstü təbəqə (60...100 m hündürlüyə qədər) küləyin və yerüstü təbəqə (60...100 m hündürlüyə qədər) küləyin xarakteristikalarının dəyişkənliyi əhəmiyyətli təsir xarakteristikalarının dəyişkənliyi əhəmiyyətli təsir göstərir. Dəyişkənliyin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi göstərir. Dəyişkənliyin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi məqsədilə məqsədilə külək sürüşməsikülək sürüşməsi anlayışından istifadə anlayışından istifadə olunur. Bu, qısa məsafədə küləyin xüsusiyyətlərinin olunur. Bu, qısa məsafədə küləyin xüsusiyyətlərinin dəyişməsi deməkdir. Üfüqi və şaquli külək sürüşmələri dəyişməsi deməkdir. Üfüqi və şaquli külək sürüşmələri fərqləndirilir.fərqləndirilir. Rul ilə monevr və mühərriklərin dartısı Rul ilə monevr və mühərriklərin dartısı olmadıqda külək sürüşməsi hesabi enmə nöqtəsinə olmadıqda külək sürüşməsi hesabi enmə nöqtəsinə nisbətən təyyarənin irəlidə və geridə oturmasına səbəb nisbətən təyyarənin irəlidə və geridə oturmasına səbəb ola bilər. ola bilər.

Uzun məsafəli traslar üçün mühəndis-Uzun məsafəli traslar üçün mühəndis-şturman hesablamalarında qradiyent külək şturman hesablamalarında qradiyent külək əvəzinə əvəzinə ekvivalentekvivalent küləkdənküləkdən istifadə olunur. istifadə olunur. Ekvivalent külək uçuş marşrutu boyunca Ekvivalent külək uçuş marşrutu boyunca yonəlmiş hesabi külək olub səmt sürətini həqiqi yonəlmiş hesabi külək olub səmt sürətini həqiqi külək kimi təsir göstərir. külək kimi təsir göstərir. Ekvivalent küləyin qiyməti şəmt sürəti və Ekvivalent küləyin qiyməti şəmt sürəti və havanın sürətinin modul fərqinə bərabərdirhavanın sürətinin modul fərqinə bərabərdir::

эu

W

V

VWuэ

Ekvivalent külək - skalyar kəmiyyətdir. Ekvivalent külək - skalyar kəmiyyətdir. Səmt ekvivalent külək müsbət, qarşı ekvivalent Səmt ekvivalent külək müsbət, qarşı ekvivalent külək isə mənfi hesab olunur. külək isə mənfi hesab olunur. Ekvivalent kulək üçün analitik ifadə küləyin Ekvivalent kulək üçün analitik ifadə küləyin naviqasiya üçbucağından alına bilər (şəkil 10)naviqasiya üçbucağından alına bilər (şəkil 10). .

buradaburada::u u –– küləyin sürəti küləyin sürəti;; εε ––küləyin bucağıküləyin bucağı;; VV- - sürətsürət. .

22

sincosV

uuuэ

Şəkil 10. Küləyin naviqasiya üçbucağı

Verilmiş düstur verilmiş məntəqədə meəyyən Verilmiş düstur verilmiş məntəqədə meəyyən zaman anı üçün ekvivalent küləyi təyin etməyə zaman anı üçün ekvivalent küləyi təyin etməyə imkan verir. Marşrut üzrə orta ekvivalent külək imkan verir. Marşrut üzrə orta ekvivalent külək aşağıdakı düsturla müəyyən olunuraşağıdakı düsturla müəyyən olunur::

buradaburada: : S – marşrutun uzunluğuS – marşrutun uzunluğu;; -- hissədə ekvivalent küləyin qiyməti hissədə ekvivalent küləyin qiyməti;; -- hissənin uzunluğu hissənin uzunluğu;; n n -- marşrut üzrə hissələrin sayı marşrut üzrə hissələrin sayı..

i

ni

iэiэср Su

Su

1

1

эiu

iS

UEZ-nın proekti zamanı əsas diqqət ərazidə UEZ-nın proekti zamanı əsas diqqət ərazidə hakim olan küləklərə verilirhakim olan küləklərə verilir. . Əsas UEZ-nın Əsas UEZ-nın istiqamətini hakim küləyə əsasən yönəldirlər, istiqamətini hakim küləyə əsasən yönəldirlər, digər zolaqlar isə köməkçi rolunu oynayırlar. digər zolaqlar isə köməkçi rolunu oynayırlar. Müxtəlif istiqamətli küləklərin təkrarlanması haqda Müxtəlif istiqamətli küləklərin təkrarlanması haqda məlumat külək müşahidələrinin iqlim işlənməsi məlumat külək müşahidələrinin iqlim işlənməsi nəticəsində əldə edilir və külək gülü şəklində nəticəsində əldə edilir və külək gülü şəklində təqdim edilir. . Küləyin müvafiq istiqamətinin faizlə təqdim edilir. . Küləyin müvafiq istiqamətinin faizlə təkrarlanması səkkiz rumb üzərində qeyd olunur. təkrarlanması səkkiz rumb üzərində qeyd olunur. Alınmış kənar nöqtələr düz xətlə birləşdirilir Alınmış kənar nöqtələr düz xətlə birləşdirilir (şəkil 11).(şəkil 11).

Şəkil 11. Külək gülü

Təyyarələrin qalxma və enməsinə az təsir Təyyarələrin qalxma və enməsinə az təsir edən, sürəti 3 m/s-dən böyük olmayan küləklər edən, sürəti 3 m/s-dən böyük olmayan küləklər adətə şəlakət vəziyyətinə aid edilirlər. Şəlakətin adətə şəlakət vəziyyətinə aid edilirlər. Şəlakətin təkrarlanması külək gülünün mərkəzində dairə ilə təkrarlanması külək gülünün mərkəzində dairə ilə qeyd olunur. Şəkildə verilmiş diaqrama əsasən qeyd olunur. Şəkildə verilmiş diaqrama əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, verilmiş külək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, verilmiş külək gülündə cənub-qərb və şimal-şərq istiqamətli gülündə cənub-qərb və şimal-şərq istiqamətli küləklərin təkrarlanması (40%) üstünlük təşkil küləklərin təkrarlanması (40%) üstünlük təşkil edir. bu istiqamətə əsasən verilmiş ərazi üçün edir. bu istiqamətə əsasən verilmiş ərazi üçün əsas UEZ-nı inşa etmək lazımdır. əsas UEZ-nı inşa etmək lazımdır. Külək gülü aylıq, fəsli və illik olaraq tərtib olunur. Külək gülü aylıq, fəsli və illik olaraq tərtib olunur.

Küləyin ölçülmə metodlarıKüləyin ölçülmə metodları

Yer səthində küləyin xarakteristikalarının Yer səthində küləyin xarakteristikalarının təyinində meteoroloji cihazlardan (flüger, təyinində meteoroloji cihazlardan (flüger, anemometr, anemorumbometr, anemometr, anemorumbometr, anemorumboqraf) istifadə olunur. anemorumboqraf) istifadə olunur.

FlügerFlüger – küləyin sürət vəsitiqamətinin – küləyin sürət vəsitiqamətinin təyinində istifadə olunan ilk meteoroloji təyinində istifadə olunan ilk meteoroloji cihazlardan biridir. O, çarpaz üzərində şaquli ox cihazlardan biridir. O, çarpaz üzərində şaquli ox ətrafında fırlanan üzərində rumb göstəriciləri olan ətrafında fırlanan üzərində rumb göstəriciləri olan flüqarkadan və küləyin sürətini (m/s ilə) təyin flüqarkadan və küləyin sürətini (m/s ilə) təyin edən metal lövhədən ibarətdir. edən metal lövhədən ibarətdir.

AnemometrAnemometr – – küləyin sürətini ölçmək üçün cihaz. küləyin sürətini ölçmək üçün cihaz. Adətən həssas element kimi bir neçə yarımkürəyə malik Adətən həssas element kimi bir neçə yarımkürəyə malik förlanqıc olur və vahid zamanda fırlanma tezliyinə förlanqıc olur və vahid zamanda fırlanma tezliyinə əsasən küləyin sürəti təyin oluniur. əsasən küləyin sürəti təyin oluniur. AnemorumbometrAnemorumbometr - küləyin ani, orta və maksimal sürəti - küləyin ani, orta və maksimal sürəti və istiqamətini məsafədən ölçmək üçün təyin və istiqamətini məsafədən ölçmək üçün təyin olunmuşdur. Bu cihazlarda küləyin sürətini ölçmək üçün olunmuşdur. Bu cihazlarda küləyin sürətini ölçmək üçün həssas element olaraq dörd və ya səkkiz pərli həssas element olaraq dörd və ya səkkiz pərli fırlanğıcdan, istiqaməti təyin edən həssas element kimi fırlanğıcdan, istiqaməti təyin edən həssas element kimi isə flüqarkadan isə flüqarkadan istifadə edilir. Cihazın iş prinsipi müvafiq istifadə edilir. Cihazın iş prinsipi müvafiq elektron ölçü cihazlarının hesablanmış göstəricilərinin elektron ölçü cihazlarının hesablanmış göstəricilərinin küləyin sürət və istiqamətinin elektrik qiymətlərə küləyin sürət və istiqamətinin elektrik qiymətlərə çevrilməsinə əsaslanır. çevrilməsinə əsaslanır.

AnemorumboqrafAnemorumboqraf – keləyin sürət və – keləyin sürət və istiqamətini qe\ydə alan özüyüzan cihaz.istiqamətini qe\ydə alan özüyüzan cihaz.

RadiozondRadiozond –– günün istənilən saatında, günün istənilən saatında, buludluq və yağıntının olmasından asılı buludluq və yağıntının olmasından asılı olmayaraq istifadə oluna bilər. olmayaraq istifadə oluna bilər. Radiozondlamanın mahiyyəti şar-pilota Radiozondlamanın mahiyyəti şar-pilota bərkidilmiş radiozondun radiolokasiyasının bərkidilmiş radiozondun radiolokasiyasının təyinindən ibarətdir. Müşahidələr meteoroloji təyinindən ibarətdir. Müşahidələr meteoroloji radiolokasiya stansiyalarında (MRL) aparılır. Bu radiolokasiya stansiyalarında (MRL) aparılır. Bu zaman radiozondun maili məsafəsi, azimutu və zaman radiozondun maili məsafəsi, azimutu və yerləşmə bucağı lentdə qeydə alınır. Bu yerləşmə bucağı lentdə qeydə alınır. Bu məlumatlara əsasən müxtəlif hündürlüklərdə məlumatlara əsasən müxtəlif hündürlüklərdə küləyin istiqaməti və sürətinin təyini həyata küləyin istiqaməti və sürətinin təyini həyata keçirilir. keçirilir.

Biliklərin yoxlanılması üçün suallar. Biliklərin yoxlanılması üçün suallar. 1.1. Külək nəyə deyilirKülək nəyə deyilir??2.2. Küləyin sürət və istiqamətinin ölçü vahidləri Küləyin sürət və istiqamətinin ölçü vahidləri

hansılardırhansılardır??3.3. Küləyin sürətini km/saat-dan m/s-yə necə Küləyin sürətini km/saat-dan m/s-yə necə

çevirmək olarçevirmək olar??4.4. Hansı aeroportlarda maqnit küləyi qeyd Hansı aeroportlarda maqnit küləyi qeyd

olunurolunur??5.5. Külək nəyin hesabına yaranırKülək nəyin hesabına yaranır??6.6. Üfüqi barik qradiyent nəyə deyilir? Onun orta Üfüqi barik qradiyent nəyə deyilir? Onun orta

və maksimal qiymətlərini göstərmək.və maksimal qiymətlərini göstərmək.

7. 7. Küləyin sürətinin qiyməti nədən asılıdır Küləyin sürətinin qiyməti nədən asılıdır (üfüqi barik qradiyentin düsturunda)(üfüqi barik qradiyentin düsturunda)??8. 8. Kariolis qüvvəsi nəyin hesabına yaranır və təsir Kariolis qüvvəsi nəyin hesabına yaranır və təsir edir?edir?9. 9. Kariolis qüvvəsinin düsturunu yazmaq və onun Kariolis qüvvəsinin düsturunu yazmaq və onun fiziki mənasını izah etməkfiziki mənasını izah etmək. . 10. 10. Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) hərəkət edən hava təbəqəsindən yuxarıda) hərəkət edən hava kütləsinə hansı qüvvələr təsir edirkütləsinə hansı qüvvələr təsir edir??11.11. Qradiyent külək nəyə deyilir? Qradiyent külək nəyə deyilir?12. 12. Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) külək izobarlara nisbətən təbəqəsindən yuxarıda) külək izobarlara nisbətən necə əsir?necə əsir?

13.13. Siklon (antisiklon) Siklon (antisiklon) nəyə deyilir?nəyə deyilir?14.14. Küləyin barik qanununu izah etmək Küləyin barik qanununu izah etmək..15.15. Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə Sürtünmə təbəqəsində (sürtünmə təbəqəsindən yuxarıda) küləyin sürət və təbəqəsindən yuxarıda) küləyin sürət və istiqaməti necə dəyişiristiqaməti necə dəyişir??16.16. Termik külək Termik külək nəyin sayəsində yaranır?nəyin sayəsində yaranır?17.17. həqiqi külək haqda məlumatın fəaliyyət həqiqi külək haqda məlumatın fəaliyyət müddəti (fəaliyyət radiusu) nə qədərdir?müddəti (fəaliyyət radiusu) nə qədərdir? 18.18. Ekvivalent külək nəyə deyilir və hansı Ekvivalent külək nəyə deyilir və hansı məsələlərin həllində ondan istifadə edilir?məsələlərin həllində ondan istifadə edilir?19.19. Külək gülü nədir? Külək gülü nədir?20.20. Küləyin sürət və istiqaməti Yer səthinə yaxın Küləyin sürət və istiqaməti Yer səthinə yaxın müxtəlif hündürlüklərdə necə təyin olunur?müxtəlif hündürlüklərdə necə təyin olunur?