j.kornas, prawo intertemporalne (międzyczasowe) prywatne

Joanna Kornas Katedra Prawa Handlowego

Wydział Prawa i Administracji UW

6 maja 2013 r.

Prawo intertemporalne (międzyczasowe)

prywatne

1

Joanna Kornas, Katedra Prawa Handlowego WPiA UW

Prawo prywatne intertemporalne, 6 maja 2013 r.

Plan 1. Regulacje kolizyjne

2. Źródła prawa międzyczasowego

3. Podstawowe pojęcia

4. Podstawowe i szczegółowe zasady

5. Podstawowa literatura

2



Regulacje kolizyjne

3

Skąd wiadomo, jakie prawo zastosować w konkretnej sytuacji?

a) państwo pochodzenia

b) czas

Konflikty te regulowane są przede wszystkim przez normy prawne zwane normami kolizyjnymi

ad a) prawo prywatne międzynarodowe

ad b) prawo międzyczasowe (prywatne i publiczne)



Regulacje kolizyjne

4

Normy materialne zawierają konkretne rozwiązania; wskazują, jak należy się zachować w danym stanie faktycznym

np. art. 158 zd. 1 KC Umowa zobowiązująca do przeniesienia

własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu

notarialnego.

Normy kolizyjne nie zawierają konkretnych rozwiązań, a jedynie wskazują, jaki system prawny/ jaka ustawa powinna być stosowana do danego przypadku. To ta wskazana ustawa zawiera rozwiązanie materialnoprawne



Regulacje kolizyjne

5

Norma kolizyjna:

np. art. LI PWKC Do spraw spadkowych stosuje się prawo

obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, o ile przepisy poniższe nie

stanowią inaczej.

brak konkretnych rozwiązań, jak należy się zachować

Prawo międzyczasowe zawiera zarówno normy materialne, jak i kolizyjne

Dominują normy kolizyjne



Źródła

6

Konstytucja z 1997 r.:

art. 2 Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym

państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady

sprawiedliwości społecznej.

art. 88 ust. 1 Warunkiem wejścia w życie ustaw,

rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich

ogłoszenie



Źródła

7

Ustawa z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

art. 2 ust. 1 Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku

urzędowym jest obowiązkowe.

art. 4 ust. 1 Akty normatywne, zawierające przepisy

powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach

urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od

dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi

termin dłuższy.

art. 5 Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi

normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady

demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na

przeszkodzie.



Źródła

8

Brak odrębnej ustawy o prywatnym prawie międzyczasowym; art. 3 KC

1) Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (PWKC) – ranga kodeksowa przepisów intertemporalnych = ogólne zasady prawa intertemporalnego dla całego prawa prywatnego!

2) Poszczególne ustawy: Przepisy wprowadzające (np. KRO; dawne: KZ, KH, PrRzecz, POPC, KodNap)

! KPC, KRS – odrębne ustawy wprowadzające (prawo publiczne)!

3) Przepisy przejściowe w konkretnych ustawach (np. KSH, PrAut, PWP, KredKonsU 2011, różne nowelizacje)

4) Ustawy epizodyczne (np. Ustawa z 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego

dla pracowników i przedsiębiorców – tzw. Ustawa antykryzysowa)

5) Dyrektywy systemowe: lex posterior derogat legi anteriori (por. np. relację art. 517 § 2 KC [lex anterior] i 912^12 KC [lex posterior])

pkt. 2-5 należy traktować jako leges speciales do PWKC = stosujemy przed PWKC!



Źródła

9

Skąd biorą się reguły mówiące, czy stosować ustawę

dawniejszą, czy nową, skoro brak przepisów, które

regulowałyby to wprost?

Konstruowanie norm prawnych z przepisów!!!

PWKC

reguły o charakterze ogólnym – np. art. XXVII PWKC

normy 1-razowe (konkretny problem intertemp.)

– np. Art. XXXIII PWKC § 2. [uznanie za zmarłego] Jednakże chwilę

domniemanej śmierci zaginionych przed dniem 1 października 1950 r.

oznacza się według przepisów prawa osobowego (dekret z dnia 29

sierpnia 1945 r. - Dz. U. Nr 40, poz. 223).



Pojęcia

10

Ustawa: przepis prawny, norma prawna

Ogłoszenie: ustawa staje się częścią systemu prawnego

Wejście w życie: początek obowiązywania

Obowiązywanie: ustawa jest podstawą do przypisania zdarzeniom faktycznym skutków prawnych

Stosowanie: adresaci postępują zgodnie z normami

Retroakcja: stosowanie ustawy nowej do ustalenia skutków prawnych zdarzeń, które miały miejsce, gdy obowiązywała ustawa dawna (czyli: zanim ustawa nowa weszła w życie)



Pojęcia

11

Ustawa przestaje obowiązywać – koniec (?)

a) wyraźne uchylenie przez inną ustawę (też PW)

b) upływ czasu (ustawy epizodyczne)

c) lex posterior derogat legi anteriori, chyba że norma wcześniejsza to lex specialis

d) orzeczenie TK

e) desuetudo

f) sprzeczność z prawem UE (kwestia wykładni)



12

Czy ustawa, która już nie obowiązuje, może być

stosowana?



Pojęcia: obowiązywanie

13

Ustawa nowa, od chwili wejścia w życie działa:

a) pro futuro – uznaje skutki przed jej obowiązywaniem; „nie wtrąca się” do nich; działa „do przodu”

b) bezpośrednio (natychmiastowo) – jw., ale stosuje się ją do zdarzeń związanych ze zdarzeniami dawnymi, które występują po wejściu w życie ustawy nowej

c) wstecznie (retroaktywnie) – nie uznaje skutków prawnych ukształtowanych (powstanie, ustalenie treści, zgaśnięcie) dawniej; reguluje je sama



Retroaktywność: EURO 2012 i TK

14

Ustawa z 31 sierpnia 2012: w Ustawie o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 w art. 1 po ust. 2 dodaje się ust. 2a w brzmieniu:

2a. Przepisy ustawy stosuje się także do przedsięwzięć Euro 2012 określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 4 ust. 1 i niezrealizowanych przed rozpoczęciem turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012.

Wejście w życie: z mocą od dnia 8 czerwca 2012 r.

TK, 6 marca 2013: niezgodność z Konstytucją (Kp 1/12)

http://trybunal.gov.pl/rozprawy/wyroki/art/4586-przedluzenie-stosowania-przepisow-ustawy-nowelizowanej-do-przedsiewziec-euro-2012-niezrealiz/





15

Czy nowa ustawa,

może „wskrzesić”

prawa, które wygasły pod

rządami ustawy

dawnej? źródło: Capcom, Resident Evil 2



Retroaktywność: Prawo autorskie 1994

16

Art. 124. ust. 1. pkt 3) Przepisy ustawy stosuje się do utworów: do których

prawa autorskie według przepisów dotychczasowych wygasły, a które

według niniejszej ustawy korzystają nadal z ochrony, z wyłączeniem

okresu między wygaśnięciem ochrony według ustawy dotychczasowej i

wejściem w życie niniejszej ustawy. Ustawa nie narusza własności

egzemplarzy utworów rozpowszechnionych przed dniem jej wejścia w

życie.

majątkowe prawa autorskie do dzieła literackiego twórcy zmarłego 1 stycznia 1960 r. wygasły 1 stycznia 1985 r.

wejście życie Prawa autorskiego z 1994 r. (23.02.1994): prawa powstają na nowo i korzystają z ochrony

prawa te wygasną dopiero 1 stycznia 2030 r.



Pojęcia: obowiązywanie

17

Ustawa dawna – uchylona:

a) dalsze działanie: pomimo obowiązywania ustawy nowej, dawna ma zastosowanie do zdarzeń, które są związane ze zdarzeniami dawnymi

Kodex Napoleona: art. 518. Grunta ziemi i budynki, są nieruchomością z

natury swoiey.

art. 664. Gdy różne piętra iednego domu, należą do różnych właścicieli, ieżeli tytuły własności nie urządzaią sposobu czynienia napraw, i postawienia nanowo, powinny te bydź wykonywane podług następuiących przepisów (…)



Obowiązywanie ustawy dawnej

18

SN III CZP 181/95: W dniu 11 kwietnia 1922 r. Adam J. i Aleksander J. zawarli umowę

notarialną, na podstawie której Adam J. przeniósł na Aleksandra J. prawo własności wschodniej połowy nieruchomości "D. M. (...)" i ,,Osada (...)",a także prawo własności budynku zwanego "wieżą" - z wyłączeniem piwnic - oraz prawo własności parteru z werandą - z wyłączeniem wejścia na piętro - w drugim budynku, (…) Po sporządzeniu tej umowy dla obu części nieruchomości "D. M. (...)" prowadzona była nadal wspólna księga hipoteczna.

Sąd Rejonowy w Grodzisku Mazowieckim postanowieniem z dnia 18 kwietnia 1995 r. odmówił wnioskodawcy założenia księgi wieczystej, stwierdzając, że w obecnym stanie prawnym budynki i inne urządzenia trwale związane z gruntem są częściami składowymi gruntu i nie mogą być przedmiotem odrębnej własności, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej.



Obowiązywanie ustawy dawnej

19

SN III CZP 181/95, 29 grudnia 1995 r.:

Dopuszczalne jest założenie księgi wieczystej dla nieruchomości stanowiącej budynek bądź piętro budynku, nabytej pod rządem nie obowiązującego obecnie kodeksu cywilnego Napoleona.



20

Ustawa uchylona może być stosowana

– obowiązuje w takiej sytuacji w ograniczonym

zakresie



Podstawowe zasady

21

1. Lex retro non agit – domniemanie nieretroakcji

art. 3 KC Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej

brzmienia lub celu

2. Tempus regit actum („czas rządzi czynnością”)

3. Ochrona praw nabytych

4. Brak swobody wyboru między ustawą dawną a nową

5. Zasady asekuracyjne (nie zawsze występują) – reguły interpretacyjne

Art. LXIV PWKC W razie wątpliwości, czy ma być stosowane prawo dotychczasowe czy kodeks cywilny, stosuje się kodeks cywilny.

628 KSH W razie wątpliwości, czy mają być stosowane przepisy dotychczasowe, czy przepisy ustawy, należy stosować przepisy ustawy.



Szczegółowe zasady

22

Art. XXVI. Do stosunków prawnych powstałych przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej.

Zdolność prawna i do czynności prawnych:

Art. XXVII. § 1. Od dnia wejścia w życie kodeksu cywilnego zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych ocenia się według tego kodeksu.

§ 2. Ważność czynności prawnych, dokonanych przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego przez osoby nie mające zdolności do czynności prawnych lub w tej zdolności ograniczone, ocenia się według przepisów dotychczasowych



Szczegółowe zasady – umowy

23

Zobowiązania (m.in. umowy), zasada – bezpośrednie obowiązywanie ustawy nowej

Art. XLIX. § 1. Do zobowiązań, które powstały przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy tego kodeksu, jeżeli chodzi o skutki prawne zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia kodeksu w życie, a które nie są związane z istotą stosunku prawnego.

Norma jednorazowa:

Art. L. Do istniejących już zobowiązań z umów kontraktacji, najmu, dzierżawy, rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje się z dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego przepisy tego kodeksu.



Szczegółowe zasady – rzeczy

24

Prawo rzeczowe – ochrona praw nabytych

Art. XXXVII. Prawa rzeczowe istniejące w chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego pozostają w mocy, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej.

własność

„piętra Napoleona”

hipoteki

zastawy

ciężary realne

długi gruntowe




25

Prawo rzeczowe – bezpośrednie obowiązywanie

Art. XXXVIII. Treść praw rzeczowych istniejących w chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego, jak również przeniesienie, obciążenie, zmiana treści lub pierwszeństwa oraz zniesienie takich praw podlega od chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego przepisom tego kodeksu o ile przepisy poniższe nie stanowią inaczej.

np. hipoteka, zastaw

Ale…




26

Prawo rzeczowe – dalsze obow. ustawy dawnej

Art. XL. Treść praw rzeczowych, których powstanie po chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego nie jest możliwe, lecz które pozostają nadal w mocy, podlega przepisom dotychczasowym. To samo dotyczy przeniesienia, obciążenia, zmiany treści lub pierwszeństwa oraz zniesienia takich praw. „piętra Napoleona”

długi gruntowe

UWAGA! ciężary realne – art. XLVI PWKC



Szczegółowe zasady – terminy

27

Terminy ustawowe – ogólne zasady wywodzone z przepisów art. XXXV PWKC

1) Ustawa nowa wydłuża termin – termin rozpoczęty, nie upłynął przed wejściem w życie nowej:

• uwzględnienie biegu pod ustawą dawną

• stosuje się przepisy ustawy nowej o długości terminu

2) Ustawa nowa skraca termin – jw.: • nie uwzględnia się biegu pod ustawą dawną

• termin rozpoczyna bieg od wejścia w życie ustawy nowej

• stosujemy nowe przepisy o długości terminu



Szczegółowe zasady – przedawnienie

28


Art. XXXV. Do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego, a według przepisów dotychczasowych w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy kodeksu dotyczące przedawnienia z następującymi ograniczeniami: 1) początek, zawieszenie i przerwanie biegu przedawnienia ocenia się według przepisów dotychczasowych, gdy chodzi o czas przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego; 2) jeżeli termin przedawnienia według przepisów kodeksu cywilnego jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego; jeżeli jednak przedawnienie rozpoczęte przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego nastąpiłoby przy uwzględnieniu terminu przedawnienia określonego w prawie dotychczasowym wcześniej, przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego termin.



Szczegółowe zasady – przedawnienie

29


Art. XXXV. Do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego, a według przepisów dotychczasowych w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy kodeksu dotyczące przedawnienia z następującymi ograniczeniami: 1) początek, zawieszenie i przerwanie biegu przedawnienia ocenia się według przepisów dotychczasowych, gdy chodzi o czas przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego; 2) jeżeli termin przedawnienia według przepisów kodeksu cywilnego jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego; jeżeli jednak przedawnienie rozpoczęte przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego nastąpiłoby przy uwzględnieniu terminu przedawnienia określonego w prawie dotychczasowym wcześniej, przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego termin.



30

O co chodzi w art. XXXV pkt 2) zd. 2

PWKC?




31

Terminy ustawowe – art. XXXV pkt 2) zd. 2 PWKC

Przykład:

Kodeks handlowy: wierzytelność spółki do wspólnika o zwrot bezprawnej wypłaty – 5-letnie przedawnienie

Kodeks spółek handlowych – 3-letnie przedawnienie

in abstracto: nowa ustawa skraca termin

in concreto: bezprawna wypłata następuje 1 września 1998 r. zasada ogólna: liczymy termin od wejścia w życie KSH (1.01.2001 r.) upływ: 2.01.2004 r.

gdyby stosować KH upływ: 1.09.2003 r.




32


3) Ustawa nowa skraca termin in abstracto – termin rozpoczęty, nie upłynął przed wejściem w życie nowej:

• nie uwzględnia się biegu pod ustawą dawną

• termin rozpoczyna bieg od wejścia w życie ustawy nowej

• obliczamy, kiedy termin upłynie

Ale in concreto nowa ustawa wydłuża – jeśli policzymy termin wg ustawy dawnej i upłynąłby on wcześniej niż licząc wg ustawy nowej, to:

• wybieramy datę, z którą termin upłynie wcześniej



Problem – konstytutywny wpis do rejestru

33

Ustawa z 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw („duża” nowela hipoteki – wejście w życie: 20 lutego 2011 r.)

Pozornie jasne przepisy międzyczasowe

art. 10 Noweli:

ust. 1. Do hipotek kaucyjnych powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, z zastrzeżeniem ust. 2, stosuje się przepisy ustawy, o której mowa w art. 1 [UKWH], w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, z wyjątkiem przepisów o rozporządzaniu opróżnionym miejscem hipotecznym. = zasadniczo nowe prawo




34

art. 10 Noweli:

ust. 2. Do hipotek zwykłych powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy ustawy, o której mowa w art. 1 [UKWH], w dotychczasowym brzmieniu, z wyjątkiem art. 76 ust. 1 i 4 tej ustawy, które stosuje się w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą [nowela]. To samo dotyczy hipotek kaucyjnych zabezpieczających roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną, lecz nieobjętych z mocy ustawy hipoteką zwykłą, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustaw [= hipoteki kaucyjne zabezpieczające jedynie odsetki; kapitał był zabezpieczony przez hipotekę zwykłą]




35

Zapomniano, że powstanie hipoteki jest procesem złożonym!

Ustanowienie hipoteki

(akt notarialny;

art. 31 UKWH;

art. 95 PrBank)

Złożenie wniosku o wpis do

sądu wieczystoksięgowego Wpis do KW =

powstanie hipoteki,

ale:

z mocą wsteczną

od daty



36

Czy sąd może wpisać hipotekę, jeśli została ona ustanowiona

przed 20.02.2011,

a wniosek o wpis wpłynął do sądu już po 20.02.2011?

(sytuacja możliwa szczególnie przy hipotece bankowej – art. 95 PrBank)




37

SN III CZP 45/12, z dnia 27 września 2012 r.

Po wejściu w życie ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075) nie jest możliwe dokonanie wpisu w księdze wieczystej hipoteki umownej zwykłej na podstawie oświadczenia o jej ustanowieniu sporządzonego przed dniem 20 lutego 2011 r., jeżeli wniosek o wpis został złożony po tej dacie.

w praktyce część sądów wieczystoksięgowych wpisywała



38

Kodeks cywilny wszedł w życie…?



39

Kodeks cywilny wszedł w życie 1 stycznia 1965 r.!



Podstawowa literatura

40

1. J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne, cz. I, „Nowe Prawo” [obecnie „Przegląd Sądowy”] 1965, nr 6.

2. J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne, cz. II, „Nowe Prawo” [obecnie „Przegląd Sądowy”] 1965, nr 7-8.

3. System prawa prywatnego, tom 1.

4. M. Kłoda, Prawo międzyczasowe prywatne. Podstawowe zasady, Difin, Warszawa, 2007.

mgr Joanna Kornas Katedra Prawa Handlowego

Wydział Prawa i Administracji UW

6 maja 2013 r. (poprzednia wersja: 17 kwietnia 2012 )

Dziękuję!

41

j.kornas, prawo intertemporalne (międzyczasowe) prywatne

Law