jef peeters - het groene verhaal: sociaal-filosofische grondslagen
TRANSCRIPT
Het groene verhaal:
sociaalfilosofische grondslagen
Groene academieLeuven, 11 oktober [email protected]
1
Stelling
We kunnen de huidige mondiale crisis slechts te boven komen via een grondige maatschappelijke transitie (= systeemverandering).Voor een positieve ontwikkeling zal daarbij de dominante focus op ‘groei’ vervangen moeten worden door een oriëntatie op het vergroten van de ‘veerkracht’ van onze sociale systemen.
D.i. een maatschappelijke paradigmaverandering
Inhoud
1. De uitdaging: transitie2. Duurzame ontwikkeling als transitie3. Paradigmaverandering4. Sociale actie en politiek
3
1. De uitdaging: transitie naar andere samenleving
Een duidelijk uitgangspunt dat de ecologische crisis en sociale problemen verbindt:pedagogiek van de ecologische voetafdruk
4
Een tweevoudige crisis
►Ecologisch: We leven op te grote voet
►Onrechtvaardigheid Mondiaal Binnen samenlevingen
Gevolg: instabiliteit en ondermijning veiligheid
Ecologische ‘Overshoot’
LPR-rapport 2010 (WWF): Mondiale ecologische voetafdruk in 2007 :
50% groter dan draagvlak planeet aarde = 1,5 planeet
De huidige consumptie- en productiepatronen zijn sociaal en ecologisch niet duurzaam
Gebaseerd op Carley en Spapens
Onrechtvaardige verdeling
Ecologische‘overshoot’
Met herverdeling
►Een meer rechtvaardige verdeling van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen is geen goed antwoord.
►We riskeren dan een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke samenleving.
D.i. patsituatie van huidige ‘groei’-model – bijv. catch 22 van systeem sociale zekerheid
Rechtvaardige consumptie- en productiepatronen :
niet noodzakelijk duurzaam
Gebaseerd op Carley en Spapens
Impasse: relatieve schaarste
Het "Scylla-Charybdis"-principe:
"Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." E. Vermeersch (De ogen van de panda, Brugge: Marc Van de Wiele, 1988, p. 41)
Conclusie► 1. Het vraagstuk van de ecologische grenzen
radicaliseert het probleem van rechtvaardige verdeling.
► 2. Het is een impasse die inherent is aan het heersende systeem en levenswijze: op materiële groei gebaseerde productie en
consumptie daarmee verbonden culturele verwachtingspatronen
In de bewustwording van deze impasse zit de beslissende overgang van een socialistische naar een groene maatschappijvisie.
Beperking van de groei (1)
“De politiek van de groei blijkt vooral een stabiliserende factor voor de dominantieverhoudingen te zijn. De communistische associatie kan, als een maatschappelijk lichaam dat zijn problemen meester wordt zonder daarvoor zijn eigen individuen te hoeven wurgen, enkel een ordening met een kwantitatief eenvoudige, of hoogstens een heel langzame, doordachte uitgebreide reproductie van mensen, werktuigen en goederen zijn (…) Blijft de heerschappij van de oude economie bestaan, met haar permanente revolutie van verwachtingen, dan zal de maatschappij altijd te arm zijn voor het communisme.”
Rudolf Bahro (1977)
Groene beweging► Kern: erkenning grenzen – kritiek op groei
Herdefiniëring verhouding t.o.v. marxisme: ►bevestiging kritiek kapitalisme; ►verwerping geschiedenistheorie (postmodern)
► Ontstaan: meerdere bronnen, verschillende reacties op symptomen van systeem (syndroom): Militair-industrieel complex: vredesbeweging Milieu- en natuurdegradatie Noord-Zuid Nieuwe thema’s van sociale ongelijkheid: o.a.
feminisme Macht technische systemen en teloorgang leefwereld
(cf. Gorz) Kritiek op ‘ontwikkeling’
Ontwikkeling?
►Moderne vooruitgangsgedachte:2 trapsraket:- eerst productie laten groeien door industriële modernisering (grotere koek)- dan overvloed herverdelen
►Naar:nu herverdelen van wat beschikbaar is
Beperking van de groei (2)
“Er is geen ondergrens voor de ontwikkeling van de productiekrachten die het socialisme onmogelijk maakt, maar wel een bovengrens.”Otto Ullrich (1979)
opm.: theorie van de dubbele drempel (I. Illich)
De uitdaging
► Behoeftebevreding en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’.
► Dat vereist: dematerialisering van de economie een rechtvaardige verdeling van welvaart een nieuwe visie op welzijn, een waardepatroon
dat niet meer afhangt van een dwang tot materiële groei
► Dat betekent: transitie naar een andere samenleving
Duurzame productie en consumptie:sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar
levenskwaliteit
draagkracht rechtvaardigheid
macht en inspraak
Gebaseerd op Carley en Spapens
DO: Brundtlanddefinitie
► een “ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder de mogelijkheid van de toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in het gedrang te brengen.
► Er liggen twee gedachten aan de grondslag: het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de
basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen;
de notie van beperkingen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie op de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen.” (WCED 1987)
► “ Volhoudbare ontwikkeling ” (Zuid-Afrikaans) 22
DO: een politiek begrip
► DO is een vaag begrip: reflecteert de complexiteit van de kwesties die in het geding zijn.
► Wij beschouwen DO als een politiek begrip (cf. rechtvaardigheid, vrijheid): krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten
► Gevolg: veelvoud aan conceptualiseringen, inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen …• Bijv. 3 dimensies (kapitalen): sociaal, ecologisch,
economisch • 3P: people, planet, prosperity (profit) – 4P:
proces/participatie• Zwakke versus sterke DO (cf. ladder – Baker)
Wat is onze visie op DO?
Vertrekkend van de uitdaging:►Business as usual is onmogelijk!►Duurzame ontwikkeling:
een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat.
►DO als transitie: onontkoombaar kader om naar sociale verandering te kijken
Brede morele agenda DO ► Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle
mensen verbetert (behoeftebevrediging)► Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde
(sterke duurzaamheid)► Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid► Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak► Intragenerationele rechtvaardigheid of solidariteit
(environmental justice)► Intergenerationele rechtvaardigheid of solidariteit► Actieve participatie en inspraak► Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit
Op basis van WCED-proces
26
Complementaire strategieën► Efficiëntiestrategie
Verhogen productiviteit hulpbronnen (dematerialisering economie)
Gesloten kringlopen: hernieuwbare energie als sleutel!!!
Technische vernieuwing + gedragsveranderingen Anders meten
► Herverdelingsstrategie ‘Ecological justice’ Contractie en convergentie The Spirit Level (Wilkinson & Pickett): relatie tussen
gelijkheid en kwaliteit van de samenleving► Sufficiëntiestrategie
Kwaliteit i.p.v. kwantiteit: vraag naar levenswijze wordt een politiek thema!!
Welzijn als finaliteit is meer dan materiële welvaart (cf.
VODO, ‘KaDO’, p.70-71)
September 2008Transitie Ecol Econ (PTJONES)28
‘Lege wereld’:Kleine economieLage economische outputGezonde & overvloedige
stroom milieudiensten
‘Volle wereld’: Supereconomie Degradatie/uitputting
van milieudiensten (cf. 60%, Millennium Ecosystem report)
No analogue state
Kwaliteit van de samenleving►Begrip van welzijn: niet meer gekoppeld aan steeds
groeiende materiële welvaart boven bepaald niveau neemt welzijn niet meer toe
►Richting voor nieuwe invulling: intrinsieke kwaliteit van onze relaties op alle niveaus van het samenlevingsverband basis: ecologisch wereld- en mensbeeld = intrinsiek
relationeel - lotsverbondenheid voorwaarde: consumptie inruilen voor tijd centrale opgave: gemeenschapsopbouw op basis van
burgerschap en erkenning verschil
3.PARADIGMAWISSELING:anders leren kijkenwereldbeeld
duurzame ontwikkeling systemische veerkracht
mensbeeldethiek
Noodzaak nieuw paradigma
Stelling:Het samenlopen van verscheidene mondiale crisissen – ecologisch, sociaal, economisch, financieel… – wijst erop dat ons maatschappelijk systeem is vastgelopen. Het kan daar slechts op basis van nieuwe grondslagen uitkomen. Die hebben te maken met het dominante mens- en wereldbeeld, maar vervolgens ook met de theoretische kaders die op basis daarvan ontstaan en gehanteerd worden.
Paradigma: wereldbeeld
modern ecologisch
lineaire causaliteit systemisch - complexiteit
enkel richting reciprociteit
atomistisch verbondenheid - interdependentie
uniformiteit diversiteit
duurzaamheid: efficiëntie duurzaamheid: veerkracht (resilience)
abstracte ruimte en tijd concrete plaats en geschiedenis
oneindige groei biofysische grenzen
DO: Belang van een beeld
► DO is een politiek begrip: het krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten.
► Een voorstelling daarvan is maatschappelijk niet neutraal:De communicatieve kracht van een beeld is een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten.
► Opdracht: een beeld van DO ontwikkelen dat:
aansluit op de aangeduide paradigmawisseling; een ‘groene’ maatschappelijke agenda tot
uitdrukking kan brengen.
Gangbare voorstellingen DO► Driehoek: interacties tussen de ecologische,
sociale en economische dimensie
► Misleidend beeld: dimensies voorgesteld als afzonderlijke sferen : Het domein van DO ligt dan waar de drie sferen
elkaar overlappen. Integratie als een soort ‘evenwicht’ of ‘balans’
tussen de dimensies. Problematisch: de drie sferen als gelijkwaardig
gepresenteerd, wat afbreuk doet aan hun verhouding in de realiteit.
Zwakke duurzaamheid
Het gangbare beeld van DO
Samenleving
Economie
Het domein van DO
Ecologie
DO als een ‘balans’ van 3 dimensies
Concept en beeld DO
►Ecologisch = relationeel wereld- en mensbeeld
►Sterke DO►Interpretatie vanuit systeemtheorie►Voorstelling van de dimensies van DO
via ingebedde systemen►Sluit aan bij basismodel ‘ecological
economics’ (H. Daly)
Voordelen systemisch beeld
► Reëler d.i. ecologischer wereldbeeld► Maakt belang van behoud ‘natuurlijk kapitaal’
duidelijker: sterke duurzaamheid► Sluit aan bij concept van ecologische
economie: hiërarchie van verbanden ► Inbedding van de economie in de samenleving► Maakt duidelijk waarom ecologische
vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn► Bemiddelende positie van de sociale sfeer
voor maatschappelijke (en politieke) actie
Een systemisch (holistisch) beeld
Samenleving streeft naarecologisch duurzamer en sociaal meercohesief systeem
Economie draagt bij via MVO
Leefmilieu wordt beter beschermd en verbeterd
Actie viacollaboratief bestuur (governance), innovatie en verandering
Bron: Nigel Roome
SW & DO: sociale actie
Samenleving streeft naar ecologisch duurzamer en sociaal meer cohesief systeem
Sociaal Werk draagt bij viaempowerment
Opbouwsociaal kapitaal en veerkracht
Geïnspireerd door Nigel Roome
Meer inclusiefarbeidsmodel
Ecosysteem
SW:Empowerment
Economie:MVO
Samenleving
SW & DO: sociale economie
SE
Definitie veerkracht (resilience)
►Veerkracht is het vermogen van een systeem om verstoringen op te vangen en zich tijdens momenten van verandering zodanig te reorganiseren dat het systeem in essentie dezelfde functie, structuur, identiteit en terugkoppelingen behoudt. (Resilience Aliance)
►= emergente eigenschap van systeem: resultaat van de synergie tussen onderdelen
Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht
én efficiëntie
Resilience (F ) Efficiency (A)(Diversity + Interconnections) (Streamlined)
Sustainability Optimum
0%
100%
Window of Viability
Bron: www.lietaer.com
Veerkracht: systeemecologisch
► Leefbaarheid van een systeem hangt af van een goede balans tussen efficiëntie en veerkracht.
► Veerkracht is gebaseerd op een diversiteit van deelsystemen en processen, en op de connecties daartussen.
► Aard van de connecties is van belang: eerder losse netwerken van relatief autonome delen (geen hubs).
► Eenzijdig nastreven van efficiëntie via stroomlijning van deelsystemen en processen doet afbreuk aan de veerkracht van het systeem,
► omgekeerd is ook te lage efficiëntie problematisch.
► DO: eenzijdig efficiëntiegericht managementmodel bewerkstelligt tegenovergestelde van wat beoogd.
► Bottom-up voorbeeld: Transition Towns
Veerkracht versterken► Soms afzien van extra productiviteit en efficiëntie► Manieren:
Losser maken van aantal nauwe koppelingen in economie en samenleving (vb. gedecentraliseerd energiesysteem; lokale voedselproductie)
Buffercapaciteit vergroten (vb. voorraden; extra competenties – ‘capabilities’)
Ruimte voor overtolligheid: hubs wegwerken of voldoende backupsystemen (vb. aandacht voor vormen van wederzijdse ondersteuning en hulp)
► Grondige veranderingen: niet overal tegelijkertijd; steun van onder- en bovenliggende systemen
Paradigma: mensbeeld
modern relationeel
atomistisch - individualisme
intrinsiek intersubjectief
liberaal communitair
autonomie interafhankelijkheid (lotsverbondenheid)
controlerend kwetsbaarheid & veerkracht
doelrationaliteit communicatieve rationaliteit
tegengestelde belangen gedeelde wereld
Samenleving (macht):uitwendige relaties: conflict – contract
intrinsieke relaties: coöperatie - gemeenschap
Paradigma: ethiekrechtenethiek zorgethiek
autonomie in verbondenheid
waardigheid: zelfbeschikking waardigheid: binnen respectvolle relatie
regels - juridisering dialogaal – contextueel – reflexief
verantwoordelijkheid: persoonlijke plichtzelfredzaamheid
gedeelde verantwoordelijkheid openheid voor het kwetsbare’samenredzaamheid’
afstand (rationeel) nabijheid (plaats voor affectie)
nuttigheid (utilisme) betekenisgericht
negatieve vrijheid positieve vrijheid
liberaal burgerschap actief (ecologisch) burgerschap
Paradigma: welzijn► Verhouding tot en belang van natuurlijke
omgeving (wereldbeeld: lotsverbondenheid) ► Van individualisme naar relationeel
mensbeeld: relatie met de ander als bron van mijn bestaan autonomie in verbondenheid (samenredzaamheid)
► Herdefiniëring van ‘goed leven’► Herdenken van ‘emancipatie’
relatie tot arbeid en consumptie (productiviteit) relatie tot verschillende vormen van participatie
► Relatie/verschil tussen geluk (voldaanheid) en zin/betekenis (vervulling) van een leven
► Relatie tot tijd: “Time is meaning”
54
BNP-groei en subjectief welzijn (LS)
Zie NEF, ‘A well-being manifesto for a flourishing society’, 2004
4.SOCIALE ACTIE en POLITIEK: empowerment, sociaal kapitaal en veerkracht
Relatie groene politiek en sociale actie!
Paradigma: handelingsperspectieven
doelrationeel communicatief (o.a. narratief)
strategisch: enkel richting reciprociteit - participatief
subjectief perspectief gedeelde interpretaties en objectieven
efficiëntie - stroomlijning veerkracht - diversiteit
individualiserend contextualiserend
markt/contractmodel relatie/gemeenschapsmodel
professionele macht - expertise
appellerend - gedeelde macht – ervaringsdeskundigheid
aanbod/vraag-gestuurd dialooggestuurd
behandeling handelingsgericht - actorschap
klant - cliënt participant - partner
medisch model empowerment
Paradigma: empowerment
Fundamenteel ‘paradigma’ voor sociale praktijk:
omruilen van het medisch/pathologisch model met klemtoon op deficiënties, voor een positieve visie op de eigen mogelijkheden van mensen, die gezien worden als participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering,dus als burgers.= emancipatieperspectief= gericht op sociale transformatie!
Eigen sterktes (krachten)
Sociaal (cultureel) kapitaal
Veerkracht
Empowerment als reële sociale
verandering
Empowermentproces
Gekoppeldeprocessenvan individueleen sociaal-politiekeverandering
Gewenste richting?
Power - macht
► Verhouding tussen mensen► Positief: partnership (power with) :
empowerment als proces van positieve interactie waarin ‘gezamenlijk’ vermogen tot handelen stijgt bij erkenning en samenbrengen van ieders (individuen + groepen) mogelijkheden: verbindend werken – vergroten sociaal kapitaal en veerkracht
► Negatief: dominantie (power over) ► Beide van belang: empowerment (proces) is
nodig om dominantie te overwinnen i.f.v. sociale verandering (resultaat)
Transformationele politiek►Het politieke is zelf in het spel: 2 visies
1. Conflict als constitutief constitutie als sociaal contract (passificatie)Hobbes: strijd van allen tegen allen2. Pluraliteit als constitutief:2 opties: coöperatie en conflictmogelijkheid van constitutie als belofte (Arendt)
►Transitie: transformatie van het politieke (cf. power with - feminisme)