jay m. feinman - sachvui.com · tình huống thông thường và bất thường. (nếu bạn...

JAYM.FEINMAN

LUẬT101BảnquyềntiếngViệt©2012CôngtyCổphầnSáchAlpha

NHÀXUẤTBẢNHỒNGĐỨC

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LờigiớithiệuLuậttồntạikhắpmọinơi.Vàobấtkỳbuổitốinào,bạncũngcóthểnghenóiđếnmộtvụxétxửtộiphạmkhéttiếng,mộtvụkiệnđìnhđám,haycôngbốmộtbảnhiếnphápmớikhixemchươngtrìnhthờisựtrêntivi.Vàtấtcảdườngnhưđềurấtphứctạp.Tạisaolạicónhữngnghiệpvụpháplýđểbắtlỗicảnhsátvàchophépnhữngkẻphạmtộitrắngán?Tạisaoviệctranhtụnglạimấtquánhiềuthờigianvàtốnnhiềuchiphí?LàmthếnàotòaánvậndụngđượccáctừngữtrongHiếnphápápvàonhữngtìnhhuốngmàcácnhàlậpphápchưabaogiờnghĩđến?

Cácluậtsưđượcđàotạođểhiểubiếtcácvấnđềnêutrên,vàhọcónhiềunguồntrợgiúp.Thưviệntrongtrườngluậtcủatôicóhơn400.000cuốnsáchtrongđóluậtsưcóthểtìmthấycácđạoluật,quanđiểmtưpháp,vàbàibìnhluậnsắcsảovềluật.Cuốnsáchnàycũngdànhchonhữngđốitượngkhác.Law101làcáchgiảithíchcơbảncácquyđịnhvànguyêntắcmàcácluậtsưvàthẩmphánsửdụng.Tiềnđềcủacuốnsáchrấtrõràng:Đưaraquyếtđịnhđốivớicácvấnđềmangtínhpháplýkhôngphảilàđiềudễdàng,nhưngaicũngcóthểđạtđượcmộtsựhiểubiếtcơbảnvềvấnđềliênquan.

Mỗichươngchínhcủacuốnsáchđềcậpđếnmộttrongnhữngmônhọccơbảnmàmọiluậtsưđềuhọcởnămthứnhấttrongtrườngluật:luậthiếnpháp,cácquyềndânsự,thủtụctốtụngdânsựvàquátrìnhtranhtụng,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,luậthợpđồng,luậtsởhữutrítuệ,luậthìnhsựvàthủtụctốtụnghìnhsự.Ởmỗichương,bạnsẽbiếtđượccácnguyêntắccơbảnmàcũnglànộidungchínhcủamỗimônhọc,lĩnhhộiđượccáctừvựngtronglĩnhvựcpháplý,vàbiếtcáchápdụngcácquytắctrongnhữngtìnhhuốngthôngthườngvàbấtthường.(Nếubạnmuốncácđịnhnghĩađơngiảnvềnhiềuthuậtngữluật,hãythamkhảocuốnsách1001thuậtngữpháplýbạncầnbiết).Cuốnsáchkhôngchỉgiúpbạnhiểubiếtvềphápluậtquantrọnghơn,nócònlôicuốnbạnthamgiavàoquátrìnhlậpphápbằngcáchyêucầubạnsuynghĩvềnhữngcâuhỏihócbúavàcácvụkiệnrắcrốimàluậtsưvàthẩmphángặpphải.Bạncũngsẽtìmthấyniềmvuikhiđọccuốnsáchnày,bởivìnhữngtìnhhuốngđượcgiảiquyếttheophápluậtđôikhirấthàihướchoặcrùngrợn,vàluônthúvị.

Saukhiđọccuốnsáchnày,nếubạnnghevềnhữngvấnđềpháplýgâynhiềutranhcãi,bạnsẽcókhảnăngphánđoántốthơnvềvụviệc,tínhphứctạpcủavấnđềvàbạncóthểđưaraquyếtđịnhchínhxáchơnvềluậtápdụng.Bạncũngsẽsẵnsàngsuynghĩvềnhữngvấnđềpháplýmàbạncóthểgặpphải

trongcuộcsốnghàngngày,từviệcsởhữumộtngôinhàchođếnkiệnaiđóđểđòiquyềnlợicủamìnhtheoquyđịnhcủaHiếnpháp.Nếubạnđãtừngxemxétviệctheohọctrườngluật,Law101sẽmangđếnchobạntrảinghiệmnhưvậy.Vànếubạnđanglàsinhviêncủatrườngluậthoặcmộttrườngnàokhác,cuốnsáchsẽđemlạichobạnmộtbứctranhlớnbaoquátnhữngbộmônluậtcơbảnmàbạnkhóđạtđượcbằngcáchkhác.

Mặcdùlàmộtluậtsưđồngthờilàgiáosưngànhluật,việcviếtvàsửađổicuốnsáchnàythựcsựlàmộtcôngtrìnhnghiêncứulớnđốivớitôivìtôimongmuốndànhcuốnsáchnàychocôngchúng.Tôiđãphảitìmhiểurấtnhiềuvềnhữngmônhọckhôngthuộcchuyênngànhcủamình,vàphảinghiềnngẫmlạinhữnglĩnhvựcđãtừngnghiêncứutrongnhiềunămtrước.Tôixinbàytỏlòngbiếtơnđốivớitấtcảnhữngngườiđãgiúpđỡtôitrongsuốtquátrìnhnày.CarlBogus,EdChase,KimFerzan,BethHillman,GregLastowka,ThomasLeBien,EarlMaltz,StanislawPomorski,MikeSepanic,RickSinger,AllanStein,vàBobWilliamđãđưaranhữnglờinhậnxéttuyệtvời.ElizabethBoyd,SherylFay,NicoleFriant,AmyNewnam,vàBethPascalđãtrợgiúphữuíchtrongviệcnghiêncứu.ChrisCarrvàBillLutzđãủnghộbanđầu.TrườngLuậtRutgersCamden,vàcácvịhiệutrưởngđãtạothuậnlợiđểtôithựchiệncôngviệcnày.Vàtrênhết,xincảmơnJohnWright,ngườiđãchorađờicuốnsáchnày.

1.KhôngcóquyểnsáchnàobíẩnBạncóthểhiểuvềphápluật

LuậtphápcósứchútmãnhliệtđốivớingườiMỹ.Tạisaonhưvậy?Luậtcótầmquantrọng,thửtháchtrítuệ,vàđôikhitháiquá.Hãyxemxétmộtsốvụkiệntừngđượcđưatintrêntrangnhất:

•StellaLiebeck,bảymươichíntuổi,muamộttáchcàphêvớigiábốnmươichíncent[xuMỹ]ởmộtnhàhàngănnhanhMcDonald’stạiAlbuquerque,bangNewMexico.Khikẹptáchcàphêgiữahaiđùi,mởnắpnhựađậybêntrênđểchothêmkemvàđườngvào,bàlàmđổtáchcàphêvàbịbỏng.Liebeckphảinằmviệnbảyngàyđểđiềutrịvếtbỏng,baogồmviệccấyghépdavàvìvậybàkhởikiệnhãngMcDonald’s,chorằngvìcàphêquánóng.TòaánraphánquyếthãngMcDonald’sphảibồithường160.000đô-lachothươngtíchcủabàvàphạthãng2,7triệuđô-la,tươngđươnghaingàydoanhthucủahãng(Tòaánsơthẩmsauđógiảmmứcbồithườngxuống480.000đô-la).Đâycóphảilàmộtvídụvềsựtháiquácủacơchếbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđượcápdụngmộtcáchđiênrồ,haylàmộtphánquyếtcôngbằngchonạnnhânbịtổnhạibởingườisaiphạm?HãyđọcChương5.

•Saucáccuộctấncôngkhủngbốngày11tháng9năm2001,chínhquyềnTổngthốngGeorgeW.BushquyđịnhrằngtổngthốngcóthẩmquyềnnhưtổngtưlệnhtốicaotrongviệcđịnhdanhcáccôngdânnướcngoàivàcôngdânMỹlà“nhữngchiếnbinhthùđịch”vàgiamgiữhọvôthờihạntrongcăncứhảiquântạiVịnhGuantanamo,Cuba,vàởbấtcứchỗnàokhácmàkhôngcầnđếnphánquyếtcủatòaán.TòaánTốicaođãchophépcáctòaáncóquyềnxemxétviệcgiamgiữnàyvàcôngdânkhôngthểbịgiamgiữvôthờihạnnếukhôngđượcxétxửtheođúngtrìnhtựtốtụngluậtđịnh.TạisaoTòaánTốicaođưaraquyếtđịnhvềcácvấnđềliênquanđếnanninhquốcgia,vàbằngcáchnàomàthẩmphánbiếtđượchàmnghĩacủaHiếnphápđốivớicácvụviệcgiốngnhưvụviệcnày?HãyđọcChương2.

•MarcBraggmuabánđấtvàcáctàisảnảokháctrongSecondLife,mộttròchơinhậpvaitrựctuyếnđangrấtthịnhhành.Khianhkhaithácmộtkhoảngtrốngtrongmậtmãcủatròchơiđểmuamộtmiếngđấtvớimứcgiáthươnglượng,LindenResearch,nhàsảnxuấtSecondLife,đãphongtỏatàikhoản,cướpmấtcủaanhmộtkhubấtđộngsảnảocótrịgiátừ4.0006.000đô-latiềnthật.BraggkiệnLinden;Lindenđãbiệnhộ,chorằngbấtđộngsảnđóthuộcquyềnsởhữutrongSecondLifevàphảituânthủcácđiềukhoảnvềdịchvụ

củatròchơilàtraochoLindenquyềnkiểmsoáthoàntoànbấtđộngsảnđó.CóphảiphápluậtđãvaymượncácýtưởngvềsởhữubấtđộngsảntừthờiTrungcổvàápdụngcácýtưởngđóvàomạngInternetởthếkỷXXI?Nếuthếgiớiảolàmộtcộngđồngvớinhữngchuẩnmựcvàquytắcriêng,liệunócũngcóhệthốngphápluậtriêng,haycóhệthốngphápluậtnàohiệntạiítnhấtcôngnhậnnhữngchuẩnmựcvàquytắcràngbuộctrongcáctòaánởthếgiớiảo?HãyđọcChương7.

•PaulHill,mụcsưvàlàmộtngườichốngnạopháthaicựcđoan,đãbắnchếttiếnsỹJohnBayardBritton,mộtbácsỹtừngthựchiệnnhữngcanạopháthaicùngvớivệsỹcủaôngnày.Giâyphútsaukhibịbắt,Hillđãnóivớicảnhsát,“Tôibiếtrằnghômnaynhiềusinhlinhvôtộisẽkhôngbịgiếtchếtởphòngkhámđónữa”.VìnạopháthailàhợpphápnênvịthẩmphántạiphiênxétxửHillđãtừchốichấpnhậnlậpluậncủaôngta,rằngviệcgiếtngườinàyđượcbiệnhộbằngmụcđíchnhằmngănchặnviệcgiếtchếtnhữngđứatrẻchưarađời.Hillbịkếtántùchungthân.Đócóphảilàcáchbiệnhộchotộigiếtngườimàtênsátnhânđãhànhđộngđểngănchặnmộttộilỗilớnhơn?HãyđọcChương8.

Nhưngluậtkhôngchỉlàvềnhữngvụkiệnnhưviệctổngthốngđịnhdanhnhữngchiếnbinhthùđịch,hayhàihướcnhưvụcủaLorenaBobbitt.Luậtthâmnhậpvàocuộcsốnghàngngàycủachúngtabằngnhiềucách.Nhữngnhàphêbìnhchorằngnhữngnămgầnđâychúngtatrởnênkhóchịuvìsự“ngộchữ”quánhiềuđạoluậtvàquánhiềuluậtsư–nhưngluậtđãthâmnhậpkhắpxãhộiMỹngaytừđầu.ThậmchítrướckhinhữngngườiHànhhươngđổbộđếnMassachusetts,họđãsoạnthảoHiệpướcMayflower,mộtvănkiệnpháplýchiphốiviệcđịnhcưcủahọởthếgiớimới.Vàothờithuộcđịa,cácquyđịnhphápluậtvềkinhtế,ứngxửnơicôngcộngvàđạođứcxãhộiítnhấtvẫnđượcápdụngrộngrãigiốngnhưngàynay.Nhữngtậtxấucủaconngườinhưthôngdâm,nghiệnrượuvàănkhôngngồirồibịphạtthườngxuyên–đúngphápluật,vàluậtquyđịnhchặtchẽcáccôngviệcliênquanđếnkinhtế,quyđịnhkíchcỡcủaổbánhmỳ,thờigianvàđịađiểmbánhànghóa.Mộtvụkiệntụngthôngthườngtạocơhộiđểtậphợpdânchúng,cácluậtsưtrìnhbàylậpluậncòndânchúngthìđưaranhiềulờibìnhluận.Ngàynay,phápluậtảnhhưởngđếnmỗicánhânchúngtakhichúngtathuêcănhộhoặcnhàriêng,cướihỏi,láixe,vaymượntiền,muabánhànghóa,quanhệvớicáctổchức,đếntrườnghọchoặclàmviệc,sửdụngdịchvụchămsócsứckhỏe;vàảnhhưởngđếntoànthểchúngtanóichungkhichínhphủđánhthuế,quyđịnhvềsóngvôtuyếnvàkhônggianảo,khốngchếtộiphạmvàkiểmsoátônhiễm.

Đốivớitấtcảnhữngngườiquantâmđếnluật,đểphầnlớnmọingườihiểusâusắcvềnộidungcủaluậtquảlàkhó.Luậtcóphạmvirộngvàphứctạpđếnnỗikhôngai,kểcảnhữngluậtsưuyênbácnhất,cóthểhiểuđượctấtcả.Hơnnữa,cácluậtsưvàhọcgiảvềluậtcũngluônnỗlựclàmchophápluậtcóthểtiếpcậnvớidânthường.Nhưngcómộtsựđốilập:nhữngnhàchuyênmônpháplý,giốngnhưcácthầytruyềngiáocủamộttôngiáonàođóítphổbiến,lạicốgắnggiữkínđểluậtcóvẻluônbíẩnvàkhôngthểtiếpcậnđược.

Nhưngbấtkỳaicũngcóthểhiểumộtđôiđiềuvềluật.ĐólàmụcđíchcủacuốnsáchLaw101.Cuốnsáchgiảithíchnhữngcơsởpháplý–cácquytắc,nguyêntắc,lậpluậnmàluậtsưvàthẩmphánsửdụng.Khôngphảitoànbộcácđạoluậtđềuđượcđềcậpởđây;cóquánhiềuđạoluậtđểmọingườicóthểbiếtchứkhôngphảichỉmộtvàiđạoluậtxuấthiệnđâyđó.Đólàlýdovìsaocácluậtsưđềuphảichuyênmônhóađểcóthểhiểubiếtsâusắccácđạoluật,chẳnghạnvềsựbấtcẩntrongviệchànhnghềyởNewJerseyhoặcluậtthuếliênbangliênquanđếncáccôngty...Nhưngtấtcảcácluậtsưđềucóhiểubiếtítnhiềuvềmộtsốvấnđềcănbảnkhichúngđượcđềcậptrongnhữngmônhọcvàcáckháiniệmcơbản,vìhọđãhọcquatrườngluật.

Trườngluậtdườngnhưcũnghấpdẫncôngchúnggiốngnhưchínhluậtphápvậy.Nhữngcuốnsáchvàbộphim,từThePaperChasechođếnLegallyBlonde,đãcungcấpthêmmộtnguồntưliệunghiêncứutruyềnthốngởnămthứnhấtcủatrườngluậtnhưlàmộtsựtrảinghiệmnhằmkíchthíchtrítuệ,nhưngđồngthờicũngđầykhókhăn,thậmchívônhânđạo.Vìnămthứnhấtởtrườngluật,cácsinhviênngànhluậttrênthếgiớiđượcđàotạocơbảngầngiốngnhau,nêncuốnsáchnàytậptrungvàonhữngkiếnthứccốtlõimàcácsinhviênluậtcầnbiết,đồngthờicũnghữuíchvàthúvịđốivớinhữngsinhviênkhônghọctrườngluật.

ChươngtrìnhgiảngdạynămthứnhấttạiphầnlớncáctrườngluậtởMỹdườngnhưgiốngnhau.Chươngtrìnhđóbaogồmmộtsốchủđềcơbản,sẽđượckhámphátrongcuốnsáchnày.Luậthiếnphápliênquanđếncơcấubộmáycủachínhphủ(Chương2)vànhữngtựdocánhânđượcchínhphủbảovệ(Chương3).Thủtụctốtụngdânsựliênquanđếnquátrìnhgiảiquyếtnhữngtranhchấp(Chương4).Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩngâyranhữngthươngtíchcánhân(Chương5).Luậthợpđồnglàluậtvềcácthỏathuậntưnhân(Chương6).Luậtsởhữuchiphốimốiquanhệgiữamọingườivềquyềnsởhữucáctàisản(Chương7).Luậthìnhsựxácđịnhhànhvitộiphạm,quađónhànướccóthểtướcđicuộcsốnghoặcquyềntựdocủamộtngười(Chương8).Thủtụctốtụnghìnhsựmôtảquátrìnhxửlýtộiphạmvàquyềncủacácbịcáo(Chương9).

Hầuhếtcáctrườngluậtđềucócáckhóahọcvềluậthiếnpháp,luậthợpđồngvàcácluậtkhác.Cáckhóahọcnàyđượcdạyởcáctrườngkhácnhaunhưnggiốngnhauđángkểvềtàiliệuđượcsửdụngvàcácchủđềđượcđềcập.TấtcảtrườngluậtởcácbangNewJersey,IowavàCaliforniađềudạynhữngnguyêntắccơbảncủaphápluậtquốcgia,thườngcùngsửdụngnhữngquanđiểmtưphápvàcácđạoluậtnhấtđịnh.Nếubạnhọctrườngluật,saukhiđọccuốnsáchnày,bạnsẽthấytrongphầnlớnnămthứnhấtđạihọc,bạnđãđượclàmquenvớicáckháiniệmtrongsách.Tuynhiên,mỗikhóahọcđượccácgiáosưkhácnhaugiảngdạyvàmỗigiáosưcócáchnhìnnhậnkhácnhau.Mộtvàikhácbiệtvềquanđiểmlàkhôngđángkể,nhưngđôikhisựkhácbiệtnàyrấtlớn.Mộtgiáosưcóthểlàmộtnhàchínhtrịtheođườnglốitựdo,nhưnggiáosưkháclạilànhàchínhtrịtheochủnghĩabảothủ.Ngườinàythíchdùngphântíchkinhtếnhưlàmộtchìakhóađểtìmhiểuluật,trongkhingườikháclạiápdụngcáchtiếpcậnluậttựnhiên.Mỗikhácbiệtvềcáchnhìnnhậnnhưvậy,vànhiềusựkhácbiệtkhácxảyra,dẫnđếnsựhiểubiếtrấtkhácnhauvềđịnhnghĩaluậtlàgì.Vìvậy,vềnguyêntắc,trongkhitấtcảcácsinhviênluậtvàluậtsưđềucókiếnthứccănbảnvềcùngmộtđạoluật,thìhọlạihiểutheonhữngcáchkhácnhau.

Cuốnsáchnàycũngcómộtcáchnhìnnhậnriêng,điềuđólàtấtyếu.Nhữngcáchnhìnnhậntrongcuốnsáchnàyđượcnhữnghọcgiảcóhiểubiếtnhấtvềluậtđưara.Mộtsốnhậnđịnhđượccôngnhậnrộngrãi,nhưngmộtsốkhácvẫncòngâytranhcãi.Cáchnhìnnhậntrongsáchcóthểđượctậphợptrongmộtsốnhậnđịnhvềluậtđượctrìnhbàydướiđây.

Luậtkhôngphảinằmtrongnhữngcuốnsáchluật.Sáchlàmộttrongnhữngthứđầutiênđượcnhớtớikhichúngtanghĩvềluật:hầuhếtnhữngcuốnsáchấydàycộpvàquánặngkhiếnchúngtakhôngthểcầmlêndễdàng,nhữngbộsáchviếtvềcácánlệđượcbọcdađãphủđầybụi;cácthưviệnphápluậtthìxếpđầydãynàyđếndãykháccácvănbảnphápluậtvàcácquanđiểmcủatòaán.Trongkhicáccuốnsáchchochúngtabiếtnhiềuvềluật,thìbảnthânchúngkhôngphảilàluật.Thayvàođó,luậtnằmởquytắcứngxử,chứkhôngphảitrênnhữngtranggiấyin;luậttồntạithôngquasựtươngtáccủacácthẩmphán,luậtsưvàdânthường.

Chẳnghạn,hãyxemxétmộttrongnhữngluậtmàchúngtathườnggặpnhất:luậtvềgiớihạntốcđộ.Giớihạntốcđộtrênđườngcaotốcgiữacáctiểubangđượcquyđịnhtheoluậtlàbaonhiêu?Mộtngườichỉđọcnhữngcuốnsáchluậtcóthểnghĩđếncâutrảlờilà65dặm/giờ,nhưngthựctếkhônghẳnvậy.Nếubạnláixevớitốcđộ65dặm/giờởNewJerseyTurnpike,xetảigầnnhưsẽhúcvàobạn,nháyđènđểbạnđisanglànđườngdànhchotốcđộchậm

hơn.Giớihạntốcđộtheoquytắcứngxửcủaláixecaohơnnhiềusovới65dặm/giờ.Vàcácnhânviênthựcthiphápluậtcũnglàmtheocáchtươngtựnhưvậy.Cảnhsát,chophépcácláixemứcgiagiảmtốcđộ35dặm/giờ,khôngbaogiờđưagiấyphạtvớitrườnghợpchạyquátốcđộởmức66dặm/giờ,vìnếuhọlàmnhưvậy,thẩmphánsẽcườihọquácứngnhắc.Trênthựctế,tòaánkhôngmuốnlãngphíthờigianđểgiảiquyếtvụviệcmộtngườiviphạmtốcđộquá1hoặc2dặm/giờ,vàthêmnữa,hệthốngrađacủacảnhsátthườngcũngkhôngcókhảnăngxácđịnhthựcsựchínhxácsựthayđổitốcđộởmứcnhỏnhưvậy.Vậyluậtquyđịnhláixecóthểláivớitốcđộlàbaonhiêu?Ởđây,thựctếcóvàiđiềukhácbiệtsovớinhữngquyđịnhtrongcáccuốnsáchluật.

Đểhiểuluật,bạnphảixemxétcácsựkiệnkhichúngxảyratrênthếgiới.Chúngtacóthểkháiquáthóanhữngsựkiệnnàyđểlậpranhữnglýthuyếtvàkháiniệmkiểmchứngsựhiểubiếtcủachúngtavềluật,nhưngtiêuchuẩnluônlàthựctiễnchứkhôngphảilàkháiniệm.Cómộtphươngphápđểthựchiệncôngviệcnàytrongcáctrườngluậtlàtậptrungvàonhữngtìnhhuốngthựctếriênglẻlàmphátsinhkiệntụngvànhữngkếtluậncủatòaánkhigiảiquyếttìnhhuống,đượcgọilànhữngvụviệc.Mỗivụviệcđềubắtđầuvớimộtsựkiệnthựctế,chẳnghạnnhưviệcmuamộtchiếcmáyvitínhGatewaycủaHill,hoặcviệcgiamgiữcácchiếnbinhthùđịchcủaTổngthốngBush,vàtrởthànhmộtphươngtiệntưduyđốivớinhiềusựkiệncóliênquanquađóchophépchúngtalậtđilậtlạigiữatìnhhuốngthựctếcụthểvànguyêntắcluậtchung.Cuốnsáchnàyđượcviếttheokiểuđóvàsửdụngnhiềuvụviệcthúvịđểtìmhiểucácnguyêntắcluật.

Luậtkhôngphảilàmộtđiềubímật.Đừngduytrìkháiniệmsailầmrằngluậtnằmtrongnhữngtrangsáchvàýkiếnsailầmtươngtựrằngluậtlàmộtđiềubímật,hoặcítnhấtlàkhótiếpcậnvớidânthường.Đểhiểuvàápdụngluậtởmứcđộcaohơn,chặtchẽtheođúngnghĩacủaluậtđòihỏiluậtsưphảicókiếnthứcchuyênmôn,nhưngđểhiểunộidungcơbảncủaluậtthìkhôngcầnđếnmứcấy.Luậtphảnánhcuộcsống.Cácnguyêntắcvàvấnđềđềcậptrongluậtkhôngkhácbiệtsovớinhữngđiềuchúngtatrảinghiệmvềkhíacạnhkháccủacuộcsống.Vídụ,luậthợpđồngđềcậpđếncáchthứcconngườiđưara,diễngiải,thựchiệnvàkhôngthựchiệncáccamkếtdướihìnhthứcthươngmạihoặcphithươngmại.MộtsốngườikhôngphảiluậtsưcóthểđưaralậpluậnkháchquanvềhìnhthứchợpđồnghoặcQuychếPhòngchốngGianlận(bạncóthểlậpluậnsaukhiđọcChương6),nhưnghọphảisuyngẫmrấtnhiềuvềcáchợpđồngvàcamkết.Nếubạnđanchéocácngóntaykhibạnđưaramộtlờihứa,điềunàycónghĩalàlờihứađókhôngđángquantâm?Bạnhứađưaconđixemphim,nhưngbạnchắcchắnsẽkhông

thựchiệnđượcnếucómộtcuộchọphoặccôngviệcquantrọngdiễnracùngthờigianđó?Thếnếubạncảmthấykhôngchỉnhưvậythìsao?Nếuchiếctivibạnmớimuabịhỏng,liệubạncóthểtrảlạicửahàng?Vàcònnhiềuvấnđềnữa.

Trênđâychỉlàvídụvềnhữngvấnđềmàtấtcảchúngtagặphàngngày.Luậttạonênmộtdiễnđànkhácđểthảoluậnnhữngvấnđềnàyvàkhaitháccácnguyêntắccũngnhưnhữngýkiếncơbảnhoàntoàncóthểtiếpcậnđượcvớinhữngngườikhôngphảilàluậtsư.

Khôngcócâutrảlờinàolàđơngiản.Luậtphảnánhcuộcsốngtrongkhicuộcsốnglạiphứctạp.Vìvậy,nhữngvấnđềvềluậtkhôngthểgiảiquyếtđượcmộtcáchđơngiản.

Cuộcsốngphứctạptheohaicách.Trướctiên,mọithứthườngrốitunglên,vìvậythậtkhóxácđịnhvấnđềpháplývàtìmramộtcáchgiảiquyếtphùhợp.Hãylạisuynghĩvềvấnđềgiớihạntốcđộ.Trongtrườnghợpnày,nếuchúngtađịnhramộtquytắcrõràng,“láixenhanhhơngiớihạntốcđộlàviphạm”thìchắcchắnchúngtasẽkhôngcónhữngtrườnghợpngoạilệ,chẳnghạnnhư“bốmẹvộivãđưađứaconđangtrongtìnhtrạngnguykịchđếnbệnhviệncóthểvượtquágiớihạntốcđộ”.Nếuchúngtađịnhramộtquytắckhôngrõràng“láixevớitốcđộhợplýtrongcáctìnhhuống”chúngtasẽtạoratranhcãitrongmọitrườnghợpvềcáchápdụngquytắc.

Thứhai,cuộcsốngphứctạpbởivìchúngtathườngxungđộttrongsuynghĩvềmộtvấnđề.Chúngtamuốncócácquytắcrõràngđểbảođảmtínhthốngnhất,côngbằngvàcóthểtiênđoánđược.Nhưngchúngtacũngmuốncóchỗchotínhhợptìnhhợplýđốivớicácvụkiệnriêngrẽmàviệcápdụngmộtquytắcsẽdẫnđếnmộtkếtquảkhôngcôngbằng,nhằmgiảmnhẹmứcđộnghiêmkhắccủaquytắcđốivớimộtbêncụthể.

Cácchínhtrịgiamuốnchúngtanghĩrằngluôncónhữngcâutrảlờiđơngiảnchonhữngcâuhỏipháplýphứctạp.Vàinămqua,chúngtađãquenvớicácvấnđềchínhtrịnghecóvẻnhứcnhối,vàtưtưởngđơngiảnhóađãkhẳngđịnhrằngtoànbộcácvấnđềcủachúngtacóthểđượcgiảiquyếtbằngcáchgiảmviệckiệntụngphùphiếm,nghiêmkhắcvớitộiphạm,làmchomọingườicótráchnhiệmvớihànhđộngcủamình,hoặcgắnliềnvớimộtvàikhẩuhiệukhác.Từcáchnhìnnhậnđượcsửdụngtrongcuốnsáchnàythìnókhôngchỉđơnthuầnnhưvậy.

Luậtlàmộtchủđềtranhluậncótínhmâuthuẫnchínhtrị.Nhữngvấnđề

phứctạpgiảiquyếttheoluậtvànhữngcáchgiảiquyếtđầymâuthuẫncủachúngtađốivớicácvấnđềđólànhữngnộidunggâytranhcãichínhtrị.ĐâykhôngphảilàvấnđềchínhtrịtheonghĩabầucửgiữaĐảngCộnghòaĐảngDânchủ,màlàmộtcuộcđấutranhvềcáctàinguyênxãhộivàgiátrịxãhộitươngtựnhưvậy.Sựbấtlợitrongcácphánquyếtpháplýlàcáckiểucâuhỏicơbảnnhấtmàbấtkỳxãhộinàocũngphảiđưara:Aiđượccáigì?Aisốngvàaichết?Điềunàođúngvàđiềunàosai?Aicũngcóthểnhậnthấyđiềunàytrongcácvấnđềhiếnphápnhưtranhcãivềnạopháthai,nhưnglạiđượcápdụngvớitấtcảcácvấnđềpháplýkhác.Liệucácchuỗinhàhàngđồănnhanhcóphảichịutráchnhiệmđốivớinhữngchứngbệnhliênquanđếnbéophìvìhọđãquảngcáovàbánnhữngkhẩuphầnthứcănchứaquánhiềuchấtbéo?Chúngtaphảihiểutấtcảcácphánquyếtởđâygiốngnhưlàvấnđềchínhtrịtheonghĩarộng.

Conngườitạoraluật.Thôngthường,luậtdườngnhưlàmộttrậttựtựnhiêncủamọithứ.Luậtvàcácphánquyếtpháplýcóthểđượchiểulàrấtrõràng,dựatrêncácnguyêntắcpháplýkhôngthayđổi,gầnnhưkhôngphảisảnphẩmhànhđộngcủaconngười.Cácluậtsưvàthẩmphánnóicứnhưthểchínhluậtđanghànhđộngchứkhôngphảicósựcanthiệpcủahọ:“Luậtquyđịnhrằng…”hoặc:“Cácánlệxácđịnhkếtquả…”,quảlàvôlý.Luậtđượcconngườitạoravà“luật”hoặc“cácánlệ”khôngbaogiờkiểmsoátbấtkỳviệcgì;chúngtakiểmsoátchúng.Quảthực,toànbộquanđiểmđólàđểchomộtnhómngườinhỏnhữngngườicóđặcquyền,cóquyềnlựcchínhtrị,vàcácnhàchuyênmônpháplýkiểmsoáthệthốngphápluậttrongkhihọlạitừchốitráchnhiệmlàmviệcnày.Liệuvấnđềnạopháthai,tráchnhiệmcủanhàsảnxuất,hoặckhảnăngthựcthicáchợpđồngbấtthànhvăn,tấtcảchúngtachứkhôngchỉcácluậtsưvàthẩmphánphảiquyếtđịnhnhữnggìchúngtanghĩthìmớiđemlạimộtkếtquảđúngvàhữuích.

Cuốnsáchnàytiếtlộbímậtvềluậtđểnhữngngườikhôngphảilàluậtsưcóthểhiểucácquytắcluậtvàcácnguyêntắc,mâuthuẫnđằngsauchúng.Cuốnsáchnàykhôngnóichobạnbiếtcáchđểtựtrởthànhluậtsưriêngchomình.Bạnsẽkhôngbiếtđượccáchđểnộpđơnlyhôn,trìnhnhữngkhiếunạinhỏlêntòaán,hoặcsoạnthảodichúccủabạn.Cónhữngcuốnsáchkháctruyềntảikiểutưvấnđó;cuốnsáchnàyđềcậpđếnnhữngvấnđềquantrọnghơn,dùítsátthựchơn.Cuốnsáchnàykhaithácnhữngvấnđềlớnvàlànềntảngcơbảncủaluật,chứkhôngphảilàcơcấutrìnhtựcácgiaodịchcụthể.Saunày,nếubạnsửdụngsổtayhướngdẫnhoặcnhờluậtsưgiảiquyếtmộtvấnđềpháplý,bạnsẽcókhảnăngphánđoántốthơnvềsựviệcsẽxảyrađằngsaucácquytắcvàcơchế.Vàcómộtsựkhácbiệtquantrọnggiữacuốnsáchnàyvàcáccuốnsáchluậtkhácmàthườngchỉlàcácluậnthuyếtchuyênmôn

choluậtsưhoặcsáchhướngdẫnvềsoạnthảodichúc:Cuốnsáchnàyquảlàthúvịđểđọc.LemonySnicket-tácgiảsáchchothiếunhi-viết:“Nhữngcuốnsáchvềluậtnổitiếnglàrấtdài,rấtchán,vàrấtkhóđọc“.NhưngđókhôngphảilàLaw101.Giốngnhưbảnthanluậtpháp,cuốnsáchnàychứanhiềuvấnđềrắcrối,thửthách,nhiềumẩuchuyệnthúvị,vôsốcâuhỏiđángphảisuyngẫmvàkíchthíchtrítuệ.

Mỗichươngđượctrìnhbàytheodạngthứchỏiđáp.Cáccâuhỏiđưarahướngdẫnnhằmmởrộngchươngvàcóthểlựachọnđọccáccâuhỏinàybằngcáchđisâuvàocácchủđềliênquancụthể.Ởnhiềuđoạn,câuhỏinhiềuhơncâutrảlời,vàcácvấnđềvẫncònbỏngỏchưagiảiquyết.Cácsinhviênluậtvàhiệnbạnđanglàmộttrongsốhọthườngxuyêntrảiquavấnđềnàyvàcảmthấyrấtchánnản.Nhưngđóchínhlàcáchthứccủaluật.Luậtkhôngtrảlờirõràngmộtsốcâuhỏi,vàmộtsốvấnđềkhôngbaogiờđượcgiảiquyếttriệtđể.Tòaánkhôngthểquyếtđịnhđượcmọithứ;cứtạmcholàcáchgiảiquyếtduynhấtđốivớinhữngvấnđềkhóthuộcquyềnvàtráchnhiệmcủangườicóhiểubiết.Saukhiđọccuốnsáchnày,bạnsẽởvịthếtốthơnđểcóthểthamgiavàonhữngtrìnhtựpháplý.

2.LuậtHiếnphápvàcácvấnđềchínhtrịliênquanđếnHiếnphápCáchgiảithíchvàápdụngHiếnpháp

Nhữngngườikhôngbiếtgìvềthủtụctốtụngdânsựhoặcluậtsởhữuvẫncóthểnhớcácyếutốcơbảncủaluậthiếnpháptrongmônhọcvềquyềnvànghĩavụcôngdânởnămlớptám:phânchiaquyềnlực;kiểmsoátvàquânbìnhquyềnlực;sựgiámsátcủatòaán;nguyêntắcxétxửcôngbằngvàquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật;tựdongônluận,tôngiáo,vàbáochí.Vànếuhọkhôngthểnhớnhữnggìhọđãhọcởnămlớptám,báochívàthôngtintrêntruyềnhìnhcũngsẽnhắchọvềtầmquantrọngcủaluậthiếnpháp.Liệuviệcnạopháthaicóđượcbảovệtheohiếnpháp?Cócácbiệnphápbảovệpháplýnào?ChínhphủcóthểgiamgiữmộtcôngdânMỹtrongnhàtùquânsựnhưmộtkẻtìnhnghikhủngbốhaykhông?

MọicôngviệcmàchínhphủthựchiệnđềubịràngbuộcbởiHiếnpháp.LuậtHiếnphápquyđịnhcácmốiquanhệgiữaTổngthốngvàQuốchội,giữachínhquyềnliênbangvàcáctiểubang.VàLuậtHiếnphápquyđịnhkhảnăngcủaChínhphủtrongviệckiểmsoátnạopháthai,đánhthuế,xâydựngđườngcaotốc,địnhrõcáckhuvựctrườnghọckhôngsửdụngmatúy,vàinấntem.Hơnnữa,mọivấnđềnóngdườngnhưđềuđãtrởthànhmộtvấnđềcủahiếnpháp.Tínhhợphiếncủaviệcchiếmhữunôlệhoặccácluậtquyđịnhsốgiờlàmviệctốiđavàlươngtốithiểuchongườilaođộngđãtừnglàvấnđềcủahiếnpháp;hiệnnaylànạopháthai,hìnhphạttửhình,giamgiữchiếnbinhthùđịchtạicăncứVịnhGuantanamo,vàviệcthểhiệnMườiĐiềuRăn(TheTenCommandments).Tronggiaiđoạncuốicủacuộcbầucửnăm2000,thậmchíứngviênnàosẽlàtổngthốngcũngtrởthànhmộtvấnđềcủahiếnpháp,điềuđóthểhiệntrongvụkiệntụngdẫnđếnphánquyếtcủaTòaánTốicaotrongvụBushkiệnGore.Vậytheoluậthiếnphápchínhphủđượctổchứcnhưthếnào?Chínhphủđượcquyềnlàmgìvàkhôngđượclàmgì?làxuấtphátđiểmthíchhợpđểchúngtabắtđầutìmhiểuvềhệthốngphápluậtHoaKỳ.

LuậtHiếnpháplàgì?

LuậtHiếnphápliênquanđếncáchgiảithíchvàápdụngHiếnphápHoaKỳ.Đượcsoạnthảonăm1787,Hiếnpháplàmộtvănbảndàigần4.400từ,đượcchiathànhbảyphầnngắn,gọilàcácđiềukhoản.ĐạoluậtNhânquyền(mười

điềusửađổiđầutiêncủaHiếnpháp)đượcsửađổibổsungnăm1791vàkểtừđóchỉcómườibảyđiềusửađổinữađãđượcbổsungthêmtronghơnhaithếkỷ).SẽkhôngmấtnhiềuthờigianđểbạnlàmviệcmàmộtsốngườiMỹthườnglàmđọctoànbộHiếnpháptừđầuđếncuối.

LuậtHiếnphápdườngnhưcóthểdễhiểuhơn.NhưngmặcdùtínhđơngiảncủaHiếnpháphoặccólẽdotínhđơngiảnđónghĩacủaHiếnphápvàcáchápdụngHiếnpháplàchủđềtranhluậnnóngnhấtvềluật.Vàluậthiếnphápthốngnhấtgiữatấtcảcácluậtmàchúngtasẽxemxéttrongcuốnsáchnàyvìbốnlýdođượctrìnhbàydướiđây.

Thứnhất,cácluậtcóảnhhưởnglẫnnhau.Luậtsởhữuxáclậpcácquyềnđốivớimọithứnhưđấtđaivàtủlạnh,vàluậthợpđồngquyđịnhcáchchuyểnnhượngcácquyềnnàychongườikhác.Luậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđịnhquyềncủamộtngườibịthươngtíchđượcbồithườngthiệthạitừngườicóhànhvibấtcẩnvàthủtụctốtụngdânsựlậpraquátrìnhtheođónạnnhâncóthểđượcbồithường.Nhưngluậthiếnphápcónộidungcơbảnvàvịthếkháchơnsovớicáclĩnhvựcluậtkhác.Luậthiếnphápkhôngđềcậpđếnmốiquanhệgiữacáccánhân,trongkhiluậtsởhữu,hợpđồngvàluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlạiđiềuchỉnhnhữngvấnđềnày.Thayvàođó,luậthiếnphápquyđịnhcơcấuvàchứcnăngcủachínhphủvàmốiquanhệgiữachínhphủvớimọicôngdân.Luậthiếnphápcũngquyđịnhcácquyềntươngđốicủachínhquyềnliênbangvàchínhquyềncáctiểubang,cấmchínhphủkhôngđượcthựchiệnmộtsốhànhđộngnhấtđịnh,chẳnghạnnhưcáchànhđộngxâmphạmđếntựdotínngưỡng.Nhằmxácđịnhvàhạnchếcácquyềncủachínhphủ,luậthiếnphápđượcđặtcaohơnmọiluậtkhác.ChínhHiếnphápcũngtuyênbốđólà“LuậttốicaocủaQuốcgia”.Bấtkỳluậttiểubanghoặcluậtliênbangnàovềbấtkỳchủđềnàohợpđồng,cáchìnhphạtđốivớitộiphạm,quyêngóptranhcử,hoặctrườnghọccônglậpmàmâuthuẫnvớiHiếnphápđềuvôhiệu.

Thứhai,cácngànhluậtkhácdựatrênsựkếthợpgiữacácquyđịnhphápluậtvàquyếtđịnhcủatòaánđãtạonênmộtnguồnlớncácquytắc,nguyêntắcvàlậpluận.Chẳnghạn,luậthợpđồngbắtđầunhưlàmộtđốitượngluậtchungđượcthẩmphánquyếtđịnhvàđượcbaohàmtrongnhiềuquyđịnhluật.Đểquyếtđịnhmộtvụkiệnhợpđồng,tòaáncóthểtìmkiếmnhiềunguồnphongphú,từnhữngánlệcũcủaAnhchođếncácquyđịnhtrongcácđạoluậthiệnđạicủatiểubang.Luậthiếnphápthìkhác.Toànbộcácquyếtđịnhtheohiếnphápcuốicùngđềudẫnchiếuđếnmộtnguồnhạnchếduynhất:vănkiệnHiếnphápcùngvớicácTuchínhán(cácđiềukhoảnsửađổi).

Việcnhấtthiếtphảidẫnchiếuđếnmộtvănkiệnduynhấtlàmcholuậthiếnphápcóquánhiềutháchthứcvìphạmvirấtrộngcủacáctìnhhuốngmàvănkiệnnàyphảibaohàm.Khibảnvănhiếnphápđềcậpđếnmộtvấnđềhẹpvàquácụthể,chúngtakhônggặpvấnđềgìlớntrongviệcápdụngnó;nhưngbảnvănHiếnphápthườngkhôngrõràngvànhữngvấnđềmànóđềcậplạirấtđadạng,vìvậychúngtaphảiquyếtđịnhnghĩacủavănkiệnvàkếtquảphátsinhtừvănkiệnnàytrongtừngtrườnghợpcụthể.Đôikhi,thôngquahợpđồngthôngthường,cáctừngữmangmộtnghĩanàođókhôngphảinghĩacủachúng.Tuchínhánthứnhấtnêurằng:“Quốchộisẽkhôngbanhànhmộtđạoluậtnàonhằmthiếtlậptôngiáohoặcngăncấmtựdotínngưỡng”.NhưngngaycảnhàlậpphápkhắtkhenhấtcũnghiểurằngTuchínhánnàylàđểápdụngvớitổngthốnghoặccáctòaán.Nhữngtuchínhánkhác,cáctừngữđưaracáchdiễngiảirộnghơn.Liệuquyđịnhcủahiếnpháp,trongđókhôngtiểubangnàocóthể“từchốibấtkỳngườinàothuộcphạmvitàipháncủamìnhquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”,cóthểcónghĩalàmộttrườngđạihọccônglậpkhôngthểưutiênnhậncácsinhviênMỹgốcPhinhằmđadạnghóacộngđồngsinhviêncủamình?

Thứba,luậthiếnpháp,rõrànghơncácngànhluậtkhác,nêucácvấnđềchínhtrịcơbảnvàcáclựachọnvềgiátrị.Mộttrongnhữngchủđềchínhcủacuốnsáchnàylàmọingườithuộcđốitượngcủaluậtvàmọiquyếtđịnhpháplýđềucónhữnggiátrịquantrọng;chẳnghạn,luậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnbuộcchúngtaphảiđưaralựachọnquantrọnglàngườinàyphảixemxétmứcđộquyềnlợicủangườikhác.Nhưngtrongluậthiếnpháp,cácvấnđềvềgiátrịthườngítrõrànghơnvàvìvậygâynhiềutranhcãihơn.Nếutấtcảcácngànhluậtđềulànhữngvấnđềchínhtrịtrongmộtphạmvinàođó,luậthiếnpháprõràngmangtínhchínhtrịhơncácngànhluậtkhác.CórấtítvấnđềđơngiảnvàkhônggâytranhcãitrongviệcdiễngiảivàápdụngHiếnpháp.

Thứtư,trongcáclĩnhvựcluậtkhác,quátrìnhsoạnthảovàápdụngdườngnhưrõràngvàphùhợp.Cáccơquanlậpphápđặtracácquyđịnhluậtvàtòaánápdụngcácnộidungnàyđểphánquyếttừngvụviệcriêngrẽ.Trongluậthiếnpháp,quytrìnhphánquyếtcũngrõràng,nhưngliệunócóphùhợphaykhôngthìvẫncòntranhluậnnhiều.Trongcáclĩnhvựcluậtkhác,quyềnlựccủatòaánđượcthựcthinhưđãtrao,ngaycảkhitínhđúngđắncủacáckếtquảmàtòaánđưaracóthểkhôngphảinhưvậy.Ngượclại,trongluậthiếnpháp,cácvấnđềtrọngtâmgồm:tạisaothẩmphánlàngườixétxửchungthẩmtrongluậthiếnphápvànguyêntắcnàomàhọsửdụngtrongviệcdiễngiảivàápdụngHiếnpháp.

Khivănkiệnhiếnphápđòihỏisựdiễngiảithìtòaánphảidiễngiải,đặcbiệtởcấpliênbang.Nếucầnthiết,cácvụkiệnsẽđượcxemxétởmứccaonhất,đượcchínthẩmpháncủaTòaánTốicaoHoaKỳxétxử.NhưngcácthẩmpháncủaTòaánTốicaolàvịtríđượcchỉđịnhchứkhôngphảiđượcbầulên,vàmộtkhiđãđượcchỉđịnhthìhọgiữchứcvụsuốtđờivàkhôngcầnphảixemxétlại.Nếuluậthiếnphápliênquanđếncácvấnđềchínhtrịcơbản,tạisaonhữngvấnđềnàycóthểdomộtthểchếkhôngdânchủnhưvậyquyếtđịnhđốivớimộtxãhộidânchủ.Hơnnữa,nhữngthểchếchínhtrịcôngkhaihơncủachínhphủ,nhưQuốchộigiảiquyếtcácvấnđềchínhtrịthôngquahỏiýkiếncửtri,đượcủnghộhoặcphảnđốibởinhữngnhómngườiquantâm,xemxétbảnthămdòýkiến,vàtranhluậncôngkhainhữngýkiếntánthànhvàphảnđối.LàmthếnàomàTòaánTốicaoquyếtđịnhcácvấnđềchínhtrịnónghổikhiTòatáchbiệtrõràngvớitiếntrìnhchínhtrị?

Bốnđặcđiểmkhácbiệtnêutrêncủaluậthiếnphápđềucónộidungchínhđượcthảoluậntrongchươngnày.Cácvấnđềcơbảnnhấtliênquanđếncơcấuvàthẩmquyềncủachínhphủliênbang.ViệcthôngquaHiếnphápđãtạonênmộtchínhphủquốcgiavàkhẳngđịnhcơcấutổchứcvàquyềnlựccủachínhphủđó.Luậthiếnpháptrướctiênquyđịnhcáchthứcchínhphủliênbangđượctổchứcthànhbangành–lậppháp,hànhphápvàtưpháp–vànhữngcôngviệcmàmỗingànhvàChínhphủLiênbangnóichungcóthểthựchiện.Vềmặtkháiniệm,ítnhất,chínhphủliênbanglàmộtchínhphủcónhữngquyềnlựchạnchếvàtốicao–hạnchếvềcácquyềnđượcHiếnpháptrao,nhưngtốicaovềphạmviHiếnpháp.Vìvậy,việcxácđịnhquyềnlựccủachínhphủquốcgiacũngđịnhrõcácnguyêntắccủachếđộliênbanghoặcmốiquanhệgiữachínhphủquốcgiavàcáctiểubang(Quyềnlựccủachínhphủquốcgiavàchínhquyềncáctiểubangcũngbịhạnchếdoyêucầuđảmbảoquyềntựdocánhântheohiếnpháp,đặcbiệttrongĐạoluậtNhânquyềnvàcácTuchínhánbổsungsauNộichiến,sẽđượcthảoluậnởChương3.)Lướtquatoànbộcácchủđềđặcbiệtnàylàvấnđềdiễngiảihiếnpháp.Cáctòaánliênbang,đặcbiệtlàTòaánTốicao,lànơicóthẩmquyềndiễngiảiHiếnpháp.Bằngthểthứcnàohọquyếtđịnhvềnghĩacủavănbảnhiếnphápvàcáchthứcápdụngđốivớimộtvụkiệncụthể?

ChúngtathườngnhớđếnHiếnphápHoaKỳkhinghĩvềluậthiếnpháp,nhưngmỗitiểubangởHoaKỳcóhiếnphápriêngvàvìvậycũngcóloạiluậthiếnphápriêng.HiếnphápcủacáctiểubanggiốngHiếnphápliênbangvềnhiềuphươngdiện:chúngthiếtlậpcơcấucủacácngànhlậppháp,hànhphápvàtưpháp,thậmchícảđạoluậtnhânquyền.Nhưngluậthiếnphápcủatiểubangkhácvớiluậtliênbangvềmộtsốthểthứcquantrọng.

PhầnlớnhiếnphápcủacáctiểubangdàivàchitiếthơnnhiềusovớiHiếnphápliênbang.Chẳnghạn,HiếnpháptiểubangAlabamadầyhơn600tranggầngấpđôicuốnsáchnày.HiếnpháptiểubangNewJerseynăm1947,mộthiếnphápcảicáchhiệnđại,vẫndàigầngấpbalầnHiếnphápHoaKỳ.

Cómộtsốyếutốgópphầntạonênquymôđồsộcủacácvănbảnhiếnpháptiểubang.Chínhphủquốcgialàchínhphủvớicácquyềnđượcquyđịnh,cóthẩmquyềnđượctraotheoHiếnpháp,thườngbằngngôntừkhôngrõràng.Mặtkhác,cáctiểubangvốnđãcóthẩmquyềnchiphốichung,vìvậycáchiếnpháptiểubangcótínhchấthạnchếquyềnhơnlàtraoquyền,vàcáchạnchếthườngđượcnêurấtcụthể.Cáchiếnpháptiểubangcũngthườngbaogồmcácđiềukhoảnđặcbiệtkhôngphảithuộc“hiếnpháp”theonghĩalàđưarahướngdẫnđốivớinhữngvấnđềcơbảnvềcácquyềnhoặctổchứcchínhphủ.Mộtsốđiềukhoảnnàyđềcậpđếncáclĩnhvựclàmốiquantâmđặcbiệtđốivớimộttiểubang.Idahocócácđiềukhoảntronghiếnphápvềquyềnliênquanđếnnướcsạchvàvậtnuôi,NewMexicocóđiềukhoảnvềgiáodụcsongngữ.Nhữngđiềukhoảnkhácđơngiảnchỉlànhữngvấnđềchitiếtmàmộtaiđócholàthuộchiếnpháp;hiếnphápCaliforniagồmcáchướngdẫnvềphátbiểuquanđiểmtrướctòaán.Cuốicùng,điềuquantrọngnhấtlàHiếnphápquốcgiachỉcóthểđượcsửađổibổsungthôngquamộtquytrìnhphứctạpvàkểtừsaukhithôngquaĐạoluậtNhânquyềnnăm1791,chỉcóthêm17điềukhoảnđượcbổsung.

Nóichung,cácsửađổibổsunghiếnpháptiểubangcóthểđượcđềxuấtbởicơquanlậppháp,ủybanhiếnpháp,hoặckiếnnghịcủacôngdânvàcóthểđượcthôngquabằngcáchtrưngcầudâný.Hệquảlàcáchiếnpháptiểubangthườngđượcsửađổibổsung;chẳnghạn,hiếnphápbangMassachusettđãđượcsửađổibổsung120lần.Quảthực,cáchiếnpháptiểubangcóthểvàthậmchíthườngđượcthaythế;hiếnphápGeorgiahiệnnaylàbảnsửađổibổsunglầnthứmười.

CácđạoluậtnhânquyềntrongcáchiếnpháptiểubangcũngchitiếthơnnhiềuvàquantrọnghơnĐạoluậtNhânquyềnLiênbangtrênmộtsốphươngdiện.ThayvìbổsungvàophầnnộidungchínhcủaHiếnphápgiốngnhưHiếnphápLiênbang,cácđạoluậtnhânquyềncủatiểubangthườnghayxuấthiệnởphầnđầu.Truyềnthốngnàycótừcáchiếnpháptiểubangđầutiên,gồmcácvănkiệnnổitiếngnhưTuyênngônNhânquyềncủabangVirginia,mộthìnhmẫucủaĐạoluậtNhânquyềntrongHiếnphápHoaKỳ.Nhữngvănkiệnđầutiênnàygồmcácđiềukhoảnbảođảmcácquyềncủaconngườicũngnhưcáctuyênbốvềnguyêntắccủachínhphủmangtínhkhíchlệ.Chẳnghạn,lờigiớithiệutrongĐạoluậtNhânquyềncủabangPennsylvania

là:cơquanlậpphápgồm“nhữngngườixuấtsắcvềtrítuệvàphẩmchất”.Ngàynay,cácđạoluậtnhânquyềntiểubangcónộidunggiốngĐạoluậtNhânquyềnLiênbanghơnnhưngđượcbổsungtheohaiphươngthứcquantrọng.CácđạoluậtnhânquyềntiểubangthườngquyđịnhnhữngbiệnphápbảovệgiốngnhưĐạoluậtNhânquyềnLiênbangnhưngchitiếthơn.Vídụ,hiếnphápbangLouisianangăncấm“hìnhphạtdãmanvàbấtthường”,mộthạnchếtươngtựvớiviệcngăncấm“hìnhphạtdãmanvàbấtthường”trongTuchínhánthứ8,nhưnghiếnphápbangLouisianacòncấmhìnhphạt“quáđáng”,mộtquyđịnhphápluậtmàTòaánTốicaoLouisianađãdiễngiảitheonghĩalàcáchìnhphạtphảitươngxứngvớitộiphạm.VàcáchiếnpháptiểubangnêurõnhiềuquyềnkhôngđượcbảođảmtheoHiếnphápLiênbang;mườimộthiếnpháptiểubangcóquyđịnhrõquyềnriêngtưmàTòaánTốicaochorằngquyềnnàyđãđượcngụýtrongĐạoluậtNhânquyền(đượcphântíchtạiChương3),vàhiếnphápcủabamươichíntiểubangbảođảmquyềnđượctiếpcậnvớibiệnphápbồithườngtheoluậtđịnhđốivớinhữngngườibịxửlýoansai.

Tuyênbốvềcácquyềntronghiếnpháptiểubang,màrộnghơnlàcácquyềnđượctraotheoHiếnphápHoaKỳ,đãdẫnđếnviệcThẩmphánWilliamBrennangọilà“chếđộliênbangtưphápmới”.Trongmộtthờigiandài,cácluậtsưvàcôngchúngnóichungdựaphầnlớnvàocáctòaánliênbangtrongviệcbảovệcácquyềncánhân.Tuynhiên,bắtđầutừnhữngnăm1970đãdấylênlànsóngquantâmđếnluậthiếnpháptiểubangnhưmộtnguồnđộclậpvềđịnhnghĩavàkhảnăngmởrộngcácquyền.Kểtừđó,cáctòaántiểubangđãchủđộngthamgiaápdụnghiếnpháptiểubangđốivớinhữngtìnhhuốnggiốngvàkhônggiốngvớicáctìnhhuốngđượccáctòaánliênbanggiảiquyết.

Chẳnghạn,trongmộtvụkiệnnăm1988,TòaánTốicaoHoaKỳđãphánquyếtrằngkhôngaicholàcóđiềubímậttrongcáctúiđựngrácvứtởbãirác,vìvậy,khicảnhsátlụcsoátđốngrácđểthuthậpchứngcứphạmtộithìkhôngtạothànhmộtviphạmtheoTuchínhánThứtư(vụTiểubangCaliforniakiệnGreenwood).Bốnnămsau,mộtvụviệctươngtựxảyraởTòaánTốicaocủatiểubangNewJerseytrongvụTiểubangkiệnHempele(1990).Dựavàomanhmốicủamộtngườicungcấptintức,cảnhsátđãlấycáctúirácởbênngoàingôinhàcủaConradvàSharonHempelevàpháthiệncómộtlượngnhỏcầnsa,cocainvàmộtloạimatúytổnghợp.VợchồngHempelelậpluậnrằngviệclụcsoátđốngrácđãviphạmhiếnphápcủatiểubangNewJersey.Hiếnphápnàyquyđịnhngăncấm“việclụcsoátvàbắtgiữbấthợplý”tươngtựnhưtrongTuchínhánThứtư,nhưngtòaánNewJerseychorằngquảthựcngườitacóthểcholàcóđiềubímậtriêngtưnằmtrong

đốngrác.ThẩmphánRobertCliffordviết:“Cácdấuvếtvềđặcđiểmvàcôngviệcriêngtưnhấtcủaconngườicóthểđượcpháthiệntrongráccủahọ.Giốngnhưviệclụcsoátnhữngchiếcngănkéobànhoặcchặnnghecáccuộcđiệnthoại,việclụcsoátđốngráccóthểtiếtlộvịthếnghềnghiệphoặctàichính,sựliênkếtvàxuhướngchínhtrị,cáctưtưởngriêng,mốiquanhệcánhânvàsởthíchlãngmạncủađốitượng”.ÔngcôngnhậnphánquyếttráingượccủaTòaánTốicao,nhưngchỉratráchnhiệmđộclậpcủacáctòaántiểubangbằngnhữngtừngữkháhoamỹ.“MặcdùTòaánđócóthểlàsaoBắcđẩudẫnđườngkhichúngtađangláicontàuHiếnphápcủatiểubangNewJersey,nhưngchúngtaphảichịutráchnhiệmcuốicùngvềsựdichuyểnantoànchocontàucủachúngta.Đôimắtchúngtakhôngđượcquátậptrungvàongôisaođóđếnnỗichúngtađánhliềutínhmạngcủahànhkháchvàonhữngnguyhiểmngấmngầmcủahọcthuyếthiếnpháp.ĐểgiảithíchHiếnphápcủatiểubangNewJersey,chúngtaphảiquansáttrướcmặtvàtrênđầuchúngta”.Trướcđây,haithẩmphánđãbấtđồngquanđiểmbởivìhọtinvào“cácgiátrịcủachếđộliênbang”yêucầutòaántrìhoãnphánquyếtcủaTòaánTốicao.Ngôntừtrongcácđiềukhoảncủahiếnphápliênbangvàtiểubanggiốngnhauvàkhôngcócơsởvềlịchsửhoặcchínhtrịđểphânbiệtchúng.SựkhácbiệttrongcáchgiảithíchcủaliênbangsẽgâynhầmlẫnchocôngchúngcảnhsátđịaphươngcóthểkhôngđượclụcsoátbãirácnhưngnhânviênCụcĐiềutraLiênbangcóthểvàsẽlàmsuyyếuquyềnlựclãnhđạocủaTòaánTốicaovớitưcáchlà“cơquanbảovệquyềntựdocủachúngta”.

Bảovệviệclụcsoátvàbắtgiữbấthợplýlàquyềnthôngthườngcủahiếnphápliênbangvàtiểubang,mặcdùtòaánliênbangvàtiểubangcóthểgiảithíchquyềnnàytheocáchkhácnhau.Tuynhiên,cáchiếnpháptiểubanggồmnhữngnguồnrộngvềcácquyềnhơnHiếnphápliênbang.Cáctòaántiểubangđãápdụngcácquyềnnàyđểđưaragiớihạnbồithườngtrongcácvụkiệnvềthươngtíchcánhânnhưviệcviphạmquyềntiếpcậnvớitòaán,yêucầumởrộngcácthànhphốnhằmcungcấpnhàởchongườicóthunhậptrungbìnhvàthấp,vàbuộcnhànướcphảicấpngânsáchđặcbiệtchocáckhuvựctrườnghọcởđôthịnghèo,vànhiềuvấnđềkhác.

Nhữngvụkiệngâynhiềutranhcãinhấtkiểunhưtrênđềunêulênvấnđềlàliệucóquyềnnàotheohiếnpháptiểubangvềkếthôngiữanhữngngườiđồngtính.Năm1999,TòaánTốicaobangVermontđãchorằngtheoĐiềukhoảnvềcácQuyềnlợichungcủaHiếnphápVermont,cáccặpđồnggiớikhôngbịtừchốicácquyềnkếthôntheoluậtpháp(vụBakerkiệnTiểubang).Tòaánđãhướngdẫnchocơquanlậpphápsửalạiquyđịnhtráivớihiếnpháp,vàcơquannàyđãthựchiệnbằngcáchđịnhnghĩalạirằng:việc

kếthônlàgiữamộtnamgiớivàmộtnữgiớinhưngthiếtlậpmộtluậtkếthợpdânsựcóvịthếpháplýtươngđương.Sauđó,TòaánTốicaotiểubangMassachusetts,trongvụGoodridgekiệnSởYtếCộngđồng(2003),chorằngviệccấmkếthônđồngtínhđãviphạmcácđiềukhoảnvềnguyêntắcxétxửcôngbằngvàquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậttronghiếnpháptiểubang.Việckếthônđượchưởngnhiềuquyềnlợilớntheoquyđịnhcủaphápluật,từquyềnlợivềtàichínhnhưcùngnộpthuếthunhậpvàchungquyềnthừakế;chođếnnhữnglợithếkhôngphảilàtàichính,baogồmgiảđịnhvềtỷlệconcáivàđặcquyềnkhôngphảichứngminhlàvợchồngtrướctòa.Việckếthôncũngđemlạinhữngquyềnlợikhôngđượcphápluậtquyđịnh:“Kếthôndânsựđồngthờilàcamkếtsâusắccủacánhânđốivớingườikhácvàlàsựtándươngcủacôngchúngđốivớinhữngýtưởngvềsựphụthuộclẫnnhau,tìnhbạnbè,sựthânmật,trungthành,vàgiađình,…Quyếtđịnhđượckếthônhaykhôngvàkếthônvớiailànhữngquyềntựthânquantrọngtrongcuộcsống”.Vìvậy,tiểubangkhôngthểhạnchếviệckếthônđốivớicáccặpkhácgiớitrừkhitiểubangcólýdohợpphápđểthựchiệnviệcnày.Tiểubanglậpluậnrằngnhữnglýdomàtiểubangđưaralànhằmtạo“sựchuẩnbịthuậnlợichoviệcsinhđẻ”,bảođảmsựchuẩnbịtốiưuchođứatrẻđượcnuôidưỡngtrongmộtgiađìnhcócảbốvàmẹ,vớibốvàmẹkhácgiới,vàbảovệcácnguồntàichínhbởivìcáccặpcùnggiớithườngđộclậpvềmặttàichínhhơnvàdovậyítnhucầuvềquyềnlợitàichínhtừviệckếthônhơnnhưnộpkêkhaithuếchung.Tòaánbácbỏtừnglậpluậncủatiểubangvàsauđókếtluậnrằnghànhvikếthônlà“sựkếthợptìnhnguyệngiữahaingườinhưlàvợchồng”;khônggiốngnhưởVermont,việcthôngqualuậtkếthợpdânsựnhưlàmộtphươngpháplựachọnchoviệckếthônsẽkhôngđápứngcácquyđịnhtronghiếnpháp.

NhữngphảnứngđốivớivụGoodridgeđầykịchtính.ỞMassachusetts,hơnmộtnghìncặpđồnggiớinamvàđồnggiớinữđãxincấpgiấykếthônvàongàyđầutiênkhiluậtcóhiệulực.Ởcấpquốcgia,sựvậnđộngbanhànhcácsửađổihiếnphápliênbangquyđịnhkếthôngiữanamgiớivànữgiớiđãcóđộnglực,vàchủđềnàytrởthànhmộtvấnđềchínhtrongchiếndịchtranhcửtổngthốngnăm2004.Nhưng,vìlàởbangVermontvàMassachussets,nênluậthiếnpháptiểubanglàcăncứchínhđểtranhluận.CáctòaántốicaotiểubangởConnecticut,IowavàCaliforniaphánquyếtrằngviệchạnchếkếthônđốivớicáccặpkhácgiớilàkhôngđúngvớihiếnpháp.PhánquyếtcủaCaliforniađãkhiếnchosángkiếnbỏphiếukínthànhcông,Dựluật8đãbảolưuhiệulựcphánquyếtcủatòaán.TòaánTốicaotiểubangCalifornia,lạiápdụnghiếnpháptiểubangCalifornia,vàchorằngDựluật8cóhiệulực,khôiphụclạiviệccấmkếthônđồngtínhnamnhưngduytrìhiệulựccủatrườnghợpkếthônđãđượcthựchiệntrongthờigiansáuthángkểtừquyết

địnhđầutiêncủatòaánchođếnkhibanhànhDựluật8(vụStrausskiệnHorton,2009).

Tạisaochúngtacầnluậthiếnpháp?

Đâycóvẻlàmộtcâuhỏikỳquặc.Chúngtađãquenthuộcvớiluậthiếnphápđếnmứcchúngtarõràngcầnnó:đểtổchứccơcấuchínhphủvàbảovệcácquyềntựdocôngdân.Vàdùcócầnnóhaykhông,chúngtavẫncóluậthiếnpháp.Hiếnphápvẫntồntạivàlàvănkiệnnềntảngcủahệthốngchínhtrịcủachúngta.

Mặcdùbấtkỳvấnđềnàotrongluậtcũngkhôngphảichắcchắnxảyrahoặclàcầnthiết.CácquốcgiakhácvẫncốgắngđểcómộthệthốngchínhtrịdânchủvànhiềuquyềntựdodânsựmàkhôngcóhìnhthứcchủnghĩahợphiếnnhưMỹ.Chẳnghạn,VươngquốcAnhkhôngcóhiếnphápthànhvănhoặcsựgiámsátcủatòaánvềlậppháp.Nếuvẫnbănkhoănrằng:liệuchúngtacócầnluậthiếnpháp?thìthựcchấtcâuhỏinàyphảiđượcdiễnđạtlạilà:loạiluậthiếnphápnàothựcsựcầnchochúngta?

Đểhoànthànhcáccôngviệcđòihỏicảtậpthểmàtakhôngthểthựchiệnriênglẻ,cầnphảithànhlậphoặchỗtrợmộtchínhphủđểhànhđộngthaymặtchúngta.Chínhphủtạođiềukiệnchocáchànhđộngtậpthể,chẳnghạn,giúptahuyđộngcácnguồnvốnđểxâydựngtrườnghọc,tuyểndụnggiáoviênvàcungcấphệthốnggiáodụccôngchotấtcảmọingười.Chínhphủthiếtlậphệthốnganninh,bảovệchúngtakhỏitộiphạm,nhữngngườibuônbángianlận,cácnhàsảnxuấtthuốcnguyhại,vàcáclựclượngkhủngbốnướcngoài.

Đểthựchiệnnhữngviệcnêutrên,chínhphủphảivữngmạnh.Chínhphủcầncóquyềnbắtbuộcngườidânnộpthuếđểchitrảchocáctrườnghọc,đặtraquyđịnhđốivớicáccôngtythuốc,phạtnhữngngườibuônbángianlận,bỏtùnhữngngườihaylừagạt,vàduytrìquânđộivàhảiquân.Mộtchínhphủcónhiềuquyềnlựcnhưvậysẽtiềmẩnnhiềuvấnđềtrongchínhbảnthânnó.Làmcáchnàochúngtabảođảmrằngchínhphủsẽkhôngđánhthuếvượtmứckhảnăngcủachúngta,ápdụngcácquyđịnhcồngkềnhbấthợplýđốivớicácdoanhnghiệpnhỏ,bắtgiamkhôngđúngngườiđúngtội,hoặcsửdụngquânđộiđểđànápsựbấtđồngchínhkiến?

Cómộtcáchthứchữuhiệuđểchúngtakiểmsoátđượcquyềnlựccủachínhphủlàbiếnchínhphủấythànhmộtchínhphủdânchủ.Ngườidânkiểmsoátchínhphủdânchủ,vìvậychínhphủkhôngthểthựchiệnviệcmàngườidân

khôngmuốnhoặcviphạmquyềncủahọ.Nhưngngaycảkhichếđộdânchủtồntạivàngườidâncóquyềnkiểmsoátthựcsựđốivớichínhphủ(mộtvàingườicóthểhoàinghikhảnăngnàytrongnhànướcMỹhiệnđại)thìvẫncómộtnguycơtiềmẩn.Mộtyếutốcầnthiếtcủaluậthiếnpháplàbảovệcácquyềncủangườithiểusốvàcáccánhântrướcsựtấncôngcủađasố.Luậthiếnphápkhôngchỉbảovệtínhtoànvẹncủaquátrìnhdânchủmàcònphảibảovệnhữngngườithiểusố,nhữngngườibiểutình,nhữngngườichốngđốivànhữngngườicóquanđiểmtráingượcvớiđasốcủatiếntrìnhdânchủ.

Luậthiếnphápquyđịnhchặtchẽsựmâuthuẫngiữaviệctraoquyềnvàhạnchếchínhphủ.Luậthiếnphápcòntrảlờicáccâuhỏinhư:Chínhphủđượctổchứcnhưthếnào?Chínhphủcóquyềnđếnđâu?Nhữngquytrìnhnàochínhphủphảituânthủtrongquátrìnhthựcthiquyềnđó?Nhữnglĩnhvựcnàotrongcuộcsốngcủangườidânmàchínhphủkhôngđượcxâmphạm?Luậthiếnphápkhôngchỉxemxétcácvấnđềnàyvàkhôngbaogiờgiảiquyếtchúngmộtcáchtriệtđểmàcònđưaraquytrìnhđểđấutranhvớivấnđềđó.

Nhưngluậthiếnphápthựchiệncôngviệcđónhưthếnào?Quảlàhữuíchkhichorằngluậthiếnpháplàmộtquytrình.Luậthiếnphápcungcấpngôntừvàdiễnđànđểthảoluậncácvấnđềquantrọng.NgôntừcủaluậthiếnphápbắtđầubằngvănkiệnHiếnphápvàmởrộngsangcácánlệgiảithíchvănkiệnđóvàcácnguyêntắccóthểđượcrútratừđó.Cácvấnđềxãhộivàchínhtrịquantrọngthườngđượctrìnhbàytheongôntừnày:phânchiaquyềnlực;chếđộliênbang;tựdongônluận;nguyêntắcxétxửcôngbằng.Cácluậtsưchorằngđâylàmộtngôntừpháplýriêngbiệtmàchỉcócácnhàchuyênmônmớinói,nhưngtrênthựctế,nhữngtranhluậnvềhiếnphápđượctiếnhànhkhôngchỉbởitòaánvàluậtsưmàcònbởicácquanchứcchínhphủkhác,cácnhómlợiíchvàcôngchúngnóichung.

Tranhluậnvềhiếnphápdiễnrabằngngôntừởnhiềunơi,nhưngtrongtruyềnthốnghiếnphápcủaMỹđãchỉđịnhcáctòaánđặcbiệtlàTòaánTốicaoHoaKỳlàdiễnđàncóthểgiảiquyếtnhữngtranhcãi.Tòaángầnnhưkhôngthuộcđảngpháichínhtrịnàonhưngnókiểmsoáttừxacácảnhhưởngchínhtrịtrựctiếphơnlàcácngànhkháccủachínhphủ,vìcácthẩmpháncủaTòaáncóchứcnănghạnchếvàgiữchứcvụcủahọđếnhếtđời.Tòaánkhôngphảilúcnàocũnggiảiquyếtmọivấnđề,nhưngcáclậpluậnđượcđưaratrướcTòaánvàphánquyếtcủaTòaántrongcácvụkiệntheohiếnphápđóngmộtvaitròquantrọngtrongcơcấuphântíchvàgiảiquyếtcácvụtranhcãilớn.

HãylấyvídụvềmộtsốvụkiệnđiểnhìnhvàkhôngđiểnhìnhđượcgiảiquyếttheoHiếnphápvềvấnđềchủngtộcởMỹ.TrongcuộctranhcãisôinổivềvấnđềchiếmhữunôlệlànguyênnhândẫnđếncuộcNộichiến,mộtnôlệtênlàDredScottkiệnlêntòaánliênbangvìchorằngmìnhcóquyềnđượctựdovìđãsốngvớiôngchủtạiLãnhthổIllinoisvàWisconsintrướckhihọtrởlạiquêhươngcủaôngchủởMissouri.IllinoislàmộttiểubangtựdovàchiếmhữunôlệbịcấmởLãnhthổLouisiananằmởphíabắcvĩtuyến36030’theoThỏaướcMissourinăm1820;Scottlậpluậnrằngmộtkhianhđãđặtchânlênmộttiểubangvàmộtlãnhthổnơianhđượctựdotheoluậtpháp,anhsẽkhôngthểbịbắtlàmnôlệkhiquaytrởlạiMissouri,mộttiểubangchấpnhậnchếđộnôlệ.Chiếmhữunôlệlàmộtvấnđềcótầmquantrọngđốivớiquốcgia,cóquymôchínhtrị,đạođứcvàkinhtếlớn,nhưngtrongvụScottkiệnSandford(vìvụkiệncủaDredScottlàđiểnhìnhtạiTòaánTốicao)vấnđềnàyđượctrìnhbàybằngcácthuậtngữhiếnpháp.

Trongbảnýkiếnpháplýnăm1857củaChánhánRogerTaney,TòaánchorằngngườidađennhưScottkhôngphảilà“nhữngcôngdân”thuộcphạmvinộihàmcủacácĐiềuIIIvàIVcủaHiếnpháp,vàvìvậyanhkhôngthểđệđơnkiệnlênTòaánLiênbang;thậmchíđángchúýhơn,tòaánxácđịnhrằngThỏaướcMissourikhônghợphiến.TheoquanđiểmcủaTaney,tạithờiđiểmhìnhthànhHiếnpháp,ngườidađenđược“coilàtầnglớpthấpkémvàhènmọn”khôngthuộcphạmvimàTuyênngônĐộclậpđãnêuralà:“mọingườiđềucóquyềnbìnhđẳng”,vàvìvậykhôngthuộcnhómnhữngngườiđượccoilàcôngdâncóthểkiệnlêntòaánliênbang.VàngaycảkhiQuốchộiđãthậntrọngsoạnthảoThỏaướcMissourinhưlàmộttronghàngloạtquyếtđịnhchínhtrịđểcânbằngquyềnlợigiữamiềnBắcvàmiềnNam,Quốchộiđãvượtquáthẩmquyềntheohiếnpháptrongviệcnày.Mộtkhinhữngngườiđịnhcưởmộtlãnhthổtổchứcchínhphủriêngcủahọ,Quốchộikhôngthểxâydựngluậtcholãnhthổđó.

VụkiệncủaDredScottminhhọachobảnchấtvàhạnchếcủaluậthiếnpháp.Nôlệlàmộtvấnđềgâyquanngạilớnkểtừkhilậpnước,đượcquyđịnhtrongcácđiềukhoảnthỏaướctrongHiếnphápvàlàchủđềtranhluậntạiQuốchội,tòaán,vàtoànquốcgianóichung.VìtrongvụDredScott,cáctranhluậnđãđềcậpđếnnhữngvấnđềhiếnphápquantrọngvàđượcviệndẫnbằngngônngữhiếnphápcũngnhưbằngcácthuậtngữđạođức,chínhtrịvàkinhtế.VậyQuốchộicóquyềnlậpphápnàoliênquanđếntìnhtrạngnôlệhoặctựdocủacáclãnhthổvàcáctiểubangmớiđượccôngnhận?Mộttiểubangcóthẩmquyềnđếnđâunhằmcấmnôlệhoặcngănngừacóhiệuquảviệcđilạicủacácôngchủvànôlệquabiêngiớicủamình?Liệungườidađencóphảilàthànhviêncủamộtcộngđồngtheohiếnphápvàcóquyền

kiệnlêntòaánliênbang?Quyềnsởhữucủaôngchủđốivớinôlệcủamìnhcóthểbịluậtphápmộttiểubangtướcmất?

Tranhluậnvềcácthuậtngữhiếnphápcũngdiễnrakhắpbênngoàiphòngxửán.AbrahamLincolnvàStephenDouglasbấtđồngvớinhauvềvụDredScottvàbảnchấtcủaquyềntheohiếnpháptrongcáccuộctranhluậnnổitiếngcủahọsuốtchiếndịchtranhcửvàoThượngviệnnăm1858.DouglaskhẳngđịnhtínhchungthẩmtrongphánquyếtcủaTòaán:“Khiphánquyếtđượcđưara,ýkiếnriêngcủatôi,ýkiếnriêngcủacácbạn,toànbộýkiếnkhácphảiphụctùngtínhnghiêmminhcủaphánquyếtcócăncứđó”.LincolnlậpluậnrằngcácngànhkháccủachínhphủcóthểđưaracáchgiảithíchHiếnphápriêng:“NếutôilàdânbiểuQuốchộivàbỏphiếuvềvấnđềbãibỏnôlệởmộtlãnhthổmới,mặcchophánquyếtcủavụDredScott,tôisẽbỏphiếutánthành”.

TranhchấpnàylàyếutốtrọngtâmcủachủnghĩahiếnphápMỹliệuTòaánTốicaocóphảilàcơquancóthẩmquyềncaonhấtvềdiễngiảihiếnpháp.NửathếkỷtrướcvụDredScott,chínhTòaánTốicaođãcôngbốnhữnglờicuốicùngvềdiễngiảihiếnphápvàhệthốngchínhtrịđãcôngnhận.Tuynhiên,phảnứngchínhtrịđốivớivụDredScottđãchứngminhnhữnghạnchếvềvaitròcủaTòaán.ChánhánTaneyrõrànghyvọngrằngphánquyếtvụDredScottsẽgiảiquyếtdứtđiểmtranhcãitrêncảnướcvềnôlệ.NhưngđiềumàcácngànhchínhtrịkhôngthểthựchiệntrongThỏaướcMissourivàThỏaướcnăm1850thìngànhtưphápkhôngthểthựchiệnthôngquaphánquyếtcủamình.Thayvìđưaracáchgiảiquyết,vụDredScottchỉchâmngòithêmsựgiậndữvàchẳngbaolâuđãdẫnđếnnộichiến.

MặcdùTòaánTốicaođãkhônggiảiquyếtđượcvấnđềnôlệbằngviệcxétxửtheohiếnpháp,vấnđềchủngtộcvẫnđượccoilàmộtvấnđềcủahiếnphápsauNộichiến.CácđiềukhoảnhiếnphápmớiTuchínhánthứ13,14và15đượccholàphươngtiệnđểchấmdứtchếđộnôlệ,ngănchặnphânbiệtchủngtộc,vàbảođảmquyềnthamgiachínhtrịcủangườidađen.Tuchínhánthứ14cótầmquantrọngđặcbiệt,tậptrungvàonhữngkháiniệmtrongHiếnphápbanđầuvàĐạoluậtNhânquyềnnhằmbảođảmquyềncôngdâncủanôlệmớiđượctựdo(DredScottthắngthế),đặcquyềnvàmiễntrừcủacáccôngdân,nguyêntắcxétxửcôngbằngtrướcphápluật,vàquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật.CácTuchínhánKiếnthiếtđãtraoquyềnchochínhphủđểxóabỏcáctàndưcủachếđộnôlệvàhạnchếkhảnăngcủachínhphủtrongviệcphânbiệtđốixửhoặccanthiệpvàođờisốngcủacôngdân.

Việcdiễngiảicácđiềukhoảnnàytrongnhiềuthếkỷsauđóvẫnkhôngthốngnhấtvềnguyêntắchoặckếtquả.Chẳnghạn,tronghaivụkiệnnổitiếng,đầutiênTòaánđãchophépđốixửphânbiệtchủngtộctrêncáctoaxelửa(vụPlessykiệnFerguson,1896)vàsauđócấmphânbiệtchủngtộctạicáctrườnghọc(vụBrownkiệnỦybanGiáodục,1954).Mộtđiềuđángchúýlàkhôngcầnkểlạicâuchuyệndàivàphứctạpnày,nhưngvớivụDredScott,tạitòaánvàtạicácdiễnđàncôngcộng,tranhluậnvềchủngtộcđượctiếptụcvớisựtrợgiúpcủacácnguyêntắchiếnphápnày.Việcxácđịnh“quyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”theoTuchínhánthứ4tìmhiểusựbìnhđẳngcónghĩanhưthếnàovàchínhphủcóthểhoặcphảilàmgìđểtạosựbìnhđẳnghayngănngừavàkhắcphụcsựbấtbìnhđẳnglàmộtcâuhỏitrọngtâmtạicuộctranhluậnvềchủngtộc.Liệumộttiểubangcódànhphầncôngviệcnàotrongmộtdựánxâydựngchocácnhàthầuthuộcnhómngườithiểusố?Liệutrườngluậtcóthểưutiênchocácthísinhdađennhằmtăngsựđadạnghóacộngđồngsinhviêncủamình?

Vớinhữngcâuhỏinhưtrên,việctranhluậnthườngđượctiếnhànhmộtphầnthôngquadiễnthuyếtvềhiếnphápvàphầntrảlờiđượcđưaratheocácquyếtđịnhcủatòaán.Tuynhiên,tranhluậndiễnrakhắpbênngoàiphòngxửánvàngoàiphạmviluậthiếnphápsẽảnhhưởngtớicáccơquanlậppháp,quátrìnhtranhcử,phươngtiệntruyềnthông,vàtìnhcảmcủacôngchúng.

Vìvậy,luậthiếnphápcungcấpmộtvốnkháiniệmvàquytrìnhđểgiảiquyếtcácvấnđềquantrọng.Đókhôngphảivốntừvựngduynhấthoặcquytrìnhduynhất,nhưngđólàvốntừvàquytrìnhquantrọngvàquenthuộctronghơnhaitrămnăm,dùđãcónhữngsửađổi.

TòaánTốicaoquyếtđịnhhàmnghĩacủaHiếnphápnhưthếnào?

TrongviệcápdụngHiếnpháp,TòaánTốicaoxácđịnhvàhạnchếcácquyềncủachínhphủ.NhưngđiềugìhạnchếthẩmquyềncủaTòaán?GiảsửTòaánquyđịnhrằngtừnaytrởđiTòaánsẽtraochoQuốchộingânsáchlớndànhchoviệcpháttriểncácđườngcaotốc,hoặcgiảsửTòaánphánquyếtrằngtấtcảngườiMỹphảiđếnmộtnhàthờCônggiáoLaMãvàomỗiChủnhậthàngtuần.ĐiềugìđãkiềmchếTòaánracácquyếtđịnhkỳquặcxâmphạmquyềnchínhđángcủacôngdân?

Nhưnhữnggiảthuyếtvôlýnàychothấy,chínhTòaánTốicaocũngbịhạnchếbởicácthựctếchínhtrị.NếuTòaáncốgắngchỉđạoQuốchộiróttiềnvàocácdựánđườngcaotốchoặcbuộcngườidânđilễnhàthờ,kếtquảlà

tranhluậnsôinổisẽbịnhấnchìmtrongcácquanđiểmcủaTòaán.Tòaánkhôngthểépbuộctuânthủcácquyếtđịnhcủamình,thẩmquyềntheohiếnphápcủaTòaánđượcdựavữngtrêntruyềnthốngtôntrọngthẩmquyềntưphápvàquytắcápdụngluậttheovănhóacủaMỹ.ViệctôntrọngnàydựatrênniềmtinrằngkhiápdụngHiếnpháp,cácthẩmpháncủaTòaánTốicaokhôngtrìnhbàyquanđiểmriêngcủamìnhmộtcáchđơngiảnrằngluậtnàonênápdụng.Nóiđúnghơn,chínhHiếnphápđãdẫndắtviệcraquyếtđịnhcủaTòaán.NhữngquyđịnhnằmtrongvănkiệnHiếnpháphoặcchínhviệcdiễngiảiýnghĩacủanóđãcótácdụngkiểmsoáthoặchạnchếnhữngđiềumàTòaáncóthểthựchiệntrongmộtvụkiệncụthể.ĐúngnhưgiảithíchcủaTòaán,Hiếnphápquyđịnhthẩmquyềncủacácngànhcònlạicủachínhphủ,nhưngchínhHiếnphápđãhạnchếthẩmquyềncủaTòaán.

Mặcdù,vấnđềlàởchỗvănkiệnhiếnphápngắngọn,xúctíchvàkhôngrõnghĩa,nhưngTòaánphảivậndụngvănkiệnđóđểđịnhđoạtmộtloạtvụkiệnlớn.Chẳnghạn,ĐiềuI,phần8,khoản3traoquyềnchoQuốchội:“Đểquyđịnhthươngmạivớinướcngoài,vàgiữacácTiểubangkhácnhau,vàvớicácBộtộcDađỏ”.BằngcáchnàoTòaánbiếtđượcvàgiảithíchđượcđiềukhoảnnàyhàmnghĩalàQuốchộicóthểkhôngtuântheoluậttiểubangvàcấmviệcsửdụngcầnsachomụcđíchytế?(TòaánchobiếtQuốchộicóthể,bởivìngaycảkhiviệctrồngvàsửdụngcầnsađápứngriêngchocácmụcđíchytếthìhànhđộngnàycũngcóthểảnhhưởngđếnchínhsáchkiểmsoátthuốcphiệncủaquốcgia.)HoặchãyxemxétvụkiệnnạopháthaiRoekiệnWade.DựatrêncăncứnàoTòaánkếtluậnrằngHiếnphápchophépmộtphụnữlựachọntựnguyệnnạopháthaitrongbathángđầucủathaikỳ,nhưngHiếnphápcũngchophéptiểubangquyđịnhchấpnhậnhoặccấmnạopháthaikhibàothaiđangpháttriển?HoặchãyxemxétvụBrownkiệnỦybanGiáodụcnăm1954màtừđóđãdẫnđếnviệcbanhànhlệnhxóabỏnạnphânbiệtchủngtộctrongcáctrườngcông.Ngàynay,hầunhưmọingườiđồngýrằngquyếtđịnhđólàđúngvàlàmộtbướcngoặttrongsựpháttriểncôngbằngxãhộiởMỹ.NhưnglàmthếnàomàTòaáncóthểviệndẫnrằngcáctrườngphânbiệtchủngtộcđãviphạmđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậttạiTuchínhánthứ4,khimàQuốchội,cơquanđãthôngquatuchínhánnàylạichophépcáctrườngphânbiệtchủngtộctồntạiởQuậnColumbia?

KhôngcóchỗnàotrongHiếnphápđềcậpđếncầnsa,nạopháthai,phânbiệtchủngtộchoặctrườnghọc.NhưngTòaánphảiphánquyếtcácvụkiệnliênquanđếnnhữngchủđềnêutrênvàhàngngànchủđềkhác.Họcthuyếtdiễngiảihiếnpháprấtcầnthiếtđốivớiluậthiếnpháp,nhưngbảnthânHiếnphápkhônghướngdẫncáchdiễngiảinộidungcủaHiếnpháp.Vìvậy,việcdiễn

giảigiốngnhưquanđiểmnêutrênlàmốiquantâmlớncủacácthẩmphánvàhọcgiả.

ViệcgiảithíchHiếnphápsẽdễhơnnếunghĩacủaHiếnphápđượcnêurõràngngaytrongvănkiệnHiếnpháp.Thậtđángtiếc,trongtrườnghợpnàyhoàntoànkhôngphảinhưvậy.Hầuhếtcácđiềukhoảncủahiếnphápđềukhôngrõràng,giốngnhưcácđiềukhoảnthươngmại.Vídụ,việcQuốchộiquyđịnhthươngmại“giữacáctiểubangkhácnhau”khôngnóichochúngtabiếtliệuviệcsửdụngcầnsachomụcđíchytếtrongphạmvitiểubangcóbaogồmtrongquyềnthươngmạigiữacáctiểubangcủaQuốchộihaykhông.Hơnnữa,đôikhichúngtabỗngthấyrằngHiếnphápkhôngchỉhàmchứatrongnhữnggìnódiễnđạt.Tuchínhánthứnhấtquyđịnhrằng“Quốchộisẽkhôngsoạnthảoluật…hạnchếtựdongônluận”,nhưngtoànbộcácluậtsưvềhiếnphápđềuđồngýrằngviệcngăncấmhợphiếnnàyđượcápdụngcảvớiTổngthốngvàhệthốngTòaán,thậmchídùvấnđềnàykhôngđượcquyđịnhcụthể.Vìbảnthâncáctừngữkhôngbaogiờcóđủhàmnghĩanênchúngtacầnphảitìmcáchđểdiễngiảichúng.

Cuộctranhluậnlớnvềcáchọcthuyếtdiễngiảihiếnpháplàgiữacácthẩmphánvàhọcgiả,nhữngngườichorằngHiếnphápnênđượcdiễngiảitrongphạmvihẹp,chỉtheonghĩacủanhàlậppháphoặccáchhiểucácđiềukhoảncủahiếnpháptạithờiđiểmthôngqua.Vànhiềungườikhẳngđịnhrằngchúngtaphảixemxéthơnnữanghĩavàcáchhiểunày.HọcthuyếttrướcđâychorằngHiếnphápcó“bảnchấtvànghĩakhôngthayđổi”nhưThẩmphánDavidBrewerviết(vụSouthCarolinakiệnnướcMỹ,1905),đượcbiếtđếnnhưlàhọcthuyếtnguyênthủyhoặchọcthuyếtdiễngiải;họcthuyếtdiễngiảinàyđượcbiếtđếnnhưlàhọcthuyếtkhôngnguyênthủyvàđôikhiđượccoilànềnmóngtưtưởngHiếnphápsống.

Đốivớicáchọcgiảtheođuổihọcthuyếtnguyênthủy,việctôntrọngkháiniệmgốccủacácđiềukhoảntronghiếnpháplàbắtbuộctheocơcấuHiếnphápvàcótácdụnggiữchocácthẩmphánkhôngphảichạyđuổitheonhữngcáchgiảithíchnghĩakhác.Cácnhàlậphiến,hànhđộngđạidiệnchongườidân,traocácquyềnchochínhphủliênbang.Quyềngiámsáttưphápthuộcmộttrongnhữngquyềnnày.Nhưngkhôngcơquannàotrongchínhphủ,kểcảtòaán,cóthểvượtquáphạmvicácquyềnđãđượctrao,vìvậyTòaánTốicaoluônphảitôntrọngquanđiểmcủacácnhàlậpphápkhiđưaracácphánquyết.

CáchọcgiảtheohọcthuyếtnguyênthủychorằngviệctôntrọngkháiniệmgốcnàycònhơncảsựcầnthiếtvềmặtpháplýdựatrêncơcấuHiếnpháp;

đóđồngthờilàmộtsựcầnthiếtvềmặtthựctiễn.Nghĩagốctạomộtcơsởvữngchắcchocácphánquyếthợphiến.NhưThẩmphánScalia,mộthọcgiảvềhọcthuyếtnguyênthủynổibậtnhấtđươngthời,đãviết,“họcgiảvềhọcthuyếtnguyênthủyítnhấtphảibiếtanhtađangtìmcáigì:nghĩagốccủavănkiện.Quảthực,tôidámchắc,nóthậtdễphânbiệtvàđơngiảnđểápdụng”.MộtkhiTòaánđiquáxacơsởnày,Tòaáncầnphảiviệnđếncácphươngtiệnkhácngoàiviệcxácđịnhcáchhiểucủacácnhàlậpphápmộtvàiphươngtiệnnhưhọcthuyếtchínhtrị,họcthuyếtkinhtếhoặchọcthuyếtpháplývềkếtquảsẽlàđápánđúngtrongtrườnghợpnày.Nhưngcóquánhiềuhọcthuyếtnhưvậyđangtồntạitựdo,bảothủ,vàcáchọcthuyếtkhácvàmộtthẩmphánkhôngcócơsởđểlựachọngiữacáchọcthuyếtnêutrênngoàinhữnghọcthuyếtmàmìnhtánthành.Khảnăngchọnlựanàylàmtăngthêmnỗiámảnhcủacácnhàhoạtđộngxétxử,cácthẩmphánthaythếcácquyếtđịnhcủaQuốchộihoặcđơngiảncáctiểubangdựatrêncơsởcáchọcthuyếtyêuthíchcủahọ.

Kháiniệmvềhọcthuyếtnguyênthủynhưlàmộtnguồnluậthiếnphápvữngchắcvàhấpdẫngiốngýtưởngvềmộtvănkiệncónghĩarõràng,nhưngcácthẩmphánvàhọcgiảkhôngtheohọcthuyếtnguyênthủylạigắncácvấnđềvớikháiniệm.Mộtvấnđềbanđầuchúngtađưarađánhgiásẽcótínhlịchsửvềngữnghĩagốchoặccáchhiểu.Việcdẫnchiếuđến“ngữnghĩacủacácnhàlậppháp”chothấyởđótồntạimộtnhómcácnhàlậpphápcóthểxácđịnhrõvàchúngtacóthểxácđịnhđượcngữnghĩanguyênthủycủađiềukhoảnquyđịnhởmứcđộchínhxáccao.Nhưngnhữngnhàlậppháplàai?Hiếnphápbanđầuđãđượcsoạnthảo,thảoluậnvàbiểuquyếttạimộthộinghịgồmcácđạibiểutừcáctiểubangkhácnhauvớicácquanđiểmkhácnhau,vàsauđóđượccácthànhviêncủamườibacơquanlậppháptiểubangthôngquatạicáchộinghị.ĐạoluậtNhânquyềnđượcsoạnthảotạiKỳhọpQuốchộiThứnhấtvàsauđóđệtrìnhcáctiểubangđểthôngqua.CácsửađổibổsungtiếptheođượcsoạnthảotạicácKỳhọpQuốchộisauđóvàđượcnhiềuhơnnữacáccơquanlậppháptiểubangthôngqua.Chúngtanêntậptrungvàongữnghĩatheoquanđiểmcủađốitượngnào:nhữngngườisoạnthảomộtđiềukhoảnvềmộtvấnđề,nhữngngườikhácthamgiatranhluậntạihộinghịhoặcKỳhọpQuốchội,haycáccơquanlậpphápthôngqua?

Nhữngkhókhăncủaviệckhẳngđịnhngữnghĩamangtínhlịchsửđãdẫnđếnmộtsốngườitheohọcthuyếtnguyênthủychuyểntrọngtâmtừngữnghĩacủacácnhàlậpphápsangcáchhiểuchungvềmộtđiềukhoảnhiếnpháptạithờiđiểmbanhành,điềumàThẩmphánScaliacholà“ngữnghĩamàmộtngườicókhảnăngsuyluậnthuthậptừvănkiệnluật”.Vìvậy,việc

tìmhiểunghĩagốcđượccholàchúngtacóthểlĩnhhộiđượcthếgiớiquancủacácnhàlậpphápvàápdụngsựlĩnhhộiđóvàothếgiớiquancủachúngta.Nhưngnhữngngườikhôngtheohọcthuyếtnguyênthủyđãvạchracáckhókhănđểđạtđượcsựlĩnhhộiđó.Họcthuyếtnguyênthủychorằngngữnghĩalịchsửlàmộtthựctế,giốngnhưmộthiệuứngvậtlýđangchờđượckhámphá.Tuynhiên,cácnhàsửhọcbiếtrằngsựhiểubiếtvềquákhứluônhìnhthànhtrongquanđiểmcủachúngta.Thậtkhócóthểtiếpthusựhiểubiếtvềquákhứnếukhôngchọnlọcnhữnghiểubiếtởhiệntại;làmthếnàochúngtacóthểgiảvờkhôngbiếtnhữngđiềumàchúngtatừngbiếtvềsựviệcđãxảyratronghơnhaitrămnămqua?Hơnnữa,bấtkỳsựhiểubiếtvềlịchsửnàomàchúngtacóphảiđượcápdụngvớicáchoàncảnhđãđượcthayđổinhiều.KhicáctácgiảvàngườiphêchuẩnTuchínhánthứnhấtnghĩvềtựdongônluậnvàtựdobáochí,trongđầuhọcóthểchỉcómộtsốýtưởngvềtựdongônluậnvàbáochítheođúngnghĩanguyênthủybởivìphátbiểuvàcôngbốlàcáchìnhthứcthôngtinduynhấtlúcđó.Bằngcáchnàochúngtacóthểbiếnsựhiểubiếtđóthànhquyđịnh,chẳnghạnnhưliênquanđếnvấnđềtiếpcậnvớisáchbáokhiêudâmtrênmạnghoặcviệcquảngcáothươngmạilantràntrêntivi?

Đểgiảiquyếtnhữngthayđổixãhộicótầmquantrọngnày,Tòaánkhôngthểđơngiảnxácđịnhvàápdụngcáchhiểunghĩagốcmàbỏquacáchhiểutừthựctế.Thayvàođó,Tòaáncóthểsẽtìmkiếmtrênphạmvirộnghơncácnguyêntắcgốcdẫnđếnmộtđiềukhoảnhiếnphápcụthể,mộtloạtcácquyđịnh,hoặcHiếnphápnóichung.Vấnđềvớimộthọcthuyếtnguyênthủycóthểthựcsựlàviệctìmkiếmngữnghĩađằngsaumộtđiềukhoảntrongphạmviquáhẹp.Thayvàođó,mộtsốngườitheohọcthuyếtnguyênthủyvàkhôngtheohọcthuyếtnguyênthủyđềxuấtlàcóthểhạnchếcáchdiễngiảiHiếnphápcủaTòaánthôngquasựpháttriểncácnguyêntắcphátsinhtừvănkiện.

HãyxemxétcácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằngtrongTuchínhánthứ5và14,trongđóquyđịnhrằngkhôngaibịtướcđoạtquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữunếukhôngcóquátrìnhxétxửcôngbằngtrướcphápluật.Giảsửchúngtacóthểcholàtạithờiđiểmbanhành,mọingườicómộtsốýkiếncụthểvềnghĩacủacácđiềukhoản.Ởđây,chúngtacóthểđãtừngđềcậpđếnphầncònlạicủaĐạoluậtNhânquyềnđểthamkhảonộidung.Quyềntựdobaogồmtựdothânthểvàchínhphủkhôngtướcđiquyềntựdocủamộtngườinếukhôngcóhànhvixétxửcủahộiđồngxétxử,trongđóbịcáođượcphépcóluậtsưđạidiệnđểđốichấtvớinhữngngườilàmchứngv.v...Nhưngcácđiềukhoảnvềtrìnhtựxétxửcôngbằngsẽkhôngcầnthiếtnếutoànbộnhữngđiềukhoảnnàyđượcthựchiệnđểkhẳngđịnhviệc

bảovệcácTuchínhánthứ4,5và6.CácđiềukhoảnnàycóthểkhẳngđịnhmộtnguyêntắctổngquáthơnvềquyềncủangườiMỹđượcbảovệkhỏisựcanthiệpcủachínhphủ.“Quyềntựdo”theocáchhiểuchungnàycónghĩalàquyềncủamộtngườikhôngbịcanthiệpvàocuộcsốnghàngngàyvàcáccôngviệcriêng,vàquyềntựdođóchỉcóthểbịchínhphủxâmphạmkhichínhphủcócơsởxácđángđểhànhđộngnhưvậy.Vìvậy,trongviệcquyếtđịnhvàápdụngnghĩacủađiềukhoảnvềquátrìnhxétxửcôngbằng,TòaánTốicaocóthểchỉranghĩahẹphơnquyềnxétxửcủahộiđồngxétxử;vànghĩarộnghơnquyềnkhôngbịcanthiệptừchínhphủ.NghĩarộnghơncóthểđặcbiệthữuíchkhiTòaángặpphảinhữngvụkiệnmàcácnhàlậpphápcólẽđãkhôngchúýđếndocôngnghệhoặccácđiềukiệnxãhộihìnhthànhnêncácvụkiệnđóvẫnchưapháttriển.

Tuynhiên,cóhaivấnđềnảysinhtrongphươngphápnày.Thứnhất,cácnguyêntắcnhưquyềnkhôngbịcanthiệpcóthểcónguồngốclịchsửkémthuyếtphụchơnviệccốgắngtạoramộtngữnghĩagốchẹphơn.ToànbộcácvấnđềvềgiảithíchlạingữnghĩalịchsửđượcmởrộngkhiTòaáncốgắngtạoramộtcáchhiểuchungvềmộtđiềukhoảncủahiếnpháp.Tòaándườngnhưkhôngchỉđịnhhỏicácnhàlậppháp:“Cácônghiểunghĩacủađiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằngnhưthếnào?”màcònlôikéohọvàocuộcđốithoạivề“Nhữngkháiniệmrộnghơnlàgì,baogồmnhữngkháiniệmmàcácôngcóthểchưabaogiờhiểurõ,tiềmẩntrongsuynghĩcủacácông?”.CâuhỏinàyxuấtpháttừngữnghĩalịchsửvàlàmchoTòaánnớilỏngnhằmcốgắngdiễngiảinghĩacủađiềukhoảnhiếnphápmàkhôngbịhạnchếbởicáchhiểunghĩagốc.

MộtkhiTòaánbắtđầuđitheoconđườngnàythìvấnđềthứhaihiệnlênrõrànghơn.Đốivớibấtkỳđiềukhoảnhiếnphápnào,đềucóthểchỉrõcácnguyêntắcmangtínhtổngquátởcácmứckhácnhaulàtínhchấtcốhữutrongđiềukhoản.PhánquyếttrongmộtvụkiệncụthểsẽphụthuộcvàomứcđộtổngquátmàTòaánquyđịnhnguyêntắckiểmsoát.Khókhănlàởchỗmọinguyêntắc,dùrộnghayhẹp,đềuđượcTòaánpháttriểndựatrênquanđiểmriêngcủaTòaánvềnhữngsựviệctạonênmộtcáchhiểuhợplývềđiềukhoảnđangtranhcãi.QuanđiểmcủaTòaánđượchìnhthànhtừvănkiện,lịchsử,cáchdiễngiảicủavănkiệnđóvàthựctếchínhtrị,xãhộivàothờiđiểmphátxuấthànhviđó.Tấtnhiên,sựmạohiểmlàvấnđềtrướctiêntrongviệcdiễngiảihiếnpháp;trongviệchìnhthànhquanđiểmcủaTòaán,khôngcóyếutốnàokiểmsoátTòaánngoạitrừphánquyếtcósuyxétcủaTòaán,vàcuốicùnglàcácthựctếchínhtrị.

Cuốicùng,sựlựachọngiữahọcthuyếtnguyênthủyvàhọcthuyếtkhông

nguyênthủytrongnhiềubiếnthểcủacáchọcthuyếtnàylàsựlựachọndựatrênhọcthuyếtchínhtrị:BảnchấtcủaHiếnpháplàgì,tạisaoHiếnpháplạiđòihỏiphảiđượctuânthủ,vàTòaáncóvaitrògìtrongviệcdiễngiảiHiếnpháp?Đâylànhữngcâuhỏikhótrảlờivàlịchsửkhôngtrảlờichochúngtanhữngcâuhỏitrên.Quảthực,cácnhànghiêncứulịchsửhiếnphápchorằngbảnthâncácnhàlậpphápkhôngphảilànhữngngườitheohọcthuyếtnguyênthủy.CácluậtsưvàchínhkháchcuốithếkỷXVIIIkhônghiểukháiniệmvềluậtcơbản,rằngviệcbanhànhrõràngthuộcvềcơquanlậppháp,chẳnghạnnhưmộthộinghịlậphiến,cơquanlậpphápphảihiểuviệcbanhànhluậtnênhướngdẫncáchdiễngiảicủaluậtđó.VànhưThẩmphánKennedyđãviết,cáctácgiảcủaHiếnphápvàcáctuchínháncủaHiếnphápcóthểcóchủđíchHiếnpháplàmộtđốitượngđểthayđổi:

NếunhữngngườisoạnthảovàthôngquacácĐiềukhoảnvềQuátrìnhXétxửCôngbằngcủaTuchínhánthứ5hoặcTuchínhánthứ14hiểucácyếutốtạonênquyềntựdovớinhiềukhảnăngcủanó,cácđiềukhoảnđóđãtrởnênrõrànghơn.Họđượccholàđãkhôngcóđượcsựhiểubiếtsâusắcnày.Họbiếtthờigiancóthểlàmchúngtakhôngnhậnrasựthậtnàođóvànhữngthếhệsaunàycóthểthấyrằngphápluậtđãvốnđượccholàcầnthiếtvàchínhxácnhưngtrênthựctếtừngchỉlàcôngcụđểđànáp.VìHiếnphápcótínhbềnvững,conngườiởmọithếhệcóthểviệndẫncácnguyêntắcđểtìmkiếmsựtựdocaocảhơn(vụLawrencekiệnTexas,2003).

Cóphảiđiềunàychophépdiễngiảihiếnpháptheoquanđiểmmàchúngtacóthểnóimộtcáchđơngiảnlàhoàntoànphụthuộcvàoquanđiểmcủacácthẩmphán,vàhọcóthểcoiHiếnpháplàquanđiểmchínhtrịvànhữngưuđãicánhâncủariênghọ?Điềunàyđúngvàkhôngđúng.“Đúng”theonghĩalàkhôngcónghĩarõràngcủavănkiện,chứngcứlịchsử,hoặccácnguyêntắckháchquanquyếtđịnhcácphánquyếtcủahọ.ViệcdiễngiảihiếnphápchắcchắnliênquanđếnsựlựachọncủamộtthẩmphánTòaánTốicaotrongnhiềuphươngánlựachọn,và,vìcùngvớinhữngsựlựachọnmộtkhíacạnhnàođótrongcuộcsống,thẩmphánsẽlựachọndựavàokhảnăngphánđoáncủamìnhvềquanđiểmtrảlờichocâuhỏinàolà“đúng”.Vàcâutrảlờilà“khôngđúng”,cóýnghĩalàmộtthẩmphánhoàntoànkhôngđượctựdođưarabấtkỳphánquyếtnàotheobấtkỳcơsởnàomàthẩmphánđómuốn.Cácthẩmphánbịhạnchếbởicáchhiểulịchsửvănbảnhiếnphápvàcáckhíacạnhvănhóachínhtrịvàphápluật.

Sựviệcnàyđưachúngtatrởlạiýkiếnlàluậthiếnphápcónhiềungôntừvàquytrìnhgiốngnhưphầnquytắcvàcácquyền.CáctừngữcủaHiếnpháp,cáchhiểu,diễngiảivàlậpluậnHiếnphápởbêntrongvàbênngoàitòaán

tạonêncácngôntừmàcácthẩmphánphảisửdụngtrongviệcdiễngiảivàápdụngHiếnpháp.LuậtHiếnphápquyđịnhcáchhìnhthànhvấnđềvàtrìnhbàylậpluận.Cóthểnóinhiềuvấnđềkhácnhaumàvẫntrongphạmvitruyềnthốnghiếnpháp,nhưngvớicácngôntừtựnhiên,mộtsốvấnđềkhôngthểtrìnhbàyđượcvìcáctừngữkhôngcósẵnhoặcchúngdườngnhưkhôngchínhxáchaykhôngphùhợp.Tòaán,trongvụkiệnDredScottnăm1857,cóthểsửdụngnhữngthuậtngữhiếnphápvàlịchsửhiếnphápđểtuyênbốrằngngườidađenlà“tầnglớpthấpkémvàhènmọn”vàkhôngthểlànhữngcôngdâncủaHoaKỳ.Nhưngngàynay,mộttòaánkhôngthểđưaramộtphánquyếtnhưthế.Tuynhiên,ngàynaytòaáncóthểquyếtđịnhtánthànhhoặcphảnđốichínhsáchưuđãingườithiểusốvìkếtquảsẽthuộcvềphạmvidiễngiảihiếnphápđượcchấpthuận;ngaycảkhichúngtakhôngđồngývớiphánquyếthoặcthấyphánquyếtđó“sai”,ítnhấtchúngtacũngcôngnhậnphánquyếtđócóthểđượctranhluậnchứkhôngphảilàmộtphánquyếttheokiểucómộtvụDredScottthờihiệnđại.

Khiphánquyếtđượcthựchiệnnghiêmchỉnhvàtiếptụcđượcthựchiệnmộtcáchđầythiệný,cáchdiễngiảihiếnpháptrởthànhmộtkiểutranhluậntheonguyêntắcvềnhữngvấnđềxãhộiquantrọng.Nócóthểđượctiếnhànhởmứcđộkhácbiệtsovớinhữngtranhluậnchínhtrịtrựctiếp,tạochoviệcdựđoánkếtquảphánquyếtdễdànghơn,xâydựngnhữngnguyêntắcvàtìmcácđiểmtươngđồngtrongnhữngtìnhhuốngkhácnhaucácloạivấnđềcóquytrìnhpháplýtốtnhất.Ngoàiviệcthuyếtphụcnhữngngườikhác,việcphântíchhiếnphápcóthểlàcáchkiểmtracácgiảđịnhvàsựtintưởngcủamộtngười.Tấtnhiên,tranhluậnvềhiếnphápthườngkhôngđượctiếnhànhđếnmứcnhưvậy.Thayvàođó,nótrởthànhmộtphươngtiệnnữađểthểhiệnsựtintưởngvốncó.VìHiếnphápphụthuộcvàocáccáchdiễngiảikhácnhau,thẩmphánvànhữngngườikháccóthểlựachọncáchdiễngiảiphùhợpnhấtvớikếtluậnmàhọmongmuốnđưaranhưngkhôngcầnphảithamgiavàomộtquytrìnhdiễngiảithựcsự.

TòaánTốicaocóthẩmquyềndiễngiảiHiếnphápởnhữngkhíacạnhnào?

VấnđềcáchdiễngiảiHiếnphápcủaTòaánTốicaolàvôcùngquantrọngxuấtpháttừquyềngiámsáttưphápcủaTòaán.Tronghầuhếtcácvụkiện,TòaáncótiếngnóiquyếtđịnhvềnghĩacủaHiếnphápvàcáchápdụngtrongmộtvụkiệncụthể.(Mọitòaán,cảởcấpliênbangvàtiểubang,cótráchnhiệmvàthẩmquyềnđưaraquyếtđịnhvềnhữngvấnđềhiếnpháp,nhưngtoànbộcácquyếtđịnhkháccuốicùngcóthểđượcTòaánTốicaoHoaKỳxemxét.)Chúngtatrởnênquáquenthuộcvớiviệcgiámsáttưphápcóvẻgiốngnhưmộtyếutốtựnhiên,khôngthểbỏquavàthậmchílàmột

phầncầnthiếttrongcơcấuchínhphủ.Nhưngđánglưuýlàquyềnlựcnàyđangdầnmấtđi.Tổngthống,Quốchội,cáccơquanlậppháptiểubang,thốngđốc,tòaántiểubang,cơquanhànhchínhtiểubangvàliênbang,viênchứcchínhphủvàtoànbộdânthườngphảituânthủlệnhcủachínthẩmphántrongcácvấnđềvềluậthiếnpháp.TạithờiđiểmsoạnthảoHiếnpháp,quyềnlựcrộngrãinhưvậykhôngtồntạiởbấtkỳnơinàokhác,vàthậmchíngàynayquyềnnàylàbấtthườngvớicáchệthốngtưphápkháctrênthếgiới.

Đángchúý,trongchínhnộidungHiếnpháp,quyềngiámsáttưphápkhôngđượctraochoriêngTòaánTốicao.ĐiềuIIIquyđịnhrằng“QuyềnlựctưphápcủaHoaKỳsẽđượctraochoTòaánTốicao,vànhữngTòaáncấpdướicóthểđượcQuốchộithiếtlậptùytừngthờiđiểm”,vàTòaánmởrộngquyềnđóđốivới“toànbộcácVụviệctrênphươngdiệnPháplývàCônglýmàphátsinhtheoHiếnphápnày”vàvớicácphạmtrùkhác.Cácđiềukhoảnnàyđượchiểutheocáckhíacạnhtổchứcvàthẩmquyền.ChúngtạonênTòaánTốicao,nhưng,“tốicao”chỉcónghĩalà“caonhất”,chỉvịtrítronghệthốngcấpbậcchứkhôngphảilàthẩmquyềncủaTòaán.QuyềnxétxửcácvụkiệnphátsinhtheoHiếnphápđượchiểunhưviệctraothẩmquyềnxétxửmộtsốloạivụkiệnnhưngkhôngtraothẩmquyềnthựchiệnviệcgiámsáthiếnpháptrongxétxửcácvụkiện.ĐiềuVIquyđịnh,“HiếnphápnàyvàcácĐạoluậtcủaHoaKỳđượcbanhànhtheoHiếnphápnày…sẽlàLuậttốicaocủaQuốcgia”.ĐiềukhoảnnàykhôngchophépchúngtahiểurằngHiếnphápcóvịtrícaohơnsovới“cácđạoluậtkháccủaHoaKỳ”nóimộtcáchkhác,HiếnphápcaohơncácđạoluậtcủaQuốchộicũngnhưkhôngcónghĩalàTòaánTốicaochứkhôngphảiQuốchội,tổngthống,hoặccáctiểubangcóthẩmquyềnquyếtđịnhcuốicùngnhữngvấnđềmàHiếnphápmuốnđềcập.

QuyềngiámsáttưphápđãđượcthiếtlậpdophánquyếtcủaTòaántrongvụMarburykiệnMadisonnăm1803.Cáchọcgiảvềhiếnpháp,saukhiđãđiđếnthốngnhất,coiMarburylàvụkiệnquantrọngnhấtmàTòaánđãtừngphánquyết,vàcâuchuyệnvềvụkiệnnàythườngđượckểlại.Vớiquánhiềusựkiệnpháplýquantrọngtrongthờiđạicủachúngta,câuchuyệnnàyliênquanđếnnhữngnhânvậtquantrọng,vấnđềchínhtrịđảngpháivàmộtchútquanhệngầmđồnghànhcùngvớiphápluật.

VàokhoảngcuốinhiệmkỳcủaTổngthốngGeorgeWashington,cácvấnđềchínhtrịquốcgiatrởnênchiếmưuthếbởihainhóm:nhómLiênbangmàđãbầuJohnAdamslàtổngthốngvàkiểmsoátQuốchộitừnăm1796chođếnnăm1800,vànhómDânchủCộnghòa(tiềnthâncủaĐảngDânchủngày

nay),màchiếmđasốtrongQuốchộivàbầuThomasJeffersonlàtổngthốngvàonăm1800.KhiNhómLiênbangrõràngngàycàngtrởnênmấtquyềnkiểmsoátcácngànhhànhphápvàlậppháp,họchuyểnsangcủngcốquyềnlựccủamìnhvềtưpháp.TổngthốngAdamsđềcửngoạitrưởngcủamình,JohnMarshall,làchánhánTòaánTốicaoliênbang.QuốchộiLiênbangcũngthôngquahoạtđộnglậpphápđểtăngsốlượngthẩmphánliênbangtạicáctòaáncấpdưới,giảmsốlượngthànhviêncủaTòaánTốicao(đểngăncácđảngviênDânchủchiếmcácghếtrống)vàtraoquyềnchobốnmươihaithẩmphánhòagiảimớiởQuậnColumbia.

Vàonhữngngàycầmquyềncuốicùngcủamình,TổngthốngAdamsđãđềcửcácthànhviêntrungthànhcủađảngvàocácvịtrímớivàThượngnghịviệnđãchấpthuậnnhữngthànhviênnày.VàođêmtrướckhiJeffersontrởthànhtổngthống,JohnMarshallvẫngiữchứcvụngoạitrưởngđếnthángcuốicùngtrongnhiệmkỳcủaAdamsthựchiệncôngviệctruyềnthốngcủamộtngoạitrưởnglàđóngquốcấnHoaKỳvàocácsắclệnhbổnhiệmchínhthứcchocáctânthẩmphán.Dosơsuất,mộtvàisắclệnhbổnhiệmkhôngđượcgiaochocácviênchứcmớingaytrongđêmđó,vàngàyhômsauTổngthốngmớinhậmchứcJeffersonđãyêucầungoạitrưởngcủamìnhlàJamesMadisonbãibỏloạtsắclệnhbổnhiệmcònlại,kểcảsắclệnhbổnhiệmWilliamMarbury,mộtnhânvậtmớinổivừađượcbổnhiệmlàthẩmphánhòagiải.

MarburykhởikiệnlênTòaánTốicaovềsắclệnhbổnhiệmcủamình,xintòaratrátbắtbuộc.(Trátbắtbuộclàlệnhcủatòaányêucầuviênchứcchínhphủphảithihànhquyếtđịnhcủatòa.)MặcdùMarburykiệnnăm1801,nhưngquốchộimớidođảngDânchủCộnghòanắmquyềnđãbãibỏnhiệmkỳ1801đến1802củaTòaánTốicao,nênvụnàyphảiđợiđến1803mớiđemraxétxử.Cuốicùng,TòaánđãraphánquyếtvềvụkiệntheoquanđiểmcủaChánhánJohnMarshall,ngườikhôngthấycósựmâuthuẫnnàogiữavaitròcủamìnhnhưlàngườithamgiavàosựkiệnvàphánxétvềcáchgiảiquyếtcủatòaántheocảmtínhđạođứcthờiđại.

KhixửvụMarbury,MarshallvàTòaánTốicaolâmvàotìnhthếlưỡngnan.NếuMarshallkhôngraphánquyếtrằngMarburycóquyềnđượcnhậnsắclệnhbổnhiệm,Marshallđươngnhiêncôngnhậnquyềncủacơquanhànhpháp,tráivớicácnguyêntắccủachủnghĩaLiênbangvàniềmtincủaônglàcầnphảilấnátquyềntưpháp.NhưnglúcđóthẩmquyềncủaTòaánTốicaochưađượcxácđịnhrõràng,vìvậynếuMarshallralệnhphảigiaosắclệnhbổnhiệmnhưngđơngiảnJeffersonvàMadisoncóthểtừchốituânthủ,thìcóthểgâyramộtcuộckhủnghoảnghiếnpháp.Marshallrấtkhônkhéonéra

khỏicuộctranhchấpbằngcáchdựavàoquyềngiámsáttưphápcủaTòaánđểtìmcáchkhướctừviệccanthiệpđòiphụchồichứcvụchoMarbury.

MarshalltrướchếtphánquyếtrằngviệcbổnhiệmchứcvụchoMarburyđãđượchoàntấtngaykhicựutổngthốngkýsắclệnhbổnhiệm.Vàothờiđiểmđó,nhiệmvụđóngdấuvàtốngđạtsắclệnhđếnđươngsựcủangoạitrưởngchỉlàthủtụchànhchính,vànếucôngtácchuyểngiaokhônghoàntấtthìtìnhtrạngchứcvụcủaMarburycũngkhôngthayđổi.Tiếpđến,doMarburyđãcóquyềnxuấtpháttừsắclệnhbổnhiệmnênviệcbồithườnghợplýtheophápluậtlàthihànhlệnhđãtraochongoạitrưởng.Nhưngvấnđềnàylạiphátsinhtiếpgiaiđoạnthứba.LiệuTòaánTốicaocóphảiđúnglànơiđểtheođuổiviệckhắcphụcsaisótnày?

ÐiềuIIIHiếnphápđãtraochoTòaánTốicaoquyềntàiphánđầutiên(nghĩalàquyềnđượcxửnhữngvụkiệnthẳngđếntòanày)trongcácvụkiệnmànhânviênngoạigiaonướcngoàihoặcmộttiểubanglàmộtbênliênquan;còntấtcảcáctrườnghợpkhácthìtòachỉđượcxửlạinhữngvụcókhángánsaukhiđãcóphánquyếtởtòacấpdưới.ĐạoluậtTưphápnăm1789đãmởrộngquyềntàiphánđầutiêncủaTòaán,baogồmquyềnratrátbắtbuộccácviênchứcliênbangthihành.MarburyvinvàoviệcTòaáncóquyềntàiphántrongvụkiệncủaôngvớiMadisontheoĐạoluậtTưpháp.Bằngcáchđưaraquanđiểmmộtcáchkhéoléo,ChánhánMarshallphánquyếtrằngĐạoluậtTưphápđãmởrộngmộtcáchkhônghợpphápquyềntàiphánđầutiêncủaTòaánvàvượtquáquyềnđãtraochotòatrongĐiềuIIIHiếnpháp,nênTòaánkhôngthểphụcchứcchoMarburyvìTòaánkhôngcóquyềnxétxửvụkiệnnày.PhánquyếtnàythỏamãnngaypheCộnghòa,nhưngđiềuchínhyếuđượcđúcrúttừvụnàylàviệcthừanhậnquyềntàiphántốihậucủaTòaánTốicaotheoĐạoluậtTưpháphaytheocácsắcluậtkháccủaQuốchộilàhợphiến.NhưvậyphánquyếtđãgiảiquyếtđượcvấnđềđồngthờicũngbảotoànquyềnhạncủaTòaánTốicao.

ÐốivớiMarshall,tìmhiểuviệcTòaánTốicaocóquyềnxemxétlạitìnhtrạnghợphiếncủacácluậtđượccơquanlậpphápthôngquathìquádễdàng.Toàndânđãlậprahiếnphápđểtrởthànhluậtcănbản,tốithượngvàtồntạivĩnhviễn.Khuynhhướngcủahiếnpháplàthiếtlậpmộtchínhphủliênbangcóquyềnlựchạnchế.Cácngànhcủachínhphủchỉđượcthựcthinhữngquyềnmàdânđãấnđịnhtronghiếnpháp,vìvậy,bấtkỳđạoluậtnàotráivớitinhthầnHiếnpháphoặcvượtquácácquyềnđượcliệtkêtrongHiếnphápđềuvôhiệu.ViệctraothẩmquyềnxétxửhạnchếtheoĐiềuIIIHiếnpháplàtrườnghợpngoạilệ,vìvậyQuốchộikhôngcóthẩmquyềntheohiếnphápđểmởrộngthẩmquyềnxétxửcủaTòaánnhằmđưaracáchànhđộng

thihànhlệnhbắtbuộcquatrátcủatòa.

Từđóđếnnay,mọiviệcvẫnổnthỏa.Vấnđềchínhlạiphátsinhởgiaiđoạnlậpluậntiếptheo.Hiếnpháplàluậtcănbản,vàvìđólàluật,nêncáchdiễngiảivàápdụngluậttheotruyềnthốngthuộcvềlĩnhvựccủatòaán.

Rõràngphạmvivànhiệmvụcủangànhtòaánlàgiảithíchluật.Nhữngngườiápdụngquytắcchocácvụkiệnđặcbiệtnhấtthiếtphảitrìnhbàyvàdiễngiảiquytắcđó.Nếuhailuậtmâuthuẫnvớinhau,tòaánphảiquyếtđịnhhiệulựccủamỗiluật.Theođó,nếumộtluậttráivớihiếnphápmàcảluậtđóvàhiếnphápápdụngchocùngmộtvụkiệncụthểthìtòaánphảiphánquyếtvụkiệnhoặcápdụngtheoluậtmàkhôngtheohiếnpháp;hoặcápdụnghiếnphápmàkhôngtheoluật.Nghĩalàtòaánphảiquyếtđịnhquytắcnàotrongcácquytắcxungđộtvớinhausẽđượcápdụngđểxửlývụkiện.Đâylàbảnchấtnhiệmvụcủatòaán.

Vìvậy,Marshallquảđãkhônkhéokếtthúcvấnđềbằngmộttamđoạnluận.Hiếnpháplàluật,Tòaándiễngiảiluật.Dođó,tòaándiễngiảiHiếnpháp.NhưngthựcracáchgiảithíchtheophươngphápcủaMarshallkhôngđồngquanđiểmvớinhiềungườikhác.LuậttheocáchdiễngiảitruyềnthốngcủatòaánvàluậttrongHiếnphápcónhiềuđiểmkhácbiệthoàntoàn.NếuHiếnpháplàluậtcănbảnthìkhôngnênđánhđồngnhưluậtvàcácvụkiệnthôngthường.Nóimộtcáchrõrànghơn,vìtầmquantrọngcủaviệcdiễngiảihiếnpháp,việcnàykhôngnênđểchocácngànhkháctrongchínhquyềnthựchiện.Quốchộicóthểđưaraquyếtđịnhvềtínhhợphiếncủamộtđạoluậttrướckhibanhành,vídụnhưvớiĐạoluậtTưpháp,vàrõrànglàsẽphùhợpvớinguyêntắccủaHiếnphápkhiđểtòaánxemxéttínhphùhợpcủaquyếtđịnhđó.

MặcdùphánquyếttrongvụMarburykiệnMadisonthiếutínhrõràngvàlogicnhưngđólàtuyênbốhùnghồnnhấtvềnguyêntắcgiámsáttưpháp.MặcdùTòaánhiếmkhithựchiệnquyềntuyênbốviệcbanhànhluậtcủaquốchộikhônghợphiếntrongnhữngthậpkỷsauvụMarburyviệcnàyđãkhônglàmmấthiệulựccủađạoluậtliênbangkhácchođếntrướcthờiđiểmxảyravụDredScottnăm1857thờiđiểmmàthẩmquyềnnàybịlấylạivàtraochocácngànhkhác.Hoặc,cólẽdothẩmquyềnnàychỉđượcthựcthimộtcáchdèdặtnênngànhTòaánđãchịunhiềucôngkíchtrongsuốtnhữngnămđầucủathếkỷXIX.

Tòaáncủngcốquyềngiámsáttưphápcủamìnhbằngcáchkhẳngđịnhlạiquyềntươngtựđốivớiluậttiểubang.Năm1810,lầnđầutiênTòaánđã

tuyênvôhiệumộtđạoluậtcủatiểubangtrongvụFletcherkiệnPeckvớilýdolànhằmnỗlựchủybỏquyềnsởhữuđấtđaiđãđượcchuyểnnhượngbấthợppháp,đạoluậtnàyđãviphạmđiềukhoảnhợpđồng.Sauđó,trongvụMartinkiệnNgườithuênhàcủaHunternăm1816,mộtvụkiệnkhácliênquanđếntranhchấpđấtđai,tòaáncaonhấttạibangVirginiađãđưaraphánquyếtđốivớimộtbên,nhưngTòaánTốicaoHoaKỳlạiđưaraphánquyếtkháctạiphiênphúcthẩm.TòaánbangVirginiađãtừchốituânthủlệnhcủaTòaánTốicao,khẳngđịnhrằngTòaánVirginiacóthểphánquyếtvấnđềnàyvàrằngviệcBộluậtTưphápLiênbangtraoquyềnxétxửphúcthẩmchoTòaánlàkhônghợphiến.KhivụkiệnđượctrảlạiTòaánTốicao,theophánquyếtcủaChánhánJosephStory,Tòaánđãkhẳngđịnhlạiquyềntheohiếnpháp.ĐểphùhợpHiếnpháp,cáctiểubangđãnhượnglạimộtsốquyềncủamìnhchochínhphủliênbang.Quyềnlựccủatòaánliênbangbaogồmtoànbộcácvụkiệnliênquanđếndiễngiảihiếnphápvàđiềukhoảnvềquyềntốicaođãlàmcholuậtliênbangchiếmưuthếhơn.Cuốicùng,trongvụCohenskiệnVirginia(1821),Tòaánđãmởrộngquyềnnhằmđưavàoviệcxemxétthủtụctốhìnhsựcủatiểubang.Trừkhithủtụctốtụngcủatiểubangchịusựgiámsátcủacáctòaánliênbang,cáctiểubangcóthểkhôngtuânthủluậtvàchínhsáchcủaliênbangbằngcáchphạtcáccánhânđòicácquyềnhợplệtheohiếnpháp.

Vìvậy,saukhiChánhánMarshallkếtthúcnhiệmkỳvàonăm1834,mộtnềntảngđượcxáclậpđểTòaánTốicaoxemxétlạitìnhtrạnghợphiếncủacácđạoluậtthuộccáccơquanlậpphápvàcácquyếtđịnhcủaviênchứccaocấpliênbangvàtiểubang.KểtừđómọingườithừanhậnrằngquyềndiễngiảiHiếnphápcủaTòaánlàrấtrộng.Tuynhiên,đókhôngphảilàquyềnduynhấtvàkhôngbịhạnchế.Mọiviênchứccaocấpđềuphảituyênthệnhậmchức,camkếtgiữgìnvàbảovệHiếnpháp,vàvìvậybuộcphảidiễngiảiHiếnpháptrongkhithựchiệncôngviệccủamình.Mộtthượngnghịsỹphảixemxétmộtcáchthậntrọngtìnhtrạnghợphiếncủamộtđạoluậtkhiquyếtđịnhcónênbỏphiếutánthànhđạoluậtđóhaykhông,tổngthốngphảixemxétquyếtđịnhliệuviệcralệnhtratấnchiếnbinhthùđịchcóthuộcphạmvithẩmquyềncủamìnhtheohiếnphápvớitưcáchlàtổngtưlệnhquânđộihaykhông,vàthậmchímộtsỹquancảnhsátđangđituầntrongkhuvựccủamìnhcũngphảixemxétquyếtđịnhliệuviệcbắtmộtngườibịtìnhnghilàhợphiếnhaykhông.Trongphạmviđó,vấnđềthựcchấtkhôngphảilàaidiễngiảiHiếnphápmàlàcáchdiễngiảicủaaiđượccoilàquantrọngnhất.

XuyênsuốtlịchsửnướcMỹ,cáctổngthốngvàquanchứccaocấpkhácđãkhẳngđịnhquyềnđộclậpcủamìnhtrongviệcquyếtđịnhnhữngvấnđềmà

Hiếnphápyêucầuvàhànhđộngtheoquyếtđịnhnày.ThomasJeffersoncoiýtưởng“thẩmphánlàngườinắmquyềntốicaotrongtoànbộcácvấnđềvềhiếnpháp”là“mộthọcthuyếtquảthựcrấtnguyhiểm,vàsẽđặtchúngtadướichếđộchuyênquyềncủamộtnhómđầusỏ”.VìôngcoiĐạoluậtchốngNổiloạnnăm1798làkhônghợphiếnnênôngđãthựchiệnmộttrongcácquyềnđượcHiếnpháptraochotổngthốngtuyênthabổngcácbịcáobịkếtántheoĐạoluậtđó,ngaycảkhiđạoluậtđãđượctòaánápdụngvàduytrì.AbrahamLincolnđãlêntiếngphảnđốiphánquyếtvụDredScott(1857)chorằngngườidađenkhôngphảilàcáccôngdân,songtuyênbốrằngviệcđókhôngliênquanđếntưcáchcủaôngnhưlàmộtthànhviênQuốchộihoặctổngthống.GeorgeW.Bushđãđưaranhiềutuyênbố,đượclậpthànhvănbản,khikýcôngbốcácdựluậtthànhluậtmàkhôngthừanhậntínhhợphiếncủacácđiềukhoảntrongđạoluậtvàkhẳngđịnhquanđiểmkhôngthựcthicácđạoluậtđó.Ngàynay,mộtsốhọcgiảđưaralýlẽủnghộviệckhôiphụcchủnghĩahiếnphápcótínhphổbiến,trongđócácngànhchínhtrịcủachínhphủcónhiềuvaitròtrongviệcdiễngiảiHiếnpháp.

Tuynhiên,khiTòaánvàcácngànhkhácbắtđầumâuthuẫnvềcáchdiễngiảiHiếnpháp,phầnthắngnóichungthườngnghiêngvềTòaán.Hãyxemxéthaivídụminhhọavềsựphảnđốivànỗlựcphảnbácnhưngcuốicùngkhôngđemlạihiệuquả.PhánquyếtcủaTòaánvềviệcphânbiệtchủngtộctrongcáctrườnghọctrongvụBrownkiệnỦybanGiáodụcđượcnhiềutiểubangphíaNamhưởngứngbằngcáchphảnđốichínhthứcvàkhôngchínhthức.Chẳnghạn,mộtsốcơquanlậpphápphíaNamđãbanhànhcácnghịquyết“hủybỏ”phánquyếtvàcốgắnglàmvôhiệuphánquyếtbằngcáchtừchốicấpngânsáchchocáctrườngcóphânbiệtchủngtộc.TrongvụCooperkiệnAaron(1958),Tòaánđãbácbỏtoànbộnhữngnỗlựcnàyvàkhẳngđịnhlạinguyêntắcrằng“tòaánliênbangcóquyềntốicaotrongviệcdiễngiảiđạoluậttheoHiếnpháp,vànguyêntắcđóđãtừngđượcTòaánvàQuốcgiatôntrọngnhưlàquanđiểmbấtdibấtdịchvàtuyệtđốicầnthiếttronghệthốnghiếnphápcủachúngta”.ViệccáctiểubangphíaNamcoithườngquyềnlựccủaTòaánthựcsựđãtháchthứccácnộidungnàycủahiếnphápvàtoànbộchínthẩmphánđãtiếnhànhmộtbướcđặcbiệtlàghitênmìnhvàotừngbảnýkiến.

VàothờiđiểmvụWatergate,cáctòaánthụlýgiảiquyếtmộtloạtvụkiệnphátsinhtừviệcđiềutranhữnghoạtđộngbấthợpphápcủaTổngthốngNixonvànhữngngườithâncận.Chẳnghạn,trongvụNướcMỹkiệnNixon(1974),Tòaánchorằngcáctòaán,chứkhôngphảitổngthống,cóquyềnquyếtđịnhchứngcứmàđượccôngtốviênđặcbiệtcủavụWatergatetìmthấycóhiệulựctheoquyềnkhiếunạivềđặcquyềnhànhphápcủatổng

thốnghaykhông.ViệcxemxétchứngcứnàylàchứcnăngcủatưphápmàĐiềuIIIđãtraochocáctòaán,vàtổngthốngphảituânthủphánquyếtcủatòavềvấnđềnày.Đángchúýhơn,TòaántuyênbốTổngthốngNixonphảichấpnhậnphánquyếtđó.Ngaycảkhimộtloạtsựkiệndẫnđếnviệctừnhiệmcủaông,ngàitổngthốngvẫnkhôngthểphảnđốithônglệvềviệcgiámsáttưpháp.

VìHiếnphápđềcậpđếntoànbộphạmvicôngviệccủachínhphủ,việcgiámsáttưphápcóthểđượchiểubaogồmmọivấnđềcủachínhphủ,vàtínhlogictrongvụMarburykiệnMadisonchothấyTòaánnênthamgiavàoviệcgiámsáttưpháptrongbấtkỳvụkiệnnào.DùsaoTòaánđãkếtluậnrằng,doquyđịnhcủahiếnpháphoặcsựthậntrọngcủatòaán,cómộtsốvấnđềđượcgiaochoQuốchộihoặctổngthốngmàkhôngcầnviệcgiámsáttưpháp.Tòaánbịhạnchếtrongnhữngcôngviệccóthểthựchiệnđốivớivấnđềthựctiễnvàcơquantưpháp,cũngnhưvấnđềchínhtrịtrongviệcquyếtđịnhtráchnhiệmcủaTòaánliênquanđếncácngànhkhác,vìvậyTòaánkhôngquyếtđịnhcácvấnđềchínhtrị.Hãylấyvídụ,cóhàngloạtvụkiệnnảysinhtrongsuốtthờikỳChiếntranhViệtNamđòituyênbốcuộcchiếntranhlàbấthợpphápvìQuốchộiMỹchưabaogiờchínhthứctuyênchiến;hoặcngănchínhphủtiếptụccuộcchiếntạimộtsốkhuvực,nhưviệcnémbomởCampuchia.Nhữngvụkiệnnàycóphảinằmngoàiphạmvixétxửcủatòaánvìchúngliênquanđếnvấnđềchínhtrị?TừsauvụMarbury,ngườitacóthểcoiđólàmộtvấnđềdễhiểutrongcáchdiễngiảihiếnpháp.TrongcácđiềukhoảncủaHiếnphápcóyêucầunàovềviệcQuốchộituyênbốchiếntranhtrướckhitổngthốngcửquânđội,hoặctổngthốngcóthểtiếnhànhvàQuốchộicấpngânsáchchomộtcuộcchiếnkhôngđượctuyênbố?ViệcquyếtđịnhnhữngvấnđềtrêncóbuộcTòaánphảithamgiavàoquátrìnhhoạchđịnhchínhsáchvốnchỉthuộccácngànhkháccủachínhphủhaytốtnhấtnênđểchocácngànhnàythựchiện?Nếuđúngnhưvậy,đâycóphảilàmộtvấnđềchínhtrịkhôngthuộcphạmvixétxửcủatòaánvàcáctòaánkhôngthểquyếtđịnhđược?MặcdùkhôngvụkiệnnàođượctrìnhlênTòaánTốicao,nhưngcáctòaáncấpdướiđãxửlýcácvụkiệnnàyvàcácvụkiệnsauđóliênquanđếnchiếndịchquânsựcủaTổngthốngReagantạiElSalvadorvàChiếntranhvùngVịnhlầnthứnhấtcácquyếtđịnhvềchiếntranhvàhòabìnhđóđượctrìnhlêntổngthốngvàQuốchội.

Cácquyềnmàluậthiếnpháptraochocácngànhcònlạitrongchínhquyềnliênbang

TòaánTốicaocóquyềngiámsátquátrìnhxâydựngluậtcủatiểubangvàliênbangđểxácđịnhliệucácluậtđócóhợphiếnhaykhông.Hệthốngtòa

ánliênbangcũngcóthẩmquyềnxétxửđốivớinhiềuvụviệckhôngtheohiếnphápbaogồmcácvụviệcdânsựthôngthườngphátsinhtheocácđạoluậtliênbanghoặcliênquanđếncôngdâncủacáctiểubangkhácnhau,vàcácvụhìnhsựnhưcướpngânhàng,tộiphạmvềmatúy,vàcácviphạmluậtliênbangkhác.Vậyluậthiếnpháptraochocácngànhkháctrongchínhquyềnliênbangngànhlậppháp(Quốchội)vàngànhhànhpháp(đứngđầulàtổngthống)nhữngquyềnnào?

Trởlạivấnđềcơbảnđãmâuthuẫnvớiluậthiếnpháp.Bằngcáchnàochúngtacóthểtraoquyềnchomộtchínhphủđểthựchiệnnhữngcôngviệcmàtựchúngtakhôngthểthựchiệnđược,trongkhichínhphủđóchắcchắnkhôngphảilàmộtchínhphủmạnhđếnmứccóthểảnhhưởngđếntựdocủachúngta?CâutrảlờicủaHiếnphápxuấtpháttừhoàncảnhlịchsửcụthể.

CácnhàsoạnthảoHiếnphápđãgiảiđáprằngviệchìnhthànhquanniệmphổbiếnnàylàdochínhphủđượcthànhlậptheoĐiềulệLiênbangquáyếukém.TheoĐiềulệLiênbang,Quốchộikhôngcóquyềnđánhthuế,pháthànhmộtloạitiềnquốcgiaduynhất,hoặckiểmsoátthươngmại.KhôngcómộtcơquanhànhphápvữngmạnhtạithờiđiểmTổngthốnglàmộtthànhviêntrongQuốchộivớicácquyềnhạnchếhoặckhôngcóhệthốngTòaánliênbang.Xungđộtgiữacáctiểubanglantràndoviệcmộttiểubangápbiểugiáthuếquanđốivớicáchànghóanhậpkhẩutừcáctiểubangkhác,vàchínhphủquốcgiakhôngcókhảnănghoàntrảkhoảnnợlớntrongcuộcChiếntranhCáchmạngđãdẫnđếncuộckhủnghoảngtàichính.Vìvậy,chínhphủquốcgiatheocácĐiềulệnàyđượcnhiềutiểubangđánhgiálàkhôngcónănglực.

Vấnđềlàkhôngcóchínhphủliênbangtươngxứngđểgiảiquyếttìnhhình,vìvậycâutrảlờiđãrõràngvàđượcHộinghịLậphiếnnăm1787thôngqua:Traocácquyềnlớnhơnchochínhphủquốcgia,cácquyềnđủđểchínhphủquốcgiakiểmsoátnhữngxungđộtgiữacáctiểubang,sắpxếpcáccôngviệctàichínhcủađấtnước,nuôivàtrảlươngchoquânđộivàtiếnhànhquanhệvớinướcngoài.Nhưngviệcnàychỉgiảiđápđượcmộtphầncâuhỏicơbản.Cácnhàlậpphápcũngcómốiquantâmsâusắcrằng:chínhphủquốcgiamớicóthểsẽxâmphạmđếnhoạtđộnghợpthứccủacácchínhquyềntiểubanghoặcđedọacácquyềncơbảncủaconngười.Vìvậy,chínhphủliênbangđượchiểulàmộtchínhphủcócácquyềnrộnglớnnhưngbịhạnchế,chỉcócácquyền“đượcliệtkê”trongHiếnpháp.ĐượcngụýtrongcơcấuhiếnphápvàđượclàmrõtrongTuchínhánthứ10,kháiniệmvềcácquyềnđượcliệtkênêurằng:“CácquyềnkhôngđượcHiếnpháptraochoLiênbang”,hoặccũngkhôngbịHiếnphápcấmđốivớicácTiểubang,đượcbảo

lưutươngứngvớitừngTiểubang,hoặcvớitừngngười”.Vàchínhphủmớichỉcóthểthựcthicácquyềncủamìnhthôngquamộthệthốngmàchúngtagọilàkiểmsoátvàquânbìnhquyềnlựchoặcphânquyền.BộphậnchiếmđasốkhôngthểchàđạplênlợiíchcủacáctiểubanghoặccácquyềncủaconngườivìcácđạoluậtphảiđượccơquanlậpphápcủaThượngnghịviệnvàHạnghịviệnbanhànhvàđượcTổngthốngthôngqua.Đểtăngthêmmứcbảovệcaonhấtchomộtchínhphủquốcgiađầyquyềnlực,cácbảođảmcụthểtrongĐạoluậtNhânquyềnđượcQuốchộiĐầutiênsoạnthảovàđượcthôngquanăm1791.

ChínhphủđãđápứngđượccáckỳvọngnàytrongnhữngnămđầutheoHiếnpháp.Chínhphủmớiđãgiảiquyếtnhữngvấnđềcấpbáchnhấtcủathờiđạivànhữngyêucầucơbảnnhấtcủamộtquốcgia.QuốchộiĐầutiênđãthànhlậpcácbộcốtyếuthuộcchínhphủBộNgoạigiao,BộChiếntranh,BộTàichính,Bưuđiện,VănphòngTổngchưởnglý,vàhệthốngcácTòaánliênbangvàgiảiquyếtcácvấnđềkinhtếquantrọng,baogồmviệcápdụngthuế,banđặcquyềnchongânhàngquốcgia,điềutradânsố,thiếtlậphệthốngtiềntệ,vàbanhànhluậtvềbằngđộcquyềnsángchếvàbảnquyền.Mặcdù,chođếnkhiNộichiếnxảyra,quymôcủachínhphủvẫncònnhỏ.

Nhưnghãyxemvấnđềgìđãxảyravớimộtchínhphủcónhữngquyềnđượcliệtkêvàhạnchếnày.Ngàynay,khihỏiaiđórằng“chínhphủ”làgìthìhọcóthểnghĩngayđếnchínhphủquốcgia.Tổngthốngthườngđượcmôtảtrêncácphươngtiệnthôngtinđạichúnglà“ngườicóquyềnlựcnhấttrênthếgiới”.Quốchộisoạnthảoluậtvềhầuhếtmọivấnđề,từviệcbảovệcácloàicónguycơtuyệtchủngchođếnthuếápdụngđốivớicáchànghóanhậpkhẩu.BộmáyhànhchínhLiênbanggầnbatriệunhânviêncóchuyênmôngiỏi,khôngbaogồm1,5triệunhânviênkháccủaLiênbangphụcvụtronglựclượngquốcphòngthuthuế,xemxétviệcsápnhậpcácdoanhnghiệplớn,chuyểnnhượnggiấyphépchocácđàitruyềnhình,quảnlýhơnnửatỷhectađấtliênbang,vàtiêubanghìntỷđô-lamỗinăm.Trongkhiđó,cáctiểubangthựchiệnnhữngcôngviệcquantrọngnhưquảnlýcáctrườnghọccôngvàduytrìbảodưỡngđườngsá,nhưngcáchoạtđộngcủahọdườngnhưchỉtrongphạmvinhỏdocósựhiệndiệncủachínhphủliênbang.

MọibướcchuyểnđổichínhphủvớicácquyềnđượcliệtkêtừmộtchínhphủtrongphạmvinhỏvàảnhhưởnghạnchếthànhchínhphủthâmnhậpvàogầnnhưmọikhíacạnhcủacuộcsốnghiệnđạiđãđượcthôngquanhờcáccáchdiễngiảiHiếnpháp.NhữngcáchdiễngiảiđólàvídụđiểnhìnhchoviệcHiếnphápđượcdiễngiảivàápdụngnhưthếnào.Vănkiệnhiếnpháprõràngkhôngđềcậpcáctìnhhuốngkhônglườngtrướctạithờiđiểmsoạnthảo,

vàTòaánTốicaophảiđốiphóvớicảvănkiệnnàyvàviệcthayđổigiátrịchínhtrị,kinhtếvàxãhộitrongviệcxemxétphạmviphùhợpđốivớiquyềncủachínhphủ.Đươngnhiên,cácyếutốcơbảnlàviệcmởrộngcácquyềncủachínhphủliênbang,dựatrêncáchdiễngiảimởrộngvềviệcliệtkêcácquyềntrongvănbảnHiếnphápvàquânbìnhquyềnlựccủacáccơquanhànhphápvàlậppháp,chínhphủliênbangvàcáctiểubang,dẫnđếnviệcchiasẻquyềnlựcnhiềuhơnlàphânquyền.

ViệctraoquyềncơbảncủachínhphủđượcquyđịnhđốivớiQuốchộitạiĐiềuI,phần8,trongmườibảyđiềukhoảncụthểvàmộtđiềukhoảnchung.Tuynhiên,“cụthể”khôngđồngnghĩavớibịhạnchế.CácquyềncủaChínhphủtheoĐiều8baogồmcácquyền“đặtravàthucáckhoảnthuế”,“vaymượntiền”,“tuyênbốChiếntranh”,và“nuôidưỡngvàcungcấpchoQuânđội”.Và,trongkhoản18vềcácquyềncònlại,“soạnthảomọiLuậtcầnthiếtvàphùhợpđểthựchiệncácQuyềnnóitrên,vàtoànbộcácQuyềnkhácđượcHiếnphápnàytraochoChínhphủHoaKỳ”.

HãyxemxétvídụvềviệcmởrộngquyềncủaLiênbangvàchiasẻquyềnlựcgiữacácngànhtheocáchthứcmàngànhlậpphápvàhànhphápđãnỗlựcnhằmthựcthiquyềntheođiềukhoảnvềthươngmạivàcáchgiảiquyếtcủaTòaánTốicaosaukhixemxéttìnhtrạnghợphiếntrongviệcthựcthiquyềnnày.

ĐiềuI,phần8,khoản3,traochoQuốchộiquyền“quyđịnhthươngmạivớinướcngoài,vàgiữacácTiểubangkhácnhau,vàvớicácBộtộcDađỏ”.TheoĐiềulệLiênbang,chínhphủLiênbangcóítquyềnđểquyđịnhthươngmạigiữacáctiểubanghoặcthươngmạiquốctếhoặcngănmộttiểubangcảntrởviệcnày.Điềukhoảnvềthươngmạiđượcsoạnthảonhằmđiềuchỉnhtìnhhuốngnày,tạođiềukiệnchochínhphủliênbangthựcthiquyềnđốivớinềnkinhtếquốcgiacảtrongvàngoàinước.Quyềnlựcrộnglớnnàyphụthuộcvàocáchdiễngiảithuậtngữ“Thươngmại…giữacácTiểubangkhácnhau”.ĐiềunàycóthểđượchiểumộtcáchđơngiảnlànhằmngănsựxungđộtgiữacáctiểubangmàcácđiềutrongHiếnphápđượcưutiênápdụng,chẳnghạn,mộttiểubangbịđánhthuếhànghóađượcmuatừbangkhác.Thayvìthế,Quốchộiđãsửdụngđiềukhoảnvềthươngmạinhưlàmộtthẩmquyềnđểmởrộngquyềntheoquyđịnhcủaliênbangtrongnềnkinhtếvàđặtramộtgiớihạntươngxứngvớiquyềnlựcnhànước.TòaánTốicaothườngngầmkhẳngđịnhquyềnnày,vớimộtsốngoạilệđángchúý.

Giốngnhưnhiềunguyêntắchiếnphápkhác,phạmvicủađiềukhoảnthươngmạitrướctiênđượcđịnhnghĩarấtrộngtheoquanđiểmcủaChánhánJohn

Marshall.TrongvụGibbonskiệnOgden(1824),cơquanlậpphápNewYorkđãtraochoRobertFulton(ngườiphátminhratàuchạybằnghơinước)vàmộtđốitácđộcquyềnquảnlýcáctàuchạybằnghơinướctrêncáckhuvựcsôngnướctạiNewYork.VàFultonđãnhượngmộtphầnđộcquyềnthươngmạinàychoOgden.GibbonsbắtđầukhaithácmộttuyếnđườngchotàuchạybằnghơinướccạnhtranhgiữaNewJerseyvàNewYorktheođạoluậtliênbang,vìthếOgdenkiệnđòiGibbonskhôngđượcviphạmquyềnthươngmạicủamình.TòaánTốicaochorằngviệctraođộcquyềncủaNewYorkxungđộtvớimộtđạoluậtcủaQuốchộivềviệccấpphépchocáctàu,vàvìvậyquyềnnàylàvôhiệutheođiềukhoảntốicao.DùsaoMarshallđãcócơhộigiảithíchvềquyềncủachínhphủquốcgiatheođiềukhoảnthươngmại.

MarshallxácđịnhbayếutốtrongquyềncủaQuốchộivềthươngmạigiữacáctiểubangvàđưarađịnhnghĩaởphạmvirộngchomỗiyếutốnêutrên.Trướctiênlàthươngmại.LuậtsưcủaOgdenlậpluậnrằng“thươngmại”nghĩalàviệcđilại,hoặcnhữngphươngtiệndichuyểntừmộtbangnàyđếnbangkhác,vàsẽkhôngbaogồmngườiláitàu.ĐốivớiMarshall,việcđilạichỉlàmộtphầncủathươngmại:“Thươngmại,chắcchắnlàviệcđilại,nhưngnócònbaohàmthêmmộtnghĩanữa,đólàgiaodịch.Nómôtảgiaodịchthươngmạigiữacácquốcgiavàgiữacáckhuvựctrongquốcgiatrongtấtcảcácngànhcủaquốcgiađó”.

Thuậtngữtiếptheođượcđịnhnghĩalà“giữacáctiểubangkhácnhau”.TheoMarshall,“giữa”khôngchỉcónghĩalà“giữahai”.“Mỗithứlàmộtphầntrongtổnghòanhữngthứkhác,đượctrộnlẫnvớichúng.Thươngmạigiữacáctiểubang,khôngthểdừnglạingoàiđườngbiêngiớimỗitiểubang,màcóthểđượcápdụngcảởbêntrong”.Quốchộikhôngcóquyềnquyđịnhthươngmạidiễnrahoàntoàntrongphạmvimộttiểubang,nhưngliệumộthoạtđộnghoàntoàntrongphạmvitiểubangcóđemlạihiệuquảmàkhôngcầnsựhiệndiệnthựctế.Ngaycảkhimộthoạtđộngđượctiếnhànhhoàntoàntrongphạmvibiêngiớicủamộttiểubangđơnlẻ,nếunóảnhhưởngđếnthươngmạibênngoàibiêngiớicủatiểubang,đóvẫnlàhànhvithươngmạigiữacáctiểubang.

Bướccuốicùnglàđịnhnghĩamangtính“quyđịnh”.Marshallxácđịnhrằng“Quyềnnày,giốngnhưtoànbộcácquyềnkhácđượctraochoQuốchộilàhoàntoànthuộcvềQuốchội,cóthểđượcthựcthitrongphạmvitốiđa,vàđượcthừanhậnkhôngcógiớihạn,chứkhôngphảiđượcquyđịnhtrongHiếnpháp”.

Vìvậy,TòaánkếtluậnrằngQuốchộicóthẩmquyềntheoHiếnphápđểquy

địnhcáchoạtđộngthươngmạithựchiệnbênngoàibiêngiớicủamộttiểubangđơnlẻ.NhưngđịnhnghĩavềquyềnnàycủaTòaánTốicaocóthểchỉxuấthiệnnhằmđốiphóvớiviệckhẳngđịnhquyềntheohiếnphápvàtháchthứcđốivớiTòaán,vànửathếkỷsauvụGibbonkiệnOgden,Tòaáncàngcóítcơhộihơnnữađểxemxétlạiđịnhnghĩanày.

Trongnửathếkỷsauđótừ1887đến1937TòaánđãápdụngchínhsáchhẹphơnngaycảkhiQuốchộicốgắngthựcthimạnhmẽhơnquyềnthươngmại.Đâylàkỷnguyênquantrọng,vớisựlớnmạnhcủacáctậpđoànU.SSteel,StandardOil,vàsựtậptrungcácquyềnlựcmớikhácvềkinhtếvàcủacải.Quốchộivàcáccơquanlậpphápđóngvaitròkiểmsoátcácquyềnlựcmớivềkinhtế,nhưngkhiTòaántrởnênthậntrọnghơnthìTòaánkhôngcóthiệnchícôngnhậnquyềncủacơquanlậpphápđốivớithươngmại.Trongphạmviđịnhnghĩacủađiềukhoảnthươngmạiđãcấm,Marshalltậptrungvàohiệulựcthươngmạivàthôngquamộtcáchgiảiquyếtchínhthứcvàrõràng.MarshallđãphánquyếttrongvụGibbonskiệnOgdenrằngthươngmạicònhơncảviệcđilại,nhưngtrongmộtvụkiệnnăm1895,Tòaánchặtchẽhơnkhichorằngthươngmạichỉlàviệcđilại.QuốchộiđãbanhànhĐạoluậtChốngđộcquyềnShermannhằmkiểmsoátđộcquyềncủacácngànhcôngnghiệpmới.TrongvụNướcMỹkiệnE.C.Knight,TòaánđãhạnchếĐạoluậtShermanbằngcáchdiễngiảitheomộtnghĩahẹpphạmviquyềncủaQuốchộitheođiềukhoảnthươngmại.CôngtyĐườngtinhluyệnMỹđãmualạiđộcquyềncủangànhcôngnghiệpđường,kiểmsoáthơn90%sảnlượngđườngcủacảnước.Nhưng,Tòaánchobiết,chínhphủliênbangkhôngthểquyđịnhtheohiếnpháptìnhtrạngđộcquyềnnàyvìđólàđộcquyềnsảnxuất,chứkhôngphảithươngmại:“Thươngmạitiếptheoviệcsảnxuất,vàkhôngphảilàmộtphầncủasảnxuất…ThựctếlàmộtmặthàngđượcsảnxuấtđểxuấtkhẩusangTiểubangkhácchứkhôngtựbiếnnóthànhmộtmặthàngthươngmại”.

CáccáchgiảithíchthậntrọngvềđiềukhoảnthươngmạicủaTòaánTốicaođãđạtđếnđỉnhđiểmkhiTòaánbãibỏmộtsốđoạnchínhtrongChínhsáchKinhtếMớiđượcsoạnthảonhằmđưađấtnướcthoátkhỏicuộcĐạisuythoái.Chẳnghạn,trongvụSchechterPoultryCorpkiệnnướcMỹ(1935),vụ“congàốm”Tòaánđãbãibỏyếutốchínhtrongkếhoạchkhôiphụckinhtế,ĐạoluậtKhôiphụcngànhCôngnghiệpQuốcgia.Trongnhữngđạoluậtkhác,đạoluậttraoquyềnchotổngthốngđểthựcthibộluậtcạnhtranhđãđượcHiệphộiThươngmạitrongnướcphêchuẩn.SchechterPoultryCorpliênquanđếnbộluậtcạnhtranhtrongngànhcôngnghiệpchănnuôigiacầmtạiThànhphốNewYork.Giacầmchắcchắnđượcchănnuôivớisốlượnglớn,đượcvậnchuyểnbằngđườngbiểntheohoạtđộngthươngmạigiữacác

tiểubangvàcóhiệuquảkinhtếquantrọngởtầmquốcgia.Đạoluậtnàyquyđịnhviệcmuabángiacầm,tuynhiên,đạoluậtnàyđãvượtquáphạmvicủađiềukhoảnthươngmại.BằngngôntừtrầnthuậtvềvụE.C.Knight,Tòaánđãđịnhnghĩathươngmạitrongphạmvihẹp:“Trongphạmvigiacầmlàđốitượngđượcquantâm,việclưuthôngthươngmạigiữacáctiểubangđãbịngừnglại.KinhdoanhgiacầmđãtrởthànhngànhcònlạitồntạitrongphạmviTiểubang”.

ViệcTòaánlàmvôhiệuChínhsáchKinhtếMớithểhiệnsựtháchthứcđốivớicácngànhkháccủachínhphủ,vàsaukhiTổngthốngFranklinRooseveltchiếnthắngvangdộitrongchiếndịchtáitranhcửtổngthốngnăm1939,ôngđãđươngđầuvớitháchthứcđó.FranklinDelanoRoosevelt(viếttắtlàFDR)đềxuấtkếhoạchnổitiếngcủamình:cảitổtoànbộtòaán.Theođótổngthốngcóquyềnchỉđịnhmộtthẩmphánmớithaythếvịtrícủavịthẩmphánđươngnhiệmnếuthẩmphánnàyđãbảymươituổivàđãlàmtrongtòaánđượcmườinăm.Việcthôngquakếhoạchnàysẽtạođiềukiệnchotổngthốngchỉđịnhsáuthẩmphánmới,thiếtlậpmộtcơcấutựdochiếmđasốthànhviêntrongtòatánthànhChínhsáchKinhtếMới.

Tranhluậnvềkếhoạchcảitổtoànbộtòaánrấtquyếtliệt,vàrõràngchứngtỏvaitròmờnhạtcủaTòaántheoHiếnpháp.QuátrìnhcảitổnàybịhạnchếdokhảnăngcủaTòaántrongviệcngăncảnquyếttâmcủađạiđasốchiếmưuthếvàcoikếhoạchnàynhưlàmộtphươngtiệnkiểmsoáttrongmộtthểchếkhôngdânchủ.NhưngTòaáncóđượcmộtlựclượngbảovệhùnghậu,thậmchícảtừnhữngngườikhôngđồngtìnhvớicácphánquyếtcủaTòaán.Nếucónhiềungườibảovệluậthiếnpháphơnlàủnghộcácvấnđềchínhtrịđơngiản,Tòaánphảiđượcmiễncanthiệpchínhtrịtrựctiếpkiểunàytrongcácphánquyếtcủamình.

Cuốicùng,kếhoạchcảitổtoànbộtòaánđãthấtbạitrongQuốchộinhưngvẫncóảnhhưởngđếnTòaánTốicao.Vàogiữanăm1937,ThẩmpháncóquanđiểmtrunglậpOwenRobertsđãtrởthànhmộtngườiủnghộkiênđịnhhơncácquyđịnhcủaluật,vàvàinămtiếptheo,“BốnKỵsĩ”(JamesMcReynolds,WillisVanDevanter,PierceButler,vàGeorgeSutherland)nổitiếngcủaĐảngBảothủvềhưu,Rooseveltđãchỉđịnhcácthẩmphánthaythếvàchươngtrìnhcảitổlậpphápcủaôngnhậnđượcnhiềusựủnghộhơn.KếtquảlàcáchdiễngiảiđiềukhoảnthươngmạiđãchuyểnsangcáchhiểugầnnhưhoàntoànkhácvềquyềncủaQuốchội,chứngtỏtầmquantrọngvềhiệulựccủaMarshall,vàhiệncáchhiểunàyvẫnđượcduytrìkểtừthờiđiểmđó.

Chẳnghạn,trongvụBanQuanhệLaođộngQuốcgiakiệnCôngtythépJones&Laughlin(1937)–mộttrongnhữngvụkiệnđầutiênmàTòaánđãápdụngcáchgiảiquyếttựdohơnTòaánủnghộtínhhợphiếncủaĐạoluậtQuanhệLaođộngQuốcgia,mộtphầnchínhkháctrongChínhsáchKinhtếMới.ĐạoluậtQuanhệLaođộngQuốcgiađãcấmcácchủsửdụnglaođộng“thamgiavàobấtkỳcôngviệclaođộngkhôngcôngbằngnàocóảnhhưởngđếnthươngmại”.Jones&Laughlinlàmộtcôngtythéplớn,đượchợpnhấtvàcótrụsởởnhiềubang,nhưngTòaánchorằngquyềnthươngmạikhôngbịhạnchếvớicácdoanhnghiệpđó:“Mặcdù,vềbảnchất,cáchoạtđộngcóthểtrongphạmvitiểubangkhiđượcxemxétriêngrẽ,nếucáchoạtđộngđócómốiliênhệchặtchẽvàquantrọngvớithươngmạigiữacáctiểubang.Việckiểmsoátcáchoạtđộngđólàcầnthiếthoặcphùhợpnhằmbảovệthươngmạikhôngbịcồngkềnhvàgâynhiềutrởngại,Quốchộikhôngthểphủnhậnquyềnthựchiệnviệckiểmsoátđó”.KhônggiốngnhưvụE.C.Knight,hoạtđộngđượcquyđịnhởđâychỉlàsảnxuấtthìkhôngthuộcphạmvihiệulựccủađiềukhoảnthươngmại.

Sựchuyểnđổiđượchoànthiệnnăm1942trongvụWickardkiệnFilburn,trongđóTòaánđãviệndẫnrõràngphântíchcủaMarshallvềquyềnthươngmạitrongvụGibbonskiệnOgden.BộtrưởngNôngnghiệpđãphạtFilburn,mộtchủtrangtrạinhỏ,sốtiền117,11đô-lavìđãtrồng239giạlúamỳtrênphầnruộngôngđượcchia,mặcdùôngđịnhsửdụnglúamỳriêngchotrangtrạicủamìnhvàkhôngbánvìmụcđíchthươngmạigiữacáctiểubanghoặchìnhthứckhác.Hoạtđộngnàylàsảnxuấtvàchếbiến,khôngliênquangìtớihoạtđộngtiếpthịvàphânphối.NhưngvấnđềchínhmàTòaánquantâmlàhệquảcủahoạtđộngthươngmại,chứkhôngphảilàtínhchấtcủahoạtđộngthươngmại.VấnđềchínhđểxácđịnhphạmviquyềnlựccủaQuốchộitheođiềukhoảnthươngmạilàđịnhrõhoạtđộngđượcxemxétđócóảnhhưởngđếnthươngmạigiữacáctiểubang,ngaycảkhiđókhôngphảilàthươngmạigiữacáctiểubang.NếuFilburntrồngvàtiêuthụlúamỳcủamình,ôngsẽkhôngmualúamỳtrênthịtrường.Nếunhiềutrangtrạinhỏđềutrồngnhưvậy,thìviệccáctrangtrạinàyquyếtđịnhtíchlũysẽcóảnhhưởnglớnđếnthịtrườnglúamỳquốcgia,vìvậysẽảnhhưởngđếnthươngmạigiữacáctiểubangvàđólàmộtchủđềchínhđểquốchộihànhđộng.

TrongnửathếkỷsauChínhsáchKinhtếMới,TòaánTốicaocũngchấpthuậnhầuhếtviệcápdụngquyềnthươngmạicủaQuốchội,baogồmviệcđềramứclươngtốithiểuvàgiờlàmviệctốiđa,cấmphânbiệtchủngtộctạicácđịađiểmthươngmại,quyđịnhviệcbánlươngthực,phạttộichovaynặnglãi,vànhữngvấnđềkhác.TrongvụHodelkiệnVirginiaSurfaceMiningandReclamationAssociation(1981),ThẩmphánRehnquistđãtóm

tắtcâuchuyệnnàyvàchorằng“mộttrongnhững’hưcấu‘lớnnhấtvềhệthốngLiênbangcủachúngtalàQuốchộichỉthựcthinhữngquyềnđãđượctraochoQuốchội”,và“cáchmàTòaándiễngiảiĐiềukhoảnThươngmạiđãminhhọađầyđủmứcđộhưcấunày”.MặcdùôngđồngývớiphánquyếtcủaTòaánrằngmộtđạoluậtquyđịnhviệckhaithácmỏlộthiêntrongtiểubanglàhợphiến,nhưngôngcũngcảnhbáo“thậtsailầmkhikếtluậnrằngquyềnđiềutiếtcủaQuốchộitheoĐiềukhoảnThươngmạilàbịhạnchế.Mộtsốhoạtđộngcóthểmangtínhchấtkínđáohoặccụcbộđếnnỗichúngkhôngchỉlàthươngmạiđơnthuần”.KhinhữngvịtrímớitrongTòaánđượcbổnhiệm,lờicảnhbáocủaRehnquistđãtạocơsởchochủnghĩaliênbangmớilầnđầutiênhạnchếquyềncủaQuốchộitheođiềukhoảnthươngmạikểtừChínhsáchKinhtếMới.

Năm1990,Quốchộiđãbanhànhmộtđạoluậtđượcsoạnthảođểxétxửmộttộiphạmliênbangmangsúngtheongườiởcáchphạmvitrườnghọckhoảnghơn300m.AlfonsoLopezbịbuộctộitheođạoluậtvìmangmộtkhẩusúngngắnđếntrường,vàanhđãyêucầubácbỏbảncáotrạngvìchorằngviệcbanhànhđạoluậtnàylàvượtquábấtkỳquyềnnàođãđượcliệtkêcủaQuốchội.Chínhphủbiệnhộđạoluậtnàynhưlàmộtcáchthựcthiquyềnthươngmại;đemmộtkhẩusúngđếnkhuvựctrườnghọccóthểdẫnđếnbạohành,vàhậuquảcủasựbạohànhnàylàrấtlớn,việcmangvũkhítrongcáctrườnghọcgâyảnhhưởngđếnmôitrườnghọctậpvàdẫnđếnviệchọctậpkémhiệuquả.Vìvậyviệcmangsúngvàokhuvựctrườnghọccóthểảnhhưởngđángkểđếnthươngmạigiữacáctiểubang.ChánhánRehnquistcủaTòaánđãphánquyếtbácbỏquanđiểmcủachínhphủ,chorằngviệcmangsúngtrongkhuvựctrườnghọckhôngphảilàhoạtđộngkinhtế,khônggiốngvớiviệctrồnglúamỳtrongvụWickardkiệnFilburn,vàvìvậyvấnđềnàykhôngthuộcphạmvicủađiềukhoảnthươngmại.Đặcbiệt,khôngcótàiliệunàocủaQuốchộiđềcậpđếnviệcmangsúngcóthểđượcápvàohànhviđặcbiệtvềthươngmạigiữacáctiểubang.Nếuđạoluậtnàyđượccholàcóhiệulựcthìhầuhếtcácđạoluậtkháccũngsẽhợphiến,baogồmcảnhữngđạoluậtđềcậpnhiềuđếncácchủđềtruyềnthốngtrongphạmvitiểubang,chẳnghạnnhưphạmtội,giáodụcvànuôidưỡngconcái(vụNướcMỹkiệnLopez,1995).

LopezđãkhôngthihànhbảnántheođiềukhoảnthươngmạicủaTòaán,vàcácnhàbìnhluậnđãsuyđoánrằngmộtsựchuyểnđổicótầmquantrọngngangvớiviệccảicáchChínhsáchKinhtếcóthểsẽchấmdứt.VụNướcMỹkiệnMorrisonnăm2000quảthựcítnhiềuđãchấmdứtsựsuyđoántrên.TrongĐạoluậtChốngbạohànhđốivớiPhụnữ(VAWA),Quốchộiđãchophépnạnnhâncủasựbạohànhdo“địnhkiếngiớitính”kiệnngườiđãtấn

công.ChristyBrzonkala,mộtcựusinhviênởTrườngĐạihọcBáchkhoaVirginia,đãkiệnhaicầuthủbóngđáởtrườngtheođạoluậttrênvớicáobuộcđãcưỡnghiếpcô;côcũngkiệnnhàtrườngvìkhôngcóhìnhthứcxửlýtươngứngnhữngkẻtấncông.KhônggiốngnhưvụLopez,QuốchộiđãbắtđầunghiêncứumởrộngtrướckhibanhànhVAWA,quátrìnhnàydàibốnnămvớicácphiênđiềutrần,cácbáocáocủalựclượngđặcnhiệmtừhaimươimốttiểubang,vàtámbáocáoriêngcủaỦybanQuốchộigồmnhữngtàiliệucụthểvềtácđộngcủasựbạohànhdođịnhkiếngiớitínhđốivớithươngmạigiữacáctiểubang.Tuynhiên,ChánhánRehnquistchorằngđạoluậtvượtquáquyềntheođiềukhoảnthươngmạicủaQuốchội.Bạohànhdođịnhkiếngiớitính,giốngnhưviệcsởhữusúng,khôngphảilàhoạtđộngkinhtế,vàtoànbộtácđộngcủasựbạohànhđóđốivớithươngmạigiữacáctiểubangkhônglàmchoviệcbạohànhđóphảituânthủđiềukhoảnthươngmại.NhữngngườikhôngtheoChínhthốnggiáolậpluậnrằngtoànbộtácđộng,chứkhôngchỉriênghoạtđộngcótínhchấtkinhtếhoặcphikinhtế,phảiđượcđịnhrõtrongcácvụkiệnnhưvụWickard.NhưngRehnquistđãtrảlời“Hiếnphápđòihỏisựkhácbiệtgiữanhữngvụkiệnthựcsựthuộcphạmviquốcgiavànhữngvụkiệnthựcsựởphạmviđịaphương”.Vìhìnhphạtchoviệcbạohànhtrongphạmvitiểubangtheotruyềnthốngthuộcphạmvicủaluậttiểubangđiềuchỉnh,vìvậyđiềukhoảnbồithườngdânsựcủaVAWAlàkhônghợphiến.

ChếđộliênbangmớisẽđixađếnđâulàvấnđềđượcthểhiệntrongvụRaichkiệnGonzales,vụcầnsadùngchoytếnăm2005.ĐạoluậtChophépSửdụngvìLòngthươnghạicủaCaliforniađãchấpnhậnsửdụngcầnsavàocácmụcđíchytế.Haibệnhnhânnặngkhôngcôngnhậnluậtliênbangvàđòiquyềnxinvàsửdụngcầnsađểgiảmđauđớnvìcănbệnhcủamình,chorằngngoàicácquyđịnhkhác,quyđịnhvềviệcsửdụngcánhânđóvượtquáphạmvicủađiềukhoảnthươngmại.Tòaánchorằngviệcsởhữuvàsửdụngcầnsa,khônggiốngnhưviệcsởhữuvàsửdụngsúnghoặcbạohànhdođịnhkiếngiớitính,làhoạtđộngkinhtếtheođiềukhoảnthươngmại.Tạisaovậy?GiốngnhưlúamỳtrongvụWickard,cầnsalà“hànghóacóthểthaythếđượcvàcómộtthịtrườngổnđịnhgiữacáctiểubang,mặcdùlàbấthợppháp”.Quốchộicóthểkếtluậnrằngviệctiêuthụcầnsatrongnướckhôngđượcquyđịnhsẽảnhhưởngđếnthịtrườngtrongnước,chẳnghạnnhưkhigiáthuốcphiệncaohơnsẽthuhútcầnsatrồngchonhucầugiađìnhđưarathịtrườngthươngmại.Cólẽ,quantrọnghơn,quyđịnhvềviệcsửdụngcầnsalàmộtphầntrongkếhoạchtổngthểđốivớiviệcquyđịnhvềcầnsavàcácloạithuốchướngthầnkhác.VụLopezliênquanđếnmộtđạoluậthìnhsựhẹphơnmàkhôngcóbấtkỳtuyênánnàovềảnhhưởngđốivớithươngmạitiểubang,vàtươngtự,vụMorrisonchỉđềcậpđếnhànhvicó“tínhchất

hìnhsự,phikinhtế”.NếuQuốchộibanhànhmộtkếhoạchtổngthểnhằmkiểmsoátmộthoạtđộngtrongthươngmạigiữacáctiểubang,điềukhoảncầnthiếtvàthíchhợphỗtrợđiềukhoảnthươngmạibằngcáchchophépquyđịnhvềhoạtđộngphikinhtếtrongphạmvitiểubang.

CácquyềncụthểcủatổngthốngtheoHiếnphápbaogồmhànhđộngvớitưcáchlàtổngtưlệnhcủalựclượngquốcphòng;bổnhiệmcácđạisứ,thẩmphánvàcácquanchứcđiềuhànhvớisựtưvấnvàchấpthuậncủaThượngnghịviện;đềxuấtvàbiểuquyếtviệcbanhànhluật.Tuynhiên,nếuQuốchộichỉcó“Quyềnlậpphápđượctraonhưởđây”,thìHiếnphápquyđịnhrằng“QuyềnhànhphápsẽđượctraochoTổngthống”,điềunàychothấy,cùngvớiquanđiểmcủaTòaánTốicao,tổngthốngcótoànbộcácquyềnthườngđượcthựcthibởimộtngườilãnhđạocaonhấtngaycảkhicácquyềnnàykhôngđượcliệtkêcụthểtrongHiếnpháp.

Cácquyềnhànhphápchungvàđượcliệtkêcủatổngthốnglàrấtlớn,nhưngkhôngphảilàkhôngcógiớihạnhoặcđộclậpsovớicácquyềncủaQuốchội.Cáctranhluậnvềphạmviquyềnliênbangvàquyềnhànhphápcủatổngthốnglàcăngthẳngnhấttrongthờikỳkhủnghoảng.Phạmviquyềnlựccủachínhphủđểbảovệđấtnướcvàvaitròcủatổngthốngvớitưcáchlàtổngtưlệnhđãgâytranhcãitrongmộtthờigiandài,vàtranhcãiđãtrởnêngaygắthơnkểtừcuộctấncôngkhủngbốngày11tháng9năm2001.

HiếnphápđãtraochoQuốchộicácquyền“tuyênbốchiếntranh”,tàitrợvàchiphốilựclượngquốcphòng,vàHiếnphápđãchỉđịnhtổngthốnglà“Tưlệnhtốicao”.Vìvậy,Quốchộivàtổngthốngcóthểcùnghànhđộng,khiQuốchộituyênbốchiếntranhthìtổngthốngsẽtiếnhànhsauđó.TronglịchsửnướcMỹ,Quốchộitừngtuyênbốtìnhtrạngchiếntranhsáulần,bắtđầutừcuộcChiếntranhnăm1812vàgầnđâynhấtlàtrongsuốtcuộcChiếntranhThếgiớiII;NộichiếnvàChiếntranhTriềuTiênnằmtrongsốnhiềucuộcchiếnkhôngđượctuyênbố.Thôngthường,Quốchộikhôngtuyênbốchiếntranhchínhthứcnhưngdướimộtsốhìnhthứckhácđãchophéptổngthốngcửquânđộiratrận.Saucuộctấncôngngày11tháng9,QuốchộiđãthôngquanghịquyếtChophépSửdụngLựclượngQuânđội,dẫnđếncáccuộcchiếntạiIraqvàAfganistan.

TổngthốngcũngthườngtiếnhànhcáchoạtđộngquânsựmàkhôngcầnsựphêchuẩncủaQuốchội,hoặcxinphêchuẩnsaukhihànhđộngđãđượcthựchiện.Việcđóđãxảyrahơn130lần,bắtđầutừviệcTổngthốngAdamsửdụnghảiquânđểbắtgiữcáctàuPháptấncôngcáctàuhàngcủaMỹvàkéodàiítnhấtđếnviệcTổngthốngClintonhạlệnhchodừngchiếndịchkhông

quânthanhtẩychủngtộctạiKosovo.Cáctổngthốngcócáchànhđộngđượcbiệnhộlàđúngtheoquyềnđượctraođểbảovệđấtnướckhôngbịtấncông,theonhucầubảovệnhữngngườiMỹbịbắttrongcáccuộcxungđộtởnướcngoài,vàtheonghĩavụđốivớicáctổchứcquốctếnhưLiênHợpQuốcvàNATO.

QuyềncủatổngthốngvớitưcáchlàtổngtưlệnhsẽmởrộngđếnđâukhitổngthốnghànhđộngkhôngcầnsựchophépcủaQuốchộilàvấnđềgâynhiềutranhcãinhất.MộtphươngcáchđượcđưaratrongcácVụkiệnTrưngdụngthéptrongsuốtChiếntranhTriềuTiên.TổngthốngTrumanralệnhchoChínhphủLiênbangtrưngdụngcácnhàmáythépcủađấtnướcđểduytrìsảnxuấttrướcnguycơcóthểxảyrađìnhcông.TòaánTốicaochorằngnếukhôngđượcQuốchộichophép(quảthực,Quốchộitừchốichophépviệctrưngdụngnàynhằmgiảiquyếttranhchấplaođộng),Trumankhôngcóquyềnvớitưcáchlàtổngtưlệnhnêutrênhoặctheoquyềnhànhphápchung.KếtquảlàThẩmphánRobertJacksonđãđềnghịmộthìnhthứckiểmtrathườngđượcviệndẫncótínhnănglinhhoạtđểphântíchquyềncủatổngthống.Khitổngthốnghànhđộngtheosựphêchuẩncủaquốchội,quyềncủatổngthốnglàcaonhất;khitổngthốnghànhđộngtráivớiýkiếnmàQuốchộinêurõhoặcđềxuất,quyềncủatổngthốngsẽlàthấpnhất;khitổngthốnghànhđộngvềmộtvấnđềmàQuốchộikhôngđềcậpđến,dựavàocácquyềnriêngbiệtcủamìnhvớitưcáchlàtổngthốngthìtổngthốngđiềuhànhtrong“mộtphạmvikhôngrõràng”vàphạmviquyềnlựccủatổngthốngphụthuộc“vàotínhcấpbáchcủacácsựviệcvàkhôngthểlườngtrướcđượclúcđó”.(VụYoungstownSheet&TubeCokiệnSawyer,1952)

QuốchộicũngđãcốgắngkiểmsoátquyềncủatổngthốngthôngquaNghịquyếtvềQuyềntuyênbốChiếntranhnăm1973,đượcbanhànhbấtchấpsựphủquyếtcủaTổngthốngNixon,nhưlàmộtbiệnphápgiảiquyếttranhcãivềChiếntranhViệtNam.NghịquyếtyêucầutổngthốngphảihỏiýkiếnQuốchộikhicửquânđộithamchiếnvàrútquânsausáumươingày,trừkhiQuốchộiđãphêchuẩn.Nghịquyếthạnchếmộtcáchkhônghợphiếnquyềncủatổngthốngchưabaogiờđượckiểmtra,vàcólẽsẽkhôngbaogiờ,bởivìnóđềcậpđếncácvấnđềchínhtrịmàTòaánTốicaokhôngmuốngiảiquyết.Đồngthời,tổngthốngđôikhiphảitôntrọngnghịquyếtvàđôikhithìkhông.TổngthốngClintonđãsửdụngquyềnnàykhicửquânđộiđếnkhôiphụclạichứcvụchoJean-BertrandAristide,TổngthốngHaiti,saumộthànhđộngtáobạonăm1994,nhưngđãkhôngsửdụngquyềnnàykhiralệnhcholựclượngkhôngquântấncôngcáccăncứcủaAlQaedatạiSudanvàAfghanistannăm1998.

QuyềnphátđộngchiếntranhcũngcóthểxungđộtvớicácquyềntựdodânsựđượcHiếnphápbảovệ.TrongsuốtcuộcNộichiến,TổngthốngLincolnđãđìnhchỉnguyêntắcđìnhquyềngiamgiữnhằmtạođiềukiệnchoviệcgiamgiữvôthờihạnnhữngngườicảntrởcuộcchiến.KhiThẩmphánRogerTaneycủaTòaánTốicaobanmộtlệnhđìnhquyềngiamgiữyêucầumộtngườiủnghộLiênminhtênlàJohnMerrymannênđượcđưaratòahaythabổng,LincolnđãngầmchỉđạocácsỹquanquânđộigiamgiữMarrymanphớtlờlệnhtrên,chorằngcóquyềnhànhđộngtheohiếnphápkhiQuốchộikhôngnhómhọp.TaneykhôngtiếptụctheođuổivụviệcvàsauđóQuốchộicôngnhậnviệcđìnhchỉlệnhvìHiếnphápchophéplàmnhưvậy.

Saucácvụtấncôngngày11tháng9,Quốchộiđãchophéptổngthống“sửdụngtoànbộlựclượngcầnthiếtvàphùhợp”đốiphóvớicáccánhânvàtổchứcđãvạchkếhoạchvàủnghộcáccuộctấncôngnày.KếtquảlàlựclượngquânđộiMỹđãbắtđượcnhiềuchiếnbinhvànhữngngườikhácđượccholàcómốiquanhệvớiAlQaeda(gồmcảcáccôngdânMỹ),giamgiữhọởHoaKỳvàtạicăncứhảiquânởVịnhGuantanamo,Cuba.ChínhquyềnTổngthốngGeorgeW.Bushchorằngnghịquyếtchophéplựclượngquânsự,vàcólẽquantrọnghơn,quyềncốhữucủatổngthốngvớitưcáchlàngườiđứngđầucơquanhànhphápvàtổngtưlệnh,đãchophépmộtloạthànhđộngvượtquásựkiểmsoátcủaluậttrongthờibìnhvàvượtquásựkiểmsoátcủatòaán.BộTưphápđưaramộtbảnýkiếnpháplýnêurõrằng:“Trongthờichiến,chỉTổngthốngcóthểquyếtđịnhbiệnphápnàotốiưunhấtđượcsửdụngđểđánhbạikẻthù”.Vìvậy,banđầutổngthốngđòiquyềnhợphiếnđểralệnhtratấntùnhânnhằmthuthậptintứctìnhbáongaycảkhiQuốchộiđãnghiêmcấmhànhđộngnàyvìnóviphạmCôngướccủaLiênHợpQuốcvềchốngTratấn.Saukhiđượccôngbốrộngrãi,BộTưpháphủybỏbảnýkiếncủamìnhvàtổngthốngđãkhôngđòiquyềnđónữa.ChínhquyềncũngchorằngtùnhânbịgiamgiữtạiVịnhGuantanamovàthậmchícảcáccôngdânHoaKỳbịcoilà“cácchiếnbinhthùđịch”đềuvượtquáphạmvicủatòaán.(Sausựkiệnngày11tháng9,chínhphủcũngmởrộngviệcsửdụngthủđoạnnghetrộmđiệnthoại,chặnthưđiệntử,vàcácphươngtiệngiámsátđiệntửkhác;nhữngbiệnphápnàyliênquanđếnTuchínhánthứ4vàđượcthảoluậntạiChương9.)

Tronghaivụkiệnnăm2004,TòaánTốicaođãbácbỏnhữngkhiếunạinày,chorằngcácquyềncủatổngthốnglàhạnchếthậmchítrongsuốtcuộcchiếnchốngkhủngbố,vàtòaáncóquyềnquyếtđịnhphạmvicácquyềnnày.Cụthể,trongphạmvikiểmsoátVịnhGuantanamocủaMỹ,cáctòaánliênbangcóthẩmquyền“quyếtđịnhtínhhợpphápkhảnănggiamgiữvôthờihạncủaCơquanHànhphápđốivớinhữngcánhânđượccholàvôtội”(VụRasul

kiệnBush,2004).YaserHamdi,mộtcôngdânMỹbịbắttạiAfghanistantrongcuộcchiếnvớipheTaliban,cóquyềnnhậnthôngbáovềviệcchorằnganhtalàmộtchiếnbinhthùđịchvàchứngminhnhữngkhiếunạitrướcngườicóquyềnquyếtđịnhtrunglập.Tổngthống,theonghịquyếtcủaquốchội,cóthểxácđịnhmộtcôngdânlàchiếnbinhthùđịchvàralệnhgiamgiữchiếnbinhđó.Nhưngthậmchímộtchiếnbinhthùđịchcũngkhôngnhấtthiết,vàkhôngthểbịgiamgiữvôthờihạnnếuchưaquamộtquytrìnhxétxửcôngbằng,baogồmquyềnbàochữaphảnbáclạicácviệndẫnkếttộiđốivớianhtatrướcngườicóquyềnquyếtđịnhtrunglập(VụHamdikiệnRumsfeld,2004).NhằmgiảiquyếtcácvụtươngtựnhưRasulvàHamdi,QuốchộiđãbanhànhĐạoluậtĐốixửvớiNgườibịGiamgiữ,năm2005vàĐạoluậtThiếtlậpcácỦybanQuânsự,năm2006,đểquyđịnhcácthủtụcgiámsáttìnhtrạngngườibịgiamgiữvàhạnchếviệctòaánxemxétcácquyếtđịnhquânsựđốivớinhữngngườibịgiamgiữcụthể,khôngbaogồmcáchànhđộngtheolệnhđìnhquyềngiamgiữ.TrongvụBoumediennekiệnBush(2007),TòaánTốicaođãtuyênbốrằngcácthủtụcvàhạnchếnàylàvihiến.HiếnphápquyđịnhrằnglệnhđìnhquyềngiamgiữcóthểbịQuốchộingừnglạichỉ“khitrongcácTrườnghợpNổiloạnhoặcXâmlượcmàcóthểđòihỏisựAntoàncủadânchúng”vàcácđạoluậtđãnêukhôngphântíchnhữngyêucầucủađiềukhoảnngừnghoặckhôngquyđịnhcácthủtụcthaythếtươngxứnglệnhđìnhquyềngiamgiữ.MộtngườibịgiamgiữmàsốphậncủaanhtadoỦybanquânsựquyếtđịnhcóthểcómột“ngườiđạidiện”khôngphảilàluậtsư,thậmchíkhôngphảilàngườiủnghộchoanhta.Nhữngbằngchứngmàchínhphủđưarasẽđượccoilàcógiátrị,ngườibịgiamgiữchỉcóthểtiếpcậnvớinhữngbằngchứngchưarõràng,vàanhtachỉcóthểđưarabằngchứng“cógiátrịhợplý”củamìnhmộtcáchhạnchế.

Cáctiểubangcóquyềngìtheoluậthiếnpháp?

Đếnnay,vấnđềtồntạilàđãhìnhthànhmộtchínhphủquốcgiađủmạnhđểsửachữanhữngđiểmyếukémcủachínhphủtheoĐiềulệLiênbang.Cácquyềncủachínhphủđóbịhạnchếbằnghọcthuyếtcủacácquyềnđãđượcliệtkê,vàviệcmởrộngtiếptheocácquyềncủachínhphủđượctiếnhànhbằngcáchdiễngiảitheonghĩarộngviệctraocácquyềncụthểnhưđiềukhoảnthươngmại.Nhưngcòncáctiểubangthìsao?Cáctiểubangđãtồntạitrướckhichínhphủquốcgiađượcthànhlập,vàcácđạidiệncủatiểubangđãsoạnthảovàthôngquaHiếnpháp.Vìquyềncủachínhphủliênbangđãmởrộng,bằngcáchnàocáctiểubangđiềuchỉnhđểphùhợpvớihệthốnghiếnpháp?

Nhưvớimọivấnđềkháccủaluậthiếnpháp,trảlờichocâuhỏinàythật

khôngđơngiản.VănkiệnHiếnphápítđềcậpđếnquyềncủatiểubang,traocụthểmộtvàiquyềnchochínhquyềncáctiểubangvàápđặtrõmộtsốhạnchếvềquyềnliênbangđốivớicáctiểubang.Thờithếđãthayđổivàchínhquyềnliênbangcũngnhưcáctiểubangđãkhẳngđịnhcácquyềncủamìnhtheonhữngcáchthứckhácnhau,vìthếTòaánTốicaođãcốgắngxácđịnhphạmviđiềuhànhhợplýcủachínhquyềnliênbangvàtiểubang.

NgaycảkhiHiếnphápkhôngđềcậpđếnvấnđềtrên,chếđộliênbangýtưởngquyềncủachínhphủđượcchiasẻvớichínhquyềntiểubangvàchínhphủquốcgialàmộtnguyênlýcơbảntronghệthốnghiếnphápcủachúngta.Chínhphủliênbanglàmộtchínhphủcócácquyềnđượcliệtkê,chỉthựcthinhữngquyềnđượctraocụthểtrongHiếnphápmặcdùchúngtađãbiếtrằngsựhạnchếđóthườngtrênlýthuyếthơnlàtrongthựctế,vớisựcôngnhậncủaTòaánvềviệcmởrộngquyềnliênbang.Còncáctiểubangcónhiệmvụthựcthiquyềnbảovệchung,hoặcquyềnthựchiệntoànbộnhữngcôngviệcthôngthườngmàchínhquyềncáctiểubangthựchiện.Cáctòaánđãxâydựngmộtcơquantrọngyếuvềluậtdựatrênýnghĩacủacácquyềnđượcliệtkêcủachínhphủliênbang(chẳnghạnnhưquyềnthươngmại),nhưngkhôngcócơquanpháplýnàovềquyềncủachínhquyềncáctiểubangcóthểsosánhđược,vìquyềncủachínhquyềncáctiểubangnàylàchungchứkhôngphảiđượcliệtkêcụthể.HiếnphápkhôngquyđịnhcụthểquyềnchungcủachínhquyềncáctiểubangbởivìđókhôngphảiphạmvicủaHiếnphápmọingườiđềuhiểucáckháiniệmtạithờiđiểmsoạnthảoravănkiệnnày,cònngàynaychúngtathựchiệntheobốicảnhchínhtrịhiệntạivàhàmýcầnthiếtcủacơcấuhiếnpháp.

Cácquyềncủaliênbangvàtiểubangđượcđiềuchỉnhdễdàng.Cáctiểubangcóquyềnchung,trongkhichínhphủquốcgiacóquyềnhạnchế,đượcliệtkêcụthểtrongHiếnpháp.Tuchínhánthứ10đãnêurõrằngquyềncủacáctiểubangmởrộnghơnquyềncủachínhphủquốcgia:“CácquyềnkhôngđượcHiếnpháptraochoHoaKỳ,hoặckhôngbịHiếnphápcấmđốivớicácTiểubangđượcbảolưutươngứngvớicácTiểubang,hoặcvớimọingười”.NhưngHiếnphápcũngbaogồmđiềukhoảnvềquyềntốicao,trongĐiềuVI,Khoản2:“Hiếnphápnày,vàcácĐạoluậtcủaHoaKỳđượcbanhànhtheoHiếnphápnày…sẽlàLuậttốicaocủaQuốcgia;vàThẩmphánởcácTiểubangđềuphảituânthủnhữngđạoluậtnày,bấtkỳmộtđiềunàotronghiếnpháphoặcluậtcủabấtkỳTiểubangnàotráivớiHiếnphápLiênbangđềukhôngcógiátrị”.Vìvậy,cáctiểubangcóquyềnchung,chínhphủliênbangcóquyềnhạnchế,nhưngtrongphạmviquyềncủamình,chínhphủliênbanglàtốicao.Vậythì,bằngcáchnàocáctòaáncóthểvạchđượcđườngranhgiớigiữaquyềncủaliênbangvàtiểubang?

Trongmộtthờigiandài,từhậuNộichiếnchođếnkhibắtđầuChínhsáchKinhtếMới,TòaánTốicaohạnchếquyềncủaliênbangsovớiquyềncủatiểubang.PhươngthứcnàylàhệquảtấtyếucủaphươngthứcbảothủcủaTòaán(đượcthảoluậntrướcđó),thôngquaphươngthứchạnchếphạmvicủacácquyềnliênbangtheođiềukhoảnthươngmạivàcácquyđịnhkhác.Kháiniệmnàyđượcgọilàchủquyềnphápluậtsonghành.Nhưngcảchínhphủquốcgiavàtiểubangcóphạmviquyềnhạnphùhợpcủamình,vàkhôngthểxâmphạmđếnphạmviquyềnhạncủanhau.Thôngthường,Tòaánsẽtuyênvôhiệuviệcbanhànhluậtcủaquốchộinếupháthiệnrarằngđạoluậtđangnóiđếnvượtquáphạmvicácquyềnđượcliệtkêcủachínhphủliênbang,hoặcTòaántuyênvôhiệucácquyềncủatiểubang.Chẳnghạn,trongvụHamnerkiệnDagenhart(1918),Tòaánchorằngluậtliênbangcấmviệclưuchuyểntronghoạtđộngthươngmạigiữacáctiểubangđốivớihànghóađượcsảnxuấtdosứclaođộngcủatrẻemlàvượtquáquyềnthươngmại,vàtrongvụKellerkiệnHoaKỳ(1909),Tòaánđãphánquyếtviệcliênbangcấmcácnhàthổlàxâmphạmđếnquyềnbảovệcủacáctiểubang.

KháiniệmchủquyềnphápluậtsonghànhvàphạmvirộnglớnvềquyềncủatiểubangđượcTòaánđưarakhámờnhạt.KhảnăngphânbiệtrõrànggiữacáclĩnhvựcchủquyềnlàphùhợpvớitưtưởngcủathếkỷXIXhơnlànhữngtưtưởngphápluậtcủathếkỷXX.SauFDR,saucuộcĐạisuythoái,vàChínhsáchKinhtếMới,Tòaánđãsẵnsàngchấpthuậnviệcmởrộngquyềncủaliênbang.Ngàynay,việcphânchiaquyềnlựcgiữachínhphủquốcgiavàcácchínhquyềntiểubangbịkiểmsoátbởihọcthuyếtvềquyềnưutiên,baogồmhiệuứngphứctạpcủaquyềnliênbangkhôngcóhiệulựcthựcthi.Nếuchínhphủliênbanghànhđộng,sẽưutiênápdụngluậttiểubangmàtrênthựctếcókhảnăngmâuthuẫnvớiluậtliênbang.Vàđôikhi,nếuchínhphủliênbangkhônghànhđộnghoặcchỉcóthểhànhđộngnếuquyềncủachínhphủlàkhôngcóhiệulựcthựcthithìluậttiểubangcũngbịcấm.

Quyềnưutiênápdụngluậtliênbangkhiluậttiểubangtráivớiluậtliênbangrấtdễhiểuvìhiệulựccủađiềukhoảnquyềntốicao.ĐạoluậtXétxửTrọngtàiLiênbangquyđịnhrằngcácbêntronghợpđồngcóthểthỏathuậnđệtrìnhtranhchấplêntrọngtàibấtkểquyđịnhtráingượccủaluậttiểubang.TrêncơsởquyđịnhđómộtđạoluậtcủatiểubangCaliforniađãcốtìnhlàmmấthiệulựcthỏathuậnnàyđượcưutiênápdụng(vụCôngtySouthlandkiệnKeating,1984).Câuhỏikhóởchỗnhữngphạmvimàluậttiểubangvàliênbangkhôngtráingượcnhaumộtcáchrõràngnhưngvẫnmâuthuẫn,trongtrườnghợpxungđộtđó,luậttiểubangkhôngđượcápdụng.Đôikhi,TòaánTốicaosẽtôntrọngmốiquantâmcủachếđộliênbangvàdiễngiải

cácđạoluậtnhằmtránhxungđột;tạinhữngthờiđiểmkhác,Tòaánsẽnhạycảmhơnvớimốiquantâmcủaquốcgia,nếuTòaánhiểuđượcsựcầnthiếtcủatínhthốngnhấtquốcgia.TrongvụCipollonekiệnLiggettGroup,Inc(1992),Tòaánchorằngluậtliênbangvềnhãnhiệuthuốcláđãưutiêntráchnhiệmgâytổnhạingoàihợpđồngcủatiểubangvìkhôngcảnhbáosựnguyhiểmcủaviệchútthuốc.NhưngtrongvụAltriaGroup,InckiệnGood(2008),Tòaánkếtluậnrằngđạoluậtliênbangkhôngưutiênkhiếunạivềsựgianlậncủatiểubangđốivớicácnhàsảnxuấtthuốclávìđãquảngcáodốitrárằngthuốclá“nhẹ”ítgâytáchại.Trongcảhaitrườnghợp,TòaántậptrungvàoviệcbàytỏýkiếncủaQuốchộivàđềxuấtýkiếnnàytrongviệcbanhànhluật;trongvụCipollone,luậttiểubangmâuthuẫnvớiviệccảnhbáosứckhỏetheoquyđịnhcủaliênbangđốivớithuốclá,nhưngtrongvụAltriaGroup,luậttiểubanglànhằmvàoquảngcáodốitráchứkhôngphảilàtácđộngcủaviệchútthuốcđếnsứckhỏe.TrừkhiQuốchộiđãchứngminhđược“nghĩarõràngvàhiểnnhiên”đểưutiênluậttiểubang,quyềnbảovệcủatiểubangvẫnkhôngthayđổi.

LuậtliênbangcóthểưutiênhơnluậttiểubangngaycảkhikhôngcómâuthuẫnthựctếvàlĩnhvựcđượcQuốchộinắmgiữtheoquyđịnh.ĐâylàvấnđềgiảithíchviệcQuốchộiđầutiênđịnhđixađếnđâu.Nếucácvấnđềthuộcquyềnlợiquốcgiahoặcđòihỏisựthốngnhấtquốcgiachẳnghạnnhưcáccôngviệcliênquanđếnnhữngbộtộcdađỏ,nhậpcư,hoặcditrúcủacácloàichimtrongkhắpcảnướcTòaáncóthểưutiênlựachọnápdụngcácđạoluậtliênbang.

CólẽlĩnhvựcmờnhạtnhấtcủahọcthuyếtvềquyềnưutiênliênquanđếncáctrườnghợpthuộcquyềncủaQuốchộitrongcáclĩnhvựcmàQuốchộichưabanhànhluật.Quyềnchưađượcthựcthicóthểngăncáctiểubangkhônghànhđộngtrongthờigianđókhông?NhữngngườiủnghộchínhphủquốcgiavữngmạnhtrướcđólậpluậnrằngkhảnăngbanhànhluậtcủacáctiểubangđốivớicácvấnđềcóhiệulựcbênngoàiđườngbiêngiớicủamìnhlàmộtnhượcđiểmlớncủachínhphủtheoĐiềulệLiênbang,vàdođóđiềukhoảnthươngmạivàđiềukhoảnvềquyềntốicaocầnđượcsửađổi.Vìvậy,cáctiểubangkhôngthểhànhđộngtrongcáclĩnhvựcđượcquyđịnhthuộcquyềnthươngmạiliênbang,mặcdùcáctiểubangcóthểbanhànhluậttrongcáclĩnhvựckhácmàcóthểcómộtsốtácđộngđếnlĩnhvựcthươngmại.Nhữngngườikhácđưaraquanđiểmhẹphơnvềquyềncủaliênbang,chorằngluậtcủatiểubangđượcưutiênchỉkhinóthựcsựmâuthuẫnvớicácluậtdoliênbangbanhành.

Việcgiảiquyếtvấnđềnàybắtđầuvàonhữngnăm1850vàđượctrìnhbàyrõ

ràngtrongmộtloạtvụkiệntừChínhsáchKinhtếMớitrởvềtrước.Điềunàyrấtnhạycảmvớinhữngmốiquantâmcủachếđộliênbang.Cáctiểubangnênđượcphépbanhànhluậttùythuộcvàosựcầnthiếtởđịaphương,nhưngcáctiểubangkhôngđượcphépcanthiệpvàonguồnthươngmạigiữacáctiểubang.TòaáncânbằngquyềnlợicụcbộcủatiểubangtrongviệcthựcthiluậtđốivớitráchnhiệmdẫnchứngvàsuyxétđúngđắnmàTòaánápdụngđốivớithươngmạigiữacáctiểubang.Vìvậy,mộttiểubangcóthểbảovệquyềnlợivềsựantoàntrênnhữngđườngcaotốcbằngcáchbanhànhđộcaotốiđavàhạnchếtrọnglượngđốivớixetảitrênđường,ngaycảkhichỉmộtvàixetảicóthểđápứngđượcgiớihạnđó,vìquyđịnhcấmápdụngcôngbằngvớicácxetảiđượcsửdụngtrongphạmvitiểubangvàđixuyêntiểubang(chẳnghạn,vụCụcđườngbộTiểubangNamCarolinakiệnBarnwellBros,1938),nhưngtiểubangkhôngthểcấmcácxekéorơ-moócsiêutrườngsiêutrọngmàcácđiềukhoảncấmlạimiễnchonhiềuxetảitrongtiểubang(nhưvụKasselkiệnCôngtyConsolidatedFreightways,1981).

Mộtkhíacạnhkháccủasựphânchiaquyềnlựctheohiếnphápgiữachínhphủquốcgiavàcáctiểubangđángđượcđềcậpđến.Đólàcáctiểubangcótìnhtrạnghợphiếnđộclậpvàquyềnbảovệchung,trongkhichínhphủliênbangchỉcócácquyềnđượcliệtkê.Vìvậycónhữngvấnđềmàchínhphủliênbangkhôngthểchỉđạocáctiểubangthựchiện.Chẳnghạn,chínhphủliênbangkhôngthểđịnhtrướcchomộttiểubangvịtríđặtthủphủcủatiểubangđó.ChínhphủliênbangđãtừngcốgắngthựchiệnkhiOklahomađượcchấpnhậnvàoLiênminh(vụCoylekiệnSmith,1911).Nhưngkhichínhphủliênbangvàngânsáchliênbangmạnhhơn,QuốchộiđãlậpramộtbộmáyđểcáctiểubangthựchiệnnhữngcôngviệcQuốchộimuốnmàkhôngcầnchỉđạotrựctiếpcáctiểubang.Quốchộithiếtlậpcácchươngtrìnhchitiêuliênbangthôngquacáctiểubang,nhưngquyđịnhmộttiểubangphảituânthủcácđiềukiệncụthể.Chẳnghạn,Tuchínhánthứ21đãkhôngcòncấmvàtraochocáctiểubanggầnnhưtoànquyềnbánđồuốngcócồn.Vìquyềncủacáctiểubang,ngườitachorằngTuchínháncấmQuốchộibanhànhđộtuổitốithiểuđượcphépuốngrượutrênphạmvicảnước.Tuynhiên,năm1988,Quốchộiđãbanhànhmộtđạoluậtnhằmrútlạimộtphầnngânsáchvềđườngcaotốcliênbangdànhchomộttiểubangtrừkhitiểubangnàybanhànhvănbảnquyđịnhđộtuổitốithiểuđượcphépuốngrượulàhaimươimốt.Đâylàvấnđềthựctiễn,tươngtựmộtyêucầuquốcgiavìmọitiểubangđềuphụthuộcvàongânsáchliênbangtrongviệcxâydựngvàduytrìđườngsá.LiệuQuốchộicóthểthựchiệngiántiếpnhữngcôngviệcmàQuốchộikhôngthểthựchiệntrựctiếptheoHiếnpháp?Quốchộicóthể,ChánhánWilliamRehnquisttuyênbốthaymặtchođạidiệnđasốtrongTòaán,vìquỹkiểmsoátđườngcaotốcthuộcphạmviquyềnchitiêucủaQuốchộivàđộ

tuổiđượcphépuốngrượuliênquanđếnviệcđilạiantoàntrênđườngcaotốcgiữacáctiểubang.

3.CácquyềntựdotrướctiêncủaconngườiCácquyềnhợphiến

Vấnđềcơbảncủaluậthiếnpháplàcáchthứcthiếtlậpmộtchínhphủđủmạnhđểthựchiệnnhữngcôngviệcmàchúngtamuốnchínhphủđóthựchiện,vàhạnchếquyềnhạncủachínhphủđósaochokhôngthựchiệnnhữngcôngviệcmàtakhôngmuốn.Mộttrongnhữngcôngviệcchínhmàchúngtakhôngmuốnchínhphủthựchiệnlàxâmphạmđến“cácquyền”củamình.Tấtnhiên,ýnghĩacủa“cácquyền”thayđổinhấtđịnhtheothờigian,nhưngchúngtacũngbiếtcómộtsốđiềuchínhphủkhôngthểcanthiệpđược.

SuốtmộtthếkỷrưỡiđầutiêntronglịchsửlậphiếnMỹ,mốiquantâmchínhcủaluậthiếnpháplàcácvấnđềvềcơcấuchínhphủnhưđãđượcthảoluậntrongchươngtrước:HiếnpháptraochocácTòaánLiênbang,QuốchộivàTổngthốngquyềngì,vàcácquyềncủaliênbanghạnchếquyềncủachínhquyềncáctiểubangnhưthếnào.KểtừChiếntranhThếgiớiII,nhiềuhànhđộngtheoluậthiếnphápđãđượcliênhệvớiviệcxácđịnhcácquyềncánhân,vàđóchínhlàlĩnhvựcmàchúngtasẽđềcậptrongchươngnày.

Cácquyềnđượcluậthiếnphápbảovệ?

MọiquyềnhợphiếnđềudựavàomộthoặcnhiềuđiềukhoảntrongvănkiệnHiếnpháp.ĐểhiểucácquyềnnàycầnxemxéttừngđiềukhoảnviệcbảođảmtựdongônluậntrongTuchínhánthứnhất,điềukhoảnvềnguyêntắcxétxửcôngbằngtrongTuchínhánthứ14,vàv.v.vàxemxétcácquyềnphátsinhtừcácđiềukhoảnđó.Nhưngcácquyềnnàysẽdễhiểuhơnnếuchúngtachiachúngthànhhainhóm.

Nhómcácquyềnthứnhấtlàcácquyềnvềthủtục.Nhữngquyềnnàynóivềcácquytrìnhmàchínhphủphảitheocáchchínhphủphảiứngxửkhihànhđộnghướngđếnmộtcánhânhoặc,đôikhi,mộtnhóm.Nhómquyềnthứhailàcácquyềnvềbảnchất.Cácquyềnnàyxácđịnhphạmvicủaquyềntựdocánhânmàchínhphủkhôngthểxâmphạmbấtkểcácthủtụcmàchínhphủphảithựchiện.Mặcdùranhgiớigiữacácquyềnvềthủtụcvàquyềnvềbảnchấtkhôngphảiluônluônđượcphânđịnhrạchròi,nhưngnếuphânbiệtđượcthìquảthậthữuích.

Mộtvàivídụchothấysựkhácbiệtgiữacácquyềnvềthủtụcvàquyềnvềbảnchất.Bạnđangđượchưởngphúclợiansinhxãhội,nhưngnhữngphúclợiđócủabạncóthểbịchínhphủcắtgiảmdomộtsốquanchứcchorằngbạnkhôngđủđiềukiệnđượchưởngnữa.Trướckhiphúclợicủabạncóthểbịcắtgiảm,quyềntheohiếnphápvềquytrìnhxétxửcôngbằngbảođảmrằngbạnphảinhậnđượcthôngbáovềyêucầucủachínhphủvàphảicócơhộitrìnhbàylậpluậncủamìnhvềvấnđềnàytrướctòa.Đâylàquyềnvềthủtục.Mặtkhác,nếuchínhphủmuốnépbuộcbạnphảithamgiamộtbuổiLễCônggiáo,đâylàmộtvấnđềhiếnphápthuộcvềquyềnbảnchất,chứkhôngphảiquyềnthủtục.Ngaycảkhichínhphủđãgửichobạnthôngbáovàmởmộtphiêntòa,chínhphủkhôngthểviphạmquyềnbảnchấtcủabạntheohiếnpháp,đượcchọntínngưỡngriêng.

Cácquyềnvềthủtụcbaogồmquyềnđốivới“quytrìnhxétxửcôngbằngtrướcphápluật”,đượcghinhậntrongcácTuchínhánthứ5và14,vàquyền“đượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”trongTuchínhánthứ14.Quytrìnhxétxửcôngbằngnghĩalàchínhphủphảitheocácthủtụccôngbằngkhithựchiệnhànhđộngđốivớimộtcánhân.Vấnđềkhólàphảivạchraquytrìnhnàolàcôngbằngtrongmộtvụkiệncụthể.Nếumộtngườibịbuộctộivàtheođócóthểbịxétxử,rõràngvấnđềsẽnghiêmtrọnghơnlàviêcchấmdứtphúclợiansinhxãhội,vìvậyHiếnpháptrongtrườnghợpđósẽápdụngnhiềuyêucầuvềtốtụnghơn.Thôngthường,việcxácđịnhkhinàomộtngườicóquyềnđượchưởngquytrìnhxétxửcôngbằngvàthủtụcnàocầnthiếtcònlàmộtvấnđềphứctạphơnnữa.

Luậthiếnphápvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtđãmởrộngđángkểtrongnămmươinămqua,trướctiênlàdophongtràođấutranhchocácquyềndânsựvàsauđódocácyêucầuđượcđốixửcôngbằngtừcácthànhviêntrongcácnhómnhưphụnữ,cácnhómthiểusốvềsắctộc,vànhómnhữngngườiđồngtínhnam.Quyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtquyđịnhrằngchínhphủphảiđốixửtươngtựvớinhữngngườicócùnghoàncảnh;vídụ,nhưTòaánTốicaophánquyếttrongvụBrownkiệnỦybanGiáodục,mộttiểubangkhôngthểđốixửkhôngcôngbằngvớinhữngđứatrẻdađenbằngcáchgửichúngđếncáctrườngtáchbiệtvớinhữngđứatrẻdatrắng.Hiệnnay,vấnđềnàydườngnhưlàhiểnnhiênrõràngvớichúngta,nhưnghầuhếtcáckhiếunạivềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtgâynhiềutranhcãihơn.Aicóquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật:NhữngngườigốcMỹLatinh?Nhữngngườiđồngtínhnam?Nhữngngườibéophì?Nhữngngườithiểunăngtrítuệ?Vàviệcđốixửcôngbằngvớinhữngngườikhácnhauvàcácnhómkhácnhaucóýnghĩanhưthếnào?

Cácquyềnvềbảnchấtkháchơnnhiềusovớicácquyềnvềthủtục,nhưngởmứcđộchungnhất,cácquyềnnàycóthểđượccoilàđểphụcvụmộthoặchaimụcđích.Mộtmụcđíchlàchophépmọingườithamgiađầyđủvàocáccôngviệcxãhội,baogồmquátrìnhchínhtrị.Chẳnghạn,tựdongônluậnvàtựdobáochígópphầncôngkhaicácbàithuyếttrìnhvềchínhtrịvàchínhquyềndânchủ.Mụcđíchkháclàchophépmọingườibảovệsứckhỏe,hạnhphúc,tựdovàanninhcánhân,pháttriểnvàthểhiệntínhcáchriêngcủamình.Chẳnghạn,tựdongônluậncũngchophépsựthểhiệncánhân,quyềnchọntheovàthựchànhtôngiáocủamỗingườicũngnhằmthúcđẩypháttriểncánhân.

Mộtđiểmkháccầnlưuývềcácquyềnhợphiếnnóichungtrướckhichuyểnsangnhữngchitiếtvềcácquyềncụthể.ĐạoluậtNhânquyền�mườituchínhánđầutiên�đượcbổsungchoHiếnphápngaysaukhiđượcthôngquanhưlàmộtphươngtiệnnhằmbảovệcáccánhânhơnnữatrướcsựđedọacủachínhquyềnliênbangmớiđầyquyềnlực.Bằngcácthuậtngữvàtheotưduychungcủathờiđại,ĐạoluậtNhânquyềnchỉbảovệmọingườitrướccáchànhđộngcủachínhquyềnliênbang,chứkhôngphảichínhquyềncáctiểubang.SauNộichiến,cácTuchínhánthứ13,14và15đượcbổsungthêmvàoHiếnpháp;nhữngtuchínhánnàyđãbãibỏtìnhtrạngnôlệ,cácquyềnbỏphiếuvàquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtđượcbảođảm,vàcácyêucầuvềquytrìnhxétxửcôngbằngđượcmởrộngđốivớicáctiểubang.MặcdùcáctuchínhánkhôngnêumốiquanhệgiữacácđiềukhoảncủacáctuchínhánđóvớicácquyềntựdođượcquyđịnhtrongĐạoluậtNhânquyền,nhưngcuốicùngTòaánTốicaođãchấpnhậnphươngphápđượcgọilàkếthợpcóchọnlọc.Tuchínhánthứ14khôngápdụngtoànbộquyềnbảovệcủaĐạoluậtNhânquyềnđốivớitoànbộcáctiểubang,thayvàođó,TòaánđãràsoátmỗiđiềukhoảnvàkếthợpcóchọnlọcnhữngđiềukhoảnquantrọngnhấtvàoTuchínhánthứ14.TiêuchuẩnmàTòaánđạtđượclàchấpthuận“[các]nguyêntắccôngbằngđượcxâydựngdựatrêntruyềnthốngvàlươngtâmcủadântộckhiđượcxếpvàocácnguyêntắccơbản…[và]ngầmchứatrongkháiniệmvềsựtựdotrongtrậttự”.Ápdụngtiêuchuẩnnày,TòaáncuốicùngđãđưahầunhưtoànbộcácđiềukhoảncủaĐạoluậtNhânquyềnvàoTuchínhánthứ14vàràngbuộccácđiềukhoảnđóvớicáctiểubang.

Quytrìnhxétxửcôngbằnglàgì?

Tuchínhánthứ5,ápdụngvớichínhquyềnliênbangvàcáctiểubangđãnêurõrằng“khôngai…bịtướcđoạtquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữunếukhôngcóquytrìnhxétxửcôngbằngtrướcphápluật”.Tuchính

ánthứ14bổsung“cũngkhôngbấtkỳTiểubangnàocóthểtướcđoạtcủabấtkỳngườinàoquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữunếukhôngcóquytrìnhxétxửcôngbằngtrướcphápluật”.Hầuhếtcáctừngữchínhtrongnhữngđiềukhoảnnày“quyềntựdo”,“quyềnsởhữu”,và“quytrìnhxétxửcôngbằng”đềurấtmơhồ.Kiếnthứcvềlịchsử,vănhóavàthẩmquyềncủatòaán,cùngnhữngtranhluậnkhắpnơivềgiátrịxãhộilàcầnthiếtđểchúngtahiểusáthơnnghĩacủađiềukhoảnnày.Nhưngbằngcáchđọcchínhvănkiệnnày,chúngtacóthểbắtđầuhiểucácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng.

Cácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằngchothấymỗingườisinhrađềucónhữngquyềntựnhiên“quyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữu”.Chínhphủkhôngthểtướcđoạtbấtkỳquyềnnàotrongcácquyềnnàytrừkhichínhphủtuânthủ“quytrìnhxétxửcôngbằngtrướcphápluật”.Kháiniệmnàybaogồmcảviệccấmhànhđộngcủachínhphủvàngầmchứasựchophéphànhđộngcủachínhphủ.Cácđiềukhoảnnêurõràng,chứkhôngphảimơhồ,quyđịnhnhữnghànhđộngmàchínhphủkhôngthểthựchiệntướcđoạtcủaaiđóquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữunếukhôngcóquytrìnhxétxửcôngbằng.Cácđiềukhoảnnàycũngngầmchứanhữnghànhđộngmàchínhphủcóthểthựchiệntướcđoạtcủaaiquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữunếuđượcthựchiệntheođúngquytrìnhxétxửcôngbằng.

Đâylàđiềuhiểnnhiênnhưngrấtquantrọng.Chúngtabiếtrằngchínhphủcóthểtướcđoạtcủaaiđóquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữu.Mộttiểubangcóthểbỏtùmộttêntộiphạm,tịchthusúngvàchiếcôtômàkẻphạmtộidùngđểchạytrốn,vàthậmchítuyênántửhìnhđốivớitộiphạmđó.Hiếnphápcũngtraochochínhphủnhữngquyềnrấtlớnthậmchílàđốivớisựsốngvàcáichếtcủaquốcgia.Nhưngquyềnnàybịhạnchếbởicácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng.Chẳnghạn,trướckhibỏtùmộtngườinàođó,chínhphủphảichophépmởmộtphiênxétxửcôngbằng,ngườibịxétxửcóquyềnkhángcáo,vàcóluậtsưbàochữachobịcáonếuanhtayêucầu.Quytrìnhxétxửcôngbằngđượcsoạnthảonhằmbảođảmrằngcácchínhsáchcủachínhphủvàquytắcluậtđượcthựchiệnmộtcáchcôngbằngvàthốngnhất.(CácyêucầuvềquytrìnhxétxửcôngbằngtrongthủtụctốtụchìnhsựsẽđượcthảoluậntạiChương9).

Nhưchúngtađãhiểusơbộvềnhữngđiềukhoảnđượcnêu,cóhaivấnđềphátsinhkhiquyềnđốivớiquytrìnhxétxửcôngbằngđượccôngnhận.Thứnhất,liệucóđượccôngnhậnquyềnsống,quyềntựdo,hoặcquyềnsởhữutrongphạmvibảovệcủaTuchínhánthứ5hoặc14?Thứhai,nếuquyền

nàyđángđượcbảovệthìsẽđượcbảovệởmứcnào�cụthể,quytrìnhxétxửnhưthếnàosẽcôngbằng?

Trongkhiquyềnsốngkhôngđượctrìnhbàynhiềutrongcáchdiễngiảicủacácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng,thìquyềntựdovàquyềnsởhữulạiđượcđềcậpởmứcđộlớnhơnnhiều.Quyềnsốngthườngphátsinhtrongcáctrườnghợpántửhình.Quyềnnàycũngđượcđềcậpthôngquaviệcchỉracáctrườnghợpnạopháthai.Vídụ,trongvụRoekiệnWade,TòaánTốicaochorằngthainhichưaphảilàđốitượngthuộcphạmvinghĩacủacácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng,vìnhưđượcsửdụngtrongHiếnpháp,thuậtngữ“người”khôngámchỉđếnthainhi.Vìvậy,thainhikhôngcóquyềnhưởngquytrìnhxétxửcôngbằng.

Quyềntựtheonghĩacủahiếnpháprõràngbaogồmsựtựdovềthânthể,vìvậynóhạnchếkhảnăngcủachínhphủkhibắtgiamnhữngngườiphạmtội.Quyềntựdocũngbaogồmnhữnghạnchếvềthânthểngoàiviệcbắtgiamvàotù.Khitiểubangtìmcáchtáchmộtđứatrẻkhỏisựchămsóccủachamẹvàtuyênbốđặtdướisựbảotrợcủatiểubang,đưamộtngườibịbệnhtâmthầnvàoviệntâmthần,hoặcrútlạilệnhthabổngtùnhân,tiểubangđangmuốnhạnchếquyềntựdocủahọ,vàcácđiềukhoảncủaquátrìnhxétxửcôngbằngquyđịnhtiểubangđóphảituânthủcácthủtụcxétxửcôngbằngkhithựchiệncáchànhđộngtrên.

Quyềntựdohợphiếncũngbaogồmsựtựdothamgiacáchoạtđộngngoàihoạtđộngthânthể.TòaánTốicaođãtuyênbốrằngquyềntựdo,chocácmụcđíchxétxửcôngbằng,baogồm“khôngchỉsựtựdovềthânthểmàcònquyềncủacánhânđốivớigiaokếthợpđồng,thamgiavàobấtkỳcôngviệcthôngthườngnàotrongđờisống,tiếpthukiếnthứchữuích,kếthôn,dựngnhàcửavànuôidưỡngconcái,thờChúatheotiếnggọicủalươngtri,vànóichungnhữngđặcquyềnđãđượccôngnhậntừlâunàylàcầnthiếtđểmộtngườitựdomưucầuhạnhphúc”(trongvụHộiđồngQuảntrịkiệnRoth,1972,tríchdẫnvụMeyerkiệnNebraska,1923).Vìvậy,nếumộttiểubangmuốntướcđoạtmộtđứatrẻtừbốmẹchúng,đứatrẻcóquyềntựdovìnóđượcchămsócvànuôidưỡngdướisựquảnlýcủagiađình.Tươngtự,nếumộttiểubangmuốnthuhồigiấyphépcủabácsỹ,luậtsư,hoặcthậmchílàmộtngườiláixe,tiểubangđóphảituântheoquytrìnhxétxửcôngbằng.

Tàisảnrõràngbaogồmcảtàisảnhữuhình.Chínhphủcóthểsửdụnghoặctịchthubấtcứtàisảnnàocủabạnmàkhôngcầntheoquytrìnhhợplý.QuyềnsởhữutàisảncũngđượcbảovệbởisắclệnhtrongTuchínhánthứ5làchínhphủcóthểkhôngđượclấyđitàisảnnếukhôngcósựđềnbùthỏa

đáng.Trongviệcthựcthiquyềntrưngmuacủamình,chínhphủcóthểtịchthutàisảncủabạnvàsửdụngchomụcđíchcôngnhưxâydựngđườngcaotốcquađấtcủabạn,nhưngviệcđóphảiđượctuânthủmộttrìnhtựraphánquyếtvàphảithanhtoánđềnbùtiềnđất.(QuyềntrưngmuađượcthảoluậntạiChương7).

Tàisảnthườngcónghĩalàthứquantrọngđểsởhữu,baogồmtàisảnvôhình.Vậyđịnhnghĩatheohiếnphápcóbaogồmcácquyềnlợivôhình?Vídụ,nhânviêncủamộttiểubangcóquyềnlợivềtàisảntrongcôngviệccủamình;hoặcmộtngườihưởngphúclợicóquyềnlợivềtàisảnđốivớilợiíchcủamình…vậyđiềuđócólàmphátsinhcácquyềnvềquytrìnhxétxửcôngbằng?

Banđầu,Tòaánhạnchếphạmviquyềnsởhữutheoquytrìnhxétxửcôngbằngquacáchphânbiệtgiữaquyền(right)vàđặcquyền(privilege).CácquyềnđượcbảovệbởiHiếnpháp,nhưngcácđặcquyềnthìkhông,vànhiềuquyềnlợidochínhphủxáclậpthuộcnhómđặcquyền.NhưThẩmphánOliverWendellHolmesJrchobiếttrongvụMcAulifekiệnThànhphốNewBedford(1892),“Nguyênđơncóthểcóquyềntheohiếnphápđểnóivềcácvấnđềchínhtrị,nhưnglạikhôngcóquyềntheohiếnphápđểlàcảnhsát”.Cuốicùng,sựkhácbiệtgiữaquyềnvà�đặcquyềnđượcxemlàkhônghợplývàkhôngnhấtquánvớikháiniệmvềquytrìnhxétxửcôngbằng.Nếumộtngườichỉcóquyềntheohiếnphápkhichínhphủtuyênbốnhưvậy,thìvaitròcủaquytrìnhxétxửcôngbằngthựcsựlàgì?

Trongnhữngnăm1960và1970,rõràngngàycàngcónhiềulĩnhvựcquantrọngtrongxãhộikhôngcònmanghìnhthứcvậtchấtmàlànhữngquyềnlợivôhìnhđượcchínhphủxáclập:giấyphép;cácchươngtrìnhphúclợiđặcbiệt,hợpđồnghànhchính,việclàmtrongchínhphủ,v.v…Cácquyềnlợitrêncótạothànhquyềnsởhữuvàthuộcvàosựbảovệcủacácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng?TrongvụGoldbergkiệnKellynăm1970,TòaánTốicaochorằngchínhquyềnNewYorkkhôngthểđìnhchỉcácquyềnlợicủangườiđượchưởngphúclợinếutrướctiênkhôngmởmộtphiênxétxửvớiđầyđủbằngchứngchongườiđó.Trongnhữngvụkiệnkhác,Tòaánchorằngquyềnlợicủamộttùnhânkhiđượctạmthatheonhữngđiềukiệncụthể,quyềnlợicủamộtgiáosưđạihọcởtiểubangđểtiếptụclàmviệc,vàsựkỳvọngcủakháchhàngvềviệccungcấpdịchvụliêntụcbởicáccơsởcôngcộngđềuhợpthànhquyềnlợivềtàisảnvàđượcbảovệtheoquytrìnhxétxửcôngbằng.

Tuynhiên,tronghàngloạtvụkiệnbắtđầutừgiữanhữngnăm1970,Tòaán

đãhạnchếkhảnăngmởrộngviệcphântíchnày.Quátrìnhxétxửcôngbằngchỉcầnthiếtkhimộtaiđócóquyền,vàquyềnđượcđịnhnghĩalàmộtthứgìđóđãđượcsởhữu,khácbiệtvớisựkỳvọngvềlợiíchtươnglai.Vìvậy,mộttùnhânkhôngcóquyềnhưởngquytrìnhxétxửcôngbằngđểxácđịnhliệuanhtacóquyềnđượctạmthahaykhông,mặcdùanhtacóthểcóquyềnhưởngquytrìnhxétxửcôngbằngnếutiểubangmuốnrútlạilệnhthabổngđãban.Đểxácđịnhmộtđiềulàquyềnhaylàsựkỳvọng,Tòaánsẽxemxétluậtcủatiểubangđãxáclậpquyềnlợingaytừđầu;vìvậy,quyềnlợiđượctiểubangxáclậplàquyềnsởhữuchỉkhitiểubangtraomộtlợiíchvàluậttiểubangxácđịnhcơsởđểtiếptụcmởrộngtheophươngthứcmàngườinhậncónhiềukỳvọnghơnvềviệctiếptụcmởrộngnày.(Việcnàychothấysựkhácbiệtrõhơngiữaquyềnđặcquyền).Vìvậy,trongkhimộthọcsinhcóquyềnđiềutrầntrướckhibịđìnhchỉhọcvìtheoluậttiểubangcáchọcsinhphảiđếntrườnghọc,mộtnhânviêncủachínhphủcóthểkhôngcóquyềnđiềutrầntheoquytrìnhxétxửcôngbằngtrướckhibịphạtnếuluậttiểubangxácđịnhquyềntiếptụclàmviệccủaanhtachỉlàsựkỳvọng.

Giảsửmộtngườinàođócóquyềnsống,quyềntựdo,hoặclợiíchvềquyềnsởhữu,vấnđềthứhaiphátsinhkhiphântíchquytrìnhxétxửcôngbằnglàởchỗ:quytrìnhxétxửnàođượccoilàcôngbằngtrướckhichínhphủcóthểviphạmquyềnlợiđó.TheotruyềnthốngcủangườiMỹgốcAnh,điềuđầutiênmàcácluậtsưnghĩđếntrongcácthuậtngữvềquytrìnhxétxửcôngbằnglàmộtphiêntòa.Môhìnhđểđưaraquytrìnhxétxửcôngbằngchomộtngườilàmộtmôhìnhtươngtựmộtphiêntòa,baogồmthôngbáovụviệc,cơhộiđưarabằngchứngvàlậpluận,cơhộiđểkiểmtrachéonhânchứnghoặctranhluậnkhácvềbằngchứngcủachínhphủ,quyềnđượcluậtsưđạidiện,vàngườicóthẩmquyềnphánquyếtmộtcáchcôngbằngsẽđưaranhữnglýdogiảithíchchoquyếtđịnhcủamình.

Nhưngmộtphiêntòa��giốngnhưthủtụctốtụngtheoquyđịnhcủahiếnpháp,cóphảilúcnàocũngviệndẫncácđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằng?Cácgiátrịcủaquytrìnhxétxửcôngbằngcũngquantrọngtrongviệcrútlạiphúclợiansinhxãhội,đìnhchỉhọc,hoặctộitửhình,saochotrongmỗivụkiện,ngườibịảnhhưởngcóquyềnđượcxétxửđầyđủ,cóluậtsưvàcóquyềnkhángcáo?Cũngcónhữngmốiquantâmvềtínhhiệuquả;nếuchínhphủlúcnàocũngphảimởmộtphiênxétxửđầyđủthìsẽlàmảnhhưởngđếnquyềntựdohoặcxâmphạmlợiíchvềquyềnsởhữu,bộmáysẽphảilàmviệcquátải.

TrongvụMathewskiệnEldridge(1976),TòaánTốicaoxácđịnhmộthìnhthứckiểmtracânbằngbayếutốđểquyếtđịnhthủtụccầnthiếtnhưthếnào

trongtìnhhuốngđượcđưara.Trướctiên,ngườichịuảnhhưởngdonhữnghànhđộngcủachínhphủcóquyềnlợigì?Quyềnlợicànglớn,càngđòihỏinhiềuthủtục;mộtngườibịtâmthầnđangchữatrịtựnguyệnởviệntâmthầntrongmộtthờihạnkhôngxácđịnhthìcóquyềnhưởngnhiềuthủtụctốtụnghơnmộtngườiláixebịtreogiấyphéptrongbathángnhưngngườiláixelạicóquyềnhưởngnhiềuthủtụctốtụnghơnmộtsinhviênđangbịđìnhchỉhọctrongbangày.Thứhai,việcđưaramộtphánquyếtsailầmsẽdẫnđếnrủirolớnđếnmứcnào,vàbằngcáchmởrộngcácthủtụctốtụngthìrủirođósẽgiảmthiểuđếnđâu?Trongcácvụviệcmàkhôngcóvếttíchnàocònlạiđểđưaraphánquyết�chẳnghạn,mộtláixesẽbịtựđộngtreogiấyphépsaukhiviphạmlầnthứba�cácthủtụcbổsungsẽkhônggiúpíchnhiều.Nhưngnhiềusựviệcvàcácvấnđềpháplývẫnđangcòntranhcãichẳnghạn,nếumộtláixesayrượu�việctuânthủnhiềuthủtụchơnsẽgiảmnguycơsaiphạm.Thứba,quyềnlợicủachínhphủquantrọngđếnđâuđểphảithựchiệnhànhđộngđầytháchthức,baogồmtráchnhiệmhànhchínhhoặctàichínhcầnthiết,nhằmvậndụngnhiềuthủtụcmởrộnghơn?Mỗiphiêntòađầyđủđượcmởchotừngsựthayđổivềtìnhtrạngphúclợiansinhxãhộisẽtiêutốnmộtkhoảnchiphílớnđốivớingânsáchliênbang.

Hãyxemxéthìnhthứcgiámsátnàyđượcápdụngnhưthếnàotrongtrườnghợpnhàtrườngphạthọcsinh.GiảsửhiệutrưởngcủatrườngtrunghọcColumbus,bangOhiomuốnđìnhchỉhọcsinhtrongmườingàyvìdínhlíuđếnmộtvụẩuđảtrongphòngănvàgâythiệthạiđếntàisảncủatrường.DobangOhiođãthiếtlậpmộthệthốnggiáodụccôngbắtbuộcvàmiễnphí,lợiíchvềquyềnsởhữuđượchiếnphápbảovệ,vìvậyviệcápdụngquytrìnhxétxửcôngbằnglàcầnthiết.Nhưngquytrìnhxétxửsẽcôngbằngởmứcđộnào?Hiệutrưởngcóđượcphépđìnhchỉhọcsinhmộtcáchđơngiảntheobáocáocủagiáoviênchứngkiếnsựviệc?Liệuhiệutrưởngcóphảinghetườngtrìnhtừphíahọcsinh,hoặchọcsinhcóquyềnđượcbiệnhộđầyđủ,gồmcảviệcđượcluậtsưđạidiện?Thủtụcnàycóphảithựchiệntrướckhihọcsinhbịđìnhchỉhaychỉcầnxemxétquyếtđịnhsaukhithựchiệnthủtụclàđủ?

TòaánTốicaođãđềcậpđếnnhữngvấnđềnàytrongvụGosskiệnLopez(1975).Dotầmquantrọngcủaviệcđếntrườnghọcvàsựtổnhạidanhdựkhibịđìnhchỉhọc,họcsinhcóquyềnlợiquantrọngđểkhôngbịđìnhchỉhọcnếukhôngcólýdoxácđáng,đượcxácđịnhmộtcáchcôngbằng.Thậmchícáchiệutrưởnghànhđộngtrêntinhthầnthiệnchícũngcóthểmắcsailầmnếuhọhànhđộngkhichỉnghetườngthuậttừmộtphíavàkhôngchohọcsinhcơhộiđểbácbỏsựbuộctộihoặcgiảithíchhànhvicủamình.Việcgọihọcsinhvàovàyêucầugiảithíchtrướckhiraquyếtđịnhđìnhchỉsẽ

khôngcógìcảntrởhoặctốnchiphíđốivớihiệutrưởng;tuynhiên,việcyêucầumộtphiênđiềutrầnđầyđủsẽtốnphíkhôngcầnthiếtvàgâyáplựcđốivớibanquảnlýnhàtrường.

Tuynhiên,trongmộtsốvụkiện,phầnlớnquytrìnhnàylàkhôngcôngbằng.Nếumộtgiáoviênmuốnbắthọcsinhởlạisaugiờtanhọcvìđãgâyrốitronglớp,giáoviênđócóphảichohọcsinhcơhộigiảithíchtrướctiênkhông?Đươngnhiênlàkhông.Vàđôikhinhiềuquytrìnhnàylàcôngbằng.Nếutrườnghọcmuốnđìnhchỉhọcsinhtrongcảnămhọc,thìquyềncủahọcsinhphảiđượcđếntrườngvàviệccầnthiếtngănchặnmộtquyếtđịnhsailầmcònlớnhơnnhiều,vìvậymộtquytrìnhxétxửđầyđủhơnlàcầnthiết,thậmchílàmộtphiênxétxửsơthẩmcóluậtsưđạidiệntrìnhbàyvànhânchứngkiểmtrachéo.

Cóphảiluậthiếnphápquyđịnhmọingườiđềuđượcđốixửcôngbằng?

Khôngphảivậy.Nhưngluậthiếnphápbảođảmmọingườicó“quyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”.Vậysựkhácnhauởđâylàgì?

Tuchínhánthứ14,banđầuđượcthôngquatrongthờikỳTáithiếtnhằmgiảiquyếtcácvếttíchchếđộchiếmhữunôlệởmiềnNam,cấmtiểubang“từchốibấtkỳngườinàotrongphạmvilãnhthổquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”.(Saukhithôngquatuchínhán,nguyêntắcvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtápdụngvớichínhphủquốcgiađượchiểuthànhđiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằngcủaTuchínhánthứ5).Điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳnglàđiểmbắtđầucủaviệcmởrộngnhiềuquyềntrongnửathếkỷqua.Phongtràođấutranhdânquyềnvàcáccuộcchiếnchốngphânbiệtchủngtộckhácxuấtphátchủyếutrêncơsởđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.

Trongbakhíacạnh,điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngkhôngbảođảmrằngmọingườiđềuđượcđốixửcôngbằngtuyệtđối.Trướctiên,giốngnhưtấtcảcácquyđịnhkháccủahiếnpháp,điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳnghạnchếsựphânbiệtchủngtộccủachínhphủ,nhưngkhôngphảilàsựphânbiệtchủngtộccánhân.Hiếnphápcấmtiểubangphânbiệtđốixửvớingườidađen,nhưngHiếnphápkhôngcóquyềnđốivớicáchànhđộngcủacáccánhân.Theoquyđịnhcủahiếnpháp,ĐảngKuKluxKlankhôngđượckếtnạpthànhviêndađen.Tuynhiên,điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngthựcsựđãgiántiếpquyđịnhhànhvicánhân.Khimộtngườiriênglẻthựchiệnquyềnđượcxáclậphoặcthựcthibởichínhphủ,Tòaánsẽcoiđónhưthểchínhtiểubangđanghànhđộng.Chẳnghạn,trongvụ

ShelleykiệnKraemer(1948),mộtchủđấtđãkiệnđểbuộcthựcthimộtcamkếthạnchếtrongchứngthưcủangườihàngxómcủaanhtavìchứngthưnàycấmngườihàngxómbánnhàchongườidađen;chủnhàthựcsựbịcấmkhôngđượcthamgiavàohànhviđốixửphânbiệtchủngtộcvìbấtkỳphánquyếtnàocủatòaánbuộcthựcthicamkếtđócũngsẽtạothành“hànhđộngcủatiểubang”phânbiệtchủngtộcvàviphạmđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.Tươngtự,nhiềuhànhđộngcủacáccánhânriêngrẽvàcáccơsởkinhdoanhbịkiểmsoátbởiluậtvềquyềndânsựcủatiểubangvàliênbang.ĐểtăngcườnghơnnữanguyêntắcvềquyềnbìnhđẳngcủaTuchínhánthứ14,cáccơquanlậpphápluậtcủatiểubangvàQuốchộiđãbanhànhcácluậtcấmsựphânbiệtdựatrêncơsởchủngtộc,giớitính,nguồngốcquốcgia,hoặcmộtsốcơsởkhácvềthuêmướnnhằmtạosựtiếpcậnvớicáctiệníchcôngcộngnhưnhàhàng,v.v…

Thứhai,“quyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluật”nghĩalàkhichínhphủthôngquamộtluật,thiếtlậpmộtchươngtrình,hoặcthamgiamộthoạtđộng,chínhphủphảiđốixửcôngbằngvớimọingườitheoluậtliênquan.Nhưngchínhphủkhôngphảiđichệchđườnglốicủamìnhđểkhởixướngnhữngchươngtrìnhnhằmkhắcphụcnhữngbấtcôngmànhiềungườiphảihứngchịu.Chẳnghạn,chínhphủcóthểkhôngphânbiệttrêncơsởchủngtộc,nhưngtheohiếnpháp,chínhphủkhôngcầnthiếtphảibanhànhluậtđểkhắcphụcsựphânbiệtriêngcánhânđó(mặcdùQuốchộiđãthựchiệnnhưvậy).

Thứba,đồngthờicũnglàquantrọngnhất,chínhphủcóthể“phânbiệt”bằngcáchsắpxếpmọingườithànhcácnhómvàđốixửvớinhữngnhómnàymộtcáchkhácbiệtnếuchínhphủcólýdochínhđángđểlàmnhưvậy.Nếubạnvềhưuởđộtuổisáumươilăm,bạnsẽđượchưởngphúclợiansinhxãhội,nhưngnếubạnvềhưuởtuổibốnmươilămthìbạnsẽkhôngthuộcdiệnđượchưởng.Mộttrườngđạihọcởtiểubangcóquyềnquyđịnhthumứchọcphícủacáccôngdânsốngtạitiểubangthấphơnsovớinhữngcôngdânsốngngoàitiểubang.Chínhphủcáctiểubangvàliênbangđềracáchìnhthứcphânbiệttrongmọihoạtđộngmàhọthựchiện,đốixửvớinhiềungườihoặccácnhómmộtcáchkhácbiệt.Điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrướcphápluậtkhôngquyđịnhchínhphủđốixửvớimọingườinhưnhau,nhưnglạiquyđịnhchínhphủđốixửvớimọingườicóhoàncảnhtươngtựnhưnhau.Vìmụcđíchcủaquyềnđượcbảovệbìnhđẳng,điềunàycónghĩarằngnhiềungườihaycácnhómnóitrênphảicócùngvịthếliênquanđếnchínhsáchcủachínhphủ.

Hãynhớrằngvấnđềcơbảncủaluậthiếnphápđãtraochochínhphủđầyđủ

quyềnlựcnhưnglạiđịnhragiớihạnvềviệcthựcthiquyềnlựcđó.Điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngquyđịnhmộtkiểuhạnchếcụthể.Chúngtamuốnchínhphủcóthểđẩymạnhhơnlợiíchcông,vàviệcnàyđòihỏichínhphủphảicócáccáchphânloạicólợichomộtsốngườinàyvàbấtlợiđốivớimộtsốngườikhác.Nhưngchúngtakhôngmuốnnhữngđiềucólợivàbấtlợiđượcphânbốdựatrêncơsởđặcđiểmmàkhôngthúcđẩyđượclợiíchcônghoặctráivớiđạođức.

Nhucầuvềkiểuhạnchếnàyđốivớihànhđộngcủachínhphủđặcbiệtrõràngkhichínhsáchcủachínhphủphânbiệtmộtnhómngườithiểusố.Theohệthốngcủachúngta,phechiếmđasốthườngcầmquyền,nhưngkhôngphảituyệtđối;pheđasốbầucửcóthểápđặtnguyệnvọngcủamìnhđốivớicộngđồngthiểusố,nhưngkhôngđượcphépápđặtkhinguyệnvọngđócóảnhhưởngđặcbiệtbấtlợi,làmmấtđiquyềnlực,hoặclàsựbôinhọ.Chẳnghạn,việcthànhlậpcáctrườngtheoxuhướngphânbiệtchủngtộckhôngthúcđẩymụcđíchtạomộtnềngiáodụccônglậptốtchotấtcảtrẻem;nóđãhủyhoạimụcđíchđóvìxuhướngcáctrườngdànhchohọcsinhdađenthườngcóđịavịxãhộithấphơnsovớiđasốcáctrườngdànhchohọcsinhdatrắngvàvìsựônhụcgắnliềnvớinạnphânbiệtchủngtộc.Cáctrườngcóphânbiệtchủngtộccũngviphạmcáckháiniệmvềsựcôngbằngvàbìnhđẳng;thànhtíchhọctậphoặcthậmchílàsựgiàucócũngcóthểảnhhưởngđếnloạitrườngcủamộtđứatrẻ,nhưngchủngtộcsẽkhôngcóbấtkỳnhântốnàocóthểảnhhưởngđếnviệcđó.

Bứctranhnàytrởnênphứctạphơnvìcáctòaánlàthểchếthuộcchínhphủđượcủyquyềnthựcthiđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.Nếucáctòaánquáchútrọngđếnviệcxemxétcácvănbảnphápluậtvềcơsởcủaquyềnđượcbảovệbìnhđẳng,họcóthểtrởnênđầyquyềnlựcdoxâmphạmlĩnhvựccủacơquanlậpphápvàđưaracácquyếtđịnhvềcáccáchthứcphânloạitốtnhấtđểphụcvụnhucầucủadânchúng.Nếucáctòaánquátôntrọngcácquyếtđịnhcủangànhtưpháp,họsẽkhôngchútrọngđếnnhiệmvụcủamìnhtheohiếnpháplàtraoquyềnđượcbảovệbìnhđẳngvàchophépcácngànhkháctrởnênnhiềuquyềnlựchơn.

TòaánTốicaođãgiảiquyếtnhữngvấnđềthuhútnhiềusựquantâmnàybằngcáchtôntrọngmộtsốquyếtđịnhcủangànhtưphápvàíttôntrọngcácngànhkháchơn,phụthuộcvàongườihoặcđốitượngbịphânbiệtchủngtộc.(Vàđươngnhiên,phụthuộcvàođịnhhướngtưtưởngcủacácthẩmphánvàbốicảnhchínhtrịtạimộtthờiđiểmcụthể.)Cáchphânloạiphátsinhtừquyđịnhthôngthườngcủachínhphủvềcácsựkiệnkinhtếthìđặcbiệtrõràng,vớiđiềukiệnlàcáchphânloạiđượcsửdụnghợplýđểthúcđẩylợiíchcủa

chínhphủ.Trongnhữngtrườnghợpnày,Tòaánsẽchỉxemxétlướtquabằngcáchtìmkiếmmộtmốiquanhệtươngxứnggiữasựphânloạivớilợiíchcủachínhphủ,vàcólẽsẽduytrìchươngtrìnhnày.Mặtkhác,mộtsốkiểuphânloạibịcoilàphânbiệtđốixửrõràngchẳnghạn,nhữngkiểuphânbiệtdựatrêncơsởchủngtộc,nguồngốcquốcgia,hoặcmộtsốloạithuộcđốitượngbịphânbiệtđốixửkhác,hoặcnhữngkiểuphânloạiápdụngvớiviệcthựcthiquyềncơbảntheohiếnpháp,nhưquyềntựdongônluận.Trongcáctrườnghợpnày,Tòaánsẽcócáinhìnđặcbiệtnghiêmkhắcđốivớisựphânbiệtcủangànhtưpháp(đượcgọilàsựgiámsátchặtchẽ)vàcóthểsẽlàmvôhiệusựphânbiệtnày.NếutrườnghợpchưarõràngthuộckiểuphânbiệtnàogiữahaikiểutrênvàđòihỏisựgiámsátcủaTòaánthìtùytừngtrườnghợpđượcgọilàsựgiámsáttrunglập.

Việcxemxétmốiquanhệtươngxứngđượcápdụngvớihầuhếtcácluậtvềkinhtếthôngthường.Mộttrongnhữngchứcnăngcủachínhphủlàđiềutiếttoànbộcáchoạtđộngvềkinhtế,từkiểmsoátviệcquảngcáochođếncungcấpchếđộphúclợihưutrí.Đểđưaracácquyđịnhnày,cơquanlậppháp(vàngànhhànhpháptrongviệcthựchiệnvănbảnphápluật)phảiphânloạigiữacácnhóm(chẳnghạnnhưvạchramộtgiớihạnđượcnhậnphúclợihưutríkhiởđộtuổisáumươilăm).Nếutòaánmuốnbìnhluậncácquyếtđịnhcủacơquanlậppháphoặchànhpháptrongmỗivụviệcsaukhicóphánquyếtrõràng,ngànhtưphápthựcsựsẽtrởthànhmộtngànhcóquyềnlựcnhấtcủachínhphủ.Thayvìthế,TòaánTốicaochorằng:đểxemxétcácvănbảnphápluậtthôngthườngcóđápứngđượcđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng,vănbảnđóphảiđápứngđượchaicâuhỏi.Vănbảnluậtđócónhằmhướngvàomụcđíchchínhđángcủachínhphủ?Vănbảnluậtcóquanhệtươngxứngđểđạtđượcmụcđíchđó?Nếucâutrảlờichocảhaicâuhỏitrênlà“có”thìvănbảnđóphùhợpvớiđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.

Nhưlàmộtvấnđềthựctế,khiTòaánápdụngviệckiểmtramốiquanhệhợplý,nóthườngduytrìcáchànhđộngtháchthứccủachínhphủ.TheoquanđiểmcủaTòaán,cơquanlậpphápphảiđượctôntrọngkhiđưaraquyếtđịnhvềcáchphânloạiphùhợptrongviệcbanhànhvănbảnphápluậtthôngthườngkiểunày.Vìvậy,Tòaánthườngchấpthuận,thậmchísuyluận,phầnkếtthúcphùhợpvớivănbảnphápluậtvàchỉcầnmốiliênhệtốithiểunhấtgiữaquyphạmđiềuchỉnhvàcáchphânloạiđượcsửdụng.Mộtvàitrườnghợpngoạilệliênquanđếncácvụviệctrongđócáchphânloạichứngtỏ“sựthùđịchđốivớitầnglớpnhữngngườibịảnhhưởng”,nhưquanđiểmcủaTòaántrongvụRomerkiệnEvans(1996).Trongvụkiệnđó,TòaánđãchấmdứthiệulựctuchínhánHiếnphápcủatiểubangColoradotrongđó

cấmchínhquyềntiểubanghoặcđịaphươngbanhànhluậtbảovệnhữngngườiđồngtínhnam,đồngtínhnữ,vàlưỡngtínhkhôngbịkỳthịbởivìviệcsửađổi”phânloạingườiđồngtínhkhôngđểtiếptụcmộthànhvilậpphápthíchhợpmàlàmchohọbịđốixửbấtbìnhđẳngvớinhữngngườikhác…Mộttiểubangkhôngthểcoimộttầnglớpngườilàtáchbiệtvớiluậtcủatiểubangđó”.Tươngtự,trongvụCityofCleburnekiệnCleburneLivingCenter(1985),Tòaánđãbácbỏmộtsắclệnhcủathànhphốtrongđóloạibỏnhàtậpthểdànhchonhữngngườichậmpháttriểntrítuệbởivìnókhôngphụcvụchomụcđíchcôngcộngmàchỉdànhphụcvụnhữngngườichậmpháttriểntrítuệ.

Đốingượcvớihìnhthứckiểmtraviệcápdụngmốiquanhệtươngxứnglàviệcgiámsátchặtchẽ.NguyêntắcbìnhđẳngcủaTuchínhánthứ14gồmhaiphạmviápdụngchính:Khihànhđộngcủachínhphủnhằmchốnglạiloạithuộcđốitượngbịphânbiệtđốixử,chẳnghạnnhưnhữngngườiMỹgốcPhimàbanđầutuchínhánđịnhbảovệ;hoặckhihànhđộngcủachínhphủxâmphạmquyềncơbảnvềtháiđộphânbiệtđốixử,Tòaánsẽthamgiagiámsátchặtchẽviệctuânthủhànhđộngtheođiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.Thayvìthựchiệntheocácngànhkháccủachínhphủ,Tòaánsẽtựquyếtđịnhliệuviệcphânloạicócầnthiếtnhằmthúcđẩyviệcđạtđượcmụcđíchchínhđángcủachínhphủ.Phầnlớnthờigian,khiTòaánápdụngviệcgiámsátchặtchẽthìhànhđộngkhôngthừanhậncủachínhphủsẽbịcoilàvôhiệu.

Tấtnhiên,sựphânloạivềphânbiệtđốixửlâuđờinhấttronglịchsửlàphânbiệtchủngtộcvàcácloạitươngtựnhưphânbiệtvềnguồngốcquốcgia.Khichínhphủcóhànhđộngphânbiệtđốivớiconngườidựatrênchủngtộc,hànhđộngnàyvốnlàphânbiệtđốixửxétvềlịchsửcủatìnhtrạngchiếmhữunôlệvàchếđộchủngtộc.Vìvậy,Tòaánsẽkiểmtrasátsaohànhđộngnàyđểbiếtliệusựphânbiệtđócóthựcsựcầnthiếtnhằmđạtđượcmụcđíchchínhđángcủachínhphủ,vàTòaánsẽthườnglàmmấthiệulựcsựphânbiệtnày.Thựcvậy,chỉtrongnhữngvụviệcnổitiếngvềgiamcầmngườiNhật,TòaánmớithựcsựủnghộviệcphânbiệtrõràngnàyvớicácchủngtộcthiểusốvàchophépchínhphủtrụcxuấtnhữngngườiMỹgốcNhậtrakhỏicáctiểubangởvenbiểnTháiBìnhDươngtrongChiếntranhThếgiớiIIvàgiamgiữhọtrongnhữngtrạitù.(Trongnhữngnăm1980,mộtvàithậpkỷsaukhicuộcchiếnchấmdứt,nhữngngườiMỹgốcNhậtbịkếtánấymớiđượcxóaán,vàQuốchộiđãchínhthứclêntiếngxinlỗichohànhđộngnày.)

Sựgiámsátchặtchẽcũngđượcápdụngkhichínhphủphânloạiphânbiệtđốixửđốivớicácquyềncơbảntheohiếnpháp.Mộtsốquyềncơbảnđược

thểhiệnchínhtrongHiếnpháp,chẳnghạnnhưquyềntựdongônluận;cácquyềnkhácđượcTòaánpháthiệncóhàmýtronghệthốnghiếnphápnhưquyềnđilạigiữacáctiểubang.Khiviệcphânloạicủachínhphủápdụngđốivớimộtsốngườitrongviệcthựcthimộtquyềncơbản,Tòaánsẽgiámsátchặtchẽviệcphânloạinàyđểxácđịnhxemviệcphânloạiđócócầnthiếthaykhôngđểđạtđượcmụcđíchchínhđángcủachínhphủ.Nếukhôngcầnthiếtvàtronghầuhếtcáctrườnghợplàkhôngcầnthiết�việcphânloạinàyđượccholàviphạmđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng.Chẳnghạn,Tòaánđãlàmmấthiệulực,vìđiềuluậtápchếquámứcđếnquyềnđilại,cácquyđịnhvềthờigiancưtrúmộtnămđốivớiviệcbầucử(vụDunnkiệnBlumstein,1972)vànhậnphúclợixãhội(vụShapirokiệnThompson,1969).

Cuốicùng,cónhữngsựphânloạikhônggâyáccảmnhưviệcphânloạiđốitượngbịphânbiệtđốixử,nhưngítnhấtlạichưarõràng,vàcónhữngquyềnkhôngthuộctìnhtrạnghợphiếntrongcácquyềncơbảnnhưngdùsaocũngquantrọng.Tấtnhiên,nhữngkiểuphânloạivàxácđịnhcácquyềntrunglậpnàydẫnđếnmứcgiámsáttrunglập.Ởđây,TòaánkhôngcóhìnhthứckiểmtramốiquanhệgiữaquyềnlợicủachínhphủvàsựphânloạiđầytháchthứcmộtcáchchặtchẽnhưTòaánđãthựchiệnvớitầnglớpthuộcđốitượngbịphânbiệtđốixửhoặcquyềnlợicơbản,Tòaáncũngtôntrọngmốiquanhệnàynhưvớiquyđịnhkinhtếthôngthường.Cáckiểuphânloạidựatrêngiớitínhlàvídụđiểnhìnhcủakiểutrunglập;theoquanđiểmcủaTòaán,phânbiệtgiớitínhkhôngphảilàsựsỉnhụchoặcquátrìnhlịchsửcủaviệcđànápsựphânbiệtchủngtộc,nhưngvấnđềđặtralànóđòihỏisựkiểmtrachặtchẽhơncáckiểuphânloạithôngthườngcủangànhtưpháp.Vìsựphânbiệtgiớitínhrơivàoloạitrunglậpnày,cácphánquyếtđềucóthểđoánđượcítnhiều.Chẳnghạn,TòaánbácbỏmộtđạoluậtcủatiểubangUtahtrongđóquyđịnhrằngtuổitrưởngthànhcủanữgiớilàmườitámnhưngnamgiớilàhaimươimốt,dovậybốmẹphảinuôidưỡngcontrailâuhơncongái,trêncơsởlàthờigiannuôidưỡngnamgiớidàihơnđểnamgiớiđượcgiáodụcsaochohọcóthểnuôidưỡnggiađìnhtốthơn(vụStantonkiệnStanton,1975).Tuynhiên,TòaánđãtánthànhmộtđạoluậtcủatiểubangCaliforniaquyđịnhhànhvicưỡnghiếptheoluậtđịnhcủanamgiớikhigiaocấuvớimộtnữgiớivịthànhniên,nhưngviệcnữgiớigiaocấuvớimộtnamgiớivịthànhviênkhôngbịngăncấmtươngtự,dosựquantâmcủatiểubangvớiviệcngănngừasựtổnhạiđốivớinữgiớivìnguycơmangthaingoàiýmuốn(vụMichaelM.kiệnTòaánTốicao,1981).

Cơchếphântíchquyềnbìnhđẳngbatầngnàytạonênđiểmxuấtpháttheothứtựvềmặtkháiniệm,nhưngcácvấnđềxungđộtgaygắtvẫntồntại.Hãy

xemxétmộttrongnhữngvấnđềquantrọngnhấtgầnđâytheohọcthuyếtvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳng:“chínhsáchưuđãicộngđồngthiểusố”theocáchgọicủanhữngngườikhởixướnghànhđộngđó,hoặc“sựphânbiệtđốixửdèdặt”theocáchgọicủanhữngngườiđốilập.Nhữngvấnđềnàyđơngiảnđốivớitiểubangnhưnglạikhógiảiquyết:LiệunguyêntắcvềquyềnbìnhđẳngquyđịnhtrongTuchínhánthứ14cóyêucầuquyềnbìnhđẳngchínhthứcsaochochínhphủcóthểkhôngbaogiờsửdụngsựphânbiệtchủngtộc?Hoặcnguyêntắcđócóchophépchínhphủxemxétquátrìnhlịchsửvàbốicảnhhìnhthànhsựphânbiệtchủngtộcnhằmkhắcphụcsựbấtbìnhđẳngchủngtộc?Điềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳngbanđầuđượcthôngquanhằmbảovệquyềnlợicủacộngđồngthiểusố.Nhữngngườikhởixướnghànhđộnglậpluậnrằngviệctiếnhànhcácbiệnphápkhắcphục,nhằmđemlạiquyềnlợichonhómthiểusốbịphânbiệtđốixửtheotruyềnthốngvàcóítquyềnlựcvềmặtchínhtrị,làphùhợpvớimụcđíchbanđầucủađiềukhoảnnàyvà,trênthựctếlàcầnthiếtnhằmxóabỏnhữngtácđộngcủasựphânbiệtđốixử.Hơnnữa,việchànhđộngtheoquanđiểmnàyđãlàmtăngsựđadạngtrongcáctrườnghọcvàđemlạilợiíchchomọingườibằngviệctạonênvaitròđiểnhìnhchocáchọcsinhthiểusốvàlàmphongphúmôitrườnggiáodụcchomọingười.Nhữngngườiphảnđốilậpluậnrằngviệcápdụngphùhợpđiềukhoảnvềquyềnđượcbảovệbìnhđẳnglàđểcấmtấtcảcáchìnhthứcphânbiệtđốixửđiềuchỉnhcácloạithuộcđốitượngbịphânbiệtđốixửnhưchủngtộcvàgiớitính,chodùhọcóđemlạilợiíchhoặckhôngđemlạilợiíchchomộtnhómcụthể.Nhómhànhđộngủnghộnhữngthànhviênthuộccácnhómthiểusốđãgâyápchếmộtcáchkhôngcôngbằngđốivớinhữngthànhviênkhôngthamdựvàoviệcphânbiệtđốixửvàđẩyhọtrởthànhđốitượngcủasựđốixửbấtbìnhđẳng.

Nhưthườnglệ,chúngtacóthểbắtđầuvớimộtsốvụkiệnkháđơngiản.Trongnhữngvụkiệnvềxóabỏnạnphânbiệtchủngtộctrongtrườnghọc,cáchệthốngtrườnghọcđượcpháthiệnđãcốýphânbiệtđốixửgiữacáchọcsinhdựatrênchủngtộc.Đểkhắcphụchậuquảcủacáctrườnghọccóphânbiệtchủngtộc,cầnphảitiếnhànhcáchànhđộngcóýthứcchủngtộcbằngcáchphânđịnhgiáoviênvàhọcsinhtheocáctrườngdựatrêncơsởchủngtộccủahọ.Kiểuhànhđộngnàycóthểlàmộtbiệnphápkhắcphụcduynhấtđãđượcchứngminh:hànhviphânbiệtchủngtộcnghĩalàđãsửdụngkháiniệmchủngtộcnhưmộtphạmtrù.

Tuynhiên,giảsửchínhphủtựnguyệnthựchiệnhànhđộngmạnhmẽmàkhôngcóquátrìnhlịchsửphânbiệtchủngtộcđãđượcchứngminh.Ởđây,sựthayđổicácthànhphầnchiếmđasốtrongTòaánvàcácbốicảnhkhácnhauđãlàmphátsinhcácvụkiệndướinhiềuhìnhthứckhácnhau.Vídụ,

năm1990,mộtnhómcácthẩmphánchiếmđasốchorằngchínhsáchcủaỦybanTruyềnthôngLiênbangủnghộcácôngchủcủađàiphátthanhvàtruyềnhìnhthuộcnhómngườithiểusốlàhợphiến(vụMetroBroadcasting,InckiệnỦybanTruyềnthôngLiênbang),nhưngnăm1995,ThẩmphánThomas,ngườiđượcbổnhiệmnăm1991,đãliênkếtvớibốnngườicủaMetroBroadcastingđểcáobuộcrằngChínhphủLiênbangủnghộcácnhàthầudựánđườngcaotốcthuộcnhómngườithiểusốlàkhônghợphiến(vụAdarandContractorskiệnPena).Gầnđâynhất,TòaánchorằngvìhệthốngtrườnghọctiểubangSeattlechưabaogiờquảnlýcáctrườngbịphânbiệtchủngtộcmộtcáchhợppháphoặctuânthủsựxóabỏnạnphânbiệtchủngtheolệnhcủatòaán,hệthốngnàykhôngthểđạtđượcsựcânbằngchủngtộcdosửdụngchủngtộcnhưlàmộtnhântốquyếtđịnhtrongviệcphânđịnhhọcsinhđếncáctrườngtrunghọckhicáctrườngnàyđãquátải.(VụPhụhuynhhọcsinhcáctrườngcộngđồngkiệnHệthốngtrườnghọcsốIcủatiểubangSeattle,2007).

Mộtlĩnhvựctrongđóviệchànhđộngcứngrắnđãđượctranhluậngaygắtlànềngiáodụcbậccao.TrongvụHộiđồngQuảntrịtrườngĐạihọcCaliforniakiệnBakke(1978),cácthẩmphánđãđưarasáuýkiếnkhácnhauvàkhôngcóýkiếnnàochiếmđasốtrongTòaán.ThẩmphánPowellbỏláphiếuquyếtđịnhvàýkiếncủaôngđãđượccoilàchủđạo,mặcdùcácthẩmphánkháckhônghoàntoànđồngývớilậpluậncủaông.Ôngkếtluậnrằngmộttrườngđạihọccônglậpkhôngthểtáchriêngcácchỗngồitronglớp,đặcbiệtlàchocácthànhviênthuộcnhómthiểusố,nhàtrườngcóthểxemxétchủngtộccủacácthísinhkhiđưaraquyếtđịnhnhậnthísinhvàohọcvàchươngtrìnhhànhđộngđượcthựchiệntheophươngcáchnhưtrênsẽchịusựgiámsátchặtchẽ.

TrongnhiềuthậpkỷsauvụBakke,cáctrườngđạihọcđãsửdụngnhữngchươngtrìnhhànhđộngkhácnhau,giốngnhưTòaán,trongnhữngvụkiệnnhưAdarand,đãlấnátcácchươngtrìnhtươngtựtrongnhữngbốicảnhkhác.Năm2003,TòaánlạigặpphảivấnđềnàytrongmộtsốvụkiệnliênquanđếnviệcnhậncácsinhviêntrườngluậtvàcaođẳngcủatiểubangMichiganvàotrườngĐạihọc.TrongvụGutterkiệnBollinger,TòaánủnghộtínhhợphiếncủachươngtrìnhChínhsáchưuđãicộngđồngthiểusốcủatrườngluật,vàtươngtựtrongvụGratzkiệnBollinger,Tòaánlạibácbỏquyếtđịnhcủatrườngcaođẳng.Tòaánnhiềulầnkhẳngđịnhrằngsựphânchiatheochủngtộcphảituânthủviệcgiámsátchặtchẽvàyêucầusựphânloạinàyphảiđược“vạchrõđếntừngchitiếtnhằmthúcđẩyquyềnlợichínhđángcủachínhphủ”.Quyềnlợichínhđángcủatrườngđạihọccũngtươngtựtrongmỗitrườnghợp:“thuđượclợinhuậngiáodụctừmộtcộngđồnghọcsinhđadạng”.Đểchấpthuậntínhhợpphápcủaquyềnlợiđó,ýkiếncủaThẩmphán

O’ConnorđượcđasốđồngthuậntrongvụGutterđãchúýđếncácbảntómtắtýkiếntưvấncủanhữngngườitìnhnguyện(amicuscuriae-“ngườibạncủatòaán”)bấtthườngtrongnhữngvụkiện;trongsốhơnmộttrămbảntómtắtýkiếnđượctrìnhlêntòaánthìcómộtbảncủacáccựusỹquanquânđội,trongđógồmcócảcựuBộtrưởngQuốcphòngvàcácnhàquảnlýhọcviệnquânsự,vàmộtbảnkháctậphợpýkiếnđượcgửiđếntừsáumươilămcôngtylớn,gồmtừAbbottLaboratorieschođếnXerox.Cácbảntómtắtnàylậpluậntầmquantrọngcủaviệcgiáodụcquânsựvàcácnhàlãnhđạotươnglaitrongmộtmôitrườngđadạng.Nhằmtăngcườngquyềnlợichínhđángnày,trườngluậtđãthamgiaxemxéttổngthểvàchitiếtnhữngđónggóptiềmnăngcủamọithísinhvềtínhđadạngcủacộngđồngtrườngluật,xemxétcácyếutốnhưdịchvụcộngđồngtrênphạmvirộngvàkinhnghiệmtronglĩnhvựckinhdoanhhoặccáclĩnhvựckhácnhưchủngtộc.Mặtkhác,trườngcaođẳngđãsửdụngmộtthangđiểmđểnhậnvàotrườngvàtheothangđiểmđó,nhữngthísinhthuộccộngđồngthiểusốđươngnhiênđượccộngmộtphầnnămsốđiểmcầnthiếtđểđượcnhậnvàohọcvàviệcnàyđãcótácdụngthựctếnhằmbảođảmviệcchấpnhậnchocácthísinhthuộccộngđồngthiểusốđủtiêuchuẩntốithiểuvàohọc.CácđiềutrakỹcàngcủaTòaánpháthiệnrarằngchươngtrìnhcủatrườngluậtđượcvạchramộtcáchrấtchitiếtđểđạtđượcmụcđíchcủatrường,phùhợpvớicácyêucầucủaBakke,vàvìvậyphùhợpvớihiếnpháp,nhưngchươngtrìnhcủatrườngcaođẳngthìkhông.

MộtyếutốbấtthườngtrongphánquyếtcủaThẩmphánO’ConnortrongvụGrutterlàviệcthừanhậncôngkhairằnghoàncảnhxãhộicóthểdẫnđếnsựthayđổicủaluậthiếnpháp.PhánquyếtcủaThẩmphánPowelltrongvụBakkecáchđây25nămđãchấpthuậnviệcsửdụngphânloạichủngtộcvànhucầuvềchínhsáchưuđãicộngđồngthiểusốvẫnchophépsửdụngviệcphânloạinày.Nhưngmọiviệcđangthayđổivàcóthểtiếptụcsẽthayđổi:“Sốlượngthísinhthuộccộngđồngthiểusốcótrìnhđộvàđiểmkiểmtracaoquảthựcđãtăng.Chúngtôikỳvọngrằng25nămnữa,việcsửdụngnhữngchínhsáchưuđãichủngtộcnhằmthúcđẩyquyềnlợiđãđượcphêchuẩnhiệnnaysẽkhôngcòncầnthiếtnữa”.Năm1978và2003,việcsửdụngchủngtộcnhưlàmộtyếutốđểđượcnhậnvàohọctạicáctrườngcaođẳngkhôngphảilàsựphủnhậnquyềnđượcbảovệbìnhđẳngđốivớicácthísinhkhôngthuộccộngđồngthiểusốnhưngđếnnăm2028thìcóthể.

Hiếnphápbảovệquyềntựdongônluậnnhưthếnào?

ĐạoluậtNhânquyềnđượcthôngquađãnêurõrằngchínhphủquốcgiamớikhôngcóquyềnxâmphạmcácquyềntựnhiêncủaconngười.CácquyềnđượcquyđịnhtrongTuchínhánthứnhấtcólẽlàquyềncơbảnnhấttrong

nhữngquyềnnày.“Quốchộisẽkhôngsoạnthảoluật…màtướcđoạtquyềntựdongônluận,hoặcquyềntựdobáochí”.Quyềntựdongônluậncóvaitrònhưmộtbiệnphápbảođảmchocácquyềnkhác,chophéptranhluậnhoặcphảnđốicôngkhaivềchínhtrịđốivớicáccơquanchínhphủ.

MộtđiềuđángngạcnhiênlàtàiliệulịchsửkhôngnêurõnhữngđiềumàcácnhàsoạnthảoĐạoluậtNhânquyềnđịnhhoàntấttrongTuchínhánthứnhất.Mộtsốhọcgiảchorằnghọchỉđịnhngănchínhphủtrựctiếpcấmmọingườidiễnđạtýkiếncủamình,mặcdùchínhphủcóthểtuyênphạtsauđóvìnộidungphátngôncủahọ.Nhữngngườikháckhẳngđịnhrằngnhữngngườisoạnthảoluậtcóýđịnhbanhànhmộtnguyêntắcvềtựdongônluậnrộnghơnnhiềuvàtheođómọingườisẽtựdochỉtríchchínhphủmàkhôngbịphạt.Bấtkểnghĩagốccủanó,điềukhoảnvềquyềntựdongônluậnítđượcsửdụngtronghơnmộttrămnămquachođếnkhiviệcđànápcủachínhphủtạithờiđiểmChiếntranhThếgiớiIđãlàmbùngnổhàngloạtvụkiệnvềtựdongônluận.ChỉkhiđóTòaánTốicaomớipháttriểnmộtnhómnghiêncứunộidungTuchínhánthứnhấtvàđãbảovệđángkểquyềntựdongônluận.Thôngthường,trongnhữngthờikỳcăngthẳng�thờiđạiMcCarthytrongnhữngnăm1950làmộtvídụđiểnhình�việcbảovệđógiảmdần,nhưngquyềntựdongônluậntạiHoaKỳvẫnrộngmởhơnbấtkỳquốcgianàokhác.

Cáchọcgiảvàthẩmphánđãpháttriểnmộtsốhọcthuyếtvềtựdongônluậnđểgiảithíchvàhướngdẫnnhữngtiếntriểncủaluậtpháp.Cáchọcthuyếtnàyrấtquantrọng:việctạisaochúngtabảovệquyềntựdongônluậncóthểxácđịnhcáchthứcchúngtabảovệnó.Quanđiểmcổđiểnlàtựdongônluậnchophépmột“nơitraođổicácýkiến”trongđócácphiênbảnkhácnhaucónộidungchínhxácvàchânthựcđốivớimộtsốlượnglớnnhữngngườiủnghộ.QuanđiểmnàyđượcminhhọarõnhấtkhiThẩmphánOliverWendellHolmesJrtrìnhbàyýkiếnbấtđồngtrongvụAbramskiệnnướcMỹ(1919),việctruytốnhữngngườitheochủnghĩavôchínhphủvìđãpháttruyềnđơnkêugọi“nhữngngườilaođộngtrênthếgiới”đìnhcôngnhằmphảnđốisựcanthiệpcủaHoaKỳđốivớichínhquyềnBolsheviktrongcuộcCáchmạngNga.ĐasốthànhviêncủaTòaánkhẳngđịnhsựbuộctộinhữngngườirảitruyềnđơn(nhữngngườinàyđãbịkếtántớihaimươinămtù).NhưngHolmes,vớisựthamgiacủaThẩmphánLouisBrandeis,đãđưaraquanđiểmbấtđồng,chorằng:“ướcmuốntốtđẹpnhấtdễđạtđượchơnbằngcáchtraođổitựdocácýkiến–rằngcáchkiểmtratốtnhấttínhchânthựclàkhảnăngtưduyđểđượcchấpnhậntrongcuộccạnhtranhcủathịtrường”.Vìhìnhthứckiểmtraduynhấtđốivớimộtýkiếnlàsựchấpnhậnýkiếnđócủacôngchúng,chúngtakhôngthểbiếttrướcđượcýkiếnnàolàtốtnhất;vì

vậy,chínhphủphảichophéptấtcảcácýkiếnđượctraođổivàphátbiểumộtcáchtựdo.

“Nơitraođổi”quantrọngnhấtmàcácýkiếnđượcđemratranhluậnởđólàvềlĩnhvựcchínhtrị.Trongnềndânchủ,tranhluậntựdovềnhữngvấnđềcông,chínhsáchcủachínhphủvàcácứngviênchomộtchứcvụlàcầnthiếtđểtựđiềuchỉnhvìnóthôngbáochocáccôngdânđượcbiết,ghinhậncácgiátrịcôngvàtạonênmộtdiễnđànnhằmchỉtríchchínhphủ.Vìvậy,việcbảovệngônluậnchínhtrịlàvấnđềcốtlõicủaTuchínhánthứnhất,ngaycảkhibảnthânTuchínhánkhôngxácđịnhđượchoàntoànphạmviđiềuchỉnhcủamình.

Nơitraođổivềcáchtiếpcậncácýkiếncóthểbịhạnchếquámứcdonóchỉchúýđếnhiệuquảvềphươngtiệncủatựdongônluậnnhằmđiđếnquyếtđịnhchínhtrịtốthơn.Vìvậy,họcthuyếtkhácchorằngtựdongônluậncógiátrịđộclậptrongviệckhẳngđịnhphẩmgiávàthúcđẩysựpháttriểncủacáccánhân.

Chodùchúngtatheohọcthuyếtnàyhayhọcthuyếtkhác,hoặckếthợpcảhaihọcthuyết,chúngtaphảiđươngđầuvớinhiệmvụkhókhăntrongviệcxácđịnhnộidungcủaviệcbảođảmquyềntựdongônluậntrongTuchínhánthứnhất.“Ngônluận”cónhiềuhìnhthứcdiễnđạt:bàytỏmộtýkiếnchínhtrị,sửdụngtínhngữchủngtộc,héttoáng“cócháy”trongmộtrạphátđôngngười,phátmộtcâuchuyệnbêbốivềmộtngôisaođiệnảnhtrongbảntinđầutiênvềmuasắmởsiêuthị,hoặcđưaraảotưởngtrongmộtquảngcáo...TheocácquyđịnhcủaTuchínhánthứnhất,ngônluậncũngbaogồmmộtsốcáchdiễnđạtkhôngphảibằnglờinói:đốtthẻquândịch,xéquốckỳMỹ,hoặccâythánhgiá,biểutìnhđứngvàngồi,cóhànhđộngthôbỉ.Mộtsốhìnhthức“ngônluận”nàyđượcbảovệtheoTuchínhánthứnhấtđểkhôngbịchínhphủxâmphạm,vàviệcbảovệnàyđượcmởrộngđếnmứcnào?

MộttrongnhữngnguyêntắcquantrọngnhấtcủaluậthiếnphápđãđượcthiếtlậpmộtcáchlạkỳtrongphầnchúthíchởcuốitrangcủamộtbảnýkiếntưphápcủaTòaánTốicao.BảnýkiếncủaChánhánHarlanStonetrongvụHoaKỳkiệnCôngtyCaroleneProducts(1938)baogồmchúthích4vềnguồngốchiệnnay,khẳngđịnhtìnhtrạnghợphiếnđặcbiệtđốivớimộtsốquyền.Chúthích4nêurõrằngcáccăncứhiếnphápmàTòaánthườngtraochocácvănbảnphápluậtcóthểcóphạmvihẹphơn“khicácvănbảnphápluậtquyđịnhphạmvicấmcụthểcủaHiếnpháp,chẳnghạnnhưtrongmườituchínhánđầutiên”.Vìvậy,cácquyềnhợphiếntrongĐạoluậtNhânquyền,baogồmquyềntựdongônluậnđượctraomột“vịtríưutiên”đốivới

cácquyềnkhác.Vịtríưutiênnàyđượcthựchiệnthôngqua“sựgiámsáttưphápchặtchẽhơn”củachínhphủnhằmkiểmsoátcáchphátngôn,vàđóchínhlànhữnggìdiễnratrongphạmvingônluậnđượcbảovệ.

Vịtríưutiêncủaquyềntựdongônluậnlàmhạnchếquyềncủachínhphủliênbangvàtiểubanghoặchạnchếphátngônđượchiếnphápbảovệtheomộtsốphươngcách.Trướctiên,chínhphủnóichungcóthểápđặtnhữnghạnchếvớicáccáchthứcbiểuđạtngônluận.Cụthể,chínhphủkhôngcấmphátngôntrước,thậmchícảởnơimàtheohiếnpháp,chínhphủcóthểphạtngườiphátngônsausựviệcđó.Thứhai,chínhphủcóthểkhônghạnchếphátngôndựatrênnộidung.Thứba,chínhphủcóthểhạnchếthờigian,địađiểm,vàcáchphátngôn,nhưngchỉtrongnhữngtrườnghợpmàchínhphủcóquyềnchínhđángđểthựchiệnnhưvậy,phêchuẩncácphươngthứcgiớihạntốithiểunhấtvềhạnchếphátngôn,vàchínhphủthựchiệncôngviệcnàytheomộtquyđịnhkhôngrõràngtrênphạmviquárộng.

ViệccấmcácgiớihạntrướcvềphátngôncóthểlàsựhạnchếcứngrắnnhấttrongTuchínhánthứnhất.Giảsửtrongthờikỳchiếntranh,mộtcựunhânviêncủachínhphủcóýđịnhcảntrởviệcchỉhuycuộcchiếnbằngcáchtiếtlộthôngtincựckỳquantrọngvềchínhsáchcủachínhphủ.(NhưDanielEllsberg,mộtcựunhânviênanninhquốcgia,đãtiếtlộthôngtinvềChiếntranhViệtNamtrongHồsơLầunămgóc).Nếuthôngtinnàycóthểđãngầmpháhoạisựủnghộchiếntranhvàthậmchícóthểhiểulàgiúpchođốiphương,chínhphủcóthểmuốnxinmộtlệnhkhẩncấpcủatòaánnhằmngănchặntáchạitrướckhisựviệctrênxảyra.Hơnnữa,lệnhkhẩncấpnêutrênđòihỏimộtphiênxétxửđượctiếnhànhcómặtmộtthẩmphán,vànếunhânviênđóviphạmlệnhnày,anhtacóthểbịphạtvìkhôngtuânlệnhtòaán.Vìvậy,lệnhkhẩncấpcủatòaánlàmộtbiệnphápkhắcphụctốtchochínhphủhơnlàphạttộiphạmvìđãtiếtlộthôngtin.

Nhưngđiềukhoảnvềquyềntựdongônluậnđượcsoạnthảonhằmtừchốinhữngquyềntựdongônluậnlàcóíchnhấtđốivớichínhphủ.CáchhiểuđầutiênvềquyềntựdongônluậntrongluậtAnhvàMỹlàviệccấmcáchànhđộngngănchặntrước.Chínhphủcóthểphạtmộtngườivìđãnóihoặcviếtmộtđiềugìđólàmdấyloạn,bángbổ,hoặcbịnghiêmcấm.Nhưngchínhphủcóthểkhôngkiểmduyệtmộtbảntuyênbốhoặccấmtrướckhinóđượcphátbiểucôngkhai.NguyêntắcđóđãđượcđưavàoánlệcủaTuchínhánthứnhấthiệnđạitheohọcthuyếtcấmcácgiớihạntrước.Nóichung,chínhphủkhôngthểkìmgiữcáchphátngônngoàinơitraođổiýtưởng,thậmchílàkhichínhphủcóthểphạtcáchphátngônsauđó.NgoạilệduynhấtmàTòaáncôngnhậntrongvụHồsơLầunămgóclàviệctiếtlộthôngtinquan

trọng,vínhưthayđổilựclượngquânđộitrongthờikỳchiếntranhhoặccáchphátngônkhácmà“phảichắcchắn,trựctiếpvàngaylậptức”chothấymốinguyhạitươngtự.

Tuynhiên,TòaánTốicaođãcôngnhậncáchànhđộngngănchặntrướctronghailĩnhvực:hànhđộngkhiêudâmvàquảngcáothươngmại.Tòaánkhônghiểurõsựkhácbiệtởđây,nhưngsựkhácbiệtnàycóthểdựavàomứcđộkémquantrọnghơncủaviệctrìhoãncôngbốvàvịthếthấphơncủabàiphátngôntrongcáclĩnhvựcnày.Ápđặtmộtgiớihạntrướctrongvấnđềtranhluậnchínhtrịcóthểngănmộtýkiếnhoặcsựviệcquantrọngdiễnratạinơitraođổiýkiếnởmộtthờiđiểmcựckỳquantrọng,nhưngnóthườngítcóáplựcvềthờigianđốivớiviệcphátcáctàiliệukhiêudâmhoặcquảngcáo.

Kiểubảovệphátngônthứhailàviệccấmquyđịnhvềnộidungphátngôncủachínhphủ.Ngoạitrừtrongnhữnghoàncảnhđặcbiệtnhất,quyđịnhvềphátngôncủachínhphủphảicótínhtrunglậpvềnộidung.Cụthể,chínhphủcóthểkhôngđượcủnghộcáchbiểulộmộtquanđiểmnàyđốivớimộtquanđiểmkhác.NhưThẩmphánThurgoodMarshallđãviết,“Nhưng,trêntấtcả,Tuchínhánthứnhấtcónghĩalàchínhphủkhôngcóquyềnhạnchếcáchdiễnđạtdothôngđiệp,ýtưởng,đốitượng,hoặcnộidungdiễnđạt”.

Vớingữcảnhnêutrên,hãyxemxétvấnđềđốtquốckỳđãgâytranhnhiềutranhcãigaygắt.TronghànhđộngphảnđốicácchínhsáchcủachínhquyềntổngthốngReagantạiĐạihộiToànquốcĐảngDânchủnăm1984,GregoryLeeJohnsonđãcầmmộtlácờMỹ,tẩmdầurồiđốt.Trongkhilácờđangcháy,Johnsonvànhữngngườibiểutìnhkháchôto,“nướcMỹ,màuđỏ,màutrắngvàmàuxanhdương,chúngtôikhinhbỉtấtcả”.JohnsonbịbuộctộitheođạoluậtcủatiểubangTexascấmnhụcmạlácờcóchủđịnh,bịkếtánmộtnămtùvànộpphạt2.000đô-la.

HànhđộngcủaJohnsonkhôngchỉđốtcháymộtlácờmàcònlàmdấylênmộtcuộctranhcãirầmrộtrêncảnước.Johnsonkhángcáo(vụTexaskiệnJohnson)lênTòaánTốicaonăm1989.Vớisốphiếuđasốlànămphiếuthuậntrênbốnphiếuchống,TòaánTốicaođãtuyênvôhiệubảnánbuộctộiđốivớiJohnsonvìnộidungđạoluậtnàyviphạmTuchínhánthứnhất.KhicácluậtsưthaymặttiểubangcôngnhậnhànhđộngcủaJohnsoncóýnghĩabiểuđạtnhằmtruyềntảimộttưtưởngvàôngbịtruytốvìđãhànhđộngtrên.Tuynhiên,tiểubangchorằngtiểubangcóquyềnngănchặnnhữngviphạmvềhòabìnhcóthểxảyrabởivìmọingườisẽhoangmangtrướcviệcđốtcờvàvìnhằm“gìngiữlácờnhưlàmộtbiểutượngcủaquốcgiavàsựđoànkết

dântộc”.Lậpluậnđầutiênđãthấtbạivìkhôngchứngminhđượcviệcđốtcờcókhảnănglàmchotìnhtrạnghỗnđộnsắpxảyra;ngaycảkhiđócóthểlàkếtquả,việctruytốJohnsonvìkhảnăngcóthểviphạmđãtạonênmộtsự“phủquyếtviệctruytố”khônghợphiến,theođóphảnứngcóthểlườngtrướcđốivớicáchphátngônđượchiếnphápbảovệcóthểđượcsửdụnglàcơsởđểngănchặncáchthứcbiểuđạt.Lậpluậnthứhaicũngthấtbạibởivìđólàmộtquyđịnhtrựctiếpvềnộidung.Nhưthànhphầnchiếmđasốviết,“nếucómộtnguyêntắcnềntảngquantrọngtrongTuchínhánthứnhất,đólàChínhphủkhôngthểcấmsựbiểuđạtmộtýkiếnđơngiảnvìxãhộithấyýkiếnđócóthểlàđiềusỉnhụchoặckhóchịu.Chúngtakhôngcôngnhậntrườnghợpnàongoạilệđốivớinguyêntắcnày,thậmchíởbấtkỳnơinàoxuấthiệnlácờcủachúngta”.

Yêucầuđốivớiquyđịnhvềcáchphátngôncủachínhphủphảicótínhtrunglậpvềnộidungcũnghạnchếkhảnăngcủachínhphủtrongviệcxửphạtnhữngphátngôncótínhchấtthùghét.TrongvụR.A.VkiệnCityofSt.Paul(1992),ngườitachobiếtmộtthiếuniênđãđốtmộtcâythánhgiátrênbãicỏcủagiađìnhngườidađenvàbịbuộctộitheosắclệnhcấmviệctrưngbàyhìnhảnhchữthập,đốtthậpgiá,hoặcbiểutượngkhácmà“gâynênsựgiậndữ,hoảngloạnhoặcoángiận”trêncơsởchủngtộc,tôngiáo,hoặccácnhântốđặcbiệtkhác.Tòaánchorằngsắclệnhnàykhônghợphiếnvìnóđãcấmmộtloạiphátngônduynhấtdựatrênnộidungphátngôn;vìThẩmphánScalianhậnthấysắclệnhnàycũngkhôngcấmviệctrưngbàycácbiểutượnggâyrasựgiậndữdựatrênxuhướngvềgiớitínhcủamộtngườihoặcbôinhọngườisinhraanhta.Vìvậy,tínhtrunglậpvềnộidungyêucầuchínhphủhạnchếkiểmduyệtphátngônliênquanđếnmộtsốchủđềcũngnhưquantâmđếnmộtsốquanđiểm.

Nhưngtínhtrunglậpvềnộidungkhôngngăncảnviệckiểmsoátnhữngphátngôncótínhchấtthùghétvàlàmộtphầncủahànhviphạmtội.Trongvụđốtthánhgiásauđó,vụVirginiakiệnBlack(2003),mộtlãnhđạoĐảngKuKluxKlanđãbịkếttộitheomộtđạoluậtcủatiểubangVirginiaphạtviệcđốtcâythánhgiá“nhằmmụcđíchđedọamộtngườihoặcmộtnhómngười”.Ởđây,Tòaánchorằng,đạoluậtnàylàhợphiếnvìnócấmviệcđốtthánhgiábấtkểkhinàoviệcđónhằmmụcđíchđeđọa,chodùviệcđedọađódựatrênchủngtộc,tôngiáo,hoặcbấtkỳnhântốnàokhác.Do“lịchsửlâudàivànguyhại”củaviệcđốtthánhgiá,tiểubangcóthểphạthànhđộngnàynhưlàmộthìnhthứcđedọađặcbiệtnguyhiểm,vớiđiềukiệnlàtiểubangkhônggiớihạnmụcđíchđedọađốivớimộtđốitượngcụthểnhưsắclệnhcủaThánhPaulđãgiớihạn.(Tòaáncũngchorằngmụcđíchđedọaphảiđượcchứngminhchứkhôngphảiđượcgiảđịnhtừchínhsựviệc,vídụđốtcờ).Vàtrongvụ

WisconsinkiệnMitchell(1993),Tòaánchorằngđạoluậtvềtộiphạmcótínhchấtthùghétđãtăngmứcáncủabịđơnlàhợphiếnnếuanhtachọnnạnnhâncủamìnhtrêncơsởchủngtộc,tôngiáo,xuhướnggiớitính,khuyếttật,hoặcdòngtộcbởivìđạoluậtđóđãxửphạthànhvi,chứkhôngphảilờinói,vàhànhvicóthểgâyratáchạilớnhơnnhiềuchoxãhội.

Trongkhikhôngthểquyđịnhđượcnộidungphátngôn,chínhphủcóthểquyđịnhthờigian,địađiểm,vàcáchthứcphátngôncũngnhưcáchànhvibiểuđạtkhác.Vậyquyềntựdongônluậncóthểđượchiểulàmộtngườiđượctựdobàytỏquanđiểmcủamìnhquamộtchiếcloaphóngthanhgiữađêmkhuyatạimộtkhudâncưlâncận,hoặcmộtnhómcóthểdiễuhànhgiữađườngphốtronggiờcaođiểmđểphảnđốicảnhsátgiaothônghaykhông?Chắcchắnlàkhông.Chínhphủcóthểápđặtnhữnghạnchếhợplývềphươngtiệntruyềntảingônluậnmàkhôngphảikiểmduyệtnộidung.

Tuynhiên,cómộtvấnđềnảysinhởđây.Cácquyđịnhvềthờigian,địađiểmvàphươngthứccóthểđóngvaitrònhưmộtluậnđiệulẩntránhquyđịnhvềnộidung.Nếusắclệnhcủamộtthànhphốquyđịnhrằngngườinàomuốnsửdụngloaphóngthanhphảixinphépcảnhsáttrưởng,thìviệccảnhsáttrưởngcótoànquyềnquyếtđịnhchophépaisửdụngloaphóngthanhcũngnhưđịađiểmvàthờigian,cóthểđượcsửdụngđểphânbiệtđốixửvớimộtsốkiểunộidung.Đểtránhvấnđềnày,Tòaánđãxâydựngcácchuẩnmựcvềquyđịnhthờigian,địađiểmvàphươngthứctừvịthếưuđãiđượctraoquyềntựdongônluận.Trướctiên,nhưTòaántuyênbốtrongvụNướcMỹkiệnO’Brien(1968),“việchạnchếngẫunhiêncácquyềntựdođượcviệndẫntrongTuchínhánthứnhất[phải]khôngđượclớnlàđiềuchínhyếuđểtăngcườngquyềnlợicủa[chínhphủ].Vấnđềnàythườngđượcgọilàkiểmtraítbịgiớihạnnhất.Đểquyđịnhvềthờigian,địađiểm,hoặccáchthứcbiểuđạt,chínhphủphảisửdụngcácphươngthứcítbịgiớihạnnhấtđểphụcvụlợiíchcủachínhphủnhằmtránhsựhạnchếkhôngcầnthiếtquyềntựdongônluận.Mộtthànhphốcóquyềnngănviệcvứtrácbừabãinhưngcóthểkhôngđượctăngcườngquyềnđóbằngcáchcấmtoànbộviệcpháttờrơivàtruyềnđơn,khiđólàmộtbiệnphápítbịgiớihạnnhấtnhằmxửlýnhữngngườithựcramuốnvứtgiấyráctrênđườngphố.

Thứhai,quyđịnhnàyphảikhôngđượccóphạmviquárộng.Nếuquyđịnhnàyđượcsoạnthảotrongmộtphạmviquárộng,nócóthểcấmcáchphátngônđượcbảovệhoặcquyđịnhnộidungtrongmộtphạmviquálớn.TrongvụHoustonkiệnHill(1987),Tòaánđãtuyênvôhiệumộtsắclệnhvàsắclệnhđótrởnênbấthợpphápđốivớiviệc“cảntrởcảnhsáttrongkhithihànhnhiệmvụ”.Chínhphủcóthểngănchặnviệccảntrởcảnhsátnhưngkhông

đượcphépngănchặnbằngcáchđưaralệnhcấmmàquađócóthểphạtmộtsốhànhvingônluậnđượcbảovệ.

Thứba,quyđịnhnàykhôngđượcquámậpmờ.Mộtđạoluậtkhôngrõràngsẽkhônggâyđượcsựchúýcủamọingườivềnhữnghoạtđộngmàhọcóthểvàkhôngthểthựchiện,vìvậyhọcóthểhạnchếcáchoạtđộngcủamìnhtheoTuchínhánthứnhấtvìsợbịtruytố.Vàmộtđạoluậtkhôngrõràngđãchophépcácquanchứcchínhphủnắmtrongtayquánhiềuquyềnquyếtđịnhvềviệccấpgiấyphép,hạnchế,hoặctruytốtheođạoluậtnàyvàtăngnguycơphátsinhkhảnăngcácquanchứccóthểthựchiệnquyềnquyếtđịnhcủahọtheomộtcáchthứcmàhiếnphápkhôngchophép.

Quyềntựdongônluậnkhôngthểpháthuytốtnhấtnếubạnchỉtựdonóitrongphòngkháchcủamình.Đểthamgiavàokhônggiantraođổiýkiếnmộtcáchhiệuquả,phátngônphảiđượccôngkhaitrướccôngchúng.Nhưngchắcchắn,bạnkhôngcóquyềnthựchiệnquyềntựdongônluậntrongphòngkháchcủangườihàngxómnếucô/anhtakhôngmuốnbạnởđó.Bằngcáchnàocáctòaánvạchrađượcgiớihạngiữakhuvựcchungchophépphátngônvàkhuvựcriêngcấmphátngôn?

Mộtsốkhuvựcrõrànglàcácdiễnđàncôngcộng,chẳnghạnnhưđườngphốvàcôngviên,nơicótruyềnthốnglàđịađiểmbiểutình,bãicông,phátngôn,hoặcthựchiệncácquyềnkháctheoTuchínhánthứnhất.Cáckhuvựckhácđãtrởthànhdiễnđàncôngcộngbởivìchínhphủđãmởrộngdiệntíchchohoạtđộngtruyềnthông.Vídụ,mộttrườngđạihọcởtiểubangđãtừngmởcácphònghọpchonhiềunhómsinhviên,bấtkỳhạnchếnàomàtrườngđạihọcápđặtvềviệcsửdụngcácphònghọpnàyphảituânthủcácchuẩnmựccủaTuchínhánthứnhất.

Gầnđây,TòaánTốicaođưaraquanđiểmlàtoànbộdiệntíchđấtcôngkháckhôngphảilàmộtdiễnđàncôngcộngvàchínhphủcóthểhạnchếviệcsửdụngnơiđóchocáchoạtđộngngônluận,miễnlàcácbiệnpháphạnchếphảihợplývàkhôngnhằmmụcđíchlấpliếmmộtquanđiểmđặcbiệt.

Thếcòncácsânbaycôngcộng?Vềmặtchứcnăng,cácsânbaynàygiốngnhưcácsânbayriêngvàkhôngphảilàcácdiễnđàncôngcộng.Nhưngchúngcũnggiốngnhưcácconphốmàmọingườicóthểtựdođếnvàđi,việcsửdụngchúngchomụcđíchthươngmạivàphithươngmạicùngsonghành,vàmọingườihyvọngcómộtmốiquanhệngẫunhiêngiữachúng.TrongvụInternationalSocietyforKrishnaConsciousness,Inc.kiệnLee(1992),Tòaánchorằngmộtsânbaycôngcộngkhôngphảilàdiễnđàncôngcộng.Theo

quanđiểmcủaTòaán,thậmchícácsânbaynhànướccầnphảidocáccôngtythươngmạiquảnlýđểđemlạilợinhuận.Khônggiốngnhưcácquảngtrườngthànhphố,sânbaykhôngcótiềnlệlànơicôngchúngtụtậpvàphátbiểu,vàchínhphủkhôngmởcácnơinàyđểdànhchoquyềntựdobiểuđạttheoTuchínhánthứnhấtnóichung.

Thếcòncáckhumuasắmmàngàycàngđượcsửdụngnhưcácquảngtrườngthuộcngoạiôthànhphố,nơimọingườikhôngchỉđếnmuasắmmàcòntụtập,giảitrí,vàthamgiacácsựkiệncộngđồng?Saukhimộtsốquyếtđịnhthămdòsựkếthợpgiữatínhchấtriêngtưcôngcộngcủacáctrungtâmthươngmạilớnnhỏ,cuốicùngTòaánphánquyếtrằngmộttrungtâmthươngmạinóiriêngkhôngcóchứcnăngtươngtựnhưmộtquảngtrườngthànhphố,vìvậychủsởhữulàmộtcánhâncóthểhạnchếsựbiểuđạtmàkhôngcầnquantâmđếnTuchínhánthứnhất.Tuynhiên,mộtsốtòaánchorằngtheoluậttiểubang,cáctrungtâmđóđượcmởchohoạtđộngbiểuđạtởnơicôngcộng.

Giảsửmộtaiđóđịnhtốngtiềnbạn,đedọatiếtlộmộtbímậtđentốitrongquákhứcủabạntrừkhibạnđưachocôtamộtsốtiền.Hoặcgiảsửmộtnhàxuấtbảnmuốnpháthànhmộttạpchíchứađầyhìnhảnhấudâm.LiệuhọcóthểlàmnhưvậymàkhôngbịtrừngphạtvàyêucầusựbảovệcủaTuchínhánthứnhất?Hầuhếtmọingườiđồngýrằngmộtsốphátngônsẽnhậnđượcsựbảovệđầyđủcủahiếnphápcònmộtsốthìkhông.Vấnđềởđâylàvạchraranhgiớicủasựgiớihạn.

Đểxácđịnhmộtphátngônđượcbảovệđầyđủ,bảovệtừngphần,haykhôngđượcbảovệ,TòaánbắtđầubằngcáchọcthuyếtcủaTuchínhánthứnhất.Xemxéttừkhíacạnhvềnơitraođổiýkiếnphátngônhoặchànhvigiaotiếpcógiátrịchínhyếu,vìđólàmộtphầncủacuộctranhluậnvềxãhội.Phátngônmàkhôngđónggópvàotranhluậnxãhộithìkhôngđángđượchưởngmứcđộbảovệtươngtựnhưphátngônđãđónggópvàotranhluậnxãhội.Chẳnghạn,nhữngngườitánthànhquyđịnhlậpluậnrằngtranhkhiêudâmkhôngthêmbấtkỳýnghĩanàovàongôntừcủacôngchúng.Cácloạiphátngônkhácđơngiảnsẽgâytáchạinếukhôngđónggópvàocuộctranhluận,thậmchígâyratáchạirấtlớnnếucácphátngônđóthamgiavàocuộctranhluận.Sựđedọacủanhữngkẻtốngtiềncóthểlàsựđedọavềtrậttựxãhộilớnhơnnhiềusovớibấtkỳgiátrịnàocótrongcácbàiphátbiểu.Điềunàycóthểđượcnóitừquanđiểmtựbiểuđạt;chodùnhiềuhìnhthứcphátngônlàphươngtiệnquantrọngđểtựbiểuđạtnhưngmộtsố(vídụ,hămdọatốngtiền)thìkhôngphải,vànhiềuphươngthứckhác(ảnhkhiêudâmtrẻem)thìtáchạicủahànhviphátngônđócóảnhhưởngxấuhơnnhiềusovới

ýnghĩacủaviệcchophépbiểuđạt.

Mộthìnhthứcphátngônkhôngđượcbảovệvàhiểnnhiênkhôngđượccôngnhậntheohiếnphápđếnmứcítkhixuấthiệntrongnhữngvụkiệnlàphátngôncómộtphầnhànhđộngmàtheotruyềnthốngphápluậtsẽcoiđólàtộiphạm.Khimộtkẻcướpnói“tiềncủamàyhaycáimạngcủamày”hoặcmộtcôngtyđưaramộtbảncáobạchkhôngtrungthựcliênquanđếnviệcchàomuacổphần,bảncáobạchđókhôngthểhiệnýkiếnvềmộtvấnđềcótầmquantrọngvớicôngchúngmàchỉcóchứcnăngtươngtựnhưkẻcướpthọctayvàotúiquầnbạnvàlấyđichiếcví.Tươngtự,việcgiảvờhéttoánglên“cháy”trongmộtnhàhátđôngngườivàgâyrasựhỗnloạn,hoặclấygiảthuyếtcổđiểncủaHolmes,âmmưumộtvụbắtcóc,haygửimộtbứcthưđòitiềnchuộcđềulàlờinói,nhưngkhôngcólýdonàođểnhànướcphảibảovệcáchànhđộngtrên.

Lờinóimàlàmộtphầnhànhvitộiphạmthuộctrườnghợpdễdàng.Cáchìnhthứcphátngônkhôngđượcbảovệhoặcítđượcbảovệkhácbộclộcácvấnđềkhókhăntrongviệcđịnhnghĩavàxácđịnhranhgiới.Quảngcáothươngmại,sựphỉbáng,hànhđộngkhiêudâm,vàxúigiụchoạtđộngbấthợpphápnhậnđượcmộtsốsựbảovệcủaTuchínhánthứnhấtnhưngkhôngnhiềubằngcáchìnhthứcphátngônđượcbảovệtheotruyềnthốngkhác.

Quảngcáothươngmạibaogồmcáctờquảngcáo,sửdụngtênthươngmại,việcthuhútkháchhàngcủacácluậtsư,dựngbiểnhiệu“Bánhàng”ởcácngôinhà,cungcấpthôngtinchungvềngườitiêudùngvàcáchoạtđộngtươngtựnhằmđộngcơthúcđẩykinhtế.TòaánTốicaotrướctiênđãtuyênbốrằngquảngcáothươngmạicóquyềnđượcbảovệtheoTuchínhánthứnhấtnăm1976,khiTòaánbácbỏmộtđạoluậtcủatiểubangVirginiacấmcácdượcsỹcôngkhaigiáthuốckêtheođơn(VụVirginiaStateBoardofPharmacykiệnVirginiaCitizensConsumerCouncil,Inc.)Phátngônkhôngbịmấtquyềnđượcbảovệdolợiíchcủangườiphátngônlàcótínhchấtkinhtế;cácthànhviêntrongliênđoànliênquanđếnmộtvụtranhchấplaođộngcólợiíchkinhtế,nhưngphátngôncủahọđãđượcbảovệtừlâu.Mỗingườitiêudùngtìmkiếmcácsảnphẩmtốtvớimứcgiáthấp,vàcôngchúngnóichungđượclợitừcácquyếtđịnhđầyđủthôngtincủangườitiêudùng,vìvậycómộtlợiíchtolớntrongviệctựdocungcấpthôngtinvàýkiếntronglĩnhvựcthươngmạicũngnhưchínhtrị.

LợiíchtolớnđóđủđểđượcbảovệtheoTuchínhánthứnhấtvềquảngcáothươngmại,nhưngkhônglớnhơnsovớilợiíchcủacáchìnhthứcngônluậnkhác.Mộtsốkiểuquảngcáothươngmạicóthểcùngbịcấm:quảngcócho

cáchoạtđộngbấthợppháp(vídụnhưquảngcáobáochíđịnhrõcáccôngviệcvềquyềncủanữgiớihoặcnamgiới),quảngcáokhôngtrungthựcvàlừabịp,hoặcquảngcáomàcóthểdẫnđếnbịlừabịp.Loạiquảngcáosauchỉrõsựbảovệítnhiềumàquảngcáocóđược;TòaánđãủnghộmộtđạoluậtcủatiểubangTexascấmbácsỹđothịlựchànhnghềtheotênthươngmại;mặcdùkhôngcóbằngchứnglàcácbácsỹđothịlựcđãsửdụngtênthươngmạiđểđánhlừangườitiêudùng,nhưngkhảnăngmàhọcóthểlàmnhưvậylàcơsởđểủnghộquyđịnhcấm.Quảngcáothươngmạitrungthựccóquyềnđượcbảovệnhiềuhơn,nhưngvìchínhphủcóquyềnlợichínhđángđểđưaramộtsốquyđịnhcủaviệcquảngcáođóchẳnghạn,quyđịnhvềquảngcáorượubianhằmgiảmviệcuốngrượubiaquámứcnênmứcđộbảovệthườngkhôngrõràng.Tòaánđãbácbỏcáchạnchếkhácnhauđốivớiquảngcáođồuốngcócồn,tánthànhviệccấmquảngcáoxổsốvàđánhbạctạicácsòngbạc,làmvôhiệulệnhcấmvềbiểnquảngcáocácsảnphẩmthuốclávàchiatáchcácđạoluậtcủatiểubangđãhạnchếnhữngchiêuthứcmàluậtsưvàcácnhàchuyênmônkháccóthểsửdụngnhằmlôikéokháchhàng.

Hànhvibôinhọlàmộtsaiphạmcánhânvàngườicóhànhviđóphảichịutráchnhiệmpháplýtrướcviệcđưaracáctuyênbốcótínhchấtxúcphạmhoặckhôngchínhxác,làmtổnhạiđếnuytíncủamộtngười.Vìvậy,nếumộtngườiphátbiểusailầmrằngmộtthượngnghịsỹđãphảichịutácđộngtừtàichínhquyêngópcủamộtdoanhnghiệpđểủnghộmộtđạoluật,hoặcnếumộttờbáopháthànhmộtbàibáosaisựthậttheonghĩanhưtrên,thượngnghịsỹcóthểkiệnđòibồithườngtổnhạiuytíncủamình.(Vìcácmụcđíchnày,quyềntựdobáochítheoTuchínhánthứnhấtđượccoilàgiốngvớicáctiêuchuẩncủaquyềntựdongônluận.)Nhưngcómộtvấnđềnảysinhởđây.Tuchínhánthứnhấtkhuyếnkhíchbìnhluậnvềcácsựkiệnxãhội,kểcảviệcchỉtríchchínhphủvàcácquanchứccủachínhphủ.Nếuluậtvềchốngbôinhọquákhoannhượngvềquyđịnhbiệnphápkhắcphụcđốivớicácquanchứcnhànước,côngdânsẽthậntrọnghơnnhiềukhilêntiếngchỉtrích,vàdiễnđàntraođổiýkiếnsẽbịthuhẹplại.Nhưngquyềnđượcbảovệuytíncủamộtngườisẽvẫncònhiệulực.Chúngtacóthểlàmcáchnàođểcânbằnghaiviệcnày?

TòaánTốicaođãgiảiquyếttìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnannàytrongvụThờibáoNewYorkkiệnSullivan(1964),mộtvụkiệnphátsinhtừphongtràođấutranhdânquyền.CảnhsátMontgomery,bangAlabama,đãkiệntờThờibáoNewYorkvềviệcđăngtinchorằngcảnhsátđãhànhđộngdãmanởMontgomeryvàlôikéosựủnghộchophongtràođấutranhdânquyền.MặcdùthônginchỉsaisựthậtvềmộtvàikhíacạnhnhỏnhưngtheoluậttiểubangAlabama,đólàsựbôinhọvàchủbúttờThờibáo,vớitưcáchlànhà

xuấtbản,phảichịutráchnhiệmpháplývìđãđăngtinmàkhôngcóthẩmđịnhrằngviệcđăngtinlàsaisựthật.Tuynhiên,TòaánTốicaođãbảolưuphánquyết.ThẩmphánWilliamBrennanthaymặtTòaánđãgiảithích,cómột“nghĩachínhcủaTuchínhánthứnhất”,trongđóbaogồm“mộtcamkếtsâusắccủaquốcgiađốivớinguyêntắclàtranhluậnvềnhữngvấnđềxãhộinênđểtựdo,côngkhai,mởrộng,vàcóthểbaogồmcảsựcôngkíchmãnhliệt,chuacay,thậmchíđôikhiquágaygắtđốivớichínhphủvàcácquanchứcnhànước”.ĐểbảovệnghĩachínhcủaTuchínhánthứnhấtnêutrên,Tòaánđãquyđịnhquyềnbảovệhợphiếnđốivớimộtsốhìnhthứcngônluậntạothànhhệthốngluậtchungvềcáchànhviphỉbángvàbôinhọ.Mặtkhác,cáchànhđộngphỉbángvàbôinhọcóthểđượcsửdụngnhưmộtcôngcụlàmthuichộtviệcbiểuđạtýkiến.Nhữngngườiủnghộquanđiểmkhôngđượcnhiềungườitánthànhsẽsợbịphạtvìhiểusaisựviệc,hoặcmộthộiđồngxétxửbấtđồngquanđiểmsẽđưaraquyếtđịnhtráingượcnhau,hoặcđơngiảnchỉlàvềchiphícủamộtvụkiệntụngvàvìvậyhọsẽmiễncưỡngbiểuđạtýkiếncủamìnhđiềunàyđượcTòaángọilà“sựtựkiểmduyệt”.Mộttuyênbốcáobuộcvềmộtquanchứcnhànướcsẽđượcbảovệtheohiếnpháptrừkhiquanchứcnàycóthểchứngminhrằngđólàsaisựthậtvàtuyênbốđóđượcđưaravớimột“ácýthựcsự”,vàTòaánxácđịnhlà“sựhiểubiếtlàsaihoặccốýcoithườngchodùsựhiểubiếtđócósaihaykhông”.Theotiêuchuẩnnày,nhậnxétcủadưluậnvàtoànbộđánhgiácủabáochítrêntinhthầnthiệnchíbaogồmviệcđăngtrêntờThờibáosẽđượcđặcquyềnbảovệtheohiếnpháp;chỉriênghànhviphỉbángbôinhọcóácýlàkhôngđượcbảovệtheohiếnpháp.

Phátngôntụctĩu(baogồmvănbản,hìnhảnh,phimảnh,vàcáchànhđộngthực)khôngthuộcphạmvicủaTuchínhánthứnhất,vìvậyhànhđộnghạnchếhoặccấmphátngôntụctĩucủachínhphủkhôngphảichịusựgiámsátchặtchẽgiốngnhưcáchìnhthứcphátngônđượcbảovệ.TòaánTốicaothườngchorằnglờilẽtụctĩukhôngđángđượcbảovệnhưnhữnglậpluậnhayquanđiểm.Tuynhiên,trongtrườnghợpliênquanđếnviệchạnchếđộtuổivàorạphátthìkhác,bởimộtsốlýdo:Chorằngcómốiliênhệnàođógiữatàiliệucótínhchấttụctĩuvàviệcphạmtội,tiểubangcóthểđiềuchỉnhtàiliệucótínhchấttụctĩuvớihyvọngngănchặnđượcviệcphạmtội.Hơnnữa,việcthểhiệnlờilẽtụctĩutrongcộngđồnglàmtổnthươngcảcộngđồng,gâyônhiễmmôitrườngsốngvàxúcphạmnhữngngườikhôngmuốnphảiđónnhận.Theocáchọcthuyếtủnghộquyềnbảovệtựdongônluậnnóichung,tàiliệucólờilẽtụctĩukhôngđónggópgìvàotranhluậnxãhộiđốivớicácvấnđềquantrọnghoặc(theosựnhạycảmthôngthườngcủacácthẩmphán)thúcđẩyviệcpháttriểnnhâncáchhoặcphươngcáchtựbiểuđạtphùhợp.

TrongkhiTòaántừlâuđãgiữquanđiểmrằnglờilẽthôtụckhôngđượcbảovệ,Tòaánlạigặpnhiềukhókhănhơnkhixácđịnhranhgiớigiữaphátngôntụctĩukhôngđượcbảovệvàphátngônkhôngcótínhchấttụctĩuđượcbảovệ.TạpchíHustlercóthểlàmộttạpchíkếthợpgiữachâmbiếmxãhộisâusắcvàgiảitrílànhmạnhđốivớingườinàynhưnglàsựkhêugợithútínhghêtởmđốivớingườikhác.KháiniệmđượcThẩmphánPotterStewartđưaracólẽphảiđượcxếplàcâunóinổitiếngnhất,ôngphátbiểurằngcóthểkhôngđịnhnghĩathếnàolàtụctĩunhưng“tôihiểukhitôigặplờilẽtụctĩu”(JacobelliskiệnOhio,1964).Nhưngngoàisựxétđoáncánhân,cácthẩmphánđãtiếnhànhmộtloạihìnhthứckiểmtranhằmcốgắngxácđịnhthếnàolàtụctĩu.Tuynhiên,giữahọcũngthườngxảyrabấtđồngquanđiểmlớn.

HìnhthứckiểmtragầnđâynhấtđượcTòaánnêurõtrongvụMillerkiệnCalifornia(1973).Hìnhthứckiểmtrahànhvikhiêudâmgồmbaphần:

(a)Liệumộtngườibìnhthườngkhiápdụngcáctiêuchuẩncộngđồnghiệntạithấyrằngtácphẩm,xétvềtổngthể,cókhêugợisựthèmmuốnnhụcdụchaykhông;(b)liệutácphẩmmiêutảhànhvitìnhdụctheocáchthứcxâmphạmrõràngcóđượcđịnhnghĩacụthểtrongluậttiểubanghiệnhànhhaykhông;và(c)liệutácphẩm,xétvềtổngthểcóthiếugiátrịvănhọc,thẩmmỹ,chínhtrịvàkhoahọcnghiêmtrọnghaykhông.

Phầncứuxétthứnhấtphânbiệtgiữahammuốntìnhdục“ôdanhhoặckhônglànhmạnh”(hammuốnnhụcdụckhônglànhmạnh)và“hammuốntìnhdụcthôngthường,lànhmạnh”,nhưTòaánđãphátbiểutrongmộtvụkiệnvềsau.Ởđây,cáchdiễngiảitheohiếnphápđãkhôngcònbịràngbuộcbởibấtkỳcơsởnàotrongvănkiện,lịchsử,hoặchầuhếtbấtkỳyếutốnàokhác.Mặcdùvậynhữnggìmàyếutốnàythựchiệnlànhằmxácđịnhmộtquytrìnhđưaraquyếtđịnh.Cáctiểubangcóquyềnrộngrãiđểxácđịnhlờilẽtụctĩukhôngđượcbảovệtheohiếnpháptheođịnhnghĩa“cáctiêuchuẩncộngđồnghiệntại”trongmộtđạoluậthoặcsắclệnhvàsauđóđểchohộiđồngxétxửphánquyếtlàliệumộtquyểnsáchđặcbiệthoặcmộtbộphimdànhchongườilớncóviphạmcáctiêuchuẩntrênhaykhông.Tiểubangcũngcóthểxácđịnhcộngđồngliênquan;khôngcóquyđịnhnàotheohiếnpháplàmộtcộngđồngquốcgiađượcsửdụnghoặcthậmchílàbấtkỳcộngđồngđặcbiệtnàođượcxácđịnhtrướcđốivớihộiđồngxétxử.Vìvậy,nhàsảnxuấtphimhoặcnhàxuấtbảnsáchcóthểphảituânthủcáctiêuchuẩnkhácnhau,chẳnghạnnhưtínhkhôngtrịnhtrọngđốivớibấtkỳtácphẩmnàoxuấthiệnởcộngđồngLosAngelesvàmộtngôilàngchuẩnmựcởvùngBibleBelt.HìnhthứckiểmtracáctiêuchuẩncộngđồnglàmộtvấnđềđặcbiệtkhóđốivớicáctàiliệuđượcđăngtảitrênmạngInternetvàđượcmọi

cộngđồngtạiMỹtiếpcận.Chođếnnay,cácthẩmphánkhôngthểnhấttrílàliệusựpháttriểncôngnghệnàycóđòihỏiphảixemxétlạihìnhthứckiểmtrahaykhông.Trongviệcgiámsátnỗlựcngănchặntrẻemxemcáctàiliệucótínhchấtkhiêudâmtrêntrangmạngtoàncầu(WorldWideWeb)theoLuậtBảovệTrẻemtrênMạngtrựctuyến,đasốcácthẩmphántánthànhviệcsửdụngcáctiêuchuẩncộngđồngcủađạoluật;nhưThẩmphánBreyerđãgiảithíchvềsựtánthànhcủamình,bằngcáchsửdụngcáctiêuchuẩncộngđồngđịaphương,“tínhkhắtkhenhấtvềmặtđạođứccủacáccộngđồng”sẽcóthểcấmđượcmộtcáchhiệuquảviệcphổbiếntàiliệukhắpcảnước.(AshcroftkiệnAmericanCivilLibertiesUnion,2002).

YếutốthứhaicũngkhôngrõràngnhưngTòaántrongvụMillerđãđưaramộtsốvídụhữuíchvềhànhvixâmphạmtìnhdụcrõràng:“(a)việcthểhiệnxâmphạmrõrànghoặcmôtảcáchoạtđộngtìnhdụcđạtđếnđỉnhđiểm,thôngthườnghoặclệchlạc,thựctếhoặcgiảvờ,(b)việcthểhiệnxâmphạmrõrànghoặcmôtảvềsựthủdâm,cácchứcnăngbàitiếtvàcáctròdâmdụcvớibộphậnsinhdục”.Đươngnhiên,cácgiảithíchnàyđầymơhồ:Đâulàranhgiớigiữaviệcmôtảthậntrọngvàđầycảmxúccủasựthủdâm,việcmôtảthủdâmphùhợpvớimộtcuốntiểuthuyếtvôgiátrị,cònviệcmôtảảnhhưởngxâmphạmrõràngcủasựthủdâmthìsao?

Cuốicùng,yếutốthứbarõràngchútrọngđếngiátrịcủatácphẩm.Nếumộtcuốnsáchcótínhvănhọc,thẩmmỹ,chínhtrịhoặckhoahọcnghiêmtúc,nósẽkhôngbịcoilàcónộidungtụctĩu.Đánhgiánày,khônggiốngnhưhaiđánhgiátrước,khôngđượcđưaracùngvớisựdẫnchiếuđếncáctiêuchuẩncộngđồngđịaphương.Chẳnghạn,nếumộtnhómphêbìnhvănhọcnhậnthấymộtcuốnsáchcógiátrị,thựctếlàkhôngaitrongmộtcộngđồngđịaphươnglạiđồngýlàkhôngliênquan.

HìnhthứckiểmtracủavụMillernhằmnỗlựcphânbiệtsáchbáokhiêudâmvớicácloạitàiliệucóxuhướngtìnhdục.Tuynhiên,dochưacósựnhấttrívềyếutốnàocấuthànhhànhvikhiêudâmnênhìnhthứckiểmtranàytấtyếuchưarõràng.Vìvậy,hìnhthứckiểmtrađểđịnhnghĩamộtquátrìnhquyếtđịnhcũnggiốngnhưmộttiêuchuẩnquantrọng.Nhưngquátrìnhquyếtđịnhcũnglàmộtvấnđềrấtkhó.Trongtrườnghợpthứnhất,cơquantưphápcóthểxácđịnhyếutốnàocấuthànhsựkhiêudâmtheovụMiller,vàmộtquanchứcchínhphủsẽkhởitốtrêncơsởđịnhnghĩacủavănbảnluật.Hộiđồngxétxửkhiđóphảiquyếtđịnhliệuviệckhởitốnàycóđápứngđịnhnghĩa,vàhộiđồngxétxửdườngnhưcótoànquyềnquyếtđịnhđểthựchiệnnhưvậy.Tuynhiên,vìcáctàiliệukhôngcótínhchấtkhiêudâmlàphátngônđượcbảovệtheohiếnpháp,tòaphúcthẩmcầnphảithựchiệngiámsáttrên

mứcthôngthườngđốivớicácphánquyếtcủahộiđồngxétxửtronglĩnhvựcnày.Quanđiểmnày,đểđạtđượchiệuquả,đòihỏitòaphúcthẩmphảicósựgiámsátđộclậpvềtìnhtrạnghợphiếnđốivớicôngviệcđầyđó.Vìvậy,điềukiệncủavụMilleryêucầutìnhhuốngbấtthườngtrongđócácthẩmphánliênbang,vớitưcáchlànhữngngườibảovệcácquyềnhợphiến,phảiđọctừngcuốnsáchbẩnvàtheodõitừngbộphimdànhchongườilớnmàchínhphủchọnkhởitố.

MộtloạiphátngônkhôngđượcbảovệliênquanlàtàiliệutìnhdụcrõràngchứacáctranhảnhcủatrẻemmàcóthểkhôngphảilàkhiêudâmtheoMiller.Vìtiểubangcóquyềntrongviệcbảovệtrẻemkhỏisựbóclộttìnhdục,trongvụNewYorkkiệnFerber(1982),Tòaánnhấttríchorằngmộttiểubangcóthểkếttộiviệcphânphátcáctàiliệumôtảhànhđộngtìnhdụccủatrẻemdướimườisáutuổi.Việccấmphânpháttàiliệunàyđạtđượcmụcđíchcủatiểubangmộtcáchgiántiếpdokhôngkhuyếnkhíchsửdụngtrẻemtheocáchnàyngaytừđầu.Tuynhiên,hànhvikhiêudâmtrẻemthựcsựliênquanđếncáchìnhảnhtrẻemcóyếutốtìnhdụcrõrànglưutrêncácmáyvitínhđượcbảovệvìmốiquanhệgiữahìnhảnhvàtáchạiđốivớitrẻemtrênthựctếlàtáchbiệt.(AshcroftkiệnFreeSpeechCoalition,2002).

Mộthìnhthứcphátngônkháckhôngđượcbảovệlàphátngônxúigiụcbạolực.CâuchuyệnmởđầubằngnhậnxétcủaHolmeslà:“Sựbảovệquyềntựdongônluậnnghiêmngặtnhấtsẽkhôngbảovệđượcmộtngườikhigiảvờhéttoáng“cháy”trongnhàhátvàgâyrasựhỗnloạn”.Nhữngtừngữ,trongtrườnghợpnhưvậy,“đềucóhiệulực”.Vấnđềnảysinhtrongbấtkỳvụkiệnđặcbiệtnàolàliệucáctừngữđócótạothành“mốinguyhiểmhiệnhữu”củasựthiệthại.

Phépẩndụcủamộtnhàhátđôngđúccótácđộngrấtlớn,nhưnghọcthuyếtnàyđãápdụngvớiphầnlớncácvụkiệntrongđóngườiphátngônủnghộhànhđộngbạolựcnhằmchốnglạichínhphủ.Đầutiên,trongChiếntranhThếgiớiIvàthờikỳhộichứngNỗikinhhoàngĐỏvàonăm19191920,vàsauđósuốtthờikỳchủnghĩaMcCarthynhữngnăm1950,nhiềuchínhquyềnđãtruytốcácđốithủcủamìnhvềphátngôngâynguyhạitiềmtàng.MặcdùsựhạnchếphátngônkhôngđượcbảovệcủaHolmesđốivớiphátngôncóchứamốinguyhạihiệnhữu,TòaánTốicaosẵnsàngloạibỏcáchìnhthứcbiểuđạtchínhtrịkhácnhaukhỏiphạmvibảovệcủaTuchínhánthứnhất.

TrongthờikỳChiếntranhThếgiớiI,chínhphủđãtruytốnhữngngườichốngđốinỗlựcthamchiến,nhữngngườicóquanđiểmcựcđoanủnghộ

cuộccáchmạngNgavànhữngngườibấtđồngquanđiểmchínhtrịgaygắt.HọcthuyếthiệnhànhmàHolmescólẽđangdẫnchiếuđếnkhiôngviếtvềmốinguyhiểmhiệnhữulàhìnhthứckiểmtra“theochiềuhướngxấu”.Theođónhữngtừngữđượccoilàcóchiềuhướngdẫnđếnkếtquảxấuthìkhôngđượcbảovệ,thậmchítrongngữcảnhmàkếtquảxấugầnnhưchắcchắnkhôngxảyra.Vídụ,trongvụAbramskiệnnướcMỹ(1919),AbramscùngmộtnhómđãrảitruyềnđơntrêncácđườngphốcủaNewYorknhằmlênánvaitròcủaHoaKỳtrongviệcphảnđốicuộcCáchmạngNgavàkêugọimộtcuộcđìnhcôngtổngthểnhằmtrảđũa.Họđãbịkếtántheođạoluậtthờichiếntrừngphạtviệcchốngđốinỗlựcchiếnđấu,vàmặcdùđiềuvôlýcủasựviệcnàylàquanđiểmchorằngrảitruyềnđơnsẽdẫnđếnsựbấtổn,chốngđối,hoặccanthiệpvàoviệcsảnxuấtthờichiến;Tòaánđãtánthànhviệckếtánhọ.Holmeskhôngđồngý:

[Chúngta]nênthườngxuyêncảnhgiácvớisựtấncôngnhằmngănchặnviệcbiểuđạtnhữngýkiếnmàchúngtaghêtởmvàtinlàđầynguyhại,trừkhichúngsắpcónguycơcanthiệptrựctiếpvìnhữngmụcđíchhợpphápvàcấpthiếtcủaphápluậtvàcầnphảikiểmtrangaylậpthứcnhằmcứuvãnđấtnước.

Trongnhữngnăm1950,Tòaánđãsửdụnghìnhthứckiểmtracânbằngmốinguyhiểmhiệnhữuvàđãcânnhắcthậntrọngmứcđộthiệthạiđượccảnhbáovớikhảnăngxảyrathiệthạiđó.TrongvụDenniskiệnnướcMỹ(1951),cácbịcáobịkếttộiâmmưutổchứcĐảngCộngsảnHoaKỳ,mụcđíchcủatổchứcnàylàlậtđổchínhquyềnbằngbạolực.Vìthiệthạiđượcbáotrước(sựlậtđổđầybạolực)làrấtlớn,ngaycảkhicácbịcáochắcchắncònlâumớiđạtđượcmụcđích,nhưngphátngôncủahọlàsựxúigiụckhôngđượcbảovệtheoTuchínhánthứnhất.Mặckhác,trongvụYateskiệnnướcMỹ(1957),cácthànhviênĐảngCộngsảnbịkếttộichỉvìủnghộvàtruyềnbánhucầulậtđổchínhquyềnđầybạolực.KhônggiốngnhưvụDennis,hànhvicủahọlànhằmtruyềnbáhọcthuyếtchứkhôngphảilàtổchứchànhđộng,vìvậyhọkhôngthểbịkếttộitheohiếnpháp.

Cuốicùng,năm1969,trongvụBrandenburgkiệnOhio,Tòaánbácbỏchiềuhướngxấuvàphươngthứccânbằngvềmộttiêuchuẩnhạnchếphátngônkhôngđượcbảovệđốivớinhữngphátngôncókhảnăngkhônghợppháp.Tòaánchorằngviệccấmhoặcloạibỏviệcủnghộsửdụngvũlựclà“khônghợphiến”hoặcviphạmluật,ngoạitrừtrườnghợpviệcủnghộđónhằmkíchđộnghoặcgâynênhànhđộngkhôngtôntrọngphápluậtvàcókhảnăngkíchđộnghoặcgâyracáchànhđộngđó.BàiphátbiểuphânbiệtchủngtộcđượcđưaratrướcmộtđạihộicủacácthànhviênĐảngKuKluxKlanluôntrùm

mũkínđầuvàmangsúngđượcbảovệbởivìđókhôngphảilàđang“chuẩnbịmộtnhómđểcóhànhđộngbạolực”.Việctánthànhbấtkỳýtưởngnàolàphátngônđượcbảovệvàviệcủnghộbấtkỳhànhđộngnàođượcbảovệtrừkhinóđượcthựchiệnnhằmmụcđíchdẫnđếnviphạmphápluậtvàhànhđộngđórấtcókhảnăngviphạmphápluật.

GiốngnhưsuốtthờikỳChiếntranhThếgiớiI,thờikỳhộichứngNỗikinhhoàngĐỏvàonhữngnăm1920,vàchếđộMcCathayvàonhữngnăm1950,Tuchínhánthứnhấtlạitiếptụcchịunhiềuáplựckểtừsaucuộctấncôngngày11tháng9.SựcầnthiếtphảităngcườnganninhđốivớicáccuộctấncôngtrongtươnglaivàtriểnvọngvềmộtcuộcchiếntranhchốngchủnghĩakhủngbốkhôngxácđịnhthờihạnđốivớikẻthùđentốiởtrongvàngoàinướcMỹđãkhiếnnướcMỹphảiđươngđầuvớinhiềutháchthứcmớivềquyềntựdongônluậnvàcácquyềntựdodânsựkhác.Mộtbiểuhiệnđánhdấusựchínmuồivềhiểubiếttầmquantrọngcủaviệcbảovệtheohiếnpháptrongthờichiếnlàphảnứngquámạnhmẽđãbịhạnchếsovớinhữngthờikỳtrướcđó.NhưluậtgiaGeoffreyStoneđãchỉrõ,EugeneDebs,ngườinhậnđượcgầnmộttriệuphiếubầuchovịtríứngviêntổngthốngcủaĐảngXãhộinăm1912,đãbịbắt,xétxửvàkếtántrongChiếntranhThếgiớiIvìđãcảntrởviệctuyểnquân,nhưngviệctruytốtươngtựvớiứngcửviênchứctổngthốngcủaĐảngDânchủ,HowardDean,vìđãphảnđốicuộcChiếntranhI-rắcthìdườngnhưkhônghợplý.Saungày7tháng7năm2005,ngàydiễnranhữngcuộcđánhbomtàuđiệnngầmởLondon,ThủtướngAnhTonyBlairđãđềxuấtsoạnthảocácđạoluậtmớinhằmquyđịnh“việcbỏqua,cangợihoặcthanhminh”chochủnghĩakhủngbốlàphạmtộivàtạođiềukiệnchochínhphủđóngcửacácnhàthờHồigiáođượcsửdụng“đểkíchđộngchủnghĩakhủngbố”.KhôngbiệnphápnàotươngtựđượcđưaraxemxétmộtcáchnghiêmtúcởHoaKỳ,vàcácbiệnphápnàychắcchắnsẽkhônghợphiếntheohìnhthứckiểmtracủaBrandenburg.

Tuynhiên,cácbiệnphápbảovệcủaTuchínhánthứnhấtkhôngbaogiờđượcbảođảmhoàntoàn,đặcbiệttrongcácthờikỳkhủnghoảng.BộtrưởngTưphápJohnAshcoftđãcáobuộcnhữngngườiđòiđượcbảovệquyềntựdodânsựđểcungcấpviệntrợchonhữngtênkhủngbố,ngôntừsátvớiđịnhnghĩatrongluậtvềtộiphảnquốc.ÔngcũngbãibỏnhữnghạnchếkéodàihàngthậpkỷvềkhảnănggiámsátcủaFBIđốivớicácnhómchínhtrịvàtôngiáothamgiavàohoạtđộngđượcbảovệtheoTuchínhánthứnhất,vàđềxuấtcácchươngtrìnhtheođócôngdânsẽđượckhuyếnkhíchbímậttheodõilẫnnhauvàmộtcơsởdữliệuthôngtinkhổnglồvềnhânthânvàtàichínhsẽđượcxâydựngnhằmsànglọcthôngtinđángngờ.ChínhquyềnBushđềxuấtvàQuốchộinhanhchóngbanhànhĐạoluậtÁiquốcHoaKỳ

(theUSAPATRIOTAct)đểmởrộngcácquyềnđiềutracủachínhphủ.Chínhquyềnkhẳngđịnhcácquyềnhànhphápmớitrongthờichiến(đãđượcthảoluậntrongChương2)và,ngaysaungày11tháng9,chínhquyềnđãbắtgiữhàngngànngườiđượccholàkhôngphảicôngdânmặcdùkhôngcóbằngchứngcụthểnàovềmốiquanhệcủahọvớinhữngtênkhủngbố.Nhưngtruyềnthốngbảovệquyềntựdocôngdânđãlàmnảysinhviệcphảnđốicácbiệnphápnàytrongcôngchúng,tạiQuốchộivàtạicáctòaán.GiáosưStoneđãkhéoléotríchdẫnlờicủaThẩmphánLouisBrandeis,ngườiđãviếttrongvụWhitneykiệnCalifornia(1927)“sợnảysinhđànáp”nhưng“dũngkhílàbíquyếtđểtựdo”.

Hiếnphápbảovệquyềntựdotínngưỡngnhưthếnào?

NhiềungườiMỹnghĩquyềntựdotínngưỡngnhưlàmộttrongnhữngquyềntựdoquantrọngnhất,vàquảđúngnhưvậy.Hiếnphápcóbađiềukhoảnvềquyềntựdotínngưỡng.ĐiềuVIquyđịnhrằng:“khôngmộtđiềukiệntôngiáonàođượccoilàtiêuchuẩnbắtbuộcđểbổnhiệmvàocácchứcvụ,côngsởcủaHợpchủngquốcHoaKỳ”.TạithờiđiểmsoạnthảoHiếnpháp,đâylàmộtsựthayđổiđặcbiệt;điềukhoảnnàylàthôngthườngởAnhvàkhắpcáclụcđịanhằmbuộcnhữngngườigiữchứcvụphảituyênthệmộttínngưỡngcụthểnhưlàmộttiêuchuẩncủacôngsở.CácbiệnphápbảovệtôngiáocủaTuchínhánthứnhấtđượcquyđịnhtronghaiđiềukhoảnkhẳngđịnhcácyếutốkhácnhaucủaquyềntựdotínngưỡng:“Quốchộisẽkhôngbanhànhmộtđạoluậtnàonhằmthiếtlậptôngiáohoặcngăncấmtựdothựchiệnhànhvitínngưỡng…”.Haiđiềukhoảnvềtôngiáođượcgọilàđiềukhoảnthiếtlậpvàđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡng.(Cùngvớiđiềukhoảntựdongônluận,mặcdùcácđiềukhoảnvềtôngiáorõrànghạnchếquyềncủaQuốchội,cácđiềukhoảnnàyđượcápdụngđốivớitoànbộcáchoạtđộngcủachínhphủ,liênbangvàtiểubang).

Ởcấpcơsở,điềukhoảnthiếtlậpvàđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngđãđượcdiễngiảinhằmbảovệquyềntựdotínngưỡngtheonhữngphươngthứckhácnhaunhưngbổsungchonhau.Điềukhoảnthiếtlậpngănkhôngchochínhphủápđặttôngiáocủamộttiểubanghoặcsửdụngquyềnlựccủachínhphủđểhỗtrợmộttôngiáođặcbiệtnàođó,vàđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngcấmchínhphủxâmphạmđếnsựlựachọntôngiáocánhân.Bằngcáchcấmhỗtrợtôngiáocủatiểubang,điềukhoảnthiếtlậpđãtraoquyềnrộngrãiđốivớiviệcthựchiệnhànhvilựachọntôngiáocủacánhân,vàbằngcáchtraotínngưỡngvàhoạtđộngtôngiáocholĩnhvựclựachọncánhân,điềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngđãlàmgiảmbớtkhảnănglàtôngiáosẽtrởthànhmộtphạmviquyềnlựccủa

tiểubang.

QuyềntựdotínngưỡnglànềntảngchosựhiểubiếtcủachúngtavềcáchsốngcủangườiMỹvàmộtđiềungạcnhiênlàTòaánTốicaovẫncòngiảiquyếtmộtvàivụkiệnvềtôngiáochođếntậngiữathếkỷXX.Đươngnhiên,tạithờiđiểmđó,vaitròcủachínhphủđãmởrộngrấtnhiều;cáctiểubangcũngnhưchínhphủliênbangđãquyđịnh,canthiệp,vàủnghộtàichínhchomộtloạtcáchoạtđộngmàtrướcđâyđượchoàntoàntraocholĩnhvựccánhân.Dothựchiệnnhưtrên,xungđộttiềmtànggiữađiềukhoảnthiếtlậpvàđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngtrởnênrõrànghơn.Nếumộttiểubangcungcấpcácdịchvụgiáodụcđặcbiệtchohọcsinhtrongmộttrườngcótôngiáo,chẳngphảitrườngđóđangủnghộviệcthiếtlậptôngiáo?Nhưngnếukhôngphảivậy,liệucóphảitrườngđóđanghạnchếtựdothựchiệnhànhvitínngưỡngvớinhữngbậcphụhuynhbuộcphảigửiconhọđếntrườngcótôngiáo?

Đểgiảiquyếtmâuthuẫnnêutrên,chúngtacóthểnghĩđếncácđiềukhoảntôngiáođượcbổsungbởimộtsốnguyêntắchướngdẫnvềmốiquanhệgiữachínhphủvàtôngiáo.Thôngthường,trongcáclĩnhvựcphápluậtphứctạp,cácnguyêntắcsẽkhôngnhấtthiếtphảithốngnhấthoặcđưaracáchướngdẫnrõràngđểphánquyếttoànbộcácvụkiện,nhưngcácnguyêntắcnàycóthểgiúpchúngtacólợithếhơn.

Nguyêntắcthứnhất,tôngiáolàmộtlĩnhvựclựachọntựnguyện.Mộtngườicóthểchọnniềmtinmàngườiấymuốntôntrọnghoặccóthểkhôngchọntheoniềmtinnào.Tiểubangcóthểkhôngbắtbuộchoặccảntrởviệclựachọnđó.Vàviệcủnghộcáctổchứctôngiáophảilàtìnhnguyện.Giốngnhưnơitraođổicácýkiếntrongkhuvựctựdongônluận,chắcchắnsẽcómộtnơitraođổiniềmtinvàthựchiệnhànhvitrongđócáctôngiáopháttriểnhoặctànlụiphụthuộcvàokhảnăngthuhútnhữngngườiủnghộ,khôngbịcảntrởhoặchỗtrợtừtiểubangđốivớicáctôngiáođó.

Nguyêntắcthứhai,tôngiáovàchínhphủlàhailĩnhvựcriêngbiệt.Nguyêntắcnàyrộnghơnviệccấmthiếtlậptôngiáocủamộttiểubang.Chínhphủnêntránhdínhlíuhoặcliênlụyđếncáccôngviệctôngiáo.Việcápdụngcứngrắnnhấtnguyêntắcnàylàtiểubangkhôngthểsửdụngtiềnthuếđểtàitrợchonhữngtổchứctôngiáohoặccáchoạtđộngtínngưỡngkhác.

Nguyêntắcthứbalàchínhphủnêncótháiđộtrunglậpđốivớitôngiáo.Chínhphủkhôngnênthiênvịhoặckỳthịmộttôngiáonàyhơnmộttôngiáokhác,hoặcưuđãicáchoạtđộngtínngưỡngnàyhơncáchoạtđộngkhôngtín

ngưỡng.ToànbộcácnguyêntắcnàyđãđượclưuhànhnhờnhữngnỗlựccủaTòaánTốicaotrongviệcdiễngiảicácđiềukhoảntôngiáo.Tòaántậptrungriêngvàocácđiềukhoảnthiếtlậpvàtựdothựchiệnhànhvitínngưỡng,vàcáctiêuchuẩnđượcsửdụngđểđánhgiáhànhđộngcủachínhphủtheomỗiđiềukhoảnđãđượcthayđổitheothờigian.

Điềukhoảnthiếtlậpcómộtnghĩacốtyếukhôngthểbàncãi:Chínhphủcóthểkhôngthiếtlậpmộttôngiáochínhthức.Điềunàydườngnhưlàmộtnguyêntắchoàntoànchínhxácvớichúngta,nhưngnhiềuquốcgiakháccótôngiáochínhthức,thậmchícảởnhữngnướcdânchủtựdonhưVươngquốcAnh.Mộtkếtquảtấtyếuđốivớinguyêntắcđólàchínhphủcóthểkhôngủnghộcáctổchứctôngiáobằngcáchcungcấpviệntrợtàichính,dịchvụcôngcộnghoặctánthànhchínhthức.NhưThẩmphánBlackđãgiảithíchtrongvụEversonkiệnBoardofEducationofEwingTownshipnăm1947,“NhưtổngthốngJeffersonđãnói,điềukhoảnchốnglạiviệcthiếtlậptôngiáotrongphápluậtlànhằmdựnglên‘mộtbứctườngchiacắtgiữanhàthờvàNhànước’”.Gầnđâynhất,ThẩmphánStevensnhấnmạnh“ảnhhưởngcủaxungđộttôngiáovềcácquyếtđịnhdidânđếnlụcđịanàycủacácbậctiềnbốitrướcchúngta,vàcácquyếtđịnhnghingờlẫnnhaucủanhữngngườilánggiềngtạikhuvựcBancăng,BắcIrelandvàTrungĐông.Bấtkểkhinàochúngtadỡbỏmộtviêngạchtừbứctườngđượcxâydựngđểngăncáchtôngiáovàchínhphủ,chúngtađãlàmtăngnguycơxungđộttôngiáovàlàmsuyyếunềnmóngchếđộdânchủcủachúngta”.(SựbấtđồngquanđiểmtrongvụZelmankiệnSimmonsHarris,2002).

Theotiêuchuẩnnày,mộtsốvụkiệnđượcgiảiquyếtdễdàng.Tiểubangkhôngthểviệntrợmộtnhàthờđãđượcthànhlập,vìvậy,nếuthờnhàBaptistbịcháy,khôngthểsửdụngngânquỹcủatiểubangđểxâylạinhàthờnày.Nhưngkhingọnlửađangbốccháy,liệuCụcchữacháythànhphốcóthểdậptắtngọnlửa,hoặccóthểsửdụngtiềnthuếvànhâncôngnhànướcchoviệcviệntrợtôngiáo?CâutrảlờirõrànglàCụcchữacháycóthểcungcấpmứcdịchvụchomộttổchứctôngiáotươngtựnhưvớimộttổchứcphitôngiáo.Phạmtrùphápluậtliênquankhichuôngbáocháyrungkhôngphải“nhàthờ”màlà“tòanhàđangcháy”,vìvậyviệcdậptắtđámcháykhônglàmthủngbứctườngngăncách,ngaycảkhitiềnthuếđangđượcsửdụngđểviệntrợmộthoạtđộngtôngiáo.Việcdậptắtđámcháykhônglàmchotiểubangliênlụyđếncácvấnđềtôngiáohoặcviphạmtháiđộtrunglậpcủatiểubangđốivớitôngiáo.

Mặcdùvậy,nhiềuvụkiệnkhógiảiquyếthơn.NhưTòaánđãlưuýtrongtrườnghợpsau,“ranhgiớingăncách,khôngphảimột’bứctường’màlàmột

vậtchắnmậpmờ,khôngrõràngvàdễthayđổi,phụthuộcvàotoànbộcáctìnhhuốngcủamốiquanhệcụthể”(vụLemonkiệnKurtzman,1971).Nhữngvụkiệnphứctạphơnliênquanđếnnhiềucáchthứcmàchínhphủhỗtrợhoặccóảnhhưởngđếncáctổchứcxãhộivàcuộcsốngcộngđồng.

TòaánTốicaoxácđịnhgiớihạncáchoạtđộngchínhphủđượcphéptrongvụLemonkiệnKurtzman,cụthểlàkhihoạtđộngchínhphủảnhhưởngđếntôngiáokhôngviphạmđiềukhoảnthiếtlập:“Trướctiên,đạoluậtphảicómộtmụcđíchlậppháplâudài;thứhai,nguyêntắchoặcảnhhưởngchínhcủanóphảilàmụcđíchkhôngthúcđẩyhoặcngănchặntôngiáo;cuốicùng,đạoluậtkhôngđượckhuyếnkhíchsựquantâmquámứcđếntôngiáo”.Hìnhthứckiểmtramốiquanhệmụcđíchtácđộngđãđưaramộthướngdẫnnhưngvẫnkhóđểápdụng.(MộtsốhọcgiảđãnóirằnghìnhthứckiểmtratrongvụLemonđượcxácđịnhmộtcáchhợplý).PhầnlớncácthẩmpháncủaTòaánhiệnnayđãchỉtríchhìnhthứckiểmtravụLemonmàkhôngphảnđốimộtcáchrõràng.NhưThẩmphánScaliađãlưuý,“Khichúngtamuốnbácbỏmộthoạtđộngbịcấmthìchúngtaviệnchứng;khichúngtamuốnủnghộmộthoạtđộngbịcấmthìchúngtahoàntoànlờđi”(VụLamb’sChapelkiệnCenterMorichesUnionFreeSchoolDistrict,1993).

Kểtừcuốinhữngnăm1990,đasốTòaánđãnhấnmạnhnguyêntắcvềtháiđộtrunglậpchứkhôngphảilàkhảnăngthamgiahoặcsựnhậnthứcvềviệcủnghộtôngiáocủatiểubang.Trongmộtxãhộiđầycácphúclợivàdịchvụcủachínhphủthìchínhphủkhôngviphạmđiềukhoảnthiếtlậpbằngcáchcungcấpsựhỗtrợtàichínhhoặcviệntrợchocáctổchứcnàytrêncơsởgiốngnhưchínhphủđãthựchiệnvớicáctổchứckhác.Nếumộttrườngđạihọccủatiểubangsửdụngtiềnthuđượctừkhoảnphíhoạtđộngcủasinhviênđểtàitrợchocácấnphẩmcủasinhviênthìviệcnàybịngăncấmbởiđiềukhoảnthànhlậptôngiáodosựphânbiệtchủngtộcđốivớicácấnphẩmcótínhchấttôngiáo;trongviệctàitrợcácấnphẩmnày,chínhphủkhôngtánthànhquanđiểmhoặcviệntrợtôngiáomàchỉđốixửcácnhómtôngiáovàphitôngiáonhưnhau.(VụRosenbergerkiệnHiệutrưởngvàcácvịkháchmờicủatrườngĐạihọctiểubangVirginia,1995).

Mộtlĩnhvựcđãlàmphátsinhsốlượnglớncácvụkiệnlàsựviệntrợcủachínhphủchocáctrườngtưthục��chủyếulàcáctrườngcótínhchấttôngiáo.ÁpdụnghìnhthứckiểmtracủaLemon,Tòaánchorằngtiểubangcóthểkhôngchitrảchocáccuốnsáchcủabộmôncótínhchấtthếtụctrongcáctrườngtôngiáonhưngcóthểchocáchọcsinhcủatrườngtôngiáomượncáccuốnsáchcủabộmôncótínhchấtthếtục,vàtiểubangcóthểkhôngtrảlươngchocácgiáoviêndạybộmôncótínhchấtthếtụcnhưngcóthểcung

cấpnhânsựcủacáctrườngcônglậpđểtiếnhànhcáchthứckiểmtraphátngônvàxétxửởcáctrườngtưthụcvànhiềudịchvụnhằmkhắcphụcvàhướngdẫnchocáchọcsinhcủacáctrườngtôngiáoởcácđịađiểmtrunglập.Bằngviệcbắtđầuchútrọngđếnquanđiểmtrunglậpcủamình,Tòaánđãđồngýcửcácgiáoviêncủatrườngcônglậpđếncáctrườngtưthụctôngiáonhằmhướngdẫnbiệnphápgiáodưỡngnhữngtrẻemcóhoàncảnhkhôngthuậnlợivàchươngtrìnhchomượnsáchthưviện,máyvitính,vàcáctàiliệugiáodụckhácchocáctrườngtưthục.

Vấnđềgâybấtđồngnhấtliênquanđếncácchươngtrìnhtặngphiếuthanhtoánthaytiềnmặtởcáctrườnghọc,theođótiểubangcóthểcungcấpviệntrợtàichínhchocáchọcsinhvàphiếuđóđượcsửdụngđểthanhtoánhọcphíởcáctrườngtưthục.OhiođãbanhànhmộtchươngtrìnhtặngphiếuthanhtoánthaytiềnmặtchothànhphốClevelandvàtheochươngtrìnhnày,cácbậcphụhuynhcóthểđăngkýchoconemmìnhvàobấtkỳtrườngnàovànhậnhỗtrợtiềnhọcphítùytheonhucầutàichính.Trênthựctế,96%cáctrườngnhậnphúclợitừchươngtrìnhlàcáctrườngtôngiáo.Dùsao,thaymặtthànhphầnchiếmđasốcủaTòaán,ChánhánRehnquistđãphánquyếtrằngchươngtrìnhkhôngviphạmđiềukhoảnthiếtlập(vụZelmankiệnSimmonsHarris,2002).XemxéttoànbộhệthốnggiáodụccôngcủaCleveland,chứkhôngchỉchươngtrìnhtặngphiếuthanhtoánthaytiềnmặt,ChánhánRehnquistcoichươngtrìnhlà“theoquanđiểmtrunglậptrênmọikhíacạnhtôngiáo”.ThẩmphánSouterđãbấtđồngquanđiểmvàlậpluậnrằngvấnđềlàchươngtrìnhtặngphiếuthanhtoánthaytiềnmặt,chứkhôngphảitoànbộhệthốnggiáodục,vàchươngtrìnhnàykhôngphảidựatrênquanđiểmtrunglậpbởivìnóchophépsửdụngtiềnthuế“đểdạygiaoướctheoluậtIsraelvàMosaictrongcáctrườngDoThái,tínhưuviệtcủathánhTôngđồPetervàGiáohoàngtrongcáctrườngCônggiáo,chânlýcủađạoCơđốcgiáođãđượccảitổtrongcáctrườngtheođạoTinlành,vàsựmặckhảivềLờitiêntritrongcáctrườngHồigiáo”.

Mộtlĩnhvựckháctiếptụcgâytranhcãiliênquanđếnnhữnghìnhthứccôngkhaicácsựkiệnquantrọngcủatôngiáo,chẳnghạnnhưnhândịplễgiángsinh.Đươngnhiên,cốtlõicủađiềukhoảnthiếtlậptôngiáolàchínhphủkhôngthểtàitrợhoặcủnghộcáchoạtđộngtínngưỡng,vìvậymộtthànhphốkhôngthểdựngmộtnhàtrẻhoặccâyđànnhiềunhánhtrongtínngưỡngDoTháicổnhưlàbiểutượngcủasựtônkínhtínngưỡng.Nhưngchínhquyềnthànhphốcóthểdựnghoặcchophépnhữnghìnhthứctrưngbàymàkhôngủnghộrõràngmộttôngiáonào.TrongmộtsốvụkiệnmàTòaánđánhgiácáchìnhthứctrưngbàyvàongàynghỉlễtrêncáckhuđấtcôngđượcbiếtđếnnhiềunhấtlà“hìnhảnhnhữngchútuầnlộcnhựa”.Việcđặt

mộttấmphôngcóhìnhảnhchúaGiángsinhtrênnhữngbậcthangtạitrụsởtòaánquận,hạtđãcấuthànhviệcủnghộtôngiáocủachínhphủvàviphạmđiềukhoảnthiếtlậptôngiáo,nhưnghìnhthứctrưngbàyvàodịplễbaogồmcâythôngNoel,câyđàn,vàmộttấmbiểnkỷniệm“ChàomừngsựTựdo”,hoặchìnhthứctrưngbàylễGiángsinhbaogồmbầytuầnlộcnhựakéochiếcxetrượttuyếtchởônggiàNoelthìkhôngtạothànhviphạmvìđólàkỷniệmmùalễ.(VụLynchkiệnDonnelly,1984;AlleghenyCountrykiệnACLU,1989).

HìnhthứctrưngbàyMườiđiềurăn(cònđượcgọilàThậpgiới,lamộttậphợpcácnguyêntắcKinhthánhliênquanđếnđạođứcvàthờphụng)trởthànhkiểutrưngbàyởnơicôngcộnggâynhiềutranhcãinhấtsaukhiChánhánRoyMoorecủatiểubangAlabamaralệnhđặttấmbiađácẩmthạchnặnghaitấnrưỡicókhắcMườiđiềurăndướimộtmáivòmtạidinhtòaáncủatiểubangđểchứngtỏýnghĩacủaMườiđiềurănnhưlànềntảngtronghệthốngphápluậtcủachúngta.TòaánliênbangralệnhdỡbỏtấmbiađónhưngMooređãphảnđối,vàhànhđộngnàylàmchoôngbịbãinhiệmvìviphạmcáctiêuchuẩnđạođứctrongngànhtòaánởtiểubang.TòaánTốicaoHoaKỳđãbácbỏxétxửvụMoore,nhưngnăm2005,TòaánTốicaoHoaKỳđãgặpphảiđúngvấnđềnàytrongmộtvàivụkiện.TrongvụMcCrearyCountykiệnACLUcủaKentucky,TòaánđãphánquyếtrằnghìnhthứctrưngbàyMườiđiềurăntạicáctrụsởtòaánquậnhạt,trướctiêncóảnhhưởngđếnchínhcáctòaánquậnhạt,sauđólàđểngănchặnviệckiệntụng,vàkèmtheocácvănkiệnlịchsửvàtôngiáokhácđềucómụcđíchtôngiáohơnlàthếtục.Chẳnghạn,đểđặtmộttrongcácvậttrưngbày,cácquanchứcquậnhạtphảilưuchúrằngHạnghịviệncủaKentuckyđãngừngbiểudiễnảothuậtcủaChristian“nhằmtưởngnhớvàtônvinhChúaJesusChrist,ConcủaĐứcChúaTrời”vàhọnóirõrằnghọ“đồngývới…Thẩmphán[Roy]Moore”,mặcdùcácquậnhạttuyênbốlàmụcđíchthếtụccủaviệcnêubậtýnghĩalịchsửcủaMườiđiềurănlàmộtcơsởphápluậtcủachúngtanhưngxétvềtínhchấtcủahìnhthứctrưngbày,cáctuyênbốvàhànhđộngcủacácquậnhạt,Tòaáncoituyênbốđólàkhôngchânthực.Mặtkhác,trongvụVanOrdenkiệnPerry,mộtthànhphầnchiếmđasốkháccủaTòaán(vớiviệcThẩmphánBreyerđưaraláphiếucótínhchấtquyếtđịnhtrongmỗitrườnghợp)đãtánthànhviệctrưngbàytấmbiakhắcMườiđiềurăntrênkhuônviênTòanhàQuốchộibangTexas.Tấmbianàylàmộttrongmườibẩytấmbiavàhaimươimốtdấuấnlịchsửtrongkhuônviênthểhiệnlịchsửchínhtrịvàphápluậtcủatiểubang,vànóđãđượcmộttổchứcthếtụcdựnglêncáchđâybốnmươinăm,dođónằmngoàiphạmvitranhcãihiệntạivềMườiđiềurăn,vìvậyđâyđượchiểulàviệcủnghộtôngiáocủamộttiểubang.Khôngphảimọihìnhthứctrưngbàybiểutượngcótínhchấttôngiáođềuviphạmđiều

khoảnthiếtlậptôngiáo;nhưTòaánđãnhậnthấy,trongphòngxửáncủaTòacótreobứchọaMosesđangcầmnhữngtấmbàivịởgiữamộtchiếctrụgạchcótreobứchọacácnhàlậpphápkhác.Mườiđiềurăncóýnghĩalịchsửnhưmộtnguồnphápluậtvàđạođức,vàtrongviệcđánhgiáhìnhthứctrưngbày,nộidunglàvôcùngquantrọng.

Nguyêntắccănbảncủađiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitôngiáorõrànggiốngnhưnguyêntắccănbảncủađiềukhoảnthiếtlậptôngiáo.NhưThẩmphánRobertJacksonphátbiểutrongvụSởGiáodụcTiểubangTâyVirginiakiệnBarnette,năm1943:

Nếucóbấtkỳngôisaonàođứngyêntrongchòmsaohiếnphápcủachúngtathìđókhôngphảingôisaochính,caocấphaytầmthườngmàcóthểcoilàchínhthốngtrongcácvấnđềchínhtrị,chủnghĩaquốcgia,tôngiáo,hoặccácýkiếnhoặcbuộccôngdânphảituyênthệbằnglờinóihoặchànhđộngthểhiệnsựtrungthànhcủahọvớinhữngvấnđềnêutrên.

VụBarnetteliênquanđếnmộtđạoluậtcủatiểubangTâyVirginiaquyđịnhtoànbộtrẻemởđộtuổiđếntrườngphảiđọcthuộclòngbàiTuyênthệTrungthànhvớiQuốckỳ.TrẻemởBarnettebịđuổikhỏitrườngvìtheotínngưỡngNhânchứngJehovah,sựnhậnthứctôngiáocủacáctrẻemnàykhôngchochúngtỏlòngtônkínhmộttượngthần.TrongphánquyếtcủamìnhvàoNgàyLễQuốckỳ,ngày14tháng6năm1943�Tòaánchorằngđạoluậtnàyđãviphạmđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitôngiáo.TiểubangcóthểkhôngphạtnhữngngườidânBarnerttevìđãhànhđộngtheolươngtâmcủahọ.

NguyêntắcBarnettetheođóchínhphủkhôngthểépbuộccáchànhđộngtheotínngưỡngđượcthiếtlậphoànchỉnhvàđãđượcápdụngtrongnhiềutìnhhuốngkhác,chẳnghạn,việccấmcầunguyệnbắtbuộc(thànhtiếnghoặcimlặng)hoặcđọcKinhthánhtrongtrườnghọc.Nhưnghầuhếtcáctranhchấpvềtựdothựchiệnhànhvitôngiáođềuliênquanđếncáchànhđộngnhậnthứctôngiáomàviphạmphápluậtthìđềunhằmvàocácchínhcáchànhđộngđó,hoặccáchànhđộnglàmchongườihànhđộngbịthiệtthòitrongviệcnhậnphúclợicủachínhphủ.Vídụ,giảsửtôngiáocủamộtngườichophéptựdothựchiệnhànhđộngkiểu“ănmiếngtrảmiếng”củaKinhthánh,cụthểsaukhibịmùmộtmắttrongmộttainạnxehơi,anhtađãmócconmắtcủangườiláixegâytainạn?Liệuanhtacóbịtruytốvìđãtuânthủnguyêntắctôngiáocủamình?

HãyxemxétvụNhàthờLukumiBabaluAye,InckiệnThànhphốHialeah

(1993).NhàthờvàcácthànhviêncủanhàthờđãhànhđạoSanteria,mộttínngưỡngchâuPhiCubatheođónhữnghộiviênthểhiệnsựsùngbáithánhthầnthôngquaviệctếlễđộngvậtvànhiềuhìnhthứckhác.ViệcnhàthờcóýđịnhthiếtlậpmộtcơsởởHialeah,bangFloridađãgặpphảisựphảnđốicủacưdânđịaphương,vàchínhquyềnthànhphốđãđưaramộtloạtbiệnphápgiảiquyếtthểhiệnsựquantâmcủaỦybanthànhphốvàphạtbấtkỳcánhânnàogiếtđộngvậtchomụcđíchthờcúng.Nhàthờđãphảnđốirằngcácsắclệnhnàyviphạmđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡng.

Mặcdùtoànbộthẩmphánkhôngđồngývớihìnhthứckiểmtrasẽđượcápdụngnhằmxácđịnhxemcácnguyêntắctựdothựchiệnhànhvitínngưỡngcóbịviphạmkhông,nhưnghọđãnhấttríphánquyếtrằngcácsắclệnhkhôngthểđượccholàhợphiến.CácsắclệnhnàykhôngápdụngmộtcáchcôngbằngđốivớitoànbộviệcgiếtmổđộngvậtmàchỉvớinhữngvụgiếtmổtheonghilễnhưlàmộtphầncủatínngưỡngSanteria.Vìvậy,họđãcốgắnglựachọnmộttôngiáocụthểđốivớinhữngápđặtđặcbiệt.

GiảsửvụkiệnphứctạphơnnhiềuvàỦybanThànhphốHialeahđãhànhđộngmàkhôngcóđộngcơphânbiệtrõràngvàđãthôngquamộtsắclệnhcấmtoànbộviệcgiếtmổđộngvậtthuộcdanhmụchạnchếcủathànhphố,ngoạitrừtheocácđiềukiệnvệsinhvàquyđịnhgiámsátcủasởytếvàkhôngliênquanvớiviệchànhđạoSanteria.Liệunhàthờkhiđócóthểkhẳngđịnhcácquyềntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngcủacácthànhviêntrongnhàthờsẽđượcmiễntruytốtheophápluật?Cácthẩmphánkhôngđồngývềtiêuchuẩnđượcápdụngđểphánquyếtvụnhữngvụkiệnnhưthếnày.

TrongvụSherbertkiệnVerner(1963),Tòaánđãđưaramộthìnhthứckiểmtracânbằng.Nếumộtngườiluônmuốntrảiquatháchthứcchothấymộtđạoluậtvềcơbảnđãápđặtviệchànhđạocủangườiđó,chínhphủphảiđưaramộtquyềnlợixứngđángđểchứngminhđạoluậtđó.KhiđóTòaánsẽcânbằngviệcápđặtsựtựdothựchiệnhànhvitínngưỡngđốivớiquyềnlợicủachínhphủ,vàmứcđộtổnhạinếumiễnchongườiđó.TrongvụSherbet,TòaánđãbácbỏphánquyếtphủnhậncáckhoảntrợcấpbồithườngthấtnghiệpchoGiáohộiCơđốcPhụclâmphảnđốilàmviệcngàychủnhật.Phánquyếtnàylàmộtgánhnặnglớnđốivớiviệcthựchiệnhànhvitínngưỡng,vàquyềnlợicủatiểubangnhằmngănchặnnhữngkhiếunạikhôngtrungthựccóthểđượcxửlýtheonhiềucáchthức.

Tuynhiên,trongvụCơquanxúctiếnviệclàmkiệnSmith(1990),Tòaánvớinhiềuthànhphầnthayđổiđãchorằng“cácđạoluậttrunglậpvềtôngiáo

cóthểápdụngchungcóhiệulựcdẫnchứngmộtviệchànhđạocụthểthìkhôngcầnphảiđượcchứngminhbằngquyềnlợichínhđángcủachínhphủ”ngaycảkhiđạoluậtcóhiệulựcbổsunglàdẫnchứngmộtviệchànhđạocụthể.Nếumộtđạoluậtkhôngnhằmvàoviệchànhđạovàápdụngcôngbằngđốivớitấtcảmọingười,đạoluậtđókhôngviphạmđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡng.TrongvụSmith,cácchuyêngiatưvấnphụchồisaucainghiệnđãbịphạtvìsửdụngchấtmetcalingâyảogiáctrongmộtbuổilễtôngiáothìkhôngcóquyềnhưởngtrợcấpthấtnghiệpcủatiểubangvìhọđãviphạmquytắctrunglậpđốivớitôngiáovàápdụngchungđốivớitấtcảngườilaođộng.

HìnhthứckiểmtracânbằngtrongvụSherbertkiệnVernerdườngnhưnớilỏngvềquyềntựdotôngiáohơnsovớihìnhthứckiểmtravụSmith,nhưngTòaánrõràngđãsẵnsànglàmvôhiệuvănbảnphápluậtvềcơsởtựdothựchiệnhànhvitínngưỡngtheomộttronghaihìnhthứckiểmtratrên.Chẳnghạn,theovụSherbert,TòaánủnghộquyđịnhlàmộtchủsửdụnglaođộngthuộccộngđồngAmish(mộttộcngườicóxuấtxứtừĐức,dicưsangMỹvàokhoảngthếkỉXVIII)thamgiavàohệthốngansinhxãhộibấtkểnhữngphảnđốitôngiáo,đãtừchốichấpthuậnchomộtnhânviênDoTháichínhthốngđượcmiễnquyđịnhcủaLựclượngKhôngquântrongviệccấmmặcquầnáokhôngphảilàđồngphục,kểcảmũcủađànôngDoTháiđộikhicầunguyện;vàtánthànhđiềukhoảncủaphápluậtvềthuếquyđịnhngăncấmtìnhtrạngmiễnthuếđốivớicáctrườngcósựphânbiệtdựatrêncơsởchủngtộc,ngaycảkhisựphânbiệtđólàdođộngcơtôngiáo.Trênthựctế,Tòaánđãchỉcôngnhậnbatìnhhuốngmàđiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngmiễnchocáccánhânkhỏicácđạoluậtápdụngchungtôngiáotínngưỡngcủahọ.Mộtkiểukiệnliênquanđếnviệctruyềnbáđứctintựnguyện,chẳnghạntrongvụkiệnđốtquốckỳnhưvụBarnette;nhữngvụkiệnnàyliênquanđếncáckhiếunạivềquyềntựdongônluậncũngnhưkhiếunạivềtôngiáo.KiểukiệnthứhailiênquanđếntrợcấpthấtnghiệpnhưtrongvụSherbertvàSmith.TiếptheovụSherbert,Tòaánđãchorằngmộttiểubangphảimiễnchomọingườiítnhấtmộtsốđiềukiệnđểnhậntrợcấpbồithườngthấtnghiệpnếuhọkhôngthểđápứngđiềukiệndotôngiáotínngưỡng.TrườnghợpđặcbiệtthứbalàvụkiệnkhácthườngWisconsinkiệnYoder(1972).Trongvụkiệnđó,TòaánchorằngchínhquyềnbangWisconsinkhôngthểquyđịnhviệccácbậcphụhuynhthuộccộngđồngAmishchoconemmìnhhọcqualớptámlàviphạmtôngiáotínngưỡngcủahọ.SaunàyTòaánđãmôtảquyếtđịnhnàylàkhôngchỉdựavàođiềukhoảntựdothựchiệnhànhvitínngưỡngmàcòndựatrênquyềnriêngtưđãđượcmởrộng,sẽđượcđềcậpởphầntiếptheo.Quyềnlợixứngđángcủatiểubanglàđảmbảosựpháttriểnlứatuổithanhthiếuniênthànhnhữngcông

dânvàthànhviêncủaxãhội,nhưngsựphốihợphọchànhchínhquitrongnămlớptámvàviệcđàotạonhữngđứatrẻthuộccộngđồngAmishởnhàvàtrongcộngđồngcủachúngdườngnhưlàđểđápứngcácquyềnlợicủatiểubang.

NhữngquyềnkhácđượcHiếnphápbảovệ

Hiếnphápbảovệnhiềuquyềnquantrọngkhác.Mộtsốbiệnphápbảovệhiệnđãlỗithời.Tuchínhánthứ3ngăncấmchínhphủralệnhbuộccácchủsởhữunhàởcungcấpchỗănởchoquânlínhtrongthờibìnhhoặctrongthờichiếnngoạitrừđượcphápluậtquyđịnh,nhưngchínhphủcũngđãnỗlựclàmviệcđótrongmộtthờigianrấtdài.Cácbiệnphápbảovệkhácchỉgầnđâymớiđượcxácđịnh.Chođếnnăm2008,TòaánTốicaomớidiễngiảirõràngTuchínhánthứ2đểđảmbảoquyềnsởhữusúngcủacánhân.CấutrúcbấtthườngcủaTuchínhánthứ2đãgâynhiềutranhluậnvìgiốngnhưmộtsốquyđịnhkháccủahiếnpháp,nóbaogồmmộtđiềukhoảnlàmlờitựa(“Thànhlậpdânquântựvệlàđiềucầnthiếtbảovệsựtựdocủađấtnước”vàmộtđiềukhoảnhiệnđangcóhiệulực(“ngườidâncóquyềnmangsúngvàgiữsúngmàkhôngviphạmphápluật”.)Cóphảiđiềukhoảnlàmlờitựanàysửađổibổsungchođiềukhoảnhiệnđangcóhiệulực,vìquyềnmangsúngvàgiữsúngchỉápdụngvớinhữngdânquântựvệ?TrongvụQuậnColumbiakiệnHeller(2008),Tòaánđãphánquyếtrằngquyềnnàythuộcphạmviquyềncánhânkhôngliênquanđếnngànhquânsự,vìvậyluậtcủaQuậnColumbiacấmviệcsởhữusúngngắnlàkhônghợphiến.

Cácquyđịnhcủahiếnphápbảovệquyềncánhânđềukhôngrõràng,nhưnghànhviđượcbảovệthườngliênquanmộtcáchhợplýđếnphầnđiềukhoảnhiếnphápcụthểchophépápdụngbiệnphápbảovệ.Chẳnghạn,nếuTuchínhánthứnhấtbảovệquyềntựdongônluậnthìsẽkhôngquákhóđểhiểucáchmởrộngcủanóđểcóthểbaogồmnhữnghànhđộnggiaotiếpphingônngữnhưhànhđộngđốtcờMỹ.

NhưngcònmộtsốquyềntựdođặcbiệthơnvàgâynhiềutranhcãimàTòaánTốicaođãphánquyếtcóđượcHiếnphápbảovệ?NơinàođượcHiếnphápbảođảmquyềnnạopháthai,xemcáctàiliệucótínhchấtkhiêudâmtạinhà,muadụngcụtránhthai,hoặcđilạigiữacáctiểubang?

Câutrảlờilà:Mọinơivàcũngchẳngcónơinào.NgoàicácbiệnphápbảovệcụthểtrongcácđiềukhoảnnhưTuchínhánthứnhấtvàđiềukhoảnvềnguyêntắcxétxửcôngbằng,TòaánTốicaođãxácđịnhviệcbảovệcủahiếnphápđốivớimộtsốquyềncơbảnkhácnhaubaogồmquyềnđilại,

quyềnbầucử,vàquyềntiếpcậntòaán.TòaáncũngđãcôngnhậnquyềnriêngtưnhưvốncótrongHiếnphápvàtronghệthống“quyềntựdotrongtrậttự”củachúngta;quyềnriêngtưbaogồmquyềncủabốmẹchămsócconcái,quyềnkiểmsoáthoạtđộngtìnhdụcvàsinhsảncủamộtngười,vàquyềnđưaracácquyếtđịnhkhámchữabệnh.Cácquyềnnàybảovệmộtloạthànhđộngcánhânvàhộihọpônhòamàkhôngđượcbảovệbởicácđiềukhoảnhiếnphápcụthể.Đươngnhiên,quyềngâytranhcãinhấttrongcácquyềnnàylàquyềnlựachọnđượcnạopháthaicủaphụnữ.

MọiphánquyếthợphiếncủaTòaánTốicaophảidẫnchiếuđếnvănbảnHiếnpháp.NhưngHiếnphápkhôngđềcậpđếnviệcđilạihoặchoạtđộngtìnhdục.CácthẩmpháncủaTòaánTốicaotìmthấycơsởvănbảnđốivớicácquyềnnàyởđâu?

Quahàngloạtvụkiện,Tòaánđãkếtluậnrằngcácbảođảmvềquyềntựdohợphiếncụthểlànhữngnguồn“phátsinh”hoặc“cácquyềnkhôngđượcquyđịnhtrongHiếnpháp”màkhôngtìmthấyrõràngtrongvănbảnnày.Cácthẩmphánkhácnhaunhấnmạnhtầmquantrọngcủacácnguồntàiliệukhácnhau,nhưngnổibậtnhấtlànhữngnguồntàiliệusau:

•Tuchínhánthứnhấtbảovệquyềntựdobiểuđạt.Đểthựchiệnquyềnđómộtcáchphùhợp,mọingườicầnphảinghiêncứu,họchỏivàbàytỏýkiếnmàhọđãchọn.

•Tuchínhánthứnhấtcũngbảovệquyềntựdohộihọpđểđạtđượccácmụcđíchchínhtrị.Quyềntựdohộihọpchỉcóthểhiệuquảnếumộtngườicóquyềngiữkínviệchộihọpvàhoạtđộngcủamình.

•Tuchínhánthứ4hạnchếcácquyềncủachínhphủtrongviệctốtụnghìnhsự,chẳnghạn,cấmcảnhsátlụcsoátđồđạctưtrangcủamộtngườinếukhôngcólệnhhoặckhôngphảitrongtrườnghợpkhẩncấp.Quytắcnàyđượcsoạnthảonhằmngănchặnhànhvixâmphạmcủacảnhsát,nhưnghànhvixâmphạmnàyphầnlớnxảyravìmọingườicóquyềnnhưngkhôngđượcquyđịnhrõràngtronghiếnphápvềquyềnriêngtưcánhân.

•Tuchínhánthứ9nêurõ:“ViệcliệtkêmộtsốquyềntrongHiếnphápkhôngcónghĩalàphủnhậnhayhạthấpnhữngquyềnkháccủangườidân”.Mộttranhchấpđángnhớtronglịchsửvềnghĩacủatuchínhánhiếnphápđãtừngxảyra,nhưngmộtsốthẩmphánđãdiễngiảinghĩađóvìchorằngviệctồntạicácquyềncơbảnkhôngđượcnêucụthểtrongbấtkỳphầnnàocủaHiếnpháp.

KhiTòaánkếthợptấtcảcácquyềncánhânnày,tổngthểthìlớnhơntừngphần.ViệcmởrộngcácquyềnđãđượclậpthànhvănbảnnàyxáclậpmộtquyềnriêngtưmớidựatrêntầmnhìncủaconngườiđượcdiễngiảitrongHiếnphápkhinóđượcxemxétmộtcáchtổngthể.NhưnhànghiêncứuhiếnphápLaurenceTribeđãnhậnthấy,sẽkhôngrõràngnếuquyềnriêngtưlàmột“kháiniệmđơnnhất”hoặcmột“tậphợplẫnlộnđủloại”.Tuynhiên,quyềnriêngtưnàyđượcxáclậpđãdẫnđếnmộtsốtuyênbốrõràngvềquyềntựdocủacácthẩmphán.Xintríchdẫnmộtsốtuyênbốchothấytầmquantrọngcủaquyềnriêngtưhợphiến:

ThẩmphánLouisBrandeisđãbấtđồngquanđiểmtrongvụOlmsteadkiệnnướcMỹ,1928:

NhữngngườisánglậpraHiếnphápcủachúngtađãcốgắngtạođiềukiệnthuậnlợichoviệcmưucầuhạnhphúc…Nhằmchốnglạichínhphủ,họchorằngquyềnđượcyênthânlàquyềntoàndiệnnhấtvàđượcloàingườivănminhđánhgiácaonhất.

ThẩmphánJamesMcReynoldstrongvụMeyerkiệnNebraska,1923:

Chắcchắn,tựdokhôngchỉlàtựdovềthểxácmàlàcònquyềncánhânđượckýkếthợpđồng,đượclàmbấtcứcôngviệcbìnhthườngnào,đượctiếpthukiếnthứchữuích,đượckếthôn,đượcxâynhàvànuôidạyconcái,đượcthờChúatheotiếnggọicủalươngtâmvànóichunglàđượchưởngtấtcảnhữngđặcquyềnmàLuậtphápcôngnhậntừtrướcđếnnaynhằmmưucầuhạnhphúc.

ThẩmphánJohnPaulStevensbấtđồngtrongvụMeachumkiệnFano,1976:

TôithừanhậnchânlýtựnhiênrằngtấtcảmọingườiđềuđượcTạohóatraochoquyềntựdonhưlàmộttrongcácquyềncốtyếukhôngthểchuyểnnhượngđược.ĐóchínhlàquyềntựdocơbảnđượcĐiềukhoảnvềQuytrìnhXétxửCôngbằngbảovệngoàicácquyềnhoặcđặcquyềnđặcbiệtđượcquyđịnhtheocácđạoluậthoặcquyđịnhcụthể.

HaivụkiệnđầutiênquantrọngnhấtxáclậpnênquyềnriêngtưlàMeyerkiệnNebraska(1923)vàPiercekiệnSocietyofSisters(1925).TrongvụMeyer,vớisựnỗlựcđầynhiệthuyếtcủadânbảnxứ,tiểubangNebraskađãcấmviệcdạymộtvàingoạingữtrướcnămlớptám.TrongvụPierce,tiểubangOregonđãquyđịnhtoànbộhọcsinhphảihọcởcáctrườngcônglập.Trongcảhaivụkiện,Tòaánđãbácbỏđạoluậtvìcanthiệpvào“nghềnghiệpcủacácgiáoviêndạyngônngữhiệnđại,cơhộitiếpthukiếnthức

củahọcsinh,vàquyềncủacácbậcphụhuynhđểkiểmsoátviệcgiáodụcconcái”.TrongmộtvụkiệncùngvớivụPierce,Tòaánđãápdụngquanđiểmcủamìnhđốivớicáctrườngtưthụcphitôngiáo,chứngminhrằngcơsởđểđưaraquyếtđịnhnàykhôngphảilàquyềntựdotínngưỡngmàlàquyềnkhôngthuộcphạmvikiểmsoátcủatiểubangtrongviệcđưaracácquyếtđịnhriêng.

CácvụMeyervàPierceđãchothấyýnghĩaquantrọngcủaviệccácbậcphụhuynhquantâmđếngiáodụccủaconemmình.Đâylàmộtphầnquyềnlợilớnhơntrongcácmốiquanhệgiađình,baogồmviệckếthôn,đólàmộtphầncủaquyềnriêngtư.TrongvụLovingkiệnVirginia(1967),TòaánđãtuyênvôhiệumộtđạoluậtcủatiểubangVirginiacấmviệckếthôngiữangườidađenvàngườidatrắng,vàtrongvụBoddiekiệnConnecticut(1971),TòaánchorằngđạoluậtcủatiểubangConnecticutquyđịnhnhữngngườinộpđơnxinlyhônphảitrảmộtkhoảnphínộphồsơthìkhôngđượcápdụngvớinhữngngườinghèokhôngcóđủkhảnăngchitrả.Cảhaivụkiệnđềuminhhọachocáchthứcmởrộngluậtvềquyềnriêngtư.Trongmỗivụkiện,Tòaánđãxácđịnhcơsởhọcthuyếtkhácđểđưaraphánquyết(quyềnđượcbảovệbìnhđẳngtrongvụLovingvàquytrìnhxétxửcôngbằngtrongvụBoddie),nhưngtrongmỗivụkiện,nhiềuýkiếncũngthừanhậnviệckếthônđólàquyềncơbản,vìvậytiểubangkhôngthểhạnchếkhônghợplệkhảnăngkếthôncủamộtngười.

MộtvàivụkiệngầnđâyhơnđãchứngtỏphươngcáchTòaánmởrộngquyềnriêngtưvàsựthayđổivềcáchthứctưduycủacácthẩmphántrongmộtthờigiankhángắn.MichaelHardwickbịbuộctộiviphạmđạoluậtchốngloạndâmcủatiểubangGeorgiadothựchiệnhànhđộngtìnhdụcvớimộtngườiđànôngkháctrêngiườngngủcủamình.TrongvụBowerskiệnHardwicknăm1986,Tòaánchorằngđạoluậtnàylàhợphiến.ÝkiếnchiếmđasốcủaThẩmphánWhiteđãxácđịnhvấnđềnàylàliệucóquyềnhợphiếncơbảnđểthựchiệnhànhviloạndâmcủanhữngngườiđồngtínhhaykhôngvàđãnhậnthấyrằngviệccấmcủađạoluậtchốngloạndâmnàycó“gốcrễtừtrước”vàkhôngmuốnmởrộngquyềnriêngtưđếnphạmviđó.Tuynhiên,năm2003,mộtthànhphầnchiếmđasốkháccủaTòaánđãđưaramộtphánquyếtkhác.TrongvụLawrencekiệntiểubangTexas,ýkiếncủaThẩmphánKennedyđãchỉtríchnhữngvấnđềcơbảnmangtínhlịchsửcủaBowersvànhấnmạnhđếnsựthayđổitháiđộcủacôngchúngđốivớitìnhtrạngđồngtínhvàtínhcầnthiếtđểtựkiểmsoáttìnhdục(kểcảviệcdựatrêncơsởcònnhiềutranhcãicủacácnguồntàiliệuluậtquốctế),vàchorằngBowersđãbịphánquyếtsailuậtvànênbácbỏ.ThẩmphánWhiteđãphátbiểukhôngđúngrằngvấnđềvềquyềnthựchiệncáchànhvitìnhdụcđồng

tính,nếuvấnđềthựctếlàtínhhợphiếncủacácđạoluật“đụngđến[]hànhviriêngtưnhấtcủaconngười,hànhvitìnhdụcvàởnhữngnơikínđáonhất,ởnhà”.“Quyềntựdo”,theoThẩmphánKenedy,“bảovệconngườikhôngbịchínhphủxâmnhậpvàonơitrúẩnhoặcnơikínđáonhấtnếukhôngcólệnh.Theotruyềnthốngcủachúngta,Tiểubangkhôngđượccómặtởkhắpnơitrongnhà…Quyềntựdođượccoilàsựtựtrịbaogồmcảquyềntựdotưduy,tintưởng,biểuđạt,vàmộtsốhànhđộngriêngtư”.Vìvậy,JohnLawrencevàTyronGarner,cácbịcáobịkếtántheomộtđạoluậtcủatiểubangTexasvìđãviphạmcáchoạtđộngtìnhdụcđồngtínhthìcóquyềnđượctôntrọngcuộcsốngriêngtưcủahọ.Tiểubangkhôngđượcđánhgiáthấpcáchsốnghoặckiểmsoátsốphậncủahọbằngcáchcoihànhvitìnhdụcriêngtưcủahọlàphạmtội”.

Lĩnhvựcmàquyềnriêngtưđượcmởrộnghơn,vàlĩnhvựcmàquyềnriêngtưphátsinhnhiềuvấnđềnóngbỏngnhấtthuộccácquyềnsinhsản.VụMeyervàPierceliênquantớiviệcchínhphủkiểmsoáttrítuệconngười;cácvụkiệnvềquyềnsinhsản,giốngnhưvụBowersvàLawrenceliênquantớiquyềncủachínhphủtrongviệckiểmsoátthânxácconngười.TòaáncóliênquantớicácquyềnsinhsảnbắtđầutừvụSkinnerkiệnOklahoma(1942),trongđóTòaánđãbácbỏmộtđạoluậtcủatiểubangOklahomacưỡngbứcviệctriệtsảnđốivớimộtngườiviphạmtừhaitộinghiêmtrọngtrởlên.Cùngthờigianđó,ThẩmphánRobertJacksonnhậnthấyrằngquyềnsinhsảnlà“mộttrongnhữngquyềndânsựcơbản”,vàvớiviệcthuyếtưusinhvàthínghiệmyhọcđãđạtđếnđỉnhcaoởthờikỳchếđộPhátxít,ôngbiểulộsựquanngạiđến“phạmvimàthànhphầnchiếmđasốđạidiệnchongànhlậpphápcóthểtiếnhànhcácthínghiệmsinhhọcvớisựtrảgiávềnhânphẩmvànhâncáchvàcácquyềntựnhiêncủathànhphầnchiếmtiểusố”.(VềsauThẩmphánJacksoncólẽđãcócơhộikhácđểlêntiếngphảnđốiviệcchínhphủxâmphạmđếnnhâncáchvàcácquyềnvớitưcáchlàcôngtốviêncủacácnhânvậtcầmđầuchếđộPhátxíttạitòaántộiphạmchiếntranhNuremberg).

SauvụSkinner,haivụkiệnvàonhữngnăm1960và1970đãlàmthayđổiquyềnriêngtưvàbuộcTòaáncôngnhậnhiệulựctronglĩnhvựccácquyềnsinhsản.TrongvụGrisworldkiệnConnecticut(1965),nhữngngườiđạidiệncủaTổchứcPlannedParenthood(PPFA)bịkếttộitheomộtđạoluậtcủatiểubangConnecticuitcấmviệcsửdụngcácbiệnpháptránhthaihoặctưvấnvềbiệnpháptránhthai.GiámđốcđiềuhànhvàgiámđốcytếcủaPPFAbịkếttộilàviphạmđạoluậtvìđãtưvấnchocáccặpvợchồng.Cácbịcáođượcphépbiệnhộvềquyềncủanhữngngườiđãkếthônsửdụngcácdụngcụtránhthai,mộtquyềnmàTòaánkhôngtìmthấytrongphầnvănbảnhiến

phápnàocụthểnhưngtrong“nhữngquyềnkhôngđượcnêurõràng[vềbiệnphápbảođảmcụthểcủaĐạoluậtNhânquyền],đượchìnhthànhbằngcáchxáclậpcácbiệnphápbảođảmmàgiúpđemlạichohọcuộcsống”.Tòaánchorằngquyềnriêngtưtronghônnhântồntại“lâuđờihơnĐạoluậtNhânquyền,�lâuđờihơncácđảngchínhtrịcủachúngta,lâuđờihơnhệthốngtrườnghọccủachúngta.Kếthônlàsựgắnkếtvớinhautốtđẹphơnhoặctồitệhơn,hyvọnglàsựgắnkếtlâubền,vàthânmậtđếnmứclinhthiêng…[Đó]làsựkếthợpvìmụcđíchcaoquýgiốngnhưbấtkỳmụcđíchnàoliênquanđếncácphánquyếttrướcđâycủachúngta”.Tòaánkếtluậnquyềnnêutrênlànềntảngtrongmộtxãhộitựdovàkhôngthểbịxâmphạmbởimộtquyđịnhquárộngcủachínhphủ.

SauvụGriswoldlàvụEisenstadtkiệnBaird(1972)đãlàmrõrằngquyềnriêngtưtronglĩnhvựcsinhsảnkhôngchỉgiớihạnđếncáccặpvợchồng.CácbịcáotrongvụEisenstadtbịkếtánviphạmđạoluậtcủatiểubangvìđãcungcấpcácdụngcụtránhthaichomộtphụnữchưakếthôn.Nhằmđảongượccáobuộc,Tòaánnêurõ:“Nhưngcặpvợchồngkhôngphảilàmộttổchứcđộclậpcótrítuệvàtìnhcảmriêng,màlàsựgắnkếtcủahaicánhânvớimỗicánhâncómộttrítuệvàphứccảmriêngbiệt.Nếuquyềnriêngtưnghĩalàbấtkểquyềngìthìđólàquyềncủacánhân,dùkếthônhoặcđộcthân,đềukhôngbịchínhphủxâmphạmtùytiệnđếnnhữngvấnđềmàảnhhưởngcơbảnđếnmộtngười,chẳnghạnnhưlàviệcquyếtđịnhcónênnuôidưỡnghoặcsinhramộtđứatrẻ”.

CácvụGriswold,Eisenstadtvànhữngvụkiệnvềdụngcụtránhthaikháclàsựmởrộngmớicủahọcthuyếtvềquyềnriêngtư,nhưngbảnthânchúnglạikhônggâyquánhiềutranhcãi.Mộtcơnbãodưluậnđãnổranăm1973khiTòaánphánquyếtvụRoekiệnWadevàkếtluậnrằngquyềnriêngtư“cóphạmviđủrộngđểbaogồmviệcmộtphụnữquyếtđịnhcónênchấmdứtmangthaihaykhông”.Sauđó,TòaánTốicaođãđốimặtvớihàngchụcvụkiệnvềnạopháthaivàhàngtrămvụởcáctòaáncấpthấphơnkhichínhphủtiểubangvàliênbangphảivậtlộnvớiđiềukiệnănở,sựthoáithác,trườnghợpđặcbiệtvànhữngtháchthứcrõràngđốivớiphánquyếtcủaTòaán.Vàđươngnhiên,tìnhtrạnglộnxộndiễnrakhắpbênngoàiphòngxửánđốivớicácvấnđềchínhtrịtuyểncử,cáccuộcbiểutìnhvớiquymôlớn,biểutìnhđứngkhôngchoaivàocácphòngkhámchuyênnạopháthaivàthậmchílàgiếtchếtbácsỹđãthựchiệnnạopháthaichobệnhnhân.

ChúngtahãybắtđầuvớisựtrìnhbàyvắntắtcácvụkiệnvềquyềnnạopháthaitạiTòaánTốicao.NhữngvấnđềvềcácquyềnhợphiếnđòihỏiTòaánphảixemxétcẩnthậnquyềnlợicủacánhânbịảnhhưởngđốivớiquyềnlợi

màchínhphủkhẳngđịnhnhằmcốgắngquyđịnhhànhvicủacánhân.TrongvụRoe,Tòaánđãxácđịnhbaquyềnlợi.QuyềnlợicủaphụnữđểquyếtđịnhcónênchấmdứtviệcmangthaihaykhônglàmộtkhíacạnhquyềnlợivềtínhtựchủcánhânđượcápdụngtừvụMeyervàPierceđếnvụGriswoldvàEisenstadt.Tiểubangcóhaiquyềnlợiảnhhưởngđếnphánquyếtđó:Vìviệcnạopháthailàmộtthủtụcthuộclĩnhvựcytế,tiểubangcóquyềnxemxétthủtụcđócóđượcthựchiệntheocácđiềukiệnbảođảmsựantoàncủabệnhnhân.Tiểubangcũngcóquyềnbảovệbàothai.

Vìquyếtđịnhtiếptụchoặcchấmdứtmangthailàmphátsinhnhiềuvấnđềcơbảnvềviệckiểmsoátcuộcsốngcủamộtngườiphụnữ,Tòaánđãcoiđólàmộtquyềnhợphiếncănbản.Vìvậy,tiểubangcóthểchỉquyđịnhquyềnđónếutiểubangcóquyềnlợichínhđángđểthựchiệnnhưvậyvànếucácquyđịnhcủatiểubangđượcsoạnthảotrongmộtphạmvihẹpnhằmđạtđượcquyềnlợiđó.Quyềnlợicủatiểubangtrongviệcbảovệsứckhỏebàmẹlàkhôngchínhđángtrongsuốtbathángđầucủathaikỳ;chođếnthờiđiểmđó,cácnguycơnạovìviệcpháthaiíthơnnguycơsinhconbìnhthường.Saubathángđầu,tiểubangcóthểquyđịnhviệcnạopháthaitheomộtcáchthứcđượctínhtoánhợplýđểbảovệsứckhỏecủabàmẹ,chẳnghạn,quyđịnhrằngquytrìnhphảiđượcmộtngườicóchuyênmônthựchiệntạimộtcơsởytếđãđượccấpphép.VìTòaánđãphánquyếtrằngbàothaikhôngphảilàmộtconngườitheomụcđíchcủaTuchínhánthứ14hoặcvìcácquytắcluậtkhác,quyềnlợicủatiểubangtrongviệcbảovệbàothaicũngkhôngchínhđángởcácgiaiđoạnđầucủathaikỳ.Tuynhiên,khibàothaicóthểtồntại(cụthể,khảnăngsốngsótbênngoàibụngmẹ)trongbathángcuốithìtiểubangcócácbằngchứng“hợplývàsinhhọc”đểbảovệbàothai.Vìvậy,trongbathángcuốicủathaikỳ,tiểubangcóquyềnlợichínhđángtheohiếnphápđểcấmviệcnạopháthaitrừkhitínhmạnghoặcsứckhỏecủabàmẹbịđedọanếutiếptụcmangthai.

SauphánquyếtvụRoe,cáccơquanlậpphápởnhiềutiểubangvẫncốgắnghạnchếhoặcđiềutiếtquyềnnạopháthai.Tòaánđãgiảiquyếtbằngcáchápdụngphươngphápphântíchquyềnlợitrongmộtsốvụkiện.Chẳnghạn,tiểubangcóthểthúcđẩyquyềnlợicủamìnhtrongviệcbảovệsứckhỏebàmẹbằngcáchquyđịnhrằngviệcnạopháthaichỉđượcthựchiệntrongcácbệnhviệnhoặcphòngkhámđápứngcáctiêuchuẩnantoàncụthể,nhưngtiểubangkhôngthểquyđịnhrằngviệcnạopháthaichỉđượcthựchiệntrongcácbệnhviệncóđầyđủcácdịchvụđượcđềramộtcáchhợplýnhằmbảovệsứckhỏecủabàmẹ.Mặcdùchínhphủphảitôntrọngquyềncủaphụnữđốivớiviệcnạopháthainhưngchínhphủkhôngđượckhuyếnkhíchthựchiệnquyềnnày;chẳnghạn,theohiếnpháp,chínhphủliênbangcóthểtừchốisử

dụngcácquỹbảohiểmytếđểthanhtoánchocáctrườnghợpnạopháthai.

Hơnhaimươinămnữa,đặcbiệtlàkhithànhphầnTòaánđãthayđổi,cơcấucủaphươngphápphântíchquyềnlợicủaRoekhôngcònlàcơsởvữngchắc.Cuốicùng,trongvụPlannedParenthoodkiệnCasey(1992),TòaándườngnhưđãgiảiquyếtvấnđềcơbảnvềcácquyềnnạopháthaiítnhấtlàtrongmộtthờigiankhiđasốTòaánkhẳngđịnhlạiquyềnchọnnạopháthailàcơbản,nhưngđềnghịrằnghìnhthứckiểmtraquyềnlợichínhđángdẫnđếnphươngphápphântíchbathángcủathaikỳtrongvụRoecóthểbịhủybỏđốivớihìnhthứckiểmtramàđặtracâuhỏilàliệuquyđịnhcủatiểubangđãápđặt“mộtápchếquámức”vềquyềncủaphụnữ.Khônggiốngnhưphươngphápphântíchbathángcủathaikỳ,hìnhthứckiểmtraápchếquámứcđòihỏinhiềusựkiệnthựctế;hìnhthứckiểmtrađịnhhướngchocáctòaánxemxétliệusựhạnchếnạopháthaicủatiểubangcótạothànhmộtápchếquámứcđốivớiviệcthựchiệnquyềnchọnnạopháthaicủaphụnữ.Chẳnghạn,chínhtrongvụCasey,khoảngthờigianchờđợibắtbuộclàhaimươitưtiếngđểmộtngườiphụnữthảoluậnviệcnạopháthaivớibácsỹvàthờigianlàmthủtụcnạopháthaikhôngđượccoilàápchếquámứcđốivớisựlựachọncủangườiphụnữđóvìtòaápcấpthấphơnđãpháthiệnrarằngđóchỉlàápchếđặcbiệtđốivớimộtsốphụnữ,chứkhôngphảilàápchếquámứcđốivớitấtcảphụnữ.Tuynhiên,mộtquyđịnhrằngmộtphụnữxácnhậnđãthôngbáochongườichồngvềviệccôtasắppháthailạiđượccholàkhônghợphiếnvìnhữngchứngcứrõràngvềkhảnăngxảyrabạolựcgiađìnhhoặcáplựctâmlýtừngườichồngsẽngăncảnnhiềuphụnữtìmcáchpháthai.Tươngtự,trongvụStenbergkiệnCarhart(2000),TòaánđãápdụngcácnguyêntắccủavụCaseyđểchorằngviệcNebraskacấmcácthủtụcpháthaithờikỳcuốimàcơquantưphápquyđịnhlà“pháthaitừngphần”làkhônghợphiến,ngoạitrừtrongtìnhhuốnghẹpbởivìnókhôngcótrườnghợpngoạilệvềsứckhỏecủabàmẹvàápđặtmộtápchếquámứcđốivớisựlựachọnthủtụcnạopháthaicủaphụnữ.Tuynhiên,trongvụGonzalezkiệnCarhart(2007),TòaánủnghộĐạoluậtCấmpháThaimuộncủaLiênbangnhằmtháchthứcđạoluậtcủatiểubangcấmmộtloạtthủtụcpháthaithờikỳcuốicóphạmvihẹphơn.Vìtìnhtrạngkhôngrõrànglàcócầncácthủtụcđểbảovệsứckhỏebàmẹhaykhôngvàcácthủtụcđósẽđènặnglênquyềnchọnlựacủangườimẹnhiềuđếnmứcnào,đạoluậtđứngtrướctìnhtrạngkhônghợphiến;Tòaánđểngỏkhảnănglàviệcápdụngđạoluậtnàytrongnhữngvụkiệnđặcbiệtsẽkhônghợphiến.

Vấnđềnạopháthaiđãlàmphátsinhhàngtrămýkiếnpháplýcácvănbảnpháplý,cáccuộctranhcãichínhtrị,tranhluậntriếthọcvàcáccuộchùngbiệngaygắt.Việcxemxéttoànbộcácđạoluậtvềchủđềnàylàkhôngthể,ít

nhiềulàcácphạmvikháccủavấnđề.Nhưngvìvấnđềnạopháthailàmộtchủđềgâynhiềutranhcãinênsẽlàphươngtiệntốtđểtổngquáthaitrongnhữngđiểmluậtquantrọngnhấtvềluậthiếnphápđượcđềcậptrongchươngnàyvàchươngtrướcđó.

Thứnhất,luậtvềnạopháthaixuấtpháttừđâu?Nóimộtcáchtổngquáthơn,bằngcáchnàoTòaánxácđịnhđượcnghĩacủaHiếnphápđốivớivấnđềnày?Đốivớinhữngngườiđưaralýlẽủnghộcho“sựdiễngiảichặtchẽ”hoặc“hạnchếcủatòaán”,toànbộquátrìnhnàydườngnhưgiốngvớiviệctướcđoạtquyềnlựcmộtcáchthủđoạn.QuảlàđiềukhôngtốtkhiTòaánsuynghĩarộngcủacụmtừđơnlẻtheohiếnpháp,nhưngởđâycácthẩmphándườngnhưđãcùngápdụngmộtloạtcácđiềukhoảnkhôngliênquanđểđạtđượcquyềntuyênbốviệcủnghộcủacánhânhọvềvấnđềđanggâytranhcãilàđạoluậthợphiến,đượcgợimởtrongbấtkỳvănbảnhiếnphápđặcbiệtnàocủatiểubang.Đểthựchiệnnhưvậy,cácthẩmphánkhôngtrúngcửđãphảnđốinguyệnvọngcủacácđạidiệnthuộcĐảngDânchủtrongchínhphủđốivớinhữngvấnđềnhưbảovệcácquyềncủabàothaitrongbụngmẹ.

Biệnluậnnàyđãgâyđượcsựchúý.ChắcchắnlàkhôngcóđiềukhoảnnàotrongHiếnphápgiảithíchrõràngquyềnriêngtưhoặchệquảđốivớivănbảnphápluậtcụthể,chẳnghạnnhưcácquyđịnhvềnạopháthai.Nhưngnóđãđưachúngtatrởlạivấnđềvềphươngphápgiảithíchhiếnphápchínhxác,nguồnkhởixướngcáccuộcthảoluậnvềluậthiếnphápcủachúngta.KhôngcóbấtkỳđiềukhoảnnàotrongHiếnphápquyđịnhvềcáchTòaánphánquyếtmộtvụkiện.NhữngcôngviệcmàTòaánđãthựchiệnđểxáclậpquyềncánhâncũnggiốngvớicôngviệcmàTòaánđãthựchiệntrongcáclĩnhvựckhác:Tòaáncốgắnglàmchohệthốnghiếnpháptrởnêncóýnghĩahơn,vàđiềunàychắcchắnliênquanđếnviệcdiễngiảicácđiềukhoảncụthểcủavănkiện,cânnhắccẩnthậngiữaphầnvănkiệnnàyvớiphầnkhácvàxemxétcáccáchdiễngiảicủatòaántheosựpháttriểnxãhội,chínhtrịvàkinhtếsaukhiHiếnphápđượcthôngqua.Tronglĩnhvựcnày,TòaánđãxácđịnhyếutốcốtlõichungcủacácquyềntựdomàTòaánnhậnthấylàcầnthiếtchoviệchìnhthànhcộngđồngchínhtrịcủachúngta.Cácthẩmphánkhôngphảilúcnàocũngđồngýnộidungcủayếutốcốtlõiđó,nhưngnóichunghọđồngýrằngquátrìnhcốgắngthiếtlậpcộngđồnglàmộtquátrìnhhợplý.

ÝkiếntrọngtâmtrongvụCaseycủacácthẩmphánSandraDayO’Connor,AnthonyKennedyvàDavidSouterđãđónggópvàoquátrìnhxâydựngsựhiểubiếtvềHiếnpháp.Họđãcốgắnghiểunguyêntắcchungnàoquantrọngtrongtấtcảcácvụkiệnvềquyềncánnhântrướcđây,vàkếtluậnrằng:Các

ánlệcủachúngtađều“tôntrọnglĩnhvựcriêngtưcủacuộcsốnggiađìnhmàtiểubangkhôngđượccanthiệp”.Liênquanđếnnhiềuquyềnlựachọnriêngtưvàcánhânnhấtmàmộtngườicóthểthựchiệntrongcuộcđời,cácquyềnlựachọnchínhlàvềphẩmcáchvàtínhtựchủ,thìnhữngvấnđềnàychủyếulàvềquyềntựdođượcbảovệtheoTuchínhánthứ14.

Vìvậy,quyếtđịnhnạopháthaicótínhchất“riêngtưvàthuộccánhân”đếnnỗitiểubangkhôngthểđơngiảnápđặtquanđiểmcủamìnhvềquyềnlựachọnđốivớimộtphụnữđangmangthai.

Nhưngvấnđềnàycóphảilàphảndânchủ?Vềmộtnghĩanàođóthìđúngnhưvậy.Đólàtoànbộnộidungmàluậthiếnphápnóiđến.Quanđiểmcủathànhphầnchiếmđasốnhấtthời,cảmtínhtạithờiđiểmđó,sựbiểuquyếttrongcơquantưphápkhôngthểbácbỏđượccácbảođảmhợphiếncơbản.Mặcdùđểxácđịnhnộidungcủacácbảođảmnày,Tòaánkhôngthểtựdobỏquacảmtínhtạithờiđiểmđó;quanđiểmcủaTòaánvềnhữngquyềnnàolàcơbảncóthểđượchìnhthànhdocảmtínhcủathờiđạivềưutiênquyềnnàolàcơbản.

Vấnđềnêutrênđãdẫnđếnđiểmthứhai.Luậthiếnphápcóthựcsựthuộcphạmviphápluật,haychỉlàmộthìnhthứcchínhtrịtheođócácthẩmphánđưarasựủnghộcủacánhânhọ?ThẩmphánHarryBlackmunđãđưaramộtbảnýkiếnchỉtríchgaygắtvềvấnđềnàytrongvụCasey.SaukhichỉramâuthuẫncơbảngiữathànhphầnchiếmđasốvàcácthẩmphánbấtđồngquanđiểmvềviệccónênbácbỏphánquyếtvụRoe,tácgiảbảnýkiếntưphápcủaTòaántrongvụRoeđãkếtthúcbằngmộttuyênbốmangtínhcánhânđángchúý.

“Theomộtnghĩanàođó,phươngcáchtiếpcậncủaTòaánlàcácthếgiớitáchbiệtkhỏithếgiớicủaChánhánvàThẩmphánScalia[ngườibấtđồngquanđiểmtrongvụCasey].Nhưngtheomộtnghĩakhác,khoảngcáchgiữahaiphươngcáchtiếpcậnlàrấtngắn–khoảngcáchlàmộtláphiếunhưnglạilàláphiếuduynhất”.

“Tôiđã83tuổi.TôikhôngthểgiữmãivịtrícủamìnhởTòaán,vàkhitôithựcsựtừchức,quytrìnhcôngnhậnngườikếnhiệmtôicóthểtậptrungnhiềuvàovấnđềtồntạitrướcchúngtangàynay.Tôilấylàmtiếcrằngquytrìnhđócólẽchínhxácnếuquyềnlựachọngiữahaithếgiớiđượcthựchiện”.

Blackmunđãđúngkhinêulênquátrìnhchínhtrịtrongviệcđềcửvàcông

nhậncácthẩmphánlàmộtyếutốthiếtyếuđểsoạnthảoluậthiếnpháp.NhưngôngcũngchỉranhữngđiểmđángchúývềvụCasey.

“Quảthậtkhôngsai,bảnýkiếnchungcủacácThẩmphánO’Connor,Kennedy,vàSouterlàmộthànhđộngbảovệquanđiểmcánhânvànguyêntắchợphiến.TráivớicácphánquyếttrướcđómàThẩmphánO’ConnorvàKennedyđãhoãnxemxétlạivụRoekiệnWade,cáctácgiảcủabảnýkiếnngàynayđãcùngvớivớiThẩmphánStevensvàtôiđưarakếtluậnrằng’quanđiểmcốtyếutrongvụRoekiệnWadenênđượcgiữnguyênvàkhẳngđịnhlạimộtlầnnữa’”.

Tạisaođâylàmộthànhđộngbảovệquanđiểmcánhân?HãynhớlạirằngtoànbộbathẩmphánđềudocáctổngthốngbảothủthuộcĐảngDânchủbổnhiệm(việcbổnhiệmO’ConnorvàKennedyđượcnhữngngườibảothủcholàbáotrướcmộtsựchuyểnđổitừchủnghĩatíchcựctựdosangchủnghĩabảothủ.CáchoạtđộngchínhtrịởtòaáncủaSouterkhôngđượcbiếtđếnđểdunghòatạithờiđiểmbổnhiệm).VàKennedylàmộtngườisùngđạoThiênchúa.Nhưngcảbathẩmphánđãkhôngcònủnghộcácquyềnnạopháthai,khôngphảilàvấnđềủnghộcánhânnữa,mànhưBlackmunnói,đólàủnghộ“củanguyêntắchiếnpháp”.

Chúngtasẽđưaraquyếtđịnhnàynhưthếnào?Rõràng,toànbộviệcđưaraquyếtđịnhhợphiếnkhôngphảilàvấnđềủnghộcánhânvàsựlựachọnchínhtrị.Nhưngchắcchắn,nócũngchiếmmộtphần;ngaycảkhibathẩmphánnàyủnghộcácquyềnnạopháthaithìmộtđiềuđánglưuýlàđốivớicácvấnđềkhác,họbảothủhơnnhữngngườitiềnnhiệmthuộcđảngtựdocủahọtrongthờikỳWarren.BathẩmphánkhôngbịràngbuộcbởivănkiệnhiếnpháphoặccácquyếtđịnhtrướcđócủaTòaán;họcóthểhiểuvănkiệnnàytheomộtcáchkhácvàđưarakếtluậnrằngphánquyếtvụRoelàmộtsailầm,vàRehnquistvàScaliacũngđưarakếtluậnnhưvậy.NhưnghọcảmthấychínhmìnhbịràngbuộcbởinhữnggìmàhọđãkếtluậnlàsựdiễngiảichínhxácHiếnphápvàcácquyếtđịnhtrướcđócủaTòaán.Họpháthiệnthấymộtnguyêntắcvềquyềntựdocánhâncóphạmvirấtrộngtrongcácquyếtđịnhvềquyềnriêngtư,vàhọkếtluậnrằngnguyêntắctiềnlệ(staredecisis)�họcthuyếtmàcáccơquanluậtphápphảituânthủđãủnghộviệcápdụngliêntụcquyềnlựachọncủaphụnữđượcnêurõtrongvụRoe.

4.QuyềnđượcxétxửtrướctòaQuátrìnhtranhtụng

Kiệntụnglàphầnhệthốngphápluậtmàmọingườinghĩđếntrướctiên.Hãytưởngtượngbạnđangởtòaán.Đừngcómàlàmtochuyện.TôisẽđưavụviệcraTòaánTốicao.Đócũnglàphầnphứctạpnhấttronghệthốngphápluật.TrongvụkiệnxungquanhviệcvỡnợtráiphiếucủaWashingtonPublicPowerSystem,rấtnhiềuluậtsưđãchàomứcphítưvấnpháplýlà300triệuđô-latrongthờihạnmườibanăm–vàcònnhữngvụkiệnkhôngbaogiờđượcđưaraxétxửtrênthựctế.Làmthếnàocácluậtsưcóthểtrìnhmộtvụviệctưởngchừnghếtsứcđơngiảnvàlàmchovụviệcđótrởnênphứctạp?Kiệntụngcóphảitheocáchnhưvậykhông?Câutrảlờinằmtrongmônhọcmàcácsinhviênluậtthấykhácxavớikinhnghiệmcủahọthủtụctốtụngdânsự.

Thủtụctốtụngdânsựlàgì?

Tranhtụnglàmộttrìnhtựcủahệthốngphápluậtđểgiảiquyếttranhchấpgiữacácbênriêngrẽ;thủtụctốtụngdânsựlàphầnchínhyếucủaluậtcơcấunênbộmáynày.

Tranhtụngbắtđầubằngmộttranhchấpgiữahaihoặcnhiềungười,côngty,hoặctổchức.Bấtkỳloạitranhchấpnàođềucóthểdẫnđếnkiệntụng:mộttainạnxehơi,mộtviphạmhợpđồng,mộtkhiếunạivềhànhviquấyrồitìnhdụccủanhânviên,mộtkhiếunạivềcácquyềndânsựđốivớichínhphủ.Nếunhữngngườitrongvụtranhchấpkhôngthểtựgiảiquyếtđượcvấnđềcủamình,họcóthểthuêluậtsưđàmphán,đedọa,hoặccốgắnggiảiquyếttranhchấpbằngcáchnàođó.Nếuphươngcáchtrênkhôngcótácdụng,họsẽđưaratòa.

Thờixưa,hoàngđếnướcAnhsẽngồivà“tổchứcbuổithiếttriều”lưuđộng.Cụthể,ngàingồitạimộtquảngtrường,mộtsâncôngcộnghaymộtđịađiểmngoàitrờivàthựchiệnviệcxétxử,ngoàicácphầnviệckháctrongtriềuđình.JohnDoe,mộttrongnhữngthầndân,đếnkhiếunạirằngngườihàngxómRichardRoeđãlàmconbòcủaanhtabịthươngphảiđitậptễnh.ĐứcVuatriệutậpRoe,nghemỗingườitrìnhbày,vàphánquyếtliệuRoecóphảitrảtiềnbồithườngvìlàmconbòbịthương.(DoevàRoelàhaicáitênthôngtụchayđặtchonhữngngườiưakiệntụngđượchưcấuhoặcdấutên.NguyênđơntrongvụkiệnvềnạopháthainổitiếnglàvụRoekiệnWadeđãtuânthủ

quyướcnàybằngcáchtựđặttênmìnhlàJaneRoenhằmchedấudanhtínhthật).Quathờigian,đứcvuaphảiracáctuyêncáocủatriềuđình,tìmcáchkiềmchếcácquýtộcđầythamvọng,chốnglạicáccuộcchiếntranh,vàthựchiệncáccôngviệckhác,vìvậyngàitrởnênquábậnđểcóthểxétxửtrựctiếptoànbộcáctranhchấpcánhâncủathầndân.Vìvậyvuatraoquyềnthựchiệncôngviệcnàychomộtsốquanlạitrongtriềuđình.Thêmnhiềuthờigiantrôiqua,cácvịnàyđãthểchếhóachứcnăngcủamìnhvàtrởthànhthẩmphánxétxửcácvụkiệntụngởtòa.

Câuchuyệnnhỏnàyđãchochúngtabiếtnhiềuđiềuvềvấnđềtranhtụng.Tranhtụnglàmộtquátrìnhgiảiquyếttranhchấpcócăncứxácđángcủachínhphủ.Nhữngngườicóvấnđềkiệntụngtrìnhbàylậpluậncủamìnhvớicácquanchứcđượcchínhphủủyquyềnđểnghenhữnglậpluậncủađươngsựvàraphánquyếtvềtranhchấp.Bằngcáchlợidụngmộtsốchitiếtvàhàmýcủacâuchuyện,chúngtacóthểhiểuđầyđủhơnvềthủtụctốtụngdânsựvàquátrìnhtranhtụng.

Trướctiên,Doekhôngphảiđếntriềuđình,vàtronghầuhếtcáctrườnghợp,nhữngngườinhưDoesẽkhôngđếntriềuđình.CóthểconbòkhôngphảibịthươngnặngvàDoekhôngmuốnbịcholàngườihaykiệntụng,vìvậyanhquyếtđịnhbỏquasựviệc.HoặcgiảanhđàmphánvớiRoevàhọsẽđạtđượcthỏathuậntrêntinhthầnthiệnchírằngRoesẽchoDoemượnconbòcủamìnhkhianhtacần.Cóthểanhcũngmuốnkiệnnhưnganhkhôngthểmấtthờigianđiđếntriềuđìnhvàsaonhãngcôngviệcđồngáng.

Thậmchíngàynay,tranhtụngcũnglàmộtsựkiệnítxảyra.Nhiềungườibịtổnhạivàxúcphạmtrongcuộcsốnghàngngày,nhưngkháítngườiđưavụviệcrakiệntụng.Kiệntụnglàmộtquátrìnhtốnnhiềuthờigian,tiềnbạc,haotổntinhthầnvàthườngchỉápdụngvớicácvụviệccóýnghĩathựcsựquantrọngvềmặtxãhộivàtiềnbạc.Cácvụkiệnthảoluậntrongchươngnàyvàcácchươngkháctrongcuốnsáchchỉlàđỉnhchópcủanúibăngchìmvềnhữngvấnđềxãhộimàquátrìnhkiệntụngcóthểgiảiquyếtđược.

Thứhai,tạicácquốcgiachịusựảnhhưởngcủaluậtAnh,baogồmHoaKỳ,tranhtụnglàmộtquátrìnhđốichất.Cácbêntheokiệnsẽchịusựchiphốicủaphươngphápnày.Doequyếtđịnhliệucónêntrìnhvụkiệnlênđứcvuavàanhsẽphảinóigìkhiởđó.Roecócơhộitrìnhbàycácsựviệcvàlậpluậncủamình.Phầnđứcvua,ngàisẽlắngnghecảhaibênvàsauđóraphánquyết.

Ngàynay,trìnhtựnàyphứctạphơnnhiều,nhưngvềcơbảnvẫnlàđốichất.

Kiệntụngdânsựlàviệctranhluậngiữacácbên,vàluậtsưđạidiệnchocácbêncóvaitròchínhtrongviệcđịnhhìnhmộtvụkiện.Luậtsưquyếtđịnhaibịkiện,địađiểm,vàthờigiankhởikiện,cácvấnđềpháplýsẽnêu,cáchthứcđiềutrasựviệc,chứngcứlàgìvàcácbằngchứngnàosẽđượcđưara.Thẩmphánlàtrọngtàiđểđảmbảorằngluậtsưtuânthủcácquytắccủatròchơivàđưaraphánquyếtcuốicùngcủavụkiện,hoặcgiámsátbồithẩmđoànvềphánquyếtvụkiện.Tuynhiên,kiểuhệthốngđốichấtthuầntúykhôngbaogiờđượchoàntoàngiámsáttrênthựctế.Đặcbiệttrongnhữngnămgầnđây,khikhốilượngvụkiệnđãtănglênvàcáctòaántrởnênquátải,cácthẩmphánngàycàngcóxuhướngkiểmsoátcácvụkiệntrongthẩmquyềncủahọbằngcáchcốgắngthuhẹpvấnđề,khuyếnkhíchhòagiải,vànóichunggiúpchomọiviệctiếntriển.

Thứba,kiệntụngluônliênquanđếnviệctìmhiểusựviệcvàđưarahoặcápdụngcácchếđịnhphápluật.KhivuangheDoetrìnhbàyrằngRoeđãlàmconbòbịthương,đóchưaphảilàphầnkếtcủacâuchuyện.RoeđáplạirằngconbòlúcanhmượncủaDoedườngnhưđãđihơitậptễnh,dùvếtthươngcólẽbịnặnghơnkhinóbướchụtxuốngcáihốtrêncánhđồngcủaRoe.Đứcvuasẽphảiphánquyếtthờiđiểmconbòbịquèvà,nếuquảthựcRoelàngườiđãgâyrahậuquảđó,liệungườimượnbòcótráchnhiệmđốivớithươngtậtcủaconvậtđãmượn.Tìnhhuốngnàycũngđúngtrongmọivụkiệnngàynay.

Thứtư,tranhtụngdânsựkhôngphảilàhìnhthứcgiảiquyếttranhchấpduynhấtcủachínhphủ.NếuRoemượnconbòcủaDoevàkhôngtrảlại,DoecóthểyêucầunhàvuabắtRoephảitrảlạiconbòhoặctrảtiềnđềnchoconbòđó;chúngtacoiđólàmộtvụkiệndânsự.Nhưngkhivuanghecâuchuyện,cóthểvuađãhiểuhànhvitheokhíacạnhkhácvàtốngRoevàotù;khiđólạitrởthànhmộtvụkiệnhìnhsự.Mộttranhchấpgiữahaingười,khivaitròduynhấtcủachínhphủlàcungcấphệthốnggiảiquyếttranhchấp(cáctòaán),đólàtranhtụngdânsự.Biệnphápchếtàiđiểnhìnhtrongcácvụkiệndânsựlàcácphánquyếtvềbồithườngtiềnbạchoặcralệnhthựchiệnmộtcôngviệcnàođó(chẳnghạntrảlạiconbò).Khichínhphủtheođuổivụkiệnvàcókhảnăngápdụnghìnhphạtbaogồmphạttiền,bỏtù,hoặcthậmchítửhình,đólàtranhtụnghìnhsự.

Cuốicùng,khivuanướcAnhtổchứcbuổithiếttriềuriêngvàtựđưaraphánquyếtvềcáctranhchấpcủathầndân,thìítcầnđếncácquytắcvềngườicóthểthưakiệnhoặcquytrìnhnàohọphảituânthủ.Vuachínhlànguồnxétxửcôngminhvànhânvậtcóthẩmquyềnphánquyếttronglĩnhvựcnày,vìvậynếucácthầndâncóvấnđề,đơngiảnhọcóthểđếngặpnhàvuavàtrìnhbày.

Khitòaánđãdầnthểchếhóa,cácvấnđềngàycàngtrởnênphứctạp.Ngàynay,cáctòaánsẽquátảinếumọingườiđơngiảnchỉbướcvàovàlêntiếngthanphiền.Đểđốiphóvớitìnhhuốngnày,cáccơquanlậpphápvàtòaánđãđặtracácquytắcđểchiphốiquátrìnhtranhtụng.Phầnchínhcủacácquytắcnàyđượcbiếtđếnlàluậttốtụngdânsựtrongđóquyđịnhtừngbướcquátrìnhtranhtụngdânsựtừđầuđếncuối.

Thủtụctốtụngdânsựthườnglàmônhọckhónhấtđốivớicácsinhviênluậtbởivìnórấtxalạvớihọ.Mọingườibiếtmộtítvềcáccamkết,tainạn,vàquyềnsởhữu,vìvậyhọcóthểbắtđầuhiểunhữngvấnđềcơbảncủaluậthợpđồng,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàluậtsởhữu.Nhưngdườngnhưthủtụctốtụngdânsựlàluậtduynhấtdànhriêngchocácluậtsư.Chươngnàycốgắnggiảithíchphầnkhácbiệtcủathủtụctốtụngdânsựtrongphạmvicụthểcácmụctiêu,giátrịcủacáchệthốngtranhtụngvàquytắccủathủtụctốtụng.Cómộtbứctranhlớnởđâyliênquanđếncácgiátrịcơbảnmàchúngtamuốncáchệthốngnàycungcấp.NếubạnhìnhdungbứctranhtrongđầubắtđầubằngmộtgiảthuyếtđơngiảnvềDoevàRoecácchitiếtsẽdễhiểuhơn.

Tạisaochúngtacầntranhtụngdânsựvàthủtụctốtụngdânsự?

Nhữngvụkiệntụngthườngthấynhannhảntrêncáctờbáo,nhữngbuổitraođổitrênđàiphátthanh,vàtrongcáccuộcvậnđộngchínhtrị:Quánhiềukiệntụng.Quánhiềuluậtsư.Mọingườikiệntụngvềmọithứ.Nhưngbấtkểbạnthắnghaythuakiện,bạnvẫnsẽhaotốnmộtkhoảntiền.

Hầuhếtcáckiệncáolàvềluậtnộidung,chứkhôngphảithủtụctốtụngdânsựhoặchệthốngtranhtụng.Chẳnghạn,nhiềunhàbìnhluậnlongạirằngluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnnằmngoàitầmkiểmsoát.Nhưngphầnlớncácchỉtríchnhằmvàoluậttốtụng,cácluậtsưvàthẩmphánđãthựchiệnthủtụcđó.Thựcsựthủtụcđócồngkềnh,tốnkém,vàmấtquánhiềuthờigian.Liệucónhấtthiếtphảituânthủđúngtheophươngthứcnày?

Hãytrởlạivấnđềbanđầu:Cácvấnđềnảysinhgiữangườivớingười;vàchínhhọđãđẩynhiềuvấnđềđiquáxa.Nhiềuvấnđềđượcgiảiquyếtthôngquađàmphán,gâyáplựckinhtế,hoặccácphươngtiệnkhôngchínhthứckhác.Nhưngvẫncòncácvụtranhchấpmàcácbênkhôngthểtựgiảiquyếtđược.Vàquátrìnhtranhtụngcungcấpmộtbộmáyđểgiảiquyếtnhữngtranhchấpnày.

Hãyxemđiềugìxảyravớicácnềnvănhóakhôngcótranhtụng.Chẳnghạn,

trongcácvụbuônbánthuốcphiện,tranhchấpvàkhiếunạivềquyềnlợicóthểđượcgiảiquyếtbằngcácvụnổsúng.Nhưngngoàisựđedọabằngvũlực,việcxuấthiệncácmốibấthòakhônggiảiquyếtđượcđãlàmxóimònýthứccủadânchúngvềtrậttựxãhộivàtinhthần.Trongmộtxãhộicôngbằng,trậttựvàyênbình,cácvấnđềsẽđượcgiảiquyếtvàsựbấtcôngsẽđượcđiềuchỉnh.

Tuynhiên,chúngtakhôngcầnmộthệthốngtranhtụngđốichấtphứctạpđểgiảiquyếtnhữngtranhchấpnày.Chúngtacóthểthôngquamộtthủtụcíttốnkémvàđơngiảnhơnnhiềumộtthẩmphánđơngiảncóthểtungmộtđồngtiềnxuquyếtđịnhngườinàothắngkiện.Hoặcthẩmpháncóthểphánquyếtcólợichobênđãhốilộôngtamộtkhoảnlớn.Cáctòaánvàcảnhsátlúcđóđơngiảnchỉlàthựcthicácphánquyết.Hệthốngđócóthểgiảiquyếtnhiềuvấnđềvớichiphíthấphơnnhiều.Nhưngmộthệthốngxétxửdựatrêntínhcơhộihoặcthamnhũngđãviphạmhaitrongnhữngtínđiềucănbảnvềsựcôngbằng:Cáctòaánnênđưaraphánquyếtdựatrênnguyêntắckhácôngbằngcủaluậtnộidung,vàhọsẽthựchiệnnhưvậysaukhituânthủnguyêntắccôngbằng.

Nhiệmvụđầutiêncủathủtụctốtụngdânsựlúcđólàthựchiệncácquytắccơbảncủaluậtvàcácgiátrị,chínhsáchmàcácquytắcdựavào.Khimộtcơquanlậppháphoặctòaáncôngbốmộtquytắcluật,quytắcđóđơngiảnphảicóhiệulựcvềmặtpháplý.Mọingườitôntrọngphápluậtvàthườngtuânthủphápluậtmàkhôngcầnphảiđedọatrừngphạt.Nhưngviệctranhtụngcungcấpmộtbộmáyhỗtrợchonhữngvụkiệntrongđónhiềungườicónhữnghànhvikhôngphùhợpvớicácquyđịnhcủaphápluật,vàmộtdiễnđànmàcácgiátrịvàchínhsáchcănbảncủaphápluậtcóthểđượcnêurõràng,soạnthảovàthựcthitrongnhữngtìnhhuốngmới.Mặcdùhệthốngtốtụngthựchiệnviệcnàymộtcáchkhônghoànhảonhưngmộthệthốngcôngbằngsẽgiảmbớttìnhtrạngsaisótbằngcáchdỡbỏcácràocảnđốivớiquátrìnhđưaraphánquyếtchính.

Thủtụctốtụngdânsựcòncónhiệmvụthứhai.Chúngtakhóchịubởimộthệthốnggiảiquyếttranhchấpdựatrênsựcơhộihoặcthamnhũngvìnóxâmphạmniềmtincủachúngtavềnguyêntắccôngbằng,hơnnữacólẽnócũngkhôngđemlạikếtquảtheocácnguyêntắccôngbằngcủaluậtnộidung.Thủtụctốtụngdânsựcógiátrịđộclậptrongviệchìnhthànhquátrìnhtranhtụngphùhợpvớicáckháiniệmcủachúngtavềtínhcôngbằng.Mộthệthốngtốtụngcôngbằngkhẳngđịnhniềmtincủacôngchúngvàoviệcxétxửtheophápluật.Nócũngkhẳngđịnhnhânphẩmcủacánhânthưakiệnvànhữngngườinhưhọ.Kiệntụng,giốngnhưcácvấnđềchínhtrịtranh

cử,làmộtđấutrườngmàcáccánhâncóthểkhẳngđịnhgiátrịvàtầmquantrọngvềquyềnlợicủahọ.“Quyềnđượcxétxửtrướctòa”làmộttruyềnthốnglâuđờicủangườiMỹ.Vaitròcủathủtụctốtụngdânsựlàđểbảođảmrằngquyềnđượcxétxửtrướctòathựcsựcóýnghĩa.

TheomộthệthốngđốichấtnhưđượcpháttriểnởHoaKỳ,quytrìnhxétxửcôngbằngcómộtsốyếutốcấuthànhquantrọng.Cácbênkiệntụngphảicócơhộipháttriểnthỏađángcácsựviệcvàviệndẫnluậtđểchứngminhchovụkiệncủamìnhvàtrìnhbàycácsựviệcliênquanvàcáclậpluậnpháplývớingườiđưaraphánquyết.Trongmộtvụkiệnđiểnhình,cácbênphảicóquyềncómộthộithẩmđoànđểxácđịnhcáctìnhtiếtcủavụkiện.Hộithẩmđoànvàthẩmphánphảitrunglậpvớihaibên,phảixemxétcácbằngchứngvàlắngnghelậpluậncủahọ,vàphảitựđưaraphánquyếtvềvụviệcdựatrêncácbằngchứngvàlậpluậnđượctrìnhbày.Cácbêncóthểđượctòaánphúcthẩmxétxửđểxemxétlạicácsaiphạmvàkhắcphụcnhữngsaiphạmnghiêmtrọng.Saukhixemxét,phánquyếtsẽlàchungthẩm,vìvậycácbênkhôngthểcứmãikiệnđikiệnlạicùngvụviệc.

Cuốicùng,thủtụctốtụngdânsựcónhiệmvụthứba.Đểcôngbằng,thủtụctốtụngdânsựphảicóhiệulực.Quánhiềuquytrìnhxétxửcôngbằng,giốngnhưbấtkỳthứgìdùcótốtđếnmấynhưngquánhiều,đềuphảntácdụng.Nếunhữngngườiđikiệnkhôngbịhạnchếcơhộitrìnhbàyvụkiện,việckiệntụngsẽtrởnênkéodài,tốnnhiềuthờigianvàtiềncủa.Hơnnữa,hệthốngkiệntụnglàmộtdịchvụxãhộimàchínhphủcungcấpchotừngcôngdân.Lợiíchlàkhôngthểphủnhậnđốivớicáccánhânvàxãhộinóichungtừquátrìnhkiệntụnghiệuquảvàcôngbằng,nhưngchúngtacóthểđượchưởngcôngbằngởmứcnào?Đểđápứngđượcđiềuđócácquytắctốtụngphảicânbằnggiữanhữnglợiíchcủamộtquátrìnhtốtụnghiệuquảhơnvớigánhnặngchiphívàsựtrìhoãn.

Hãyđưaramộtvụkiệnvàtheodõisuốtquátrìnhkiệntụng.Kiệntụngđadạngđếnnỗikhôngcóvụnàothựcsựđiểnhình,nhưngcáctìnhtiếtcủavụkiệnnàykháthôngthường.(Tuynhiên,kếtquảthìlạikhôngthế;vìvềsauchúngtasẽthấy,vụkiệnnàykếtthúctạiTòaánTốicaoHoaKỳ).

Harry,KayRobinsonvàhaicon,EvavàGeorge,rờiNewYorkchuyểnđếnngôinhàmớicủahọởbangArizona.KhiđangláichiếcAudi100LS,mớichạyđượcmộtnăm,dọctheoĐườngliênbang44ởbangOklahomahướngđườngđitớiArizona,chiếcxebịmộtchiếcFordTorinođâmtừđằngsau,dongườiláixesayrượuđivớitốcđộkhoảng90100dặm/giờ.TácđộngcủavụvachạmnàykhiếnphầnđuôicủachiếcAudibịbẹp,cửaxekẹtđóngsậplại,

vàthủngbìnhga.Chiếcxebốccháy,KayRobinsoncùnghaiđứaconbịbỏngnặng.

ĐiềungạcnhiênlàvợchồngRobinsonkhôngkiệnngườiláixesayrượuđãđâmvàoxecủamình.Thayvìvậy,họkiệnhãngAudiAG,mộtcôngtycủaĐứcđãsảnxuấtchiếcxe;kiệnVolkswagencủaAmerican,Inc.,mộtcôngtycủaMỹđãnhậpkhẩunhữngchiếcAudi;kiệnSeawayVolkswagen,Inc.,mộtcôngtykinhdoanhxehơitạiNewYorkbánlẻchonhữngngườimuaxe;vàkiệnWorld-WideVolkswageCorp,nhàphânphốikhuvựcđãbánchiếcxechoSeaway.Diễnbiếncácsựkiệnnàygiúpchúngtahiểucáchthứcmàcáctranhchấpđượcđệtrìnhlênhệthốngtòaán.

Bướcđầutiêntrongviệckhởikiệnlàcôngnhậnsựtồntạimộtvấnđềvàvấnđềđócókhảnăngphảiđượcgiảiquyếttheophápluật.TrongtrườnghợpvợchồngRobinsoncóthểkiệnngườiláixesayrượu,việcápdụngcácbướcnàyquảlàdễdàng.VợchồngRobinsonđãbịthươngtíchnặng.Họbiết,vànhưtấtcảchúngtađềubiết,cómộtbiệnphápchếtàicủaphápluậtvềviệcgâythươngtíchchongườikhácdoláixecẩuthả.

VụkiệncủavợchồngRobinsonđốivớibịđơnAudilàkhôngrõràng.Nóđòihòimộtchútkiếnthứcvềluậtvàtìnhhuốngthừanhậnrằnghọcóthểkiệnnhàsảnxuấtvànhữngngườibánchiếcxevìlỗisảnphẩmđãlàmthươngtíchcủahọtrầmtrọnghơn.Cólẽnhữngvấnđềnàychỉphátsinhkhihọhỏiýkiếnluậtsư,nhữngngườicókinhnghiệmvềkiệntụngtainạnxehơi.

Ởđâycómộtđiểmrấtchung.NhưGiáosưMarcGalanter,mộttrongnhữnghọcgiảamhiểusâusắcvềquátrìnhkiệntụngđãnói,có“mộtbiểnrộnglớncácsựviệc,nhữngđụngđộ,vachạm,ganhđua,thấtvọng,lolắngvàtổnthương”trênthếgiới,nhưngchỉkhinạnnhânthừanhậnkhảnănggiảiquyếttheophápluậtthìsựviệcmớithựcsựtrởthànhmộtvụkiệntiềmtàng.

Việcnạnnhânthừanhậnmộttranhchấppháplýtiềmtàngtồntạichỉlàbướcđầutiên.Nóđángphảichịucácchiphíchothủtụcpháplýhơnlàsửdụngcácphươngtiệngiảiquyếttranhchấpkháchoặcbỏquatoànbộ.TrongtrườnghợpcủavợchồngRobinson,rõràng,việckiệnngườiláixesayrượucóthểkhôngmấyhấpdẫnbởivìanhtacóthểkhôngcótiềnbảohiểmhoặctàisảnđểtrảtheophánquyết.Mọingườihiếmkhikiệntụngchỉnhằmthiếtlậpnênmộtnguyêntắc;trừkhiđạtđượcmộtthứgìđó,họsẽkhôngdànhthờigianvàsẽkhôngthểtìmđượcmộtluậtsưdànhnhiềuthờigianvàonhữngviệckiệntụngnhưvậy.

Ngaycảkhicóthểđòiđượckhoảnđềnbù,thìcácphươngthứcgiảiquyếtvấnđềkháccólẽvẫntốthơn.Đặcbiệt,nếutainạnôtôkhánhỏ,bênbịthươngsẽchọngiảiquyếtvớicôngtybảohiểmcủamìnhhoặccủangườiláixekiahơnlàkiệntụng.Thậmchíkhihọcólýdođểkiệnvànhiềukhảnăngđượcphánquyếtbồihoàntiềnbạc,thìchủsởhữunhàcũngthườngkhôngkiệnnhữngngườihàngxómvàcơsởkinhdoanhcũngkhôngkiệnnhữngnhàcungcấp.Nhữngđồngđô-lađượcđềnbùsẽchẳngđángkểgìsovớiấntượngkhôngtốtnảysinhkhilàmxấuđimộtmốiquanhệ.

Mộtyếutốquantrọngtrongviệcquyếtđịnhtheođuổiviệckiệnlàkhảnăngcủanạnnhânđểduytrìluậtsưtheođuổivụviệc.Theocáchnàyhoặccáchkhác,cácbênphảitrảphícholuậtsư.TrongcáctrườnghợpthươngtíchcánhânnghiêmtrọnggiốngnhưtrườnghợpcủavợchồngRobinson,thậmchínạnnhânvớikhảnăngtàichínhtrungbìnhcũngcóthểthuêluậtsưtốtnhất,vìluậtsưthườngthựchiệnvụkiệntrêncơsởphíphátsinh,vàhọsẽđượcthanhtoánmộttỷlệphầntrămtrênkhoảnđềnbùcuốicùngtheophánquyết.Trongnhữngtrườnghợpkhác,nhiềukhiếunạimặcdùđángkiệnhơnnhưngkhôngbaogiờđượcđưaratòavìkhoảnđềnbùtiềmnăngcholuậtsưlàquánhỏ,vàbảnthânkháchhàngkhôngthểcókhảnăngthanhtoántrựctiếpcholuậtsư.

Mộtnghiêncứutrênphạmvilớnvềtranhtụngdânsựđãthửtổngkếtquátrìnhchọnlọccácvụkiệntiềmnăng.Cácconsốkhácnhauphầnlớnphụthuộcvàohìnhthứccủavụkiệnvànhữngngườiliênquan,nhưngđâylànhữngkếtquảsơbộ.Trướctiênhãyđiểmquamộtchút,10.000sựviệcxấuxảyravớiđủcáchìnhthứctrượtchântrênvỉahèphủđầybăngcủamộtngườihàngxóm,chiếclònướngbánhmớibịhỏng,chủnhàkhôngcungcấpđủnướcnóngchongườithuênhà.Bênbịthươngtíchtrong1.000sựviệcnhưthếnàysẽnhậnramìnhlànạnnhâncủamộthànhđộngsaitráidongườikhácgâyra(ngườihàngxóm,nhàsảnxuấtchiếclònướng,chủnhà).Trongsốnhữngngườinày,700nạnnhânsẽkiệnngườicóhànhđộngsaitráivềvấnđềđó;300cònlạisẽbỏqua.Ngườicóhànhđộngsaitráisẽbácbỏđơnkiệntrong450vụkiện,vànạnnhânsẽtìmđếnluậtsưtrongkhoảng100vụkiện.Luậtsưsẽnộpđơnlêntòaán50vụ.Cácbênsẽtựgiảiquyếttừ2535vụ,tòaánsẽhủybỏhầuhếtsốvụcònlạimàkhôngcầnxétxử,vàcólẽchỉcó2hoặc3vụsẽđưaraxétxử,vàchỉnửaconsốtrênsẽđượcxétxửbởimộthộithẩmđoàn.

VợchồngRobinsonthựchiệntheophươngthứcchọnlọcnêutrên.Họtìmmộtluậtsưsẵnsàngđảmnhậnvụkiện,luậtsưnàyđãchọncácđiềukhoảnpháplýtiềmnăng,xácđịnhcácbịđơncóthểphảichịutráchnhiệmpháplý

vàcókhảnăngthanhtoánnếuhọbịthuakiện.CólẽluậtsưđãnhậnthấyngườiláixeđâmvàohọkhôngcóhoặccóquáíttiềnbảohiểmhoặctàisảnđểbồithườngchothươngtíchcủagiađìnhRobinson,vàanhtađãliênhệvớiAudinhưnghãngnàyđãtừchốigiảiquyếtvụkiệnvớimộtsốtiềntươngxứng,lúcnàyvụviệcbắtđầuđượcđưaratòa.

Mộtvụkiệncóthểđượcđệtrìnhlêntòaánnào?

Haivấnđềliênquancầnphảixemxétkhimộtluậtsưquyếtđịnhnơiđệtrìnhvụkiện.Thứnhấtlàvấnđềpháplý:Tòaánnàocóthẩmquyềnxétxửvụkiện?Thứhailàvấnđềchiếnthuật:Tòaánđócóphảilànơithuậnlợinhấtđểkiệntụng?Chúngtôisẽđềcậpnhữngvấnđềnàytrongcácphầntiếptheo.

Vềvấnđềthứnhất,luậtthủtụctốtụngdânsựliênquanđếnthẩmquyềnxétxử.Thẩmquyềnxétxử,dịchtừtiếngLatinh,cónghĩalà“nóiluật”.Aicũngcóthểnóiđượcluậtápdụngchomộttìnhhuống,nhưngchỉtòaáncóthẩmquyềnxétxửmớicóthểnóiluậtvớiđầyđủhiệulựcthihành.Nếutòaánkhôngcóthẩmquyềnxétxửhoặcthẩmquyềnpháplýđốivớicácbênvàvụkiện,tòaánkhôngthểxétxửvụkiệnđúngluật,vàbấtkỳphánquyếtnàomàtòaánđưarađềukhôngcóhiệulựchoặcràngbuộccácbên.

Đểxétxửmộtvụkiệnđúngluật,tòaánphảicóthẩmquyềnxétxửvấnđềvàthẩmquyềncánhânđôibên.Vấnđềthẩmquyềnxétxửtraoquyềnchotòaánxétxửloạivụkiệnđangtranhcãi,vàthẩmquyềncánhânđôibênchophéptòaánthựcthiquyềnđốivớicácbêntranhchấp.VìtòaánxétxửvụkiệncủaRobinson,dovậy,tòaánphảicóquyềnđốivớicáckhiếunạiđòibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnphátsinhtừnhữngtainạnôtô(thẩmquyềnxétxửvấnđề)vàquyềnbuộccácbịđơnhầukiệntrướctòa,vànếuvợchồngRobinsonthắngkiện,buộcbịđơnphảibồithườngtheophánquyết(thẩmquyềncánhânđôibên).

Batiểubangcómốiquanhệlogicvớivụtainạnvàcácbênnhậnthấybatiểubangnàylànơihiểnnhiênđểkhởikiện.TainạnxảyratạiOklahoma.VợchồngRobinsonđãmuachiếcAuditạiNewYorkcủaSeawayVolkswagen,mộttrongnhữngbịđơn,vàhọvẫnlàcưdânhợpphápcủaNewYorktạithờiđiểmtainạnxảyra.VàhọđangxâydựngmộtngôinhàmớihợppháptạiArizona.Vìvậy,vềmặtlogichọc,họcóthểđệđơnkiệnlêncáctòaáncủaOklahoma,NewYork,hoặcArizona.(ChúngtôisẽhạnchếchỉphântíchvềcáctòaánMỹ;vợchồngRobinsoncóthểnhưngkhôngchắcsẽđệtrìnhđơnkiệntạiĐức,nướcsảnxuấtxeAudi.)

Mỗitiểubangcómộtloạttòaángọilàcáctòaáncóthẩmquyềnxétxửchungcóquyềnxétxửphầnlớncácloạivụkiệndânsự,baogồmcáckhiếunạivềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,khiếunạivềhợpđồng,vàkhiếunạivềtàisản.Đâylànhữngtòaánxétxửởcấpcơsởmộtsốlượnglớnvụviệccủatòaánởtiểubang.Thôngthường,thẩmquyềnxétxửvấnđềcủacáctòaáncóthẩmquyềnxétxửchungkhôngbịhạnchế;điềukhoảnhiếnpháphoặcđạoluậtcủatiểubangtraothẩmquyềnchocáctòaánnàysẽđượcdiễnđạtbằngtừngữcónghĩarộng.VídụhiếnpháptiểubangColoradođãquyđịnh:việctraochocáctòaánnày“thẩmquyềnxétxửbanđầutrongmọivụkiệndânsự,vụkiệnvềthừakếtàisảnvàvụkiệnhìnhsự,ngoạitrừđượcquyđịnhkhác”.Theotruyềnthống,cáctòaáncóthẩmquyềnxétxửchungcủacáctiểubangkhácnhaucótênkhácnhau.ỞArizona,TòaánTốicaotiểubanglàtòaáncóthẩmquyềnxétxửchung;ởOklahoma,đólàTòaánQuận;và,thậtngạcnhiên,tạiNewYork,tòaáncóthẩmquyềnxétxửchungđượccoilàTòaánTốicao.(TạiNewYork,tòaáncấpcaonhấtởtiểubang,thựctếởnơikhácđượccoilàtòaántốicaotiểubang,đượcgọilàTòaPhúcthẩm.)Mọitiểubangcũngcócáctòaáncóthẩmquyềnxétxửhạnchế,chẳnghạnnhưtòaángiảiquyếtcácvấnđềvềgiađìnhcóthẩmquyềnxétxửvấnđềhạnchếđốivớiánlyhônvàchămsócconcái,tòaángiảiquyếtvềtàisảnthừakếcóthẩmquyềnxétxửhạnchếđốivớicácvấnđềthừakế,vàtòaángiảiquyếtcáckhiếunạinhỏchỉcóthẩmquyềnxétxửcácvụkiệnliênquanđếncáckhoảntiềncógiátrịtươngđốinhỏ.

Mộtsựphânchiatruyềnthốngkháccủacáctòaánlàphânchiathànhluậtchungvàluậtcôngbằng.KhicáctriềuđìnhtrởnênkhắtkhevàquanliêuhơnởthếkỷthứXIII,nhữngngườiđikiệnnảnchíđãtrôngchờnhàvuanhưmộtnguồnxétxửcôngbằng.Vuasaingườigiúpviệcđắclựccủamình,quanchưởngấn,đưaraxétxửlinhhoạthơntrongcácvụkiệnmàtòaángiảiquyếtluậtchungkhôngxétxử.Quathờigian,việcthựchiệnquyềnphánquyếtcủaquanchưởngấnđãđượcthểchếhóatrongtòaĐạiphápchuyênvềluậtcôngbằng,vìmụctiêucủanólàtínhcôngbằng.

ViệctồntạihaihệthốngtòaáncạnhtranhtrởthànhmộtđiểmmâuthuẫntrongcáccuộcđấutranhgiữaquyềnlựccủavàQuốchộivà,saunày,giữavươngquyềnmẫuquốcvànhữngngườiMỹđitìmđấtmới,nhữngngườimàđốivớihọtòaáncôngbằnglàbiểutượngcủaquyềnlựchoànggia.ĐầuthếkỷXIX,mâuthuẫngiảmdầnkhiluậtchungvàluậtcôngbằngnhậpthànhmộthệthốngduynhất.Ngàynay,luậtcôngbằngvẫnquantrọngvìmộtloạtcácbiệnphápchếtàivàthủtụcđặcbiệt.Vídụ,khimộtngườithưakiệnyêucầubiệnphápkhẩncấptạmthời(lệnhcủatòaánbuộcmộtngườiphảithựchiệnhoặckhôngthựchiệnviệcgì)ngoàitiềnbồithường,đólàvấnđềcông

bằng.Biệnphápkhẩncấptạmthờiđượcđưaratrongmộtvàivụkiệnriênglẻkhibiệnphápkhắcphụcthiệthạitheophápluậtlàkhôngtươngxứng,vínhưkhimộtdoanhnghiệpyêucầumộtlệnhcấmsửdụngbấthợpphápnhãnhiệucủadoanhnghiệp.Cácbiệnphápkhẩncấptạmthờicũngđượcsửdụngtrongcácvụkiệnvềquyềndânsựhoặckiệntụngcôngkhaitươngtự;cáctòaánliênbangthựcthicácquyềncôngbằngđãralệnhxóabỏnạnphânbiệtchủngtộctrongcáctrườnghọcởphíaNamsuốtnhữngnăm1950và1960.Hệquảcuốicùngvàquantrọngcủasựkhácbiệtnàylà,đốivớiluậtcôngbằng,thẩmphánđưaraphánquyếtvềvụkiệnmàkhôngcầnmộthộithẩmđoàn.

VợchồngRobinsoncũngphảiđệđơnkiệnlênmộttòaáncóthẩmquyềncánhânđôibênđốivớinhữngcôngtycókhảnănglàbịđơn.Tronghầuhếtcácvụkiện,thẩmquyềncánhânđôibênlàdễxácđịnh.GiảsửtrướctiênhọmuốnkiệnngườiláichiếcxeFordđãđâmvàoxecủahọ.Chắcchắn,họcóthểkiệnnhưvậytạiOklahoma,tiểubangnơitainạnđãxảyra,vìviệcviphạmtạimộttiểubangsẽxáclậpcơsởvềthẩmquyềnxétxử.NếungườiláichiếcxeFordsốngởTexas,vợchồngRobinsoncóthểkiệnanhtaởđó,vìmộtngườilúcnàocũngcóthểbịkiệnởtiểubang,nơingườiđócưtrúhợppháp.Nhưngvấnđềthẩmquyềncánhânđôibênđòihỏiphảitếnhịhơnkhicácbịđơncómốiquanhệkhôngrõràngđốivớitiểubang,nơivụkiệnđượcđệtrìnhvàkhicácbịđơnlàcáctổchức,chứkhôngphảicánhânthìkhócóthểtróibuộcđượcnơihọởvàhànhđộng.Trongtrườnghợpnày,nhữngtòaánnàocóthẩmquyềncánhânđôibênđốivớiAudi,Volkswagen,World-Wide,vàSeaway?

VấnđềnàyđãđượcgiảiquyếttrongmộtloạtcácvụkiệnrắcrốicủaTòaánTốicaoHoaKỳtừhơnmộtthếkỷnaychogầnđây,điểnhìnhlàvụWorld-WideVolkswagenCorp.kiệnWoodson,giốngvớitênvụkiệncủavợchồngRobinsonkhinóđượctrìnhlênTòaánTốicaonăm1980.Đểđơngiảnhơn,hãysuynghĩtạisaochúngtacảmthấyyêntâmnếuvợchồngRobinsonđệđơnkiệnngườiláichiếcxeFordởOklahomahoặcởTexas,tiểubangnơingườiláixeđangsống.Mộttronghaitrườnghợpnày,ngườiláixethựcsựkhôngthểkêurằngviệctòaánthựcthithẩmquyềnxétxửđốivớianhtalàkhôngcôngbằng.Sẽlàcôngbằngkhiyêucầukhởikiệnmộtngườinàođótạitiểubangnơianhtagâytainạn,vàchắcchắnsẽlàcôngbằngkhiyêucầukhởikiệnanhtatạitiểubangnơianhtacưtrú.Trongmỗitrườnghợp,cóđầyđủmốiliênhệgiữangườiláixevàtiểubang,nơivụkiệnđượcđệtrình,cóquyềnlợihợpphápđểxétxửtranhchấp.BangOklahomaphảixétxửcácvụkiệnliênquanđếntainạnxảyratrênđườngcaotốccủatiểubang,vàbangTexasnêncóquyềnquyếtđịnhcáchànhđộngđốivớicưdâncủamình.

TòaánTốicaođãchắtlọcnghĩacủasựcôngbằngnàythànhmộtquyđịnhhiếnpháptrongvụInternationalShoeCompanykiệnbangWashington(1945).ĐiềukhoảnvềquytrìnhxétxửcôngbằngcủaHiếnpháphạnchếkhảnăngcủamộttiểubangthựchiệnquyềnxétxửcánhânđôibênbằngcáchquyđịnhrằngbịđơncó“cácmốiliênhệtốithiểu”vớitiểubangnơitòaánthụlývụviệc,vìvậyviệcyêucầubịđơnbàochữaởđókhôngviphạm“cáckháiniệmtruyềnthốngvềcuộcchơicôngbằngvànềncônglýchínhyếu”.(Điềunàythựcsựđãlàmchocácsinhviênluậtnămthứnhấtđauđầu;tòaántạonênmộtsốlượngcácđạoluậtcựckỳphứctạpvàcóvẻtruyềnđạtcácđạoluậtđótrongmộtkháiniệmkiểunhư“cuộcchơicôngbằng”màmọingườikhócóthểhiểuđược).

VợchồngRobinsonđãcốgắngkiệnbốnbịđơncủaVolkswagentạitòaánbangOklahoma,nhưngTòaánTốicaochobiếtmộttòaáncủabangOklahomachỉcóthểđòithẩmquyềnxétxửhợplývớinhàsảnxuất,Audi,chứkhôngphảinhàphânphốihoặccôngtykinhdoanhWorld-WidevàSeaway.Audibánnhữngchiếcxecủamìnhtrênthịtrườngtrongnước,vìvậyhãngnàycócácmốiliênhệvớimọitiểubangvàsẽphảitheokiệnmộtcáchhợplýkhimộttrongnhữngchiếcxecủahãnggặpsựcốtạibấtkỳtiểubangnào.Audithulợinhuậnkinhdoanhởmọinơi,vìvậyhãngphảichịutráchnhiệmvềkiệntụngởbấtkỳnơinào.Tuynhiên,World-WidevàSeawaychỉbánxeởkhuvựcNewYork.MặcdùhọcóthểbiếttrướcđượclàmộtsốkháchhàngcủamìnhsẽláixeđếnOklahomanhưngyêucầuhọđếnđóđểbiệnhộtrongcácvụkiệnmàkhôngcóbấtkỳmốiliênhệnàokhácgiữahọvàtiểubangđóthìquảlàkhôngcôngbằngtheohiếnpháp.

KhinàobạncóthểđệtrìnhvụkiệnlênTòaánLiênbang?

VợchồngRobinsonđãđệtrìnhvụkiệnlênTòaánQuậnởHạtCreek,Oklahoma,mộtphầntronghệthốngtòaáncủatiểubangOklahoma,nhưnghọcólẽphải“làmtochuyện”bằngcáchđưavụkiệnracáctòaánliênbang.HoaKỳcómộthệthốngtòaánsongsongvớicáchệthốngtòaáncủatiểubang.Giốngnhưhầuhếtcáchệthốngcủatiểubang,hệthốngtòaánliênbangcócáctòasơthẩm(gọilàcácTòaánQuậnHoaKỳ),cáctòatrungthẩm(gọilàcácTòaphúcthẩm,hoặcđôikhilàTòathượngthẩm,kháiniệmnàyhìnhthànhtừnhữngngàykhicácthẩmpháncủaTòaánTốicao“đikhắpnơi”đểchủtrìphiêntòaởnhữngđịađiểmkhácnhau),vàmộttòaáncấpcaonhất(TòaánTốicaoHoaKỳ).Hệthốngnàyđượctổchứctheovítríđịalý,chẳnghạn,TòaánQuậnHoaKỳchoQuậnphíaBắccủaOklahomavàTòaPhúcthẩmcủaHoaKỳchoHạtthứMười,xétxửcácvụkiệntừcácbangOklahoma,Colorado,Kansas,NewMexico,Utah,vàWyoming.

Mặcdùhệthốngtòaánliênbangcóvẻgiốngvớicáchệthốngtòaántiểubangnhưngvềvấnđềthẩmquyềnxétxử,cáchệthốngnàykhácnhaucơbản.Trongcáctòaántiểubang,thẩmquyềnxétxửđốivớikiểuvụkiện(thẩmquyềnxétxửvấnđề)thườngdễhơnbởivìcáctòasơthẩmcóthẩmquyềnxétxửchungđốivớihầuhếtcácvụkhiếukiện,nhưngthẩmquyềnđốivớibịđơn(thẩmquyềncánhânđôibên)phảitùythuộcvàonhữnghạnchếcủahiếnphápvềcácmốiliênhệđầyđủvớitiểubangsaochoviệckhẳngđịnhthẩmquyềnđốivớibịđơnlàcôngbằng.Trongcáctòaánliênbangthìngượclại.Thẩmquyềnxétxửcánhânđôibênbịhạnchếbởicácquyđịnhcủaquytrìnhxétxửcôngbằngtheohiếnpháp;ngaycảkhicáctòaánquậnởngaytạiđịaphươngnhưngvẫnlàmộtphầncủahệthốngquốcgiavàcóthểcóthẩmquyềnxétxửđốivớibịđơn.(Tuynhiên,thôngquaquytắccủatòaán,tòaánquậnliênbangcóthẩmquyềnxétxửcánhânđôibênđốivớicácbịđơnchỉtrongphạmvigiốngnhưtòaáncủacáctiểubang,nơiđặttrụsởcủatòaánđó.)Cáctòaánliênbanglàcáctòaáncóthẩmquyềnxétxửhạnchế;họchỉcóthẩmquyềntrongphạmvimàHiếnphápvàQuốchộiđãtraochomặcdùhọcóthẩmquyềnxétxửvấnđề.Vìvậy,khônggiốngnhưcáctòaántiểubang,cáctòaánliênbangchỉxétxửcácvụkiệnđượcxếpvàoloạiđặcbiệt.

Nếumỗitiểubangcómộthệthốngtòaán,tạisaochúngtacầnmộtloạttòaánliênbang?CácnhàsoạnthảoHiếnphápvàQuốchộibanhànhvănbảnphápluậtcóhiệulựcđưarahailýdođểthànhlậptòaánliênbang.Thứnhất,mộtsốvụkiệnliênquanđếncácvấnđềquantrọngcótínhquốcgianênđượcquyếtđịnhbởicácthẩmpháncủaChínhphủHoaKỳchứkhôngphảithẩmpháncủamộttiểubangđặcbiệtnào.Thứhai,ngườiMỹthườngcótínhhơiđịaphươngcụcbộ,vìvậycácnhàsoạnthảoHiếnphápmuốntạomộtdiễnđàntrunglập,chẳnghạn,chonhữngngườiNewYorkphảikiệnởOklahoma.Mỗitrongnhữnglýdonêutrênđãlàmphátsinhmộtloạithẩmquyềnđặcbiệtđốivớicáctòaánliênbang,đượcgọilàthẩmquyềnxétxửcácvấnđềliênbangvàthẩmquyềnxétxửđốivớicôngdâncủacáctiểuban.(Ngoàira,cònmộtvàikiểuvụkiệnkhácđượcđệtrìnhlêntòaánliênbangnhưcácvụkiệnvềchủquyềntrênmặtbiểnliênquanđếncácvấnđềbiển,vàcácvụkiệntrongđóchínhphủlàmộtbênliênquan).

Loạithẩmquyềnxétxửvấnđềthứnhấtlàthẩmquyềnxétxửcácvấnđềliênbang.TheoHiếnphápvàcácđạoluật,quyềncủacáctòaánliênbangmởrộngtrongcácvụkiệnphátsinhtheoHiếnpháp,cácđạoluậtliênbang,vàcácquytắchànhchínhliênbang.Tòaánliênbangxétxửcácvụkiệnliênquanđếntoànbộcácđạoluậtliênbang,baogồmcácđạoluậtvềMôitrường,AnsinhXãhội,quyđịnhcủaCụcQuảnlýThựcphẩmvàDược

phẩm,vàviphạmvềcácquyềnhợphiến.Tạimộtthờiđiểmnàođó,cùngvớicácquyềndânsự,tiểubangcũngcóthẩmquyềnxétxửcácvấnđềnày;khiếunạivềmộttrungtâmthươngmạiviphạmquyềntựdongônluậnvìkhôngchophátcáctờrơicóthểđượctrìnhlêntòaánliênbanghoặctiểubang.Trongnhữngvụkiệnkhác,tòaánliênbangcóthẩmquyềnxétxửriêngbiệt;vídụ,chỉtòaánliênbangmớicóthểxétxửvụkiệnvềphásảnhoặckhiếunạivềbằngsángchế.Tòaánliênbangđượccholàcóvịthếtốthơntòaántiểubangđểchuyênmônhóa,tạocholuậttínhthốngnhất,vàxemxétcácquyềnlợiquốcgiatrongviệcdiễngiảivàápdụngluậtliênbang.Hơnnữa,phầnlớncácđạoluậtliênbangkhôngđượcnhiềungườibiếtđếnkhiápdụngtrongcáccuộctranhcãiởtiểubang,vàviệctraochotòaánliênbangthẩmquyềnxétxửcácvấnđềnêutrêncókhảnănglàmchocácđạoluậtsẽđượcthựcthimàkhônggặpphảisựđịnhkiếnhoặccảntrởchínhtrịnàoởtiểubang.Chẳnghạn,suốtnhữngnăm1950và1960,tòaánliênbangchịutráchnhiệmchínhtrongviệcthựcthicácđạoluậtvềquyềndânsựởcáctiểubanghaychốngđối.

Thẩmquyềnxétxửđốivớicáccôngdâncủacáctiểubangđượcxáclậpnhằmngănchặnsựđịnhkiếnđốivớinhữngngườithưakiệncưtrúngoàitiểubang.Nhữngnhàsoạnthảophápluậtmuốntránhsựđịnhkiếncủacácthẩmphánđịaphươngvàhộithẩmđoànđốivớinhữngngườithưakiệntừcáctiểubangkhácnhau,hoặcítnhấtlàmchonhữngngườiởcáctiểubangkhácbớtlolắngvềkhảnăngđịnhkiến.Thẩmquyềnxétxửđốivớicáccôngdâncủacáctiểubangcũngchophépnhiềuvụkiệnkinhtếquantrọngvídụ,nhữngvụkiệnliênquanđếncácgiaodịchthươngmạilớngiữacáccôngtytừcáctiểubangkhácnhauđượcxétxửtạicáctòaánliênbang.

Banđầu,nguyênđơncóquyềnlựachọntòaánđểđệtrìnhvụkiện,nhưngvềkhíacạnhlịchsử,mốilongạiđịnhkiếnvớitiểubangtheothẩmquyềnxétxửđốivớicáccôngdâncủacáctiểubanglớnđếnmứccácbịđơncũngcóquyềnlựachọntươngtựthôngquamộthọcthuyếtđượcgọilàchuyểnlêntòaáncaohơn.Nếunguyênđơnđệtrìnhvụkiệnlêntòaántiểubang,bịđơncưtrúngoàitiểubangcóthểchuyểnlêntòaánliênbang,vớiđiềukiệnlàtòaántiểubangcóthẩmquyềnxétxửcaonhất.Vídụ,theocáchđó,mộtbịđơnởNewYorkcóthểtránhđượcsựđịnhkiếncóthểxảyrabằngcáchchuyểnvụkiệnlênTòaánQuậnHoaKỳtạiOklahomanếubịmộtngườiởtiểubangOklahomakiệnlênmộttòaáncủatiểubangOklahoma.

Theotruyềnthống,cóhaiyêucầuvềthẩmquyềnxétxửđốivớicáccôngdâncủacáctiểubanglà:phảicượcmộtkhoảntiềnđủchochiphívụkiện;vàvụkiệnphảilàtranhchấpgiữacácbênởcáctiểubangkhácnhau.Khoản

tiềnđượcyêucầuđặttrướcchomộtcuộctranhcãichỉlàmộtsốtiềnnhỏ;khiếunạicủanguyênđơnphảicógiátrịcaohơnnhiềusovớisốtiềntốithiểuđượcQuốchộiyêucầunộpchotòaánliênbang.Yêucầuvềvụkiệngiữacáccôngdânởcáctiểubangkhácnhauthìthúvịhơnnhiều.Tronghầuhếtcácvụkiện,đểthiếtlậpthẩmquyềnxétxửliênbangthìtranhchấpphảihoàntoàngiữacáctiểubang;cụthể,nguyênđơnvàbịđơnphảitừcáctiểubangkhácnhau,vànếucónhiềuhơnmộtnguyênđơnhoặcbịđơn,toànbộcácnguyênđơnphảitừcáctiểubangkhácnhauchứkhôngphảitoànbộcácbịđơn.

VàđâylàyếutốchínhtrongvụkiệncủavợchồngRobinson.VợchồngRobinsonchorằngbìnhxăngcủachiếcAudibịlỗidẫnđếncháyvàlàmchohọbịthương,vìvậyhọkiệnAudivàVolkswagencủaMỹ,nhàsảnxuấtvànhànhậpkhẩuchiếcxenày.Nếubìnhxăngbịlỗi,AudivàVolkswagencũngphảichịutráchnhiệm,vàchắcchắnhọcótàisảnđểđápứngbấtkỳphánquyếtnàođốivớihọ.VậytạisaovợchồngRobinsonlạikiệncảWorld-WideVolkswagen,nhàphânphốikhuvựccủaAudi,vàSeawayVolkswagen,côngtykinhdoanhchiếcxemàhọđãmua?Câutrảlờirấtrõràng:đólàmộtlựachọnchiếnlượcđượcluậtsưcủavợchồngRobinsonđưara,việndẫnluậtvềthẩmquyềnxétxửcácvụviệctranhchấpgiữacáctiểubang.VợchồngRobinsonvẫnchưahoàntấtviệcdichuyểntừNewYorkđếnArizona,vìvậyhọvẫnlàcôngdântạinơiởtrướcđâycủamình,NewYork,đápứngyêucầuliênquanđếnnhiềutiểubang.AudilàmộtcôngtycủaĐứcvàVolkswagencủaMỹlàmộtdoanhnghiệpởNewJersey,nhưngWorld-WidevàSeawaylàcácdoanhnghiệpởNewYork.Việckiệncáccôngtytrênratòađãhủyhoàntoànthẩmquyềnxétxửvụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhau,vàđiềunàycónghĩalàvụkiệnkhôngthểđượcxétxửtạitòaánliênbang.Tấtnhiên,tạitấtcảcáctòacóthẩmquyềncáctòaántiểubangvàliênbangtạiNewYork,Oklahoma,vàcóthểlàtạiArizonaluậtsưcủavợchồngRobinsonđãquyếtđịnhnơitốtnhấtđểtrìnhvụkiệnlàtòaántiểubangởHạtCreek,Oklahoma,sauđóxemxétmộttrongnhữngnơixétxửcólợinhấtđốivớicácnguyênđơnbịthươngtíchcánhântạiMỹ.VớiWorld-WidevàSeawaytrongvụkiện,cácbịđơncóthểkhôngchuyểnvụkiệnlêntòaánliênbangởTulsavìtheoquanđiểmcủavợchồngRobisonlàíthấpdẫnhơnnhiều.

MặcdùluậtsưcủavợchồngRobinsonđãtínhtoánđúngviệchủythẩmquyềnxétxửđốivớicáccôngdâncủacáctiểubangthẩmquyềnxétxửvấnđềôngđãtăngtìnhtiếtđốivớiluậtvềthẩmquyềnxétxửcánhânđôibên.SeawayvàWorld-WideđãtháchthứckhảnăngcủatòaántiểubangOklahomađểđòithẩmquyềnxétxửđốivớihọ,vàTòaánTốicaoHoaKỳ

đãđồngý,chorằngviệcbuộcnhàphânphốivàcôngtykinhdoanhởNewYorktheokiệnởOklahomalàkhôngcôngbằng.VớicácbịđơnởNewYorkkhôngthuộcvụkiệnthìđâyhoàntoànlàvụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhau,vìvậyAudivàVolkswagencóthểvàđãchuyểnvụkiệnlêntòaánliênbang,nơibồithẩmđoànxétthấytốcđộcủachiếcxeđâmvàochiếcxeAudicủavợchồngRobinson,chứkhôngphảilỗiởbìnhxăng,lànguyênnhângâycháy.

CácvụkiệngiốngnhưvụkiệncủavợchồngRobinsonđãlàmchomộtsốngườihaychỉtríchđặtracâuhỏilàliệuthẩmquyềnxétxửđốivớivụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhauvẫncòncầnthiếthoặchữuích.Ngàynay,nhữngngườihaychỉtríchlậpluậnrằng,việcxétxửvụkiệngiữacáccôngdânởcáctiểubangkhácnhauthườngđượcsửdụngnhưlàmộtsáchlượccủaluậtsưhơnlàbiệnphápbảovệđốivớicácbịđơnngoàitiểubang.Địnhkiếncủangườicưtrútrongtiểubangđốivớinhữngngườicưtrúngoàitiểubangđãgiảmđếnmộtmứcđộđángkể,vìvậygiátrịcủanguyêntắccôngbằngkhôngcầnmộttòacóthẩmquyềnliênbangtrunglậpnữa.Hơnnữa,cáctòaánliênbangápdụngluậtnộidunggiốngnhưcáctòaántiểubangvàthuhútcácthẩmphánvàbồithẩmđoàncủamìnhtừcácnơigiốngnhưtòaántiểubang,vìvậynhữngkhácbiệtgiữahaidiễnđànđãđượcthuhẹplại.Chẳnghạn,chúngtacóthểloạibỏthẩmquyềnxétxửđốivớivụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhauvàgiảmkhốilượngcôngviệccủatòaánliênbangmặcdùtấtnhiên,điềunàysẽlàmtănggánhnặnglêncáctòaántiểubang.

NhưchúngtacóthểnhậnthấytừvụkiệncủavợchồngRobinson,nơinguyênđơncóthểđệtrìnhđơnkiệnvànơinguyênđơnphảiđệtrìnhđơnkiệnlàhaivấnđềkhácnhau.Theoquytắcvềthẩmquyềnxétxử,mộtnguyênđơncóthểchọntòaán:tiểubanghoặcliênbang,NewYorkhoặcOklahoma.Việclựachọnnàylàvấnđềchiếnthuậtđốivớiluậtsưcủanguyênđơn.Mộtluậtsưđơngiảncóthểchọnkiệntạinơithânchủcủamìnhở,tạilãnhthổnơinguyênđơnsinhsốngvàluậtsưhànhnghề,vàphánquyếtduynhấtsẽđượcđưarabởitòaánliênbanghoặctòaántiểubang.Hệthốngtòaánnàycóthểgiảiquyếtnhanhhơnhệthốngtòaánkhác;mộtsốkhuvựcnộithành,thờigianchờđợiđếnphiênxétxửcóthểlàsáunămtạimộttòaántiểubangvàhainămtạimộttòaánliênbang,hoặckhácbiệtvềthẩmquyềnxétxửcủacáctiểubanglâncậncóthểlàlớn.VớivợchồngRobinson,thànhphầnhộithẩmđoàncủatòaánnàycóthểkhácvớitòaánkhác.Cácquytắccủathủtụctốtụngdânsựcóthểhấpdẫnhơnvìlýdonàyhoặclýdokhác;thôngthường,cácquytắctìmhiểuliênbangrộnghơnvàhiệuquảhơncácquytắctiểubang.Trìnhđộthẩmpháncũngcóthểkhác;theotruyềnthống,

mọingườichorằngcácthẩmphánliênbangcótrìnhđộcaohơncácthẩmphántiểubang,ítnhấttrongmộtsốlĩnhvực,vàcácthẩmphánhànhnghềlâudàitạimộtlãnhthổcóthểtốthơnsovớinhữngthẩmphánlưuđộngnayđâymaiđó.

Nếubạnđệtrìnhvụkiệnlêncáctòaánkhácnhau,luậtnàosẽđượcchọnápdụngtạimỗitòaán?

Mộthệquảnảysinhtừviệctồntạicáchệthốngtòaántiểubangkhácnhauvàhệthốngliênbangsonghànhlàmộtvụkiệnđơnlẻcóthểápdụngcácbộluậtkhácnhau.VợchồngRobinsonđãđệtrìnhvụkiệnlêntòaántiểubangOklahoma.Nếuhọđếntòaánliênbangthaychotòaántiểubang,tòaánliênbangsẽápdụngluậtkhácđểxácđịnhliệubìnhxăngcủachiếcxeAudicóbịlỗi?HoặcnếuhọđệtrìnhvụkiệntạiNewYork,liệuluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủaNewYorkcóápdụngvớivụkiệnthaycholuậtcủaOklahoma?Vìluậtởtiểubangnàykhácvớiluậtởtiểubangkhác,nhữngvấnđềnhưthếnàythườngdùngđểxácđịnhkếtquảcủavụkiện,vìvậythủtụctốtụngdânsựlàyếutốquantrọngđểgiảiquyếtnhữngvấnđềđó.

Hailoạixungđộtphápluậttạicáclãnhthổkhácnhauđượcgiảiquyếtmộtcáchdễdàng.Nóichung,mộttòaánápdụngcácquytắcvềthủtụctốtụngcủamình,bấtkểluậtnộidungnàoápdụngvớivụkiện.Tươngtự,khimộttòaántiểubangcóvụkiệnliênquanđếnluậttiểubang,tòaántiểubangápdụngđếnluậttiểubang,baogồmcảcácquyếtđịnhcủatòaánliênbanggiảithíchluật,vìHiếnphápbiếnluậtliênbangtrởthành“luậttốicaocủaquốcgia”.

Hailoạixungđộtkhácphứctạphơnnhiều.Loạithứnhấtliênquanđếnviệctòaánliênbangxétxửvụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhau,giốngnhưkhiTòaánQuậnHoaKỳtạiOklahomaxétxửvụkiệncủavợchồngRobinsonvớiAudi.LiệutòaánliênbangcóbịràngbuộcbởiluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủaOklahoma,hoặctòaánliênbangcóthểxâydựngquytắcriêngcủamìnhvềviệckhinàomộtsảnphẩmđượccoilàbịlỗinghiêmtrọng?TòaánTốicaoHoaKỳđãtuyênbốrằngcáctòaánliênbangphảitheoluậttiểubangvềmọivấnđềquantrọng.Vìvậy,mộttòaánliênbangtrongvụkiệngiữacáccôngdânởnhữngtiểubangkhácnhauápdụngcácnguyêntắccủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,luậthợpđồng,vàv.v…giốngnhưđượcápdụngtrongtrườnghợpvụkiệnởtòaántiểubang.

Loạixungđộtphứctạpthứhaigiữacáclãnhthổlàhaibộluậttiểubang.Giả

sửOklahomachorằngcácnhàsảnxuấtphảihoàntoànchịutráchnhiệmpháplývềcácsaisóttrongsảnphẩmcủahọnhưngNewYorkchorằnghọchỉchịutráchnhiệmpháplýkhihọbấtcẩntrongviệcsảnxuấtcácsảnphẩmcủamình.(Đểbiếtthêmvềtráchnhiệmđốivớicácsảnphẩm,đềnghịxemChương5).LiệuvợchồngRobinsoncóthểtránhđượcquytắccủaNewYorkbằngcáchđệtrìnhvụkiệnởOklahoma?Vấnđềnàythuộcphạmviluậtvàđượcgọilàxungđộtphápluật,vàyêucầuphảilựachọnphápluậtcủacáclãnhthổcạnhtranh.

Luậtgiảiquyếtcácxungđộtphápluậtlàlĩnhvựcrắcrốinhấttronghệthốngphápluật.Tìnhtrạngkhôngrõràngcủaluậtnàylàmchocácsinhviênhayhiểusainghĩavàtínhphứctạpcủanóthườnggâykhókhănchocáctòaán.Lýdovềsựnhầmlẫnnàychothấybảnchấtphứctạpcủaluậtxungđột.

ChođếnkhoảnggiữathếkỷXX,đạoluậtvềcácxungđộtphápluậtđượcsoạnthảobaogồmnhữngquytắcđượccholàkhárõràngdựatrênkháiniệmcủalãnhthổvềquyềntốicaovàviệcxétxử.Chẳnghạn,mộtvụkiệnvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncóthểđượcđiềuchỉnhbởiluậtcủalãnhthổxảyratainạn;mộttainạnởOklahomasẽđượcđiềuchỉnhtheoluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủaOklahomachodùvụkiệncóđượcxétxửởđóhoặcởNewYork.Tươngtự,mộttranhchấphợpđồngsẽđượcđiềuchỉnhtheođạoluậttiểubangmàhợpđồngđượclập.Thậtđángtiếc,nhiềugiaodịchthườngcóđặcđiểmcủanhiềutiểubang.ĐạoluậtnàosẽđiềuchỉnhvụkiệncủavợchồngRobinson,ngườiđãmuachiếcxetạiNewYorkvàđượcsảnxuấttạiĐứcnhưngliênquanđếntainạntạiOklahoma?Cóhànhđộngsaitráinàoliênquankhichiếcxeđượcsảnxuất,bán,hoặcbịcháyhaykhông?LiệucóhànhđộngbấthợpphápnàoliênquanxảyrakhiAudiphảituânthủcácquytắcvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủa50tiểubangkhácnhau,baogồmmộtsốtiểubangmàAudicóthểkhôngbánxeởđó?Hơnnữa,cáctòaánkhôngdễdàngkhiápdụngđạoluậtcủatiểubangkháccóxungđộtvớicácquytắccủahọ.Khitòaánđãnắmbắtđượcnhữngvấnđềnày,họxáclậpcácquytắcđốikhángvàtrườnghợpngoạilệđốivớicácquytắchaygâynhầmlẫnvàcuốicùngbịnhiềuchỉtrích.

Cácthẩmphánvàhọcgiảđãrấtthànhcôngtrongviệcchỉtríchcácquytắccũnhưnglạikhôngmấythànhcôngtrongviệcthiếtlậpcácquytắcmới.Kếtquảcácvụkiệnđặcbiệttrởnênkhótiênđoántạinhiềutiểubang,vìtòaánđãloạibỏcácquytắccũ,thiênvềcáctiêuchuẩnlinhhoạtmàbuộctòaánphảicânnhắccẩnthậnvàcânbằngvôsốcácyếutố.Vànhiềulãnhthổchưabaogiờápdụng,rõrànghoặcngụýtuânthủcácquytắccũnày.Kếtquảlà,mọiviệctrởnênkhácbiệtnhưngkhôngphảilàtốthơn.

Bàihọctrênhếtlàcácquytắcluậtrõràng,cứngnhắcthườngkhôngphảilànhữngđiềuchúngbiểuhiệnbênngoài.Chúngtạorasựbấtcôngkhiápdụngđốivớicáctìnhhuốngthựctếkhácnhau,hoặcchúngđòihỏicáccáchdiễngiảihoặcngoạilệnhưngcáccáchdiễngiảivàngoạilệđãgâynêntìnhtrạngphứctạpvàkhôngrõràng.Mặtkhác,cácquytắcluậtlinhhoạtđãtraochotòaánquyềnquyếtđịnhlớnhơn,vàquyềnquyếtđịnhlạilàmphátsinhcácphánquyếtxungđộtvàhìnhthànhcácquytắckhôngrõràng,mộthìnhtháiphứctạpvàbấtcôngkhác.

Mộtvụkiệnbắtđầunhưthếnào?

MộtluậtsưbắtđầuvụkiệnbằngviệcsoạnthảovàđệtrìnhlêntòaánmộttàiliệuđượcgọilàĐơnkiện,mànhưtêncủatàiliệuđãchothấy,nguyênđơn(ngườikiện)khiếunạirằngbịđơn(ngườibịkiện)đãviphạmcácquyềnhợpphápcủaanhtavàyêucầutòaánápdụngmộtbiệnphápchếtài.(Phápluậtkhôngquyđịnhluậtsưđệtrìnhđơnkiệnhayđạidiệnchonguyênđơn.Aicũngcóthểđạidiệnchonguyênđơnthuậtngữdiễntảhànhđộngnàylàprose,nghĩaLatinh“đạidiệnchochínhmình”.Trongthựctiễn,cácvụtranhchấpnhỏgiảiquyếtngoàitòaánthìvẫncầnluậtsưtrợgiúp).Kèmtheođơnkiệnlàtráttòa,mộtvănbảncủatòaánlệnhchobịđơngiảitrìnhcáccáobuộc.Nguyênđơnphảitốngđạttráttòađếnbịđơnbằngcáchgửibảnsaođơnkiệnvàtráttòađếnbịđơnthôngquaquậntrưởng,ngườinhậntráttòa,hoặcbưuđiện,tùythuộcvàocácquytắccủatòaánmàvụkiệnđượcđệtrình.

Mởđầuđơnkiệnphảixácđịnhkiệncáigì.Chẳnghạn,trongvụkiệncủaRobinson,đơnkiệnnêurõ:

•VợchồngRobinsonvàcácbịđơnthuộchãngAudilànhữngai,

•VợchồngRobinsonđãmuachiếcAuditừSeawayVolkswagen,

•ChiếcAudiđãliênquanđếntainạnnhưthếnào,

•ChiếcAudibịlỗirasao,

•LỗiđóđãgâythươngtíchchoKayRobinsonvànhữngđứaconcủaanh,và

•Vìnhữnglýdonêutrên,cácbịđơnthuộchãngAudiphảibồithườngchovợchồngRobinson.

Thôngtinnàyphụcvụchomộtsốmụcđích.Trướctiên,nótạocơsởđểxác

địnhtòaáncóthẩmquyềnxétxử.BằngcáchnêurõvụkiệnnàyliênquanđếnmộttainạnôtôxảyratạiOklahoma,đơnkiệnđãlàmrõvụkiệncóthểđệtrìnhlênTòaánQuậnOklahoma.Thứhai,đơnkiệnđãthôngbáochocácbịđơnbiếtrằnghọđangbịkiệnvàtạisaohọlạibịkiện.Thôngbáođầyđủtớicácbịđơnchophépchohọcóthểthuêluậtsưvàbắtđầusuyluậncơsởnhằmchốnglạicáckhiếunạicủanguyênđơn.Thứba,đơnkiệntrìnhbàycácvấnđềcủasựviệcvàđạoluậtsẽliênquantrongvụkiện,và,ngụýcảcácvấnđềkhôngliênquan.Bằngcáchđiểmquacácyếutốdẫnđếnviệckiệncáotạisaocácnguyênđơnchorằnghọcóquyềnđượctrợgiúpvớinhữnggìhọcholàbịđơnđãsai�đơnkiệnchocácbênvàthẩmphánbiếtyếutốnàosẽliênquanđếnphánquyếtcuốicùngtrongvụkiện.Chẳnghạn,dựatrênsựviệcthựctế,tốcđộchiếcxecủaRobinsonvàchiếcxegâytainạnsẽcóliênquanvớinhau,vìviệcvượtquátốcđộchứkhôngphảilỗicủachiếcxeAudicóthểgâycháynêncảhaibêncólẽđềumuốnđiềutravà,đưarabằngchứngvềtốcđộcủacácxetạitòa.LiệucácbịđơncólừavợchồngRobinsonbằngviệcquảngcáochiếcxecóhệthốngâmthanhvớiđộtrungthựccao,nhưngtrênthựctếhệthốngđótồitệvàrẻtiềnlàkhôngliênquan,bởivìkhiếunạiđóchẳngcógìliênquanđếntainạn.Cácbênhiểucónênđiềutrahayđưarabằngchứngvềhệthốngâmthanhhaykhông;nếuhọcốgắngthựchiệncôngviệctrênbằngmọicách,thẩmphánsẽbiếtcáchngănhọlại.

Theothônglệ,đơnkiệnvàcácbảnbàochữakháclàmộtphươngtiệnđặcbiệtđểxácđịnhvấnđềtrongvụkiệnđốivớicácbênvàtòaán.Cácthẩmphányêucầuluậtsưbàochữasựviệcchínhtrongkhiếunạimộtcáchcụthểvàchínhxác.Nếuluậtsưkhônglàmđượcnhưvậy�chẳnghạn,nếuluậtsưcủaRobinsonkhôngnêurõtêncôngtycủaAudihoặckhôngmôtảchínhxáclỗixảyranhưthếnào–vụkiệnsẽbịtòabácbỏ.Vìcácmâuthuẫncótínhchuyênmôncaonhằmmụcđíchđápứngcácgiátrịcủaluậtnộidungvàtạoquytrìnhxétxửcôngbằng,cácthẩmphánđãnớilỏngcácyêucầuvềsựbàochữavàquátrìnhxácđịnhcácvấnđềtrongvụkiện,bắtđầubằngđơnkiệnnhưngtiếptụctrongsuốtquátrìnhtìmhiểuvàcácgiaiđoạntrướckhixétxử.LuậtsưcủavợchồngRobinsoncóthểnêutrongđơnkiệnrằngchiếcAudibịlỗivàsauđócốgắngdiễngiảichínhxáclỗiđólàgì.

Đểminhhọachotínhlinhhoạtnày,nếuluậtsưcósaisóttrongbảnbàochữahoặcpháthiệnđượcthôngtinmớichothấyvănbảnnàylàkhôngđầyđủhoặckhôngchínhxác,tòaánthườngchophépsửađổibổsungđểhiệuchỉnhsaisóthoặcghithêmthôngtinmới.VợchồngRobinsonbanđầuchỉkiệnVolkswagencủaMỹ,Seaway,vàWorld-Wide,nhưngsauđóhọđãsửađổibổsungđơnkiệnđểthêmVolkswagenAG,côngtycủaĐứcmàhọđãcholà

nhàsảnxuất;khihọchínhthứcpháthiệnrarằngAudiAG,mộtcôngtycủaĐứckhác,mớithựcsựlànhàsảnxuấtôtô,họđãsửalạilầnnữađểđiềnAudithaychoVolkswagen.Quảthực,cácquytắcvềsửađổibổsungđơnkiệntựdođếnnỗimộtbêncóthểthườngxuyênsửađổibổsungvàođúnghoặcsauphiênxétxử,saochođơnkiệnphùhợpvớibằngchứngđượctrìnhtrướctòa.Chođếnkhibịđơncóthôngbáohợplývềcáccơsởcủavụkiện,thẩmphánsẽxétxửbằngcáchtậptrungvàonộidungchứkhôngphảituânthủcácquytắcbàochữacóýnghĩachặtchẽvềmặtpháplýcủaluậtsư.

Tuynhiên,điềunàykhôngcónghĩalàđơnbàochữakhôngcócáchạnchế.Mọisựkiệntrongmộtđơnbàochữaphảicócơsởthựctếvàđượcnêumộtcáchtrungthực,và,phụthuộcvàonơixétxử,mộtbêncóthểphảituyênthệvềtínhtrungthựccủađơnbàochữađóhoặcluậtsưđệtrìnhđơnbàochữaphảikývàođơn.Vídụ,cácQuytắcLiênbangquyđịnhluậtsưphảikývàođơnbàochữavàsaukhithẩmtrahợplý,phảichứngnhậnsựviệcmàluậtsưđãkếtluậnrằngđơnbàochữalàcócơsởrõràngvàmìnhđanghànhđộngtrêntinhthầnthiệnchí,khôngcóđộngcơnàokhôngtốttrongviệcđệtrìnhđơnbàochữa.Nếutuyênbốtrongđơnbàochữalàsaihoặcphùphiếm,tòaáncóthểápdụngcáchìnhthứcphạtđốivớibênđóhoặcluậtsư.Việcápdụngchặtchẽcácquytắctrênđãtạođộnglựclớnchocácluậtsưđểcẩnthậnhơnkhisoạnthảovàđiềutratínhchínhxáccủacácđơnbàochữa.

Bịđơncóthểlàmgìđểđốiphóvớivụkiện?

Trướctiên,mộtngườinàođónhậnđượcthôngbáochínhthứcrằnganhtabịkiệndonhậnđượcđơnkiệncủanguyênđơnvàkèmtheomộttrátcủatòaán.Tráttòathườnglệnhchobịđơntrảlờiđơnkiện,nhưngtrênthựctế,bịđơncómộtsốcáchđốiphókhácnhaukhibịkiện.

Thứnhất,đơngiảnlàbịđơncóthểhoàntoànbỏquamộtviệc.Nếubịđơntrongmộtvụkiệnhìnhsựkhôngtrảlờitráttòahoặccómặttạiphiêntòa,cảnhsátcóthểđếnvàbắtgiữđốitượng.Nhưngtrongvụkiệndânsựthìkhôngnhưvậy.NếuWorld-WideVolkswagennhậnđượcđơnkiệncủavợchồngRobinsonvàtráttòaquabưuđiệnmàkhôngcóbấtkỳđộngtháinàođểtrảlờiđơnkiện,cảnhsátsẽkhôngđếnvàlôichủtịchcủacôngtyđếntòa.Nhưngđiềunàykhôngcónghĩalàaicũngcóthểbỏquađơnkiện.Biệnpháptrừngphạtvìkhôngtrảlờiđơnkiệnlà:nguyênđơncóthểđếntòađểđưarasựmặcđịnhđốivớibịđơn.Sựmặcđịnhkhôngchophépbịđơnthamgiabiệnhộtìnhtiếtvụviệc,vànguyênđơncóthểtiếnhànhxinphánquyếtmặcđịnhkếtluậnvụkiệnđốivớibịđơnvàsauđócốgắngthựcthiphánquyếtđógiốngnhưbấtkỳphánquyếtnàokháccủatòa.

Đôikhibịđơncóthểlợidụngcơhộibỏquađơnkiệnvàbịđưaraphánquyếtmặcđịnhvìbịđơnkhôngnghĩrằngnguyênđơnsẽsẵnsànghoặccókhảnăngthựcthiphánquyết.GiảsửlỗicủachiếcAudikhônggâyrathươngtíchnghiêmtrọngvàchỉyêucầumộtkhoảnchiphísửachữanhỏlà200đô-la.Nếuvìmộtlýdođặcbiệtnàođó,vợchồngRobinsonđãkiệnđòikhoảntiềnnhỏnày,World-Widecólẽđãbỏquavụkiện,chorằngvụkiệnkhôngđángthuêluậtsưởOklahomađểbiệnhộvìsốtiềnnhỏđó,hoặcvợchồngRobinsonngạikhôngđếnNewYorkđểcốgắnglấysốtiềnđó.Thôngthường,nếusốtiềnđóđángđểnguyênđơnkiện,thìnócũngđángđểbịđơntrảlời,vìvậybịđơnsẽthựchiệnmộthànhđộngnàođóchứkhôngbỏquađơnkiệnvàcónguycơbịphánquyếtmặcđịnh.

Chiếnthuậtthứhaimàbịđơnápdụnglàlêntiếngphảnđốirằngkhôngliênquanđếncáctìnhtiếtvụkiện.Cáchthứcphảnđốiđượcápdụngtheomẫuđơnxinbãibỏ.Đơnnàylàmộtyêucầuchínhthứclêntòaán,ởđâylàđểbácbỏvụkiệnmàkhôngcầnnắmđượccốtlõivấnđềcủasựviệcđãxảyra.

Mộtvàitrongsốnhữngcáchthứcphảnđốinàylàthôngthường.Mộtbịđơncóthểnóirằngmẫutráttòahoặcbiệnpháptốngđạt,việcgửiđơnkiệnvàtráttòaquabưuđiệnđãcósaisótkỹthuật,chẳnghạn,khidịchvụcánhânđượcyêucầu.Nếunguyênđơncóthểkhắcphụcsaisótđó,trongtrườnghợpnàylàgửichobịđơnvớitưcáchcánhân,thìcáchthứcphảnđốicóthểlàhoãnvụkiệnchứkhôngdừnglạiởđó.Nếunguyênđơnkhôngthểkhắcphụcsaisótbởivìbịđơnkhôngđượctốngđạt,thìchiếnlượccủabịđơncóthểlàngăncảnvụkiệntiếnxahơn.

Mộtcơsởquantrọnghơnđốivớiđơnxinbãibỏlàtòaánkhôngcóthẩmquyềnxétxửđốivớibịđơnhoặcvụkiện.Hãynhớlàtòaánchỉcóthểđưaraphánquyếtcótínhràngbuộctrongmộtvụkiệnkhitòaáncóthẩmquyềnxétxử,hoặcthẩmquyềnvềvấnđềcủavụkiệnvàthẩmquyềnđốivớicácbên.Nếubịđơnchứngtỏđượcrằngtòaánkhôngcóthẩmquyềnxétxử,tòaánsẽkhôngcóquyềntiếnhànhbấtkỳhànhđộngnàongoàiviệcchínhthứccôngnhậnmìnhkhôngcóthẩmquyềnxétxửbằngcáchbãibỏvụkiện.ĐâyđúnglàchiếnlượcmàWorld-WideVolkswagenvàSeawayVolkswagenpháthiệntrongvụkiệncủavợchồngRobinsons.ChorằngtòaántiểubangOklahomakhôngcóthẩmquyềnxétxửcánhânđôibênđốivớihọbởivìhọkhôngcómốiliênhệvớitiểubangngoàisựviệcvợchồngRobinsontìnhcờláichiếcxecủahọđếnđó,World-WidevàSeawayđãxinđứngngoàivụkiệnmàkhôngcầnphảibiệnhộtheophánquyết.

Độngtháithứbamàbịđơncóthểthựchiệnlàphảnđốihồsơpháplýcủa

nguyênđơn.Thủtụcnàyđãđượcbiếttừlâulàviệcbácbỏ,vàngàynayđượcgọithôngthườnghơnlàđơnxinbãibỏdothiếuyếutốpháplýhoặcthiếunguyênnhântốquyền.Trongmộtđơnxinbãibỏnêutrên,bịđơnlậpluậnrằngngaycảkhitoànbộsựviệcđượcnguyênđơncholàđúngthìcũngkhôngcócơsởpháplýđểchorằngbịđơnphảichịutráchnhiệmpháplýtrướcnguyênđơn.Vìvậy,đơnnàyđãkiểmtratínhthuyếtphụctronglậpluậnpháplýcủanguyênđơnmàkhôngcầntìmhiểusựviệcchínhtrongvụtranhchấp.

Chẳnghạn,giảsửluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủatiểubangOklahomanêurõrằngnhàsảnxuấtsảnphẩmbịlỗiphảichịuhoàntoàntráchnhiệmvớingườitiêudùngbịthươngtíchdosảnphẩmđógâynên,nhưngnhàphânphốisảnphẩmchứkhôngsảnxuấtthìkhôngcótráchnhiệmvớingườitiêudùng.SeawayVolkswagencóthểxinbãibỏvụkiệncủavợchồngRobinsonđốivớimìnhvìthiếuyếutốpháplýcấuthànhhànhviviphạm.ThậmchíchiếcAudibịlỗivàlỗiđóđãgópphầngâynênthươngtíchchogiađìnhRobinson,theoluậtphápthìSeaway,mộtcôngtybánlẻ,khôngcótráchnhiệmvớivợchồngRobinson.SeawaysẽcócùngvịthếnhưthểvợchồngRobinsonkiệnFord,GM,hoặcIBM;bấtkểsựviệcnàotrongvụkiện,phápluậtđềukhôngcóbiệnphápchếtàiđốivớibịđơnnày.

Nếubịđơnkhôngcócơsởđưađơnxinbãibỏđơnkiện,hoặcnếukhôngcóbấtkỳđơnbãibỏnào,cuốicùngbịđơnphảiđápứngđơnkiệntheotìnhtiếtcủavụkiện.Bịđơncóthểthựchiệnviệcnàybằngcáchđệtrìnhmộtđơnbàochữagọilàđơntrảlờitrongđótrảlờirõràngcáclậpluậnđượcđưaratrongđơnkiệncủanguyênđơn.Bịđơncóthểđápứngcáclậpluậncủanguyênđơnbằngbacách,chẳnghạn,trảlờilà“không”(khôngchấpnhậncáclậpluậnlàđúng),“tôikhôngbiết”(khôngthừanhậnđãbiếtlậpluậnđó),hoặc“có,nhưng…”(thừanhậnlậpluậnđónhưngnêurõsẽbiệnhộchốnglạikhiếunạicủanguyênđơn).

Cáchlýtưởnglàbịđơncóthểphủnhậnmọisựviệcmànguyênđơnnêutrongđơnkiện,dođó,dấutoànbộthôngtinmàbịđơncóvềvụkiệnvàđẩynguyênđơnvàotìnhthếrắcrốikhiphảichứngminhmọithôngtinmànguyênđơncầnđểxáclậpđơnkiện.Trongcácthờiđạitrướcđâyvàtrongmộtvàilãnhthổngàynay,bịđơncóthểthựchiệnviệcnàythôngquahànhđộngđượcgọilàsựphủnhậnchung,cónghĩalàbấtđồngvớimọiluậnđiểmtrongđơnkiện.Ngàynay,phầnlớntòaánkhôngcònchophépsựphủnhậnchungnữavìtronghầuhếtcácvụkiện,sựphủnhậnchungđingượclạivớimụcđíchcủacácđơnbàochữavàmụctiêucủahệthốngtốtụng.Quátrìnhbiệnhộnhằmgiúpxácminhvàthuhẹpcácvấnđềđangtranhchấp.Nếubị

đơn,bằngcáchphủnhậnchung,phủnhậnluậnđiệumàbịđơnđãnhậnbiếtlàđúngthìvấnđềcóthểđượcloạitrừkhôngcầnthiếtphảinêulên.Theoquanđiểmcủahệthống,việcnàykhônghiệuquảvàchothấysựthiếutrungthực.

Đôikhi,bịđơnsẽthừanhậnrằngcácyếutốcầnthiếttrongđơnkiệncủanguyênđơncóthểlàđúng,nhưngbịđơnsẽlậpluậnrằngđơnkiệnkhôngnêuhếttoànbộcâuchuyện.Nếutrongtrườnghợptrên,trongbảntrảlờicủamình,bịđơncóthểđưarađơnbàochữabácbỏlýlẽcủanguyênđơn.Đơnbàochữacóđưavàomộtnhântốmớimiễntrừhoặcgiảmtráchnhiệmcủabịđơnngaycảkhitoànbộcácyếutốtrongkhiếunạicủanguyênđơnđãđượcxáclập.Chẳnghạn,nếutainạncủavợchồngRobinsonđãxảyracáchđâymườinăm,Audicóthểnêulênquytắcvềthờihạntruytốnhưlàđơnbàochữabácbỏlýlẽcủanguyênđơn,quytắcnàyđòihỏicácvụkiệnphảiđượcđệtrìnhtrongmộtthờihạnquyđịnh.

Thôngthường,bịđơnkhôngbiếtliệumộtsốkhiếunạicủanguyênđơncóđúnghaykhông.KhivợchồngRobinsonviệnlýrằnghọbịthươngtíchnghiêmtrọngtrongvụđâmxevàphảichịumộtkhoảntiềnchiphíthuốcmenlớn,AudicóthểkhôngthừanhậnhoặckhôngphủnhậnkhiếunạivìAudichưanhìnthấybảnghinhậnchiphíthuốcmencủagiađìnhRobinson.Trongtrườnghợpđó,cácquytắctốtụngdânsựthựcsựđãchophépbịđơnnói“tôikhôngbiết”.Điềunàyđãđẩyvấnđềđiđếntranhchấpvànguyênđơnphảithuthậpđượcbằngchứng.Tấtnhiên,mongmuốnkhuyếnkhíchtínhtrungthựcvàxácđịnhcácvấnđềtranhchấpthôngquacácđơnbàochữađòihỏibịđơnphảithựcsựkhôngbiếtliệulậpluậncủanguyênđơncóđúnghaykhông,vàtòaánthườngđưarayêucầuđóđểbuộcbịđơnphảitiếnhànhmộtmứcđộđiềutrahợplýđểkhẳngđịnhtínhchínhxác.Vídụ,nếulậpluậnliênquanđếnmộtsốsựviệcmàchínhbịđơnđãthựchiện,bịđơnkhôngthểtuyênbốlàkhôngbiết;nếuvợchồngRobinsonviệnlýrằngcuốnsáchquảngcáocủaAudimôtả100LSlà“chiếcxeantoànnhấttrênđường”,Audikhôngthểphủnhậnlàkhôngbiếtnhữnggìtrongcuốnsáchđótrongkhichỉcầnkiểmtrasơquabảnlưucuốnsáchđócũngcóthểhélộsựthực.Thêmnữa,mụcđíchcủaquátrìnhnàylàđểxácđịnhmộtcáchhiệuquảvấnđềcácbênthựcsựđangtranhchấpvàvấnđềmàhọcóthểđồngthuận.

Vụkiệnsẽnhưthếnàonếucótừhaibêntrởlên?

Thôngthường,chúngtachorằngmộtvụkiệnliênquanđếnhaingười,nguyênđơnvàbịđơn.Nhưngnhưchúngtanhậnthấytừvụkiệncủavợ

chồngRobinson,thậmchímộtvụkiệnbìnhthườngcũngcóthểliênquanđếnnhiềubên�trongvụkiệnđặcbiệtđólàbốnnguyênđơn(Kay,HarryRobinsonvànhữngđứaconcủahọ)vàbốnbịđơn(Audi,VolkswagencủaMỹ,World-WideVolkswagen,vàSeawayVolkswagen).Việcchuyểntừnguyênmẫucủamộtvụkiệnhaitháicựcgiữahaibênkiệnvềmộtvấnđềduynhấtthànhmộtvụkiệnphứctạphơnliênquanđếnmộtsốbênvàmộtsốvấnđềđặtratháchthứcđốivớihệthốngtốtụng.Nhưngcáchthứcmàhệthốnggiảiquyếtnhữngvụkiệnphứctạphơnđãchochúngtabiếtnhiềuvềthủtụctốtụngdânsựhiệnđại.

Mộtnguyêntắckhôngrõràngnhưnghiệuquảđãchiphốikhảnăngcủatòaántrongviệcxétxửcácvụkiệnliênquanđếnnhiềubênvànhiềukhiếunại.Mộttòaáncótoànquyềnquyếtđịnhthựchiệnhànhđộngphùhợpnhấtvớiluậtnộidung,quytrìnhxétxửcôngbằng,vàtínhhiệuquả.Thôngthường,giảiquyếtmộtsốtranhchấpliênquantrongmộtvụkiệnđơnlẻlàtốtnhất,ngaycảkhivụkiệnđócóphảiđưaracácbênkhácvàkhiếunạikhác.Theophươngcáchtrên,cácbênkhôngphảinỗlựcgấpđôi,lãngphíthờigian,vàcónguycơđemlạikếtquảtráingượcdokiệnđikiệnlạimộtvấnđềhoặccácvấnđềtươngtựtạicácdiễnđànkhácnhau.Đồngthời,tòaáncóthểtáchriêngcácvấnđềhoặccácbênnếuviệcđưaracácbênhoặckhiếunạikhácsẽlàmchovụkiệnquáphứctạphoặccónguycơtạonênsựđịnhkiếnkhôngđúngđốivớiaiđó.

Cácnguyênđơncóthểthườngcùngnhauđệtrìnhvụkiệnnếukhiếunạicủahọphátsinhtừcùngsựkiệnvàliênquanđếnnhữngvấnđềchungvềluậthoặcsựviệc.Harry,KayRobinsonvàcácconcủahọđềubịthươngtrongcùngmộttainạn,vìvậyhọđệtrìnhvụkiệnthànhmộtthủtụctốtụngvàdomộtluậtsưđạidiện.ViệcyêucầumỗingườitrongsốhọkiệnAudiriêngrẽthìquảthựckhônghiệuquảvàcóthểkhôngcôngbằng.

Điểnhìnhvềviệckếthợpkiệncáothườngxảyrađốivớicácthảmhọahàngloạt.VàtrongmộtvụkiệnnổitiếngtạiTòaphúcthẩmcủaNewYork,JesseAkelyvà192nhàđầutưkhácđãđượcphépđệtrìnhvụkiệnđơnlẻđốivớinhữngngườisánglậpcôngtychứngkhoánbịcholàđãlừagạthọ(vụAkelykiệnKinnicutt,1924).Thậmchícácnguyênđơnkhôngcùngđệtrìnhvụkiện,tòaáncóquyềnlựachọnhợpnhấtcácvụkiệntheoyêucầucủabịđơn,hoặctheođềxuấtcủatòaán.MườitámngànvụkiệnđốivớiEliLilly&CophátsinhtừcácvấnđềcóliênquanđếnthuốcchốngloạnthầnkinhZyprexađượchợpnhấttạitòaánliênbangởBrooklyn;toànbộcácnguyênđơncómặttạimộttòaánđãtạođiềukiệnchoviệcxétxửvụkiện.Cáctòaáncóthẩmquyềnđãnỗlựcđángkểđểvạchracáchthứcgiảiquyếtphùhợpcác

vụkiệnnày,ngaycảkhichúngđượcđệtrìnhtạicáctòaánkhácnhau.

Bâygiờhãyxemxétkhíacạnhkiệntụngcủacácbịđơn.VợchồngRobinsonđãkiệnAudi,nhàsảnxuất;VolkswagencủaMỹ,nhànhậpkhẩu;World-WideVolkswagen,nhàphânphối;vàSeawayVolkswagen,côngtykinhdoanhxehơi.Cácnguyênđơnđượcápdụngcùngmộtnguyêntắc.Mộtvàihoặctấtcảcácbịđơnđềucókhảnăngphảichịutráchnhiệmpháplývìcùngchuỗisựkiện:sảnxuấtvàbánchiếcxeAudivớibìnhgabịcholàcólỗigâythươngtíchchogiađìnhRobinsontrongvụtainạn.Vìviệcxétxửsẽtươngtựđốivớitấtcảcácbịđơn,nêncáchhiệuquảnhấtlàmọivấnđềđượcxétxửcùngmộtlúc.Trênthựctế,nếuvợchồngRobinsonmuốnkiệnngườiláichiếcxeđãđâmvàohọ,họcóthểvàcólẽđãđưakhiếunạiđótrongcùngmộtvụkiện.Tuynhiên,trongvụkiệnđó,khôngchỉcóbằngchứngvàlậpluậnkhácvềmỗitráchnhiệmcủabịđơnmàcáckhiếunạicũngcóthểkhácnhau.Nếucácsựviệckhácvớisựviệctrongvụkiệnthựctế,bằngcáchđệtrìnhvụkiện,vợchồngRobinsoncóthểkếttộirằngsựbấtcẩncủangườiláixekiađãgâythiệthạihoặclỗitrongchiếcAudicủahọđãgâythiệthại;họđượcphépđưatoànbộbịđơncóthểphảichịutráchnhiệmratòavàkhôngcôngnhậnbằngchứngnếucóthể.(Trongvụkiệnthựctế,họlậpluậnrằngngườiláixekiađãbấtcẩnvàbìnhxăngbịlỗiđãlàmchothươngtíchcủahọnghiêmtrọnghơn).

Nếumộtnguyênđơnchọnkhôngkiệntoànbộcácbêncóthểphảichịutráchnhiệm,bịđơnbanđầucũngcóthểchọnnhưvậy.GiảsửvợchồngRobinsonvìlýdonàođóquyếtđịnhchỉkiệnSeaway,mộtcôngtykinhdoanhxehơi,nơivợchồngRobinsonđãmuachiếcxe.SeawaycóthểkhởikiệnAudi�vớitưcáchlàmộtbịđơndựatrênlýthuyếtlàtheohợpđồnghoặctheokhíacạnhpháplý,nhàsảnxuấtphảithanhtoánbấtkỳthiệthạinàomàcôngtykinhdoanhxehơiđượccoilàphảicótráchnhiệmdolỗisảnphẩm.Seawaycólẽcũngkiệnngườiláichiếcxekia,chorằngđólàdoanhtabấtcẩnvàanhtaphảicótráchnhiệmđốivớimộtsốhoặctoànbộthươngtíchcủagiađìnhRobinson.

Ngoàiviệcliênquanđếnnhiềubên,cácvụkiệnthườngliênquanđếnnhiềukhiếunại.RõràngđâylàvụkiệnnếuvợchồngRobinsonkiệncácbịđơncủaAudidựatrênlýthuyếttráchnhiệmđốivớisảnphẩmvàdosựbấtcẩncủaláixe,nhưngvụkiệnsẽngàycàngtrởnênphứctạphơn.Mộtkiểukhiếunạiđượcgọilàphảntố,trongđóbịđơnkiệnlạinguyênđơn.Nếungườiláichiếcxekiabịthươngtrongvụtainạn,khivợchồngRobinsonkiệnanhta,anhtasẽtrảlờiphảntốđốivớihọ,chorằngsựbấtcẩncủahọcókhảnănglàmchoanhtabịthương.Việcnàycóliênquanđếnkhiếunạicủahọđốivới

anhtamộtcáchrõràngđếnmứctòaányêucầungườiláixekhởikiệntươngtự;nếuanhtakhôngkiệnthìsauđóanhtakhôngcóquyềnđệtrìnhmộtvụkiệnnàokhácđòibồithườngthươngtíchchomình.Trongnhữngvụkiệnkhác,phảntốkhôngcómốiliênhệquágầnvớicácsựkiệnđangđềcậpđếnmứcphảiđượcxemxétyêucầuphảntốtạicùngthờiđiểm,nhưngbịđơncóthểkiệnvìcácbênđanghầutòavàkiệnbằngbấtkỳgiánào.Giảsửngaysaukhitainạnxảyra,HarryRobinsonkhichưabịthươngnặng,nhảyrakhỏixevàhétlên“Điênà,hãynhìnxemanhđãlàmgì”,vàđấmliêntụcvàomặtngườiláixe.SauđótrongchínhvụkiệncủavợchồngRobinsonhoặcmộtvụkiệnriêngrẽkhác,ngườiláixecóthểkhiếunạitộibạohànhvìbịđấm.ThậmchíkhichỉcórấtítbằngchứngtrùnghợpgiữakhiếunạitainạncủavợchồngRobinsonvàkhiếunạicủangườiláixevìbịđấm,yêucầuphảntốvẫncóthểđượcđưaratrongvụkiệnbanđầu.Nhưngvìnósẽlàmchocácphiênxétxửtrởnênquáphứctạpnếucácbịđơn,nhưmộthìnhthứcphảntố,phảiđưaramọikhiếunạimàhọcóđốivớinguyênđơn,bấtkểkhôngliênquannhiềuđếnsựviệcchính,ngườiláixecóthểkiệntộibạohànhvàomộvụkiệnkhác.

Mộtkiểukhiếunạikhácxảyrakhicácbịđơnđánhnhau.Giảsửsautạinạn,chiếcAudibốccháyvàlàmchovợchồngRobinsonvàcảngườiláixekiacùngbịthương.VợchồngRobinsoncoiAudivàngườiláixekialàcácbịđơntrongvụkiệncủahọ,chorằngsựbấtcẩncủangườiláixeđãgâynênvụkiệnvàlỗisảnphẩmđãlàmchovụkiệntồitệhơn.NgườiláixecóthểđệtrìnhmộtđơnphảntốđốivớiAudi,chorằnganhtabịthươnglàbởichiếcAudibịlỗiđãbốccháy.Đơnphảntốgiốngnhưmộtyêucầukiệnmớingoạitrừđólàhànhviphátsinhgiữacácbịđơnvàcóthểđượcđưaraxétxửcùngvớivụkiệnchính.

Vụkiệnsẽnhưthếnàonếucónhiềubên?

Thỉnhthoảngcóquánhiềubênthườnglàphíanguyênđơn,đôikhimớilàphíabịđơnliênquanđếnmộtvụkiệnđơnlẻmàtòaáncoihọlàmộtnhómchứkhôngphảitừngcánhân.Kiểuvụkiệnnhưthếnàyđượccoilàmộtvụkiệntậpthể,vìcácbênriêngrẽđạidiệnchonhiềuthànhviêncủamộtnhómngườigiốngnhưhọ,nhưluậtsưnói,“bịlâmvàotìnhhuốngtươngtự”.Cụthể,cácthànhviêntrongnhómkháccùngchiasẻsựbấtbình.(Đôikhinhiềuvụkiệnđượcđệtrìnhchốnglạimộtbênduynhấtnhưngviệcxửlývụkiệntậpthểlạikhôngphùhợp,cácvụkiệnđósẽđượchợpnhấttạimộttòaánchotiệnlợi.Chẳnghạn,trongvụkhởikiệnliênquanđếnthuốcđiềutrịốmnghénBendectin,hơnmộtngànvụkiệnđãđượcchuyểnđếnTòaánQuậnHoaKỳởQuậnphíaNamcủatiểubangOhiođểkếthợpvớihàngtrămvụ

kiệnkhácbanđầuđượcđệtrìnhởđó.)

GiảsửvợchồngRobinsonđãvaytiềnđểmuachiếcxecủahọthôngquacôngtytàichínhriêngcủaVolkswagen,họchorằngcôngtytàichínhđãtínhphíquácaovớihọdotínhtoánsaimứclãisuấttrênkhoảnvay,vàcáckháchhàngkháccủacôngtytàichínhtinrằnghọcũngbịtínhphíquácaotheocáchtươngtự.Nếucóhàngtrăm,hàngngàn,hoặchàngtriệuvụkiệnnhưvậy,việcvụkiệnđượcxétxửnhưlàmộtvụkiệntậpthểcóthểdễquảnlýhơnvàvấnđềchiphívượtmứccóthểđượcxácđịnhmộtlầnchotoànbộcácnguyênđơn.Trongmộtvụkiệntậpthể,vợchồngRobinsoncóthểđệtrìnhmộtvụkiệntậpthểthaymặtchochínhhọvànhữngkháchhàngkhác;làmộtthànhviêntrongvụkiệntậpthể,cáckháchhàngkhácthựctếkhôngthamgiavàoquátrìnhkiệntụngvàthậmchícólẽkhôngbiếtvềvụkiện,nhưnghọsẽphảituânthủkếtquảvàphánquyếtcuốicùngcủavụkiện.

Mộtsốvụkiệntậpthểgâynhiềusựchúý.MộtvụnổtạinhàmáylọcdầuShellOilđãdẫnđếnvụkiệntậpthểliênquanđến18.000nguyênđơnbịthươngtích.CáccựuchiếnbinhtrongcuộcChiếntranhViệtNamvàgiađìnhhọkiệncácnhàsảnxuấtChấtđộcDacam,mộtloạithuốcdiệtcỏđượcsửdụngtrongChiếntranhViệtNamđểphátquanghủydiệtcáccánhđồngvàkhurừng,vàđượccholàđãgâyrahàngloạtbệnhtậtchonhữngngườilínhđãtiếpxúcvớinó.Cuốicùng,khiếukiệnnàyđãtạothànhmộtvụkiệnvớitậpthểcácnguyênđơnbaogồmgần2,5triệucựuchiếnbinhvàcácthànhviêntronggiađìnhhọ.NămtriệunhàkinhdoanhtrongmộtvụkiệntậpthểđãkiệnMasterCardvàVisavìđãviphạmluậtchốngđộcquyền.

Bằngcáchchophépcácnguyênđơnđệtrìnhvụkiệntậpthể,tòaáncốgắngcânbằngcácmụcđíchxungđộtvềthủtụctốtụngdânsự.Đươngnhiên,mụcđíchcuốicùnglàtiếnhànhcácchínhsáchvàgiátrịcủacácquytắcluậtchính.Đặcbiệtkhinhiềunguyênđơnlàcánhân,vàmỗicánhâncócáckhiếunạikhánhỏthìviệcnàychỉđượcthựchiệnthôngquamộtvụkiệntậpthể.Bênvaycóthểthanhtoánthêmmộtvàiđô-lakhicôngtytàichínhtínhtoánnhầmmứclãisuất.Doquymôkhiếunạivàchiphíkiệntụngnhỏnênkhôngđángđểbênvayđệtrìnhđơnkiện.Nhưngthiệthạitậpthểcủatoànbộcácbênvaylàrấtlớn.Bằngcáchđệtrìnhmộtđơnkiệnthaychotấtcảcácbênvay,vụkiệntậpthểđảmbảorằngluậtquyđịnhviệcthểhiệnsaimứclãisuấtđượcápdụngvànhữngngườibịhạidohànhvisaitráisẽđượcbồithường.

Việctậphợpcáckhiếunạitrongmộtvụkiệnmàkhócóthểliênkếttoànbộcácnguyênđơncũngphụcvụchoviệcápdụnghệthốngkiệntụnghiệuquả.

Mộtvụkiệntậpthểítnhấtthườngliênquanđếnmộtvấnđềphápluậthoặcsựviệcthôngthườngđốivớitấtcảcáckhiếunại,chẳnghạnnhưliệumứclãisuấtcóbịtínhnhầm.Việckiểmtravàphánquyếtvấnđềđómộtlầnthìhiệuquảhơnlàthựchiệnlặpđilặplạitrongcácvụkiệnkhácnhau.Tuynhiên,trườnghợpcácsựviệchoặcluậtápdụngđốivớimỗinguyênđơnquákhácnhauthìmộtvụkiệntậpthểkhôngđemlạihiệuquả.NgaycảkhihàngngànchiếcAudikhácgiốngnhưchiếcAudicủavợchồngRobinsonliênquanđếncáctainạn,trongđóbìnhgabịlỗiđượccholànguyênnhângâycháy,nhữngvụkiệnnàysẽkhôngphùhợplắmvớiviệcxétxửvụkiệntậpthểbởivìtìmkiếmbằngchứngvềsựviệccụthểcủacácvụtainạnvànguyênnhândẫnđếnthươngtíchquảlàquákhó.

Dohầuhếtcácthànhviêntrongvụkiệntậpthểkhôngthamgiakiệntụngnêncácvụkiệntậpthểcũnghàmchứacácmốilongạiđặcbiệtvềsựcôngbằng.Toànbộcácthànhviêntrongvụkiệntậpthểsẽphảituânthủkếtquảcủavụkiện,vìvậytòaánphảigửichocácthànhviênvắngmặttrongvụkiệntậpthểthôngbáođầyđủvềcácsựviệcđangxảyra,chohọcócơhộiđểchọnlựakhôngthamgiavụkiệntậpthểmàkiệnriêngrẽ,vàđảmbảorằngnhữngngườiđạidiệntrongvụkiệntậpthểvàcácluậtsưcủahọđạidiệncôngbằngcholợiíchcủacácthànhviênvắngmặt.

Vìquymôlớnvàchiphítiềmtàngđốivớibịđơnchịuphánquyếtbấtlợilàrấtlớn,cácvụkiệntậpthểthườngđượcgiảiquyếthơnlàxétxử.Quảthực,đôikhicácvụkiệntậpthểđượcđệtrìnhnhằmmụcđíchđểgiảiquyết;cácluậtsưcủanguyênđơnvàcácbịđơnsẽđàmphánvàđiđếnthỏathuậngiảiquyếttrướckhihoặcngaysaukhivụkiệnđượcđệtrìnhmàthựcsựkhôngbaogiờmongmuốnđưaraxétxử.Trongnhữngvụkiệnnhưthếnày,tòaáncónghĩavụquantrọnglàxemxétcẩnthậnliệuvụkiệnnàycóphùhợpđốivớimộtvụkiệntậpthểvàliệuviệcgiảiquyếtđượcđềxuấtcócôngbằnghaykhông.

Luậtvềcácvụkiệntậpthểlàrấtphứctạpvàgâynhiềutranhcãigaygắt.Mộtsốtòaáncoicácvụkiệntậpthểnhưlàphươngtiệnhiệuquảđểbácbỏkhánhanhchóngmộtsốlượnglớncáckhiếunại;ngaycảmộtvụkiệntậpthểcóthểphứctạpvànhiềuthủtụccồngkềnh;nóvẫntốthơnhàngngànhoặchàngchụcngànvụkiệnriênglẻ.Cáctòaánkhácmiễncưỡngsửdụngphươngtiệnnàytrongmọivụkiệnlớn,chorằngviệcmộtvụkiệncàngxarờimẫuxétxửtruyềnthốngmộttranhchấpđãđượcxácđịnhrõrànggiữahaibêntranhchấptòaáncàngítđượctrangbịtốtđểgiảiquyếtvấnđề.Vànhiềudoanhnghiệpkhôngthíchkiệntậpthể,coichúngnhưlàmộtchiếcdùicuiđượcluậtsưcủanguyênđơnsửdụngđểépphảigiảiquyếthàngloạtvấn

đềvàphátsinhcáckhoảnphílớn.

MộttrongnhữngsảnphẩmrađờitrongcuộctranhcãinàylàĐạoluậtvềsựCôngbằngđốivớiVụkiệnTậpthể,đượctáibanhànhnăm2005.Mộtthờigiandàitheođuổiphongtràocảicáchluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,đạoluậtnàyđãcắtbớtmộtsốhànhvilạmdụngcácvụkiệntậpthểgâynhiềurắcrốinhấtđếncáclợiíchkinhdoanh.Đạoluậtđãchuyểnnhiềuvụkiệntậpthểlêntòaánliênbang,cơquancókhảnănghoãnhoặcthậmchíngănkhôngchoxétxửcácvụkiệntậpthểvìcáctòaánliênbangbậnhơn,cácthẩmpháncủatòaánliênbangđượccholàíttiếpcậnvớicácvụkiệntậpthểhơncácthẩmpháncủatòaántiểubang,vàhọdễbácbỏcácvụkiệntậpthểkhiphảiápdụngcácquyđịnhxungđộtcủaluậttiểubang.

Đạoluậtcũngnhấnmạnhvàochiphíthuêluậtsưvà“việcthanhtoánbằngphiếuquàtặng”.Trongviệcthanhtoánbằngphiếuquàtặng,cácthànhviêncủanhómkhôngđượcnhậnbồithườngbằngtiềnmặt;thayvìthế,họnhậnphiếuquàtặngcóthểđượcsửdụngnhưmộtkhoảnnợhoặckhấutrừtrongmộtgiaodịchtươnglaivớibịđơn.Vídụ,cácthànhviêntrongmộtnhómđệtrìnhđơnkiệnFordvìcáclỗiởcánhcửacủachiếcMustangđãnhậnđượcmộtphiếuquàtặngtrịgiá400đô-la,cóthểđổikhimuamộtchiếcFordmớitrongnămtới.Và,trongmộtvụkiệnchốngđộcquyềnđốivớiNintendo,nhữngngườimuahệthốngtròchơivideođượcnhậncácphiếuquàtặngtrịgiánămđô-lachomộttròchơi.Theođạoluậtnày,nhưtrướcđó,tòaánphảixemxétcẩnthậntínhcôngbằngcủaviệcthanhtoánbằngphiếuquàtặng.Ngàynay,tòaáncũngphảitínhtoándựavàochiphíthuêluậtsưtrêngiátrịcủaphiếuquàtặngcóthểđổiđượcthựctế,chứkhôngphảilàgiátrịpháthành.Thôngthường,nhiềuthànhviêntrongnhómđãnhậnđượcphiếuquàtặngsẽkhôngđổinó;họcóthểkhôngmuaxeFordmớitrongnămtới,hoặchọcóthểkhôngchúývàquênphiếuquàtặngcủaNintendo.

Cácbêntìmhiểusựviệcvềvụkiệnbằngcáchnào?

Việcnàyđượcxửlýthôngquamộtquátrìnhđượcgọilàsựtìmhiểu.Việctìmramộtsựviệcmàmộtbêncầnphảibiếttrongquátrìnhkiệntụngquảlàdễdàng.Vívụ,vợchồngRobinsonbiếttốcđộhọđangđitrướckhitainạnxảyravàthươngtíchcủahọnặngởmứcnào.Mặtkhác,Audibiếtbìnhnhiênliệuđượcthiếtkếvàsảnxuấtnhưthếnào.Nhưngmỗingườitrongsốhọlạimuốnnắmđượcthôngtinmàbênkiacó�vợchồngRobinsonmuốnbiếtvềcấutạobìnhnhiênliệu,vàAudimuốnbiếtvềtainạnvàmứcđộthươngtích.

Việcxétxửcóthểtiếnhànhmàkhôngcầnmộtbênphảitìmhiểutrướcxembênkiađãbiếtđượcsựviệcgì.Đólàhệthốngluậtchungtheotruyềnthống,trongđócácsựviệcchỉđượcpháttriểnmộtcáchtốithiểunhờsựbàochữavàcácbênkhôngcòncơhộinàokháctrướctòaánđểtìmhiểuxembênkiađãbiếtđượcsựviệcgì.Nhưngthủtụctốtụngdânsựhiệnđạisửdụngmộthệthốngmởhơn,theođómỗibêncócơhộilớnhơnđểkhámphátoànbộsựviệcliênquanđếnvụkiệntrongsuốtgiaiđoạntrướckhixétxử.Đểthuthậpđượcthôngtinthuộcquyềnsởhữucủađốiphương,hoặcthôngtincóthểthuthậpđượcmộtcáchdễdàngtừđốiphươngngaycảkhithôngtinđócóthểđãđượcđăngtảitrênmộtphươngtiệnnàođó,mộtbêncóthểphỏngvấnbênkia,đượcgọilàchấtvấn;đệtrìnhcáccâuhỏiviếtsẵn,đượcgọilàcungtừ;yêucầucungcấpcáctàiliệuhoặcbằngchứngxácthực;đềnghịbênkiaphảiđệtrìnhbảnkiểmtrathựctế;vàyêucầubênkiaphảithừanhậnsựthậtvềcácsựviệcliênquanđếnvụkiện.

Chấtvấnlàmộtcuộcthẩmvấncủamộtbênhoặcmộtngườinàođóvềsựhiểubiếtvụkiện.Chấtvấngiốngnhưcuộcthẩmvấnđốivớimộtnhânchứngtrướctòadoluậtsưthựchiện,đượcghilạiđúngnguyênvăn,vànhânchứngphảituyênthệ;nhữngsựkhácbiệtchínhlàcuộcthẩmtranàykhôngđượcthựchiệntrướcmặtthẩmphánvàkhôngcósựkiểmtrachéo.Thayvìvậy,mộtbáocáoviêncủatòaántuyênthệlàmchứngvàghichéplờikhai.Bằngcáchchấtvấnmộtaiđó,luậtsưcóthểhiểuđượcsựnhậnbiếtcủangườiđómộtcáchlinhhoạt;câutrảlờichomộtcâuhỏicóthểmởrahàngloạtcâuhỏimới.Nếungườilàmchứngcóthểkhaimộtcáchbấtlợitạiphiêntòa,chấtvấnđếnlúcbuộcphảikhaira,chophépluậtsưpháttriểnbằngchứngđốilậphoặcsửdụnglờikhaikhôngthốngnhấtgiữalờikhaitừchấtvấnvàlờikhaisauđótạiphiêntòa.Việcnàycũngtạocholuậtsưcủahaibêncócơhộiđểđánhgiáđạođứccủangườilàmchứngtạiphiêntòa–khôngchỉởnhữnggìmàngườilàmchứngnóimàcònởđộthuyếtphụcvàtincậycủangườiđó.

Mộtbấtlợicủaviệcchấtvấnlàvấnđềchiphí.Trongmộtcuộcchấtvấnđiểnhình,luậtsưcủacảhaibênsẽcómặt,nângthêmmứcphícủahọ;vàbáocáoviêncủatòaáncũngđượcthanhtoánphí.Mộtcáchđểgiảmchiphínàylàsửdụngbiệnphápđệtrìnhcáccâuhỏiviếtsẵn(cungtừ),đượctrảlờibằngcáchtuyênthệ.Toànbộcácviệcmàluậtsưphảilàmlàsoạnthảovàđệtrìnhcungtừ,khôngcầncómặttạicuộcchấtvấn;vìvậy,cungtừcóthểrẻhơnnhiều,đặcbiệtvìcungtừtheomẫuchuẩnthườngđượcsửdụngchocáckhíacạnhthôngthườngcủavụkiện.Chắcchắn,AudisẽgửivợchồngRobinsonbảncungtừchuẩnđượcsửdụngtrongmọivụkiệnvềthươngtíchcánhân,yêucầuhọnêuchitiếtthươngtíchvàviệcđiềutrịytế.Cungtừcũngđặtbên

đốiphươngcótráchnhiệmtìmhiểurõràngcácsựviệccầnthiếtđểtrảlờicáccâuhỏiđượcđưara.Mặcdùsựbấtlợicủacungtừlàchúngcóthểkhônglinhhoạtvàkhôngtựnhiên.Cáccâutrảlờithườngđượcluậtsưsoạnthảochobênphảitrảlờinhưngkhôngđượcquácụthể,khóhiểu,vàphảithuhẹpvấnđềđểkhôngđưanhiềuthôngtinhơnmứccầnthiết.Luậtsưcũngcóthểkhôngcầnbámsátcâutrảlờichomộtcâuhỏibằngcáchđưaracâuhỏikhác;luậtsưphảilườngtrướcđượctoànbộcâuhỏicóthểbịchấtvấnvàđưacáccâuhỏiđóvàophầncungtừbanđầu.

Liênquanđếnchấtvấnhoặccungtừ,hoặctrongmộtđơnđềnghịriêngrẽ,mộtbêncóthểyêucầubênkiacungcấptàiliệuhoặcbằngchứngkhác.VợchồngRobinsoncóthểyêucầutoànbộbáocáokỹthuậtvàkếtquảkiểmtravềbìnhnhiênliệucủaAudi,vàAudicóthểyêucầuhồsơytếcủavợchồngRobinson.Nếutìnhtrạngsứckhỏehoặctrítuệcủamộtngườitrongvụkiệncóvấnđề,mộtbêncóthểyêucầutòaányêucầuhọtrìnhbệnhán.Vàmộtbênphảichobiếtliệuhọcóthuêchuyêngiađểchứngminhtạitòaánvànhữngvấnđềchuyêngiasẽphảichứngminhlàgì.

Cuốicùng,nếumộtbêncholàmộtsốsựviệckhôngthểtranhcãi,bênđócóthểyêucầubênkiathừanhậncácsựviệcđólàđúng,thuhẹpcácvấnđềcầnxétxử.NếuAuditinhoặccóbằngchứngchothấyHarryRobinsonđangláixequánhanh,luậtsưcủaAudicóthểyêucầuvợchồngRobinsonthừanhậnsựviệcđó;nếusựviệcđólàđúng,vợchồngRobinsonkhôngthểphủnhậnviệcđãláixenhanhmàphảithừanhận.Điềunàycóthểkhôngphảilàkếtluậncủatoànbộvụkiệndùanhtađangláixerấtnhanhnhưngchiếcxecólẽvẫnkhôngthểgâyravachạmnhưngítnhấtnócũngloạibỏmộtvấnđềcầnxemxét.

Tìmhiểutrướckhixétxửlàlợithếlớnđốivớimộthệthốngtòaánđểđạtđượcmộtquytrìnhxétxửcôngbằngvàhiệuquảkhôngngờ,làmtăngcácgiátrịcủaluậtnộidungcơbản.Ởtrìnhđộhànhnghềđơngiản,nótậptrungvàoviệcthuthậplạicácchứngcứởgiaiđoạnđầuvàbảolưuthôngtinmàcóthểkhôngcógiátrịtạithờiđiểmxétxử.Vìgiaiđoạnnàythườngmấthàngnămđểmộtvụkiệndânsựđượcđưaraxétxử,cácnhânchứngcóthểquênmấtnhữngchitiếtvềsựviệchoặcthậmchícóthểđãchết,vàcáctàiliệuhoặcbằngchứngkháccóthểbịmấthoặcbịhủy.Tìmhiểutốtnhấtlàtrướckhixétxử,khiviệcthuthậpbằngchứngvừamớiđượcthựchiệnvàbằngchứngnhiềukhảnăngvẫncógiátrị.

Quantrọnghơn,nhờtìmhiểu,cácbênbiếtđượcdiễnbiếnvụkiệncủamỗibênvàlàmrõnhữngvấnđềthựcsựđanggâytranhcãi.Việcnàygiúpcác

bênchuẩnbịchophiênxétxửvàđàmpháncáchthứcgiảiquyếtvìnóthuhẹplạivấnđềliênquantrongmộtvụkiệnvàlàmchocácbêncóthểphánđoánđượcđiểmmạnhvàđiểmyếuvềvịthếcủamỗibên.BằngcáchtìmhiểutừvợchồngRobinsonlàtainạnđãxảyravìxebịđâmvàophầnđuôikhiđangchạyởtốcđộcao,cácbịđơnthuộcAudicóthểkếtluậnrằnghọkhôngphảiđầutưnguồnlựcđểchứngminhxebịđâmtrongtìnhhuốngvượtkhiđangchạyvớitốcđộchậm.AudicũngcóthểbiếtđượcmứcđộthươngtíchcủagiađìnhRobinson,Harrykhôngláixecẩnthận,vàanhtasẽtrởthànhmộtnhânchứngtốttạitòa;nhữngyếutốnàycóthểthuyếtphụcAudirằngđâylàcơhộitốtđểbácbỏmộtphánquyếtlớntạitòa,vàcólẽđiềuđóđãkhuyếnkhíchhọgiảiquyếtvụkiện.Nếuhọđếntòaán,tòaáncóthểsẽcôngbằnghơnkhicảhaibênđềucómộtcơhộinhưnhauđểđánhgiátrướctoànbộthôngtinliênquan.

Cuốicùng,việctìmhiểulàmtăngthêmcácgiátrịchínhcủaluật,docóthểtạođiềukiệnchovụkiệnhoặcđòiquyềnbàochữa,vìquyềnnàycóthểkhôngđượcthựchiệnnếukhôngcóquátrìnhtìmhiểuđầyđủ,vàchophépcácbênđưaratấtcảbằngchứngcóthểliênquanđếnviệcápdụngcácquyđịnhcủaluật.VợchồngRobinsonsẽkhôngbaogiờbiếthoặccóthểchứngminhđượcrằngbìnhxăngtrongchiếcxecủahọbịlỗitrừkhihọđãtiếpcậnvớicácbảnthuyếtminhthiếtkế,thửnghiệm,vànghiêncứucủacáckỹsưcủaAudi.AudicũngcóthểkhôngbaogiờbiếtđượcviệcvợchồngRobinsonđãgópphầnvàovụcháydochứathêmxăngtrongnhữngchiếccanđểtrongthùngxe.(Mộttrongnhữngvídụđiểnhìnhnhấtvềchứcnăngtìmhiểunàyxảyravớicácvụkiệnsaisóttronghànhnghềy.Khimộtbệnhnhânchịuthiệthạidophẫuthuật,côtasẽkhôngbaogiờbiếtđượcthiệthạiđólàdosựbấtcẩncủabácsỹtrừkhi,thôngquatìmhiểu,côtacóthểxintríchsaohồsơytếvàlấylờikhaicủacácbácsỹvàytácómặttrongphòngphẫuthuật.)Chỉkhicácbêntìmhiểuvàcómặttạitòaán,toànbộbằngchứngliênquanđếnvụkiệnmớicóthểđượcápdụngcácquytắcluậtliênquanmộtcáchchínhxác.

Cácchứcnăngtìmhiểuchothấyphạmvitìmhiểu–thôngtinnàocácbêncóthểtìmhiểuvàcôngcụnàocácbêncóthểsửdụngđểđạtđượcviệcđólàrấtrộng,vàtronghầuhếthệthốngtòaáncũngnhưvậy.Tuyphạmvitìmhiểubịhạnchếbởicácyếutốđốikhángnhưnggánhnặngápđặtlênviệctìmhiểuquantrọngnhấtlàthờigian,sựphiềnphức,vàchiphí.AudicóthểliêntụcđưachovợchồngRobinsoncácbảncungtừcụthểvềmọikhíacạnhcủavụtainạn,hồsơláixecủaHarry,hồsơytế,...vàcóthểbuộcmỗingườicómặttrongvàingàyđểchấtvấnvàkiểmtraytế.Đểtuânthủ,họphảitưvấnluậtsư,tìmkiếmchứngtừ,nghỉviệc,vàđiđếnvănphòngluậtsưcủa

Audiđểchấtvấn.Mặtkhác,vợchồngRobinsoncóthểtiếnhànhđiềutrahồsơcủaAudi.Vớiýtưởngbanđầulàchiếcxebịhỏngbộphậnnào,họcóthểyêucầutoànbộcácnghiêncứuthiếtkế,thửnghiệm,báocáokỹthuật,cáckhiếunại,vàcáctàiliệukháccóthểliênquan,vàAudisẽphảitìmkiếmcáchồsơcủamìnhđểtrảlờiđầyđủ.

Tìmhiểuquámứclàmộtrủirothựctếvìtìmhiểulàmộtphầncủaquátrìnhtranhtụngdoluậtsưcủamỗibênchỉdẫn.Phầnlớn,cácbêncóthểđệtrìnhbảncungtừ,tiếnhànhchấtvấn,vàyêucầucungcấptàiliệumàkhôngcầnsựchophépcủatòaán.Nhiềusựviệccóthểngoàitầmkiểmsoátmặcdùtòaánđãápđặtcácgiớihạnvàkiểmtrađốivớiquátrìnhnày.

Thứnhất,việcsửdụngmộtsốcôngcụtìmhiểubịhạnchếbởicácquytắccủatòaán.Vídụ,việcgiámđịnhytếđãxâmphạmđếnquyềnriêngtưcủamộtngười,vìvậyviệcgiámđịnhnàychỉđượcyêucầukhitìnhtrạngsứckhỏecủaaiđólàmộtvấnđềlớntrongcuộctranhcãi.NếumứcđộthươngtíchcủaKayRobinsonđanggâytranhcãi,côấycóthểphảiđệtrìnhkếtquảkhámbệnhchứngườichứngkiếntainạnkhôngbuộcphảiđệtrìnhkếtquảkhámmắt.Cácquytắckháchạnchếmộtsốkiểucungtừcóthểkhôngđượcđệtrìnhhoặcmộtsốkiểuchấtvấncóthểkhôngđượcthựchiệnnếukhôngđượcsựchophépđặcbiệtcủatòaán.

Thứhai(vàngượclại),mộtsốtòaándướisựchỉđạocủahệthốngliênbangđãmởrộngquátrìnhtìmhiểu.Ngàynay,cácQuytắcLiênbangvềTốtụngDânsựyêucầucácbêntựđộngcôngbốnhiềuthôngtinmàcácbêncóvàliênquanđếnvụkiện,baogồmtêncủangườicóthôngtinvàcácvấnđềmàhọbiết,mộtbảnsaohoặcmôtảtàiliệuhoặctàisảnliênquan,sốtiềnyêucầubồithườngvàbằngchứngchứngminhchoyêucầubồithườngđó,vàbấtkỳhợpđồngbảohiểmnàoquyđịnhcáckhoảnbồithườngtiềmtàng.Việcyêucầucácbêntrìnhranhữngvấnđềhọbiếtởgiaiđoạnđầulàđểgiảmcáctiểuxảovàgánhnặngliênquanđếnquátrìnhtìmhiểu.

Cuốicùng,ngaycảkhihầuhếtquátrìnhtìmhiểulàdochínhcácluậtsưchỉđạonhưngthẩmphántòaáncóquyềngiámsátquátrìnhđó.Mộtsốcôngcụ,chẳnghạnnhưtrongcáckiểuchấtvấn,mộtsốkiểuđãnêuởtrêncóthểchỉđượcsửdụngkhicósựchophépcủathẩmphán.Vànếumộtphíaphảnđốichiếnthuậttìmhiểucủabênkianhưbảnchấtcáccâuhỏisẽđượchỏitrongcuộcchấtvấn,sốlượngcácđơnyêucầucầnphảicungcấp,hoặctínhchấtsởhữuthôngtinđượcyêucầubênđócóthểkhángnghịthẩmphánđểralệnhhạnchếviệctìmhiểu.

Nhữngsựviệcnàokhácxảyratrướckhixétxử?

Phimảnhvàtruyềnhìnhthườngtậptrungvàophầnxétxửcủaquátrìnhkiệntụng.Trênthựctế,cácphiênxétxử,chiếmmộttỉlệkhánhỏcủacácvụkiệnđượcđưaraxétxử,chỉdiễnraởgiaiđoạncuốicủamộtquátrìnhkéodài.Việctìmhiểuchiếmphầnlớnquytrìnhtrướckhixétxử,nhưnggiaiđoạntrướckhivụkiệnđưaraxétxửcũngphảithựchiệnnghiêncứuluậtphápvàsựviệc,đàmphángiữacácbên,kiếnnghịvớitòaánvềcácvấnđềthủtụchoặcnộidung,vàcácthủtụctốtụngkhácđểthúcđẩyvụkiện.

Đôilúc,nhưchúngtađãthấy,mộtvụkiệncóthểchấmdứttrướckhixétxửdobịbácđơnmộtquyếtđịnhcủatòaántrongtrườnghợpcácsựviệcbịcáobuộclàđúngnhưngnguyênđơnkhôngcóquyềnkhởikiệnđượcphápluậtthừanhận.Quyếtđịnhđóchỉcóthểđượcđưaradựatrênbảnbiệnhộ.Saukhicácbênđãbắtđầutìmkiếmcácbằngchứngvềvụkiệnthôngquaquátrìnhtìmhiểu,cómộthànhđộngpháplýliênquangọilàphánquyếtsơthẩmđượcđưara.(“Sơthẩm”theonghĩanàylàkhôngphảimộtphiênxétxửđầyđủ.)Mộtbêncóthểnhậnđượcphánquyếtsơthẩmkhitòaánxácđịnhkhôngcósựviệcnàothựcsựđanggâytranhcãi(thườnggọilàkhôngcócácvấnđềthựcchấtđốivớisựviệcquantrọng),vàkhisựviệckhôngthểtranhcãiđượcchỉrarõràngrằngmộtbênsẽthắngtheoluật.Tòaáncóthểphánquyếttoànbộvụkiệndựatrênphánquyếtsơthẩm,đồngthờikếtthúcvụkiện,hoặcchỉmộtphầncủavụkiện,giảmbớtcácvấnđềđượcđưaraxétxửhoặctuyênbốmộtbênkhôngliênquanđếnvụkiện.Bằngcáchnày,tòaáncóthểloạibỏnhữngvụkiệnvàvấnđềsẽkhôngthểthắngđượctạiphiêntòa,giảmnhiềuchiphí,nhữngbấtlợivàsựtrìhoãn;hoặc,trongvụkiệnđãphánquyếtsơthẩmmộtphần,tòaáncóthểthuhẹpcácvấnđềvànhờvậyđơngiảnhóaviệcxétxử.

Trongsuốtthờigiantrướcxétxử,vàởbấtkỳgiaiđoạnnàođótrongsuốtquátrìnhtranhtụng,sẽluôncómộtbênđóngmộtvaitròchínhtrongviệcđịnhhướngdẫndắtvụkiện.Nhưngcácvụkiệnphứctạphơnxuấthiệnngàycàngnhiềutronghệthốngtòaán,việctìmhiểuđượckéodài,vàmộtphầnlớncácvụkiệnđãbuộcthẩmphánđóngvaitròchủđộnghơntrongviệcgiámsát,điềuchỉnhhànhvikhiếukiệnnhằmtăngtínhhiệuquả.Việcquảnlýquátrìnhtrướckhixétxửcủatòaánđượcthựchiệntheomộtsốcáchthức.Cácquytắcvàthônglệcủatòaánthườngquyđịnhcụthểrằngcácluậtsưphảithamgianhiềucuộcthươnglượngtrướckhixétxửđểđánhgiátìnhhìnhvụkiện,quyếtđịnhcácvấnđềcơbản,vànóichungthúcđẩyvụkiện.Ởgiaiđoạnđầu,thẩmpháncóthểtổchứcmộtcuộchọptìmhiểu,quađómọingườiđồngýphươngánvềthờihạnvàsốlượngcácmụcviệctìmhiểuđược

thựchiệntrongvụkiện.Gầnđếnphiênxétxử,nhiềutòaányêucầumộtcuộcgặptrướcxétxửgiữacácluậtsư,thẩmphán,vàđôikhicảnhữngngườiđượcủyquyềntrongvụkiện.Tùythuộcvàocácquytắcvàthônglệcủatừngvùngvàthiênhướngcủathẩmphán,cuộchọptrướckhixétxửcóthểnhằmchuẩnbịcuốicùngchovụkiệnđểđưaraxétxử,hoặcđểkhuyếnkhíchcácbêntìmcáchgiảiquyết,hoặccảhaiphươngántrên.Tạicuộcgặp,nhiềuluậtsưsẽcốgắngđưaracácsựviệckhônggâytranhcãi,thuhẹpcácvấnđềcònlại,trìnhdanhsáchcácnhânchứngmàhọđịnhgọi,vàđồngývềthờihạnxétxử.Nếuhọkhôngđồngý,thẩmphánsẽquyếtđịnhcácvấnđềnày,vàthẩmpháncũngsẽgiảiquyếtcáckiếnnghịchưađượcgiảiquyếtvềcácbằngchứng,nhânchứng,vàcácvấnđềkhác.

Chứcnăngchínhcủaquytrìnhtrướcxétxửlànhằmkhuyếnkhíchcácbêngiảiquyếtvụkiệntrướckhiđưaraxétxử.Đặcbiệt,trongnhữnghệthốngtòaáncókhốilượngcôngviệclớnvàcácthẩmphánđangchịuáplựclớnđểphánquyếtcàngnhiềuvụkiệncàngtốt,thẩmpháncóthểsửdụngcuộchọptrướckhixétxửnhưmộtcơhộiđểthuyếtphục,obế,vàgâysứcépcholuậtsưđểtìmhướnggiảiquyếtvụviệctrướckhixétxử.Nhiềubangđãthànhlậpchươngtrìnhpháplývềgiảiquyếttranhchấpthaythế.Trướckhiđưaraxétxử,toànbộcácvụkiệnhoặcnhữngvụkiệndướiđây,phảinộpmộtkhoảntiềnđượcdànhchotrọngtài,choviệctổchứchòagiảihoặcmộtphiêntòanhỏ.Cácthủtụctốtụngnàythườngdiễnratrướcmộtnhómluậtsư,mộthòagiảiviên,mộtquantòa,hoặcmộtthẩmphán.Vídụ,trongvụxétxửbằngtrọngtài,cácluậtsưtrìnhbảntómtắtvụkiệncủahọvàcáctrọngtàiviênsẽđưaraquyếtđịnhailàngườicótráchnhiệmnộpphívàsốtiềnlàbaonhiêu.Xétxửtrọngtàikhôngcótínhràngbuộc,vàvìvậymộtbêncóthểvẫnchọntiếnhànhxétxửtòaán,nhưngquytrìnhnàycóhiệuquảđángkểtrongviệcgiữchovụkiệnkhôngđiquáxa.Xétxửtrọngtàitạochocácbênvàluậtsưcủahọcósựđánhgiáđộclậpvềđiểmmạnhvàđiểmyếucủavụkiện.Chẳnghạn,vợchồngRobinsoncóthểnghĩlàhọcómộtvụkiệnkínđáotrịgiáhàngtriệuđô-la,nhưngnếucáctrọngtàiviênpháthiệnđượccácbịđơn,hoặcchỉramộtphánquyếtnhỏchovợchồngRobinson,đócóthểlàviệckiểmtrathựctếvàngăncảnhọtiếnhànhxétxửtòaán.Thậmchínếucácbênkhôngchấpnhậnphánquyếttrọngtài,xétxửbằngthủtụctrọngtàicóthểvẫnđưaramộtquanđiểmthamkhảođểđàmphángiảiquyết.Dĩnhiên,mộtconchimtrongtayđánggiáhơnhaicontrongbụicây;cácbêncólẽthíchtrọngtàiviênđưaramộtquyếtđịnhkhôngthỏamãnvềmộtvấnđềnàođócònhơnlàđợinhiềunămđểnhậnrủirobấttrắckhivụkiệnđưaraxétxửtòaán.

Dùcóhoặckhôngsựcanthiệpchínhthứccủatòaántrongviệcgiảiquyếttranhchấp,chođếnnayphầnlớncácvụkiệnhơnnửatổngsốvụkiện,phụ

thuộcvàothẩmquyềnxétxửvàtínhchấtvụkiệnđượcgiảiquyếttrướctòaán.Trongcácvụkiệnnhỏ,chiphíkiệntụngtiềmtànglớnhơnsốtiềncókhảnănghoànlạitừviệctheođuổivụkiệnđếncùng.NếuvợchồngRobinsonchỉliênquanđếnmộttainạnôtônhẹ,ngườiláixekia(hoặccôngtybảohiểmcủaanhta)thàthanhtoánmộtkhoảntiềnbồithườngnhỏhơnlàthanhtoáncholuậtsưcủahọđểtheođuổixétxửvụkiện.Trongcácvụkiệnlớnhơn,việcvụkiệncóthểchothấytínhkhôngchắcchắn,nguycơthuakiệnlớn,vàviệctrìhoãnvàchiphíđếntòakhiếncácbênthườngtìmkiếmcáchgiảiquyếthơnlàcơhộixétxửtạitòaán.Nhưngkhôngphảitoànbộcácvụkiệnđềuđượcđềnbù.Luậtsưcóthểgiữcácquanđiểmkhácnhauvềvụkiệnmàhọkhôngđồngývềgiátrịđềnbù.Hoặchọcóthểcómụcđíchkháctrongđầu;mộtbêncóthểmuốnthiếtlậpmộtquytắcpháplýhoặcđơngiảnmuốntạodựngdanhtiếngkhitheovụkiệntụngđếngầngiaiđoạncuối;mộtcôngtybảohiểmcóthểrấtmuốnxácđịnhcácvụkiệnnhỏđểngăncácchủhợpđồngđưarakhiếunạibồithườngtrongtươnglai.

Nhữngsựviệcxảyratạitòaán?

Truyềnhình,phimảnhvàcácbảntinchỉtậptrungvàoviệcxétxửvìđólàphầnhấpdẫnvàquantrọngnhấtcủaquátrìnhtranhtụng.Ngaycảkhichỉmộtphầnnhỏcủacácvụkiệndânsựđượcđưaratòaxétxửthìviệcxétxửcũnglàsựkiệntrọngtâmtrongkiệntụng,nổibậtnhấtsovớicácphầncònlạicủatrìnhtựthủtụcnày.Tiềnlệtừnhiềuthếkỷtrước,chođếnthờiđạivuanướcAnhngựtạitriềuđìnhxửán,việcxétxửhiệnđạilàmộtthểchếduynhấtởMỹ.

Cóhaiđặcđiểmchínhchiphốiquátrìnhxétxử.Thứnhất,xétxửthểhiệnmạnhmẽtínhchấtđốiđầucủacácbênthamgiatranhtụng;cácluậtsưbảovệchocácbênhìnhthànhnênviệcxétxử,vàmỗibêncốgắngthựchiệncôngviệcnàytheocáchthứccólợinhấtvớivịthếcủamình.Thứhai,tronghầuhếtcácvụkiệndânsự,cácbêncóthểchọnvụkiệnđượcxétxửtrướcmộthộithẩmđoàn;hộithẩmđoànlàvôcùngquantrọngđốivớithủtụctốtụngdânsựvàthậmchívớiluậtnộidung.Cảhaiđặcđiểmnàyđềuđanggâytranhcãi.Việcxétxửđượccoilàđểtìmhiểusựthật,vàviệctranhtụngtrướcmộthộithẩmđoànkhôngcókinhnghiệmcóthểkhôngphảilàcáchtốtnhấtđểtìmrasựthật.Khinghĩđếnsựviệcsẽdiễnratạitòaán,vấnđềquantrọnglàlàmthếnàochúngtacóthểcânbằnggiữatìmhiểusựthậtvàhiệuquảmongmuốncủaviệcthựchiệncácchứcnăngquantrọngtronglịchsửcủahệthốngtranhtụngvàhộithẩmđoàn.(Xétxửlàmộtthủtụctranhtụngđượcthảoluậntạiphầnnày.Hộithẩmđoànsẽđượcthảoluậnởphầnsau.)

Khôngcóviệcxétxửđiểnhình.Xétxửvềkhiếunạiđòibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩntừvụkiệndotrượtchânngãhoặcvụkiệnvềhợpđồngvayvốnngânhàngcóthểchỉliênquanđếnmộtvàinhânchứngvàcóthểchỉmấtnửangày.Tranhchấpvềtráchnhiệmsảnphẩmphứctạphơn,giốngnhưtranhchấpcủavợchồngRobinsonhoặcvụkiệngianlậnchứngkhoán,cóthểđòihỏinhiềunhânchứng,kểcảcácnhàchuyênmôn,vàkéodàivàituần.Việcxétxửmộtsốvấnđềcựckỳphứctạpnhưkhiếunạivềđộcquyềnhoặcvụkiệntậpthểcóthểmấtmấytháng.Tuynhiên,mọiphiênxétxửđềucócơcấucănbảngiốngnhau,mộtcơcấuđượcxácđịnhtheotínhchấttranhtụng.

HãyxemxétviệcgìđãxảyratạiphiênxétxửcủavợchồngRobinson.Nếucácbênchọnvụkiệnđượcxétxửbởimộthộithẩmđoàn,bướcđầutiênlàchọnmộthộithẩmđoàn.Khicácthànhviênhộithẩmđoànđãngồivàovịtrícủamìnhvàthẩmphánđãgiớithiệutrìnhtựnhữngsựviệcsẽdiễnra,luậtsưcủavợchồngRobinsonnóitrước,giảithíchvụkiệnnhưanhtahiểu:cácbêngồmnhữngai,tainạnđãxảyranhưthếnào,thươngtíchcủagiađìnhRobinsonnghiêmtrọngđếnmứcnào,vàtạisaocácbịđơnthuộcAudilạiphảichịutráchnhiệmpháplý.Sauđó,đếnlượtluậtsưcủacácbịđơnđưaraquanđiểmcủamìnhvềvụkiện.Trongmộtvụkiệngồmnhiềubên,tấtcảcácbêncùngmộtphíacóthểđượcđạidiệnbởimộtluậtsư,giốngnhưvợchồngRobinson,hoặcmỗibêncùngmộtphíacóthểcóluậtsưriêng.NếuSeawayVolkswagenchorằngvịthếpháplýcủamìnhcóthểkhácvớiAudi,SeawayVolkswagencóthểmuốnluậtsưriêng;nếuviệcđóxảyra,mỗiluậtsưsẽcócơhộiđểtrìnhbày.

Saukhicácbêntrìnhbàysựviệcxong,cácnguyênđơnbắtđầuđưarabằngchứngchứngminhquanđiểmcủamìnhvềvụkiện.(Mọingườithườngnóivềnguyênđơnvàbịđơn,nhưngtoànbộnhữngviệcnàyđềudoluậtsưthựchiện.)Nguyênđơnluônđitrướcvìnguyênđơncótráchnhiệmdẫnchứng.Tráchnhiệmnêurõchứngcứphảnánhmộtnguyêntắcluậtcănbản:Theohệthốngcủachúngta,khôngaiphảichịutráchnhiệmvềbấtcứviệcgìtrừkhicólýdohợplýđểchorằngngườiđóphảichịutráchnhiệm.Giảsửcácbênđưarabằngchứng,hộithẩmđoànxácđịnhrằngbằngchứngcóđủtínhthuyếtphụctrênmỗiphươngdiện;bìnhxăngcóthểbịlỗinhưngcóthểkhôngbịlỗi.Aisẽthắngkiện?Bịđơnsẽthắngkiệnvìnguyênđơnkhôngđápứngđượctráchnhiệmnêurõchứngcứcủamình.Nguyênđơnphảichứngminhvụkiệnbằngmộtbằngchứngđángtincậyđểthuyếtphụcthẩmphánhoặchộithẩmđoàntinrằngcáchgiảithíchvụkiệncủanguyênđơncóthểđúngchứkhôngphảilàđúng.Đểápđặttráchnhiệmpháplýđốivớiaiđó,việcviphạmmộtquytắcluậtcóthểchưađủ,màphảichứngminhít

nhấtlà51%khảnănghọđãthựchiệnhànhvinhưvậy.(Tiêuchuẩnvềbằngchứngđángtincậythấphơnnhiềusovớitiêuchuẩnvềbằngchứngđượcsửdụngtrongcácvụkiệnhìnhsự;vìviệcápdụnghìnhphạthìnhsựcủatiểubanglàmộtvấnđềnghiêmtrọng,cácvụkiệnhìnhsựđòihỏitráchnhiệmdẫnchứngcaohơnđểkhôngcósựnghingờhợplý.XemChương9.)

Saukhinguyênđơnđưarabằngchứngthìđếnlượtbịđơn.Giốngnhưluậtsưcủanguyênđơn,luậtsưbàochữagọivàkiểmtracácnhânchứngủnghộchomộtbêntrongvụkiện.Khibịđơnđãkếtthúc,nguyênđơncóthểcócơhộiđưarabằngchứngbácbỏ,giảiquyếtcácvấnđềmàbịđơnđãnêu.Khimọingườiđãkếtthúcphầnđốichất,mỗibênđưaramộtbáocáochohộithẩmđoàn,tómtắtvụkiệncủamình.Sauđóthẩmphánchỉdẫnhộithẩmđoànvềkhíacạnhluật,hộithẩmđoànthảoluậnkínvàđưaraphánquyết.Trongmộtphiêntòadothẩmphánchủtrì(xétxửchỉcóthẩmphánchứkhôngcóhộithẩmđoàn),đươngnhiên,thẩmphánkhôngcầnđưaracácchỉdẫnvềluật,vàthẩmphánmấtmộtchútthờigianthayvìđưaraphánquyếtngaylậptức.

Cơcấuxétxửkháđơngiản,nhưngnhưđãlưuý,cácgiátrịxungđộtchiphốiquátrìnhxétxử.Hãyxemxéttínhchấttranhtụngtrongphiênxétxửcóthểxungđộtnhưthếnàovớiviệctìmhiểusựthậtvàmongmuốnđểtiếnhànhmọiviệcmộtcáchhiệuquả.

Trongmộtphiêntòatranhtụng,cácluậtsưcủamỗibênthựchiệnnhiềuviệcchứkhôngphảiđơngiảnchỉđưarabằngchứngủnghộthânchủ.Mỗiluậtsưđặcbiệtlàmộtluậtsưgiỏicốgắngsửdụngtoànbộphiênxétxử,từbáocáomởđầuđếnkiểmtranhânchứngrồikếtluậnđểtrìnhbàytoànbộviệckhiếunạicủathânchủdựatrênsựviệcvàluậtpháp.LuậtsưcủavợchồngRobinsonđãvẽlênbứctranhmộtgiađìnhhạnhphúcđangchuyểnđếnngôinhàmớithìcuộcsốngcủahọbịđảolộndocáckỹsưcủaAudiđãkhôngchúýđếnmốinguyhiểmrõràngtrongviệcthiếtkếbìnhxăngnhằmtiếtkiệmvàiđô-latronggiáthànhsảnxuấtxe.Luậtphápyêucầurằngnhữngngườilàmsaiphảibồithườngchonạnnhân,dùítnhưngbồithườngtiềnbạcsẽbùđắpnỗiđauthểxácvàtinhthầnmàcácnạnnhânđãphảichịu.LuậtsưcủaAudithừanhậntínhchấtbithảmcủatainạn(dùhọcóthểcholàhậuquảcủanóítnghiêmtrọnghơnsovớinhữnggìvợchồngRobinsonđãdựngnên),nhưngcũngmôtảcáchcáckỹsưđãlàmviệcmộtcáchtốtnhấtcóthểđểbảođảmsựantoànchochiếcxe.ViệcbuộcAudiphảibồithườngkhihãngnàycólẽđãkhôngthểlàmgìhơnnữachỉlàcáchtìmkiếmmộtkhoảntiềnhơnđểcóthểbồithườngtổnthấtchovợchồngRobinson.

Vìcácluậtsưlàcácbênđốiđầunhauthuậtlạihaisựviệckhôngthốngnhấtvềnhữnggìđãxảyravànhữnghậuquảkéotheođó,mọiviệcmàmỗiluậtsưthựchiệntạitòaánđềunhằmthúcđẩysựviệcvàgâynghingờvềhànhđộngcủađốiphương.Cácquytắcđạođứcnghềnghiệpcấmluậtsưnóidốihoặccốýchỉdẫnnhânchứngkhaisaisựthật,nhưngcácquytắcnàycũngyêucầuluậtsưphảilàngườibàochữanhiệttìnhchovịthếcủathânchủ.Luậtsưsẽđưaratoànbộbằngchứngcólợinhất,vàluậtsưsẽcốgắngtạonênmốinghingờvềbằngchứngcủađốiphương.Luậtsưcóthểcũngsửdụngcáccáchthứctiểuxảo,nhưmặcquầnáođẹpđểtạoấntượngtốtđốivớihộithẩmđoàn,bảođảmthânchủvàcácnhânchứngcủamìnhhànhđộngmộtcáchnhiệttình,thànhthật,trungthực,hoặcbấtkỳvainàohọđượcgiaophótrongsựviệcnày,việccắtngangcâuhỏicủađốiphươngtùytừngthờiđiểmchỉđểphávỡgiọngđiệucủahọ,vànóichunglàmbấtkỳviệcgìtrongphạmviluậtđịnhđểcóđượclợithếnhất.

Bằngchứngnàocóthểđượcđưaratrướctòa?

Luậttốtụngdânsựvàluậtvềbằngchứngchiphốiviệcđưarabằngchứngtrướctòa.Thủtụctốtụngdânsựkiểmsoáttrìnhtựvàphươngthứcđưarabằngchứng;luậtvềbằngchứngxácđịnhnhữngbằngchứngcóthểđượcđưara.

Hầuhếtcácbằngchứngđượcđưaratrướctòathôngqualờikhaicủanhânchứng,gầngiốngnhưđượcmôtảtrêntruyềnhìnhtrongcácbộphim,từPerryMasanđếnLaw&Order.Nhânchứngphảituyênthệnóisựthật.Luậtsưmờinhânchứngsẽđưaramộtloạtcáccâuhỏinhằmchỉdẫnnhânchứngtrongsuốtquátrìnhđốichất,vàluậtsưcủabênkiacóthểkiểmtrachéo,hoặchỏicáccâuhỏikhácđểkiểmtraviệctườngthuậtlạisựviệccủanhânchứng.Nếuluậtsưcủamộtbênbácbỏmộtcâuhỏiđãđượcđưara,luậtsưđócóthểyêucầuthẩmphánngănnhânchứngtrảlời,hoặcloạibỏcâutrảlờinếunóđãđượcđưara.Thôngthường,nhânchứngkhainhữngsựviệcmàmìnhbiếtvềvụkiện,nhưngcácnhânchứngchuyênnghiệpđãvượtngoàiphạmvihiểubiếtcủamìnhvàđưaraýkiếnvềnhữngvấnđềchungcuộctrongvụkiệnchẳnghạn,liệucóthiếtkếthaythếhợplýchobìnhxăngcủaAudihaykhông?Vìvaitròđặcbiệtcủamình,cácnhânchứngchuyênnghiệpphảicótrìnhđộvàđượcthẩmphántòaánthẩmtralýlịch.(Đểbiếtthêmvềnhânchứngchuyênnghiệp,đềnghịxemChương4.)

Sựkhácbiệtlớngiữaviệcđưarabằngchứngtrêntruyềnhìnhvàtrongcácphòngxửánthựctếlàmứcđộkịchtínhcủavụxétxử.Doquátrìnhtìmhiểu,tínhchấtđơnthuầncủaphầnlớncácvụkiện,vàcácquyđịnhcủapháp

luậtvềbằngchứngnênítkhinhânchứngđộtnhiêntiếtlộmộtchitiếtvềbằngchứng“phạmtội”cựckỳquantrọng,khócòalên,hoặcthúnhậnphạmtội.Hầuhếtcáccuộckiểmtranhânchứngđềuđượcthựchiệncóphươngpháp,thuậtlạitừngbướccácsựviệcmộtcáchchitiết.Nhữngngườixemcácphiênxétxửtrêntruyềnhìnhhoặcxemtrựctiếpsẽcảmthấynhanhchán,vìcácluậtsưsửdụnghàngloạtcáccâuhỏidườngnhưkhôngbaogiờkếtthúcđểlậpnêntoànbộcácchitiếtcủamộtvụkiện.

Ngoàilờikhaicủanhânchứng,việcđưarabằngchứngtạitòacóthểbaogồmcảviệcđệtrìnhtàiliệuvàdẫnchứngxácthực,chẳnghạnnhưthứcònsótlạitrongbìnhxăngcủavợchồngRobinson.Đôikhiluậtsưhoặcnhânchứng,đặcbiệtlànhânchứngchuyênnghiệp,sẽlàmnổibậtlờikhaibằngcácbiểuđồ,bảnvẽ,môhình,hoặcthậmchícôngnghệđồhọatrênmáytínhvàcácbộphim,nhằmcốgắnglàmrõlờikhaicủamình,tăngtínhthuyếtphục,vàluônthuhútsựquantâmcủahộithẩmđoàn.Cácbêncũngcóthểđồngýrằngmộtbằngchứngnàođólàkhôngthểtranhcãivàướcđịnhđược,vìvậynócóthểđượctómtắttrướchộithẩmđoànthayvìphảiđưarabằngchứngtheolờikhaichitiếtcủanhânchứng.

Luậtvềbằngchứngliênquanđếnmộtđạoluậtcânbằng.Tòaáncầnchophépcácbênpháttriểnvụkiệncủahọ,đưaratoànbộbằngchứngmàcóthểảnhhưởngđếnphánquyếtvềnhữngsựviệcđãxảyravàdiễnbiếncủavụkiện.Nhưngtòaáncũngmuốnhoạtđộngmộtcáchhiệuquả,tậptrungvàosựviệcthựcsựquantrọng,vàđôikhitòaánmuốnphụcvụcácgiátrịhơnlàtìmrasựthựcđơnthuần.

Vìtòaánkhôngmuốnlãngphíthờigianvàonhữngvụviệcthựcsựchẳngcócăncứnàođểđưaraphánquyếtvụkiệntheoquyđịnhluậthiệnhành,nênvấnđềcănbảncủaluậtbằngchứnglàchỉnhữngbằngchứnghữuíchtrongviệcxáclậpmộtvấnđềpháplýliênquanđếnvụkiệnmớicóthểđượcxemxét.Đâylànguyêntắccơbảnvềviệcbácbỏthôngthườngnhấtđốivớimộtbằngchứngđượcđưara:khiluậtsưcholàmộtsựviệcnàođókhôngliênquan.NếuvợchồngRobinsoncốtìnhđưaralờikhaicủanhàchuyênmônrằngbìnhxăngcủachiếcAudisẽnổnếubạnđểmộtchiếcđènhànởđó,thẩmphánsẽloạibỏbằngchứng.Ngaycảkhibằngchứngđócóđềcậpđếntìnhtrạngcủabìnhxăngnhưngnókhônggiúpnhiềuchoviệcxácđịnhliệubìnhxăngcóbịlỗihaykhông;bấtkỳbìnhxăngnàocũngsẽnổnếubạnchâmlửa,nhưngvấnđềtrongvụkiệnlàliệubìnhxăngcóphảilàhiểmhọacủamộtvụđâmxetrênđườngcaotốckhông.Đươngnhiên,luậtsưcủaAudiphảiphảnđốibằngchứngđểthẩmphánloạibỏ;vìviệcxétxử,vềbảnchất,làmộtquátrìnhtranhtụng,thẩmphánchỉphánquyếtcácvấnđềmàcácluật

sưnêuradựatrênbằngchứng.

Mộtnguyêntắctươngtựcủngcốmộtphầnkháccủaluậtbằngchứngmànhiềungườiđãbiếtviệckhôngchấpnhậnbằngchứngcótínhchấttruyềnmiệng.Bằngchứngcótínhchấttruyềnmiệnglàlờikhailại,hoặcviệcápdụnglờikhaikhốngtrướctòalàđểchứngminhtínhxácthựcvềnộidunglờikhai.NếuvợchồngRobinsoncóthểpháthiệnđượcmộtkỹsưđãtừnglàmviệcchoAudikhainhậnlàanhtađãcảnhbáocôngtyrằngbìnhxăngkhôngantoànthìđólàchứngcớ,bằngchứngcóthểchấpnhậnđược.Nhưnghọkhôngthểmờimộtngườikểlạirằngcôtađãngồicạnhviênkỹsưtrênmộtchiếcxebuýtvànghethấyanhnàynóirằngđãcảnhbáocôngtyvềvấnđềbìnhxăngkhôngantoànralàmchứng;đósẽlàbằngchứngtruyềnmiệng.Lờikhaicủacôtakhôngđángtincậybằnglờikhaicủakỹsư,mộtphầnvìluậtsưcủaAudisẽkhôngcócácphươngthứchiệuquảđểkiểmtrachéonhânchứngđó.Nếukỹsưđứngtrướctòa,luậtsưcủaAudicóthểhỏianhtađãnóivớiaitrongcôngtyvàchínhxácanhtađãnóigìđểchứngminhrằnglờicảnhbáođãđượcđưaravớibấtkỳaicóthểthựchiệncôngviệcđóhoặclờicảnhbáođókhôngrõràng,nhưngnhânchứngđãtìnhcờngheđượcnhữnggìngườikỹsưnóithìkhôngthểchứngminhđượcđiềuđó.

Tuynhiên,tronghaitìnhhuống,luậtvềbằngchứngđãthậntrọngkhôngđưavàobằngchứngliênquandùcóthểhữuích.Tìnhhuốngthứnhấtliênquanđếnbằngchứngmàcóthểgâytổnhạinhiềuhơnlàhữuíchkhiđưaraphánquyếtvụkiện.Mộtvídụvềbằngchứngvớitưcáchcánhân,đượcđịnhnghĩarộngnhưbấtkỳbằngchứngnàochothấyxuhướnghànhđộngchungcủamộtngườitheomộtphươngthứcnàođó.GiảsửmộtsốbộphậncủachiếcAudichứkhôngphảilàriêngbìnhxăngcủachiếc100LSnổitiếngbịlỗithiếtkế.VợchồngRobinsonchắcchắnmuốnđưarabằngchứngvềnhữnglỗikhácđểchỉrarằngAudilàmộtnhàsảnxuấtcẩuthả,vàkiểuhànhvinàysẽsuyrakếtluậnlàhọcũngđãsảnxuấtbìnhxăngcủachiếcxenàykémchấtlượng.NhưnghộithẩmđoànsẽkhôngđượcphépnghebằngchứngnàybởivìhọsẽcónguycơchorằngAudiởđâyđãsaisẽcóảnhhưởngđếnkếtluậnmàcóthểđượcrútratừhànhvitrongquákhứ.

Cơsởthứhaiđểbácbỏbằngchứnglàkhiviệcsửdụngbằngchứngmâuthuẫnvớimộtchínhsáchluậtnàođókhôngthuộcphạmviluậtvềbằngchứng.Ởđây,chúngtarõràngđãhysinhviệctìmkiếmsựthậttạitòaánchomộtgiátrịkhácnàođó.Vídụ,thôngtinbảomậtbịbácbỏ.AudicóthểbiếtđượcbàRobinsonđãnóivớichồngvàluậtsưcủamìnhrằngbàđanggiảvờbịthương,nhưnghọkhôngthểgọichồnghoặcluậtsưcủabàđếnđểchứngminhlờikhaiđó.Ngaycảkhibằngchứnggiảvờốmđólàthuyết

phục,nhưngchúngtađánhgiábằngchứngđóquantrọngvìmọingườicóthểtiếtlộbímậtchovợhoặcchồngvàluậtsưcủamìnhmàkhôngsợbímậtsẽđượccôngkhai,hơnlàđưatoànbộsựviệcvàoquátrìnhtranhtụng.

Thếcònhộithẩmđoàn?

Ngoàitínhchấttranhtụng,đặcđiểmchínhthứhaicủatòaánlàvaitròcủahộithẩmđoànvớitưcáchlàbộphậnđưaraphánquyết.Tuchínhánthứ7củaHiếnphápHoaKỳvàhầuhếtcáchiếnphápcủatiểubangbảolưuquyềnđốivớiviệcxétxửcủahộithẩmđoàntrongcácvụkiệndânsự.Nếuhaibênđồngý,vụkiệncóthểđượcthẩmphánđưaraphánquyếtmàkhôngcầnmộthộithẩmđoàn,gọilàxétxửbởithẩmphán,nhưngtronghầuhếtcácvụkiện,nếumộttronghaibênmuốnmộthộithẩmđoànthìbênđócóquyềnyêucầu.

Mọingườiđềucôngnhậnrằnghộithẩmđoànlàtrungtâmcủaquátrìnhtranhtụngnhưngđócũnglàyếutốgâynhiềutranhcãinhấttrongtoànbộhệthốngtranhtụng.Đốivớimộtsốngười,đólàthànhtựucủamộtquátrìnhdânchủ,lựclượngbảovệquyềntựdocủaconngười,vàcôngcụhiệuquảđểxácđịnhsựthậttrướctòa;cònvớinhữngngườikhác,đólàmộtthểchếkhônghợpthời,khônghiệuquảmàchỉápdụngtínhđộcđoán,tìnhtrạngkhôngrõràng,vàgâytrởngạiđốivớihệthống.

Thuộctínhduynhấtcủahộithẩmđoànlàbộphậnnàybaogồmnhữngngườikhôngchuyênvềlĩnhvựcnào.Khôngphảithẩmphánchuyênnghiệp,đượcđàotạoởtrìnhđộcaođểphánquyếtvụkiệncủavợchồngRobinson,chúngtađãgiaophótráchnhiệmđóchomộtnhómngườihiểubiếtrấtítvềluậtvàkhôngbiếtgìvềtìnhtiếtvụkiệnngoàinhữnggìhọnghethấyởphòngxửán.Nhómnàyphảisànglọcthôngquacácbằngchứngtráingượcđểphánquyếtsựviệcnàođãxảyrathựctế,hiểulờigiảithíchluậtcủathẩmphán(thườngliênquanđếncáckháiniệmnhạycảmvàvấnđềđãđánhtrượtkhánhiềucácsinhviênluậttrongcáckỳthi,vàlàmchocácthẩmphánkhôngthốngnhấtýkiếnvớinhau),vàliênkếtsựviệcvớiluậtđểđạtđượckếtquảthỏamãncảhaibênvàphùhợpvớiluậttoànbộchỉthôngquathỏathuậnnhấttríhoặcgầnnhưnhấttrí.(Tạinhiềubang,quyđịnhtruyềnthốngvềbảnánđượcsựđồngthuậncủamộthộithẩmđoàngồmmườihaithànhviênđãgiảmxuốngthànhhộithẩmđoàngồmítthànhviênhơnthườnglàsáuthànhviên;vàcácbảnánkhôngđượcsựđồngthuậnthườngdođạiđasốchiếmhaiphầnbahoặcbaphầntư.)

Vìnhiềunguyênnhânlịchsử,hộithẩmđoànthậmchíđãcónhiềuquyềnlựchơnngàynay.Trongnhiềuthếkỷ,cácthànhviênhộithẩmđoànkhôngphải

làkhôngbiếtsựviệccủavụkiệnmàhọđãnghe.Cưtrútạicộngđồngxảyravụkiệnvàthườngquenbiếtcácbên,cácthànhviênhộithẩmđoàncóthểsửdụnghiểubiếtcủamìnhvềphongtụcvàsựkiệnđểápđặtvàophánquyếtcủavụkiện.Quantrọnghơn,từthờikỳthuộcđịachođếnnhữngngàyđầucủachếđộCộnghòa,hộithẩmđoànlàmộtcơquanlậpphápđồngthờilàcơquanđiềutrasựviệc.NhữngngườiMỹtrướcđâyhiểuluậtlàmộtthứgìđóhiệndiệntrongcácphongtụcvàýthứcđạođứccủacộngđồng;làthànhviêntrongcộngđồng,nhữngthànhviênhộithẩmđoànđãtiếpcậnnhiềuvớiluậtgiốngnhưthẩmphán.Trongkhithẩmpháncóthểchỉdẫnhộithẩmđoànvềquanđiểmluậtcủamình,thànhviênhộithẩmđoàncóthẩmquyềnvàtráchnhiệmđộclậpđểxácđịnhnộidungcácquytắcluậtnênđượcápdụngvớivụkiện.

Tấtnhiên,ngàynaycácthànhviênhộithẩmđoànhiếmkhicóhiểubiếtđộclậpvềsựviệccủavụkiện.Thậtvậy,mộtthànhviênhộithẩmđoànnếucóbiếtcácbênhoặcmộtsốsựviệcsẽkhôngđượcthamgiaxétxử,vìvaitròcủahộithẩmđoànsẽbịhạnchếvớitưcáchlàngườiđánhgiácôngtâmbằngchứngmàhộithẩmđoànđãnghetạiphòngxétxử.Hơnnữa,hiệnnaychúngtachorằngluậtdocơquanlậpphápvàtòaánsoạnthảochứkhôngcòntìmthấytrongcácgiátrịđạođứccủacộngđồng,vìvậycácthànhviênhộithẩmđoànbịbuộcphảiápdụngluậtmàthẩmphánđãđưara.Vìvậy,côngviệccủahộithẩmđoànlànghechứngcứ,quyếtđịnhnhữngsựviệcđãxảyratrongvụkiện,lắngnghehướngdẫnluậtcủathẩmphán,vàápdụngluậtvàosựviệc.Bằngcáchlàmnhưvậy,cácthànhviênhộithẩmđoànđãcókinhnghiệm,niềmtin,vàgiátrị,làmchoquátrìnhphánquyếtthểhiệnđượctìnhcảmcủacộngđồngởmộtmứcđộnàođóchứkhôngphảichỉlàquátrìnhtìmhiểusựviệcmáymóccứngnhắc.

Đểphụcvụnhữngchứcnăngnày,hộithẩmđoànnênlàngườiđạidiệnvàcôngbằng.Đểđảmbảorằnghộithẩmđoànlàngườiđạidiện,tòaánlậpdanhsáchcácthànhviênhộithẩmđoàntiềmnăngtừdanhsáchcáccửtriđãđăngký,nhữngngườiláixeđãđượccấpbằng,vàcácnguồnkhácnhằmlôikéovàomộtbộphậncộngđồnglớn.Cácthànhviêntiềmnăngcủahộithẩmđoànítkhiđượctriệutậptừdanhsáchnàyđểthựchiệnnhiệmvụvớitưcáchlàhộithẩmđoàn.Trướcđây,cácthànhviênhộithẩmđoànthườngđượctriệutậptrongmộttuầnhoặchơn;ngàynay,nhiềuhệthốngtòaánsửdụnghệthống“xétxửtheongày”,theođómộtthànhviênhộithẩmđoànchỉphảicómặttrongnhómhộithẩmđoànmộtngày,hoặc,nếuđượclựachọn,phụcvụtronghộithẩmđoànchỉmộtphiênxétxử.Chodùnhưvậy,nhưngnhiềungườicoiviệcphụcvụtronghộithẩmđoàncónhiềubấtlợihơnlàtráchnhiệmcôngdânvàcốgắngtránhphụcvụtronghộithẩmđoànbằngyêucầu

đượcmiễntheophápluật(thườngvớisỹquancảnhsát,bácsỹ,hoặcđốitượngtươngtự),yêucầuđượcmiễnvìmộtsốkhókhăn(nhưchămsócconnhỏhoặcngườithânbịốm),hoặcđơngiảnlàvắngmặt.Trongtìnhhuốngvắngmặt,đươngnhiên,tòaáncóthểngănhànhviđóbằngcáchmờilạithànhviênhộithẩmđoànhoặcthậmchíđưaralệnhbắt.

Sốlượngthànhviêntiềmnăngcủahộithẩmđoànđượcgọiđếnnhiềuhơnsốlượngcóthểđượcsửdụngvàophiênxétxửdựkiếnvìnhiềuthànhviênsẽbịloạikhihộithẩmđoànlựachọn.Quátrìnhđượcgọilàvoir'dire(thuậtngữtiếngPhápnghĩalà“nóisựthật”)nhằmbảođảmhộithẩmđoànlàvôtư.Thẩmphánhoặccácluậtsưyêucầucácthànhviênhộithẩmđoànđưaramộtloạtcâuhỏicótínhchấtkháiquátvàcụthểđểtìmracácthànhviêntiềmnăngcủahộithẩmđoàncóhiểubiếtvàmốiquanhệcócùngxuhướngvớiđánhgiácủahọ.TrongvụkiệncủavợchồngRobinson,mộtthànhviêntiềmnăngcủahộithẩmđoànđãbiếthoặcđãlàmộtkỹsưchếtạoôtôcóthểbịmộttrongnhữngluậtsưphảnđốihoặchộithẩmđoànmiễnvìcólýdo,vớilýdorõrànglàhọcóthểkhôngcôngbằngtrongviệcphánquyếtvụkiện.Thôngthường,mỗiluậtsưđềucómộtsốphảnquyếtchophéphọloạibỏcácthànhviêntiềmnăngcủahộithẩmđoànmàkhôngcầnđưaralýdo.Cónhiềulýdotruyềnthốngchiphốiviệcthựchiệnphảnquyếtchẳnghạn,quanniệmnhữngthànhviênnữcủahộithẩmđoàncóthểđốkỵvớibêncónữgiớiđầyhấpdẫn,hoặccácchủdoanhnghiệpnhỏkhôngđưaraphánquyếtbồithườnglớntrongcácvụkiệnthươngtíchcánhân.�Gầnđây,ítnhấttrongnhữngvụkiệnrấtquantrọng,cácchuyêngiatưvấnhộithẩmđoàn,cácnhàtâmlýhọc,hoặccácchuyêngiakhácvềnghiêncứulýlịch,ngônngữcơthể,vàcáccâutrảlờicủacácthànhviênhộithẩmđoàntheothủtụcnóisựthậtđãthamgiatưvấnchonhữngluậtsưcótriểnvọnghoặckhôngcótriểnvọngtrởthànhthànhviênhộithẩmđoàntrongmộtvụkiệnđặcbiệt.

Saukhihộithẩmđoànđãnghechứngcứvàđượcthẩmphánhướngdẫnluật,hộithẩmđoànnghỉđểthảoluậnkínvụkiện(xemxétkỹlưỡng).Khihộithẩmđoànrađượcquyếtđịnh,hộithẩmđoànquaylạiphòngxửánđểđưaraphánquyết.Khônggiốngnhưthẩmphán,hộithẩmđoànkhôngđưaralýdođốivớiphánquyếtcủamình,mặcdùđôikhithẩmphányêucầumộtphánquyếtđặcbiệt,hoặccáccâutrảlờichomộtloạtcâuhỏivềvụkiện.(Cóphảibìnhxăngbịlỗikhông?CóphảichiếcxecủavợchồngRobinsonđangchạyquátốcđộ?)

Câuhỏilớnvềhệthốnghộithẩmđoànlànóhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào.Hộithẩmđoàncóphảilàmộttổchứctìmhiểusựviệcvàápdụngluậthiệu

quảvàgâyđượcthiệncảmvớicộngđồngđốivớiquátrìnhnàytheocáchthứcxâydựnghaykhông,hoặcliệuhộithẩmđoàncóphảilàmộthìnhthứcchủnghĩavôchínhphủđộcđoán,khônghiệuquảvàthườngđưaranhữngphánquyếtbấtlợi?Dotìnhtrạnghợphiếnvềquyềndânsựcủahộithẩmđoàn,vấnđềdẹpbỏhộithẩmđoànthựcsựkhôngthểtranhluận,nhưngthậtsựkhókhănđểquyếtđịnhxemluậtphápnêntraobaonhiêuquyềnlựcchothẩmphántrongviệckiểmsoáthộithẩmđoàn.

Thẩmphánkiểmsoáthộithẩmđoàntheobốncáchthức.Thứnhất,thẩmphánhạnchếnhữnggìhộithẩmđoànđãnghetrongphiênxétxửbằngcáchápdụngluậtvềbằngchứng(đãđượcthảoluậntrướcđó).Thứhai,thẩmphánhạnchếnhữngvấnđềmàhộithẩmđoàncóthểxemxét;côngthứcthôngthườnglàcácvấnđềluậtthuộcvềthẩmphánquyếtđịnhvàvấnđềsựviệcthuộctráchnhiệmcủahộithẩmđoàn.Thứba,thẩmphánchohộithẩmđoànbiếtquytắcluậtnàoápdụngtrongviệcphánquyếtvụkiệnvànhữngquytắcnàycónghĩagì;hộithẩmđoànkhôngchuyênnghiệpsẽkhôngbiếtápdụngluậtnào,vìvậyphảitheosựhướngdẫncủathẩmphán.Thứtư,thẩmpháncóthểlấyđivụkiệntừhộithẩmđoàntrướckhiđưaraphánquyết,hoặcthậmchíđảolộnphánquyếtmàhộithẩmđoànđãđưarabằngcáchnêumộttrongnhữngkiếnnghịđốivớimộtbên.(Đươngnhiên,luậtnộidungcũngkiểmsoáthộithẩmđoàn.Chẳnghạn,nếutiểubangbanhànhmộtmứckhungcốđịnhđốivớiviệcbồithườngđauđớnvềthểxácvàtinhthần,bấtkỳphánquyếtnàocủahộithẩmđoànvượtquámứckhungấnđịnhđósẽphảigiảm.XemChương4.)

Sựkhácbiệtgiữaluậtsựviệctưởngnhưđơngiản.Thẩmphánđãđọccáccuốnsáchluậtvàởvịthếtốtnhấtđểxácđịnhápdụngluậtnàovàýnghĩacủacácquyđịnhluậtcácvấnđềcủaluậthộithẩmđoànvạchranhữngsựviệcđãxảyratrongvụkiệncácvấnđềsựviệc.Nhưngthựctếphứctạphơnnhiều.Việcápdụngmộtvấnđềtheo“luật”hoặc“sựviệc”đơngiảnlàmộtcáchđểthẩmphánđánhgiávấnđềnàothẩmphánsẵnsàngchophéphộithẩmđoànquyếtđịnh.Việcmởrộngphạmtrùthựctếđãmởrộngvaitròcủahộithẩmđoàn,trongkhiviệcmởrộngphạmtrùluậtlạithuhẹpvaitròcủatòaán.Nếuthẩmphánnghĩmộtvấnđềquáphứctạp,rấtquantrọng,hoặccóthểhiểusai,thẩmphánsẽtừchốitraovấnđềđóchohộithẩmđoànvàbảolưuýkiếncủathẩmphán.Miễnlàthẩmphánkhôngđiquáxavàoviệcxâmphạmchứcnănghợphiếncủahộithẩmđoànthìviệcxửlýcácvấnđềtheoluậtlàmộtbộmáykiểmsoáthiệuquảhộithẩmđoàn.

Vídụ,trongvụkiệncủavợchồngRobinson,việcxácđịnhAudicótráchnhiệmhaykhôngliênquanđếncácphươngdiệnphápluậtvàsựviệc.Luật

vềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnxâydựngcácvấnđềtheocáchnày:liệuAudicónghĩavụđốivớicácnguyênđơnkhông?nộidungcủanghĩavụđólàgi?vàliệuAudicóviphạmnghĩavụ?Haicâuhỏiđầuliênquanđếnvấnđềquantrọngvềchínhsáchxãhội,vìvậytòaáncoicácvấnđềđóthuộcphươngdiệnphápluật.LiệuAudicónghĩavụvềmộttrongnhữngchiếcxecủamìnhvớikháchhangvànghĩavụởmứcnàolàcácvấnđềcơbảncủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn;nóichungphánquyếtvềnhữngvấnđềnàycóhậuquảlớnđốivớixãhội.NếuAudikhôngcónghĩavụđốivớingườisửdụngxe,Audisẽcóítđộnglựcđểsảnxuấtnhữngchiếcxeantoàn.Ngượclại,nếuAudicónghĩavụbồithườngchonhữngngườicảmthấylongạikhinghetainạntrêntruyềnhình,tráchnhiệmcủaAudisẽtănglên.Nộidungnghĩavụcũngquantrọngkhôngkém.Mộttrongnhữngtranhluậnlớnvềluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàliệunhàsảnxuấtsảnphẩmcótráchnhiệmvớitoànbộthươngtíchdocáclỗitrongsảnphẩmcủahọ(đượcgọilàtráchnhiệmnghiêmngặt)hoặcchỉtrườnghợpnhàsảnxuấtbấtcẩntrongsảnxuấtsảnphẩm(trườnghợpnhàsảnxuấtbấtcẩn).Kếtquảcủaviệctranhluậnnàyquantrọngđếnnỗitòaántrongmộtvụkiệnvềtráchnhiệmsảnphẩmgiốngnhưvụnàysẽkhôngđểhộithẩmđoàngiảiquyếtvụkiệnđó.Nhưngcâuhỏithứbaliệuchiếcxecóbịlỗi,giảsửAudichịutráchnhiệmhoàntoànnếuchiếcxebịlỗilạikháchẳn.Đâykhôngphảilàmộtcâuhỏivềsựviệcđơngiản,bởivìnóđòihỏiviệcthựcthiphánquyếtlàliệunguycơthiếtkếbìnhxăngcóảnhhưởngđếnlợiíchcủaviệcthiếtkếnhưngđiềuđóítnhiềuquantrọngđốivớiphánquyếtcủacácvụkiệnkhác.Vìvậy,thẩmphánsẽcoiviệcviphạmvấnđềnghĩavụlàmộttrongnhữngsựviệcvàđểchohộithẩmđoànquyếtđịnh.

Nếuchứcnăngcủahộithẩmđoànbịhạnchếtrongviệctìmhiểusựviệcvàápdụngluậtvàosựviệcthìhộithẩmđoànphảicómộtsốcáchđểnhậnbiếtluậtnàovànhữngsựviệcgìhọchorằngphảiápdụngluậtđó.Cuốiphiênxétxử,thẩmphánchohộithẩmđoànbiếtnhữngvấnđềnàomàhộithẩmđoànphảiphánquyếtvàluậtnàohộithẩmđoànnênápdụngbằngcáchđưarachỉthị,hoặcmộtlệnh.Vídụ,thẩmphángiảithíchtiêuchuẩnứngxửnàoluậtyêucầuđốivớinhàsảnxuấttrongviệctạosảnphẩmantoàn,làmthếnàođểxácđịnhđượcliệuthiếtkếcóbịlỗi,loạibồithườngnàoAudiphảicótráchnhiệm,cáchthứckếtluậnmàthànhviênhộithẩmđoànphảitheotrướckhiđiđếnphánquyết,vàhọnêntiếnhànhxemxétkỹlưỡngnhưthếnào.Tạihầuhếtcácbang,tòaánbanhànhcácchỉthịchuẩnchohộithẩmđoànđốivớicácloạivụkiệnkhácnhau,vìvậythẩmphánkhôngphảiđiềuchỉnhtừngvụviệc.Thôngthường,dùmỗiluậtsưcũngđưaramộtloạtcácchỉthịdựkiến,sửađổicácchỉthịchuẩnđểphùhợpvớivụkiệnriênglẻ,thìvẫncầnđềxuấtcácvấnđềphảiđưavàohoặcloạibỏ,vàviệcđiềuchỉnhcácchỉ

thịđốivớimộtquanđiểmluậtcụthể.Đâylàmộtphầncủaquátrìnhtranhtụng,vìmỗiluậtsưcốgắngnhậnnhữngchỉthịtiệnlợinhất,nhưngchỉthịnàohợplýthìphụthuộcvàoquyếtđịnhcủathẩmphán.

Cácchỉthịcủahộithẩmđoànlàmộtđiểmkháctrongđónhữnghạnchếđốivớiviệcxétxửtòaánđãtrởthànhvấnđềgâytranhcãi.ThậmchítrongmộtvụkiệnkháthôngthườngnhưvụkiệncủavợchồngRobinson,cácchỉthịcủathẩmpháncóthểmấtnhiềuthờigianhơn.Vàcácchỉthịphứctạptấtyếugiảiquyếtcácvấnđềluậtrắcrốivàcáccâuhỏimở.Cácthànhviênhộithẩmđoànkhôngcóchuyênmônnghiệpvụkhócóthểđảmbảođượcviệchọcthuộccácquytắcmàngaycảluậtsưvàthẩmpháncònthấyphứctạphoặccholàcóthểgâytranhluậngaygắt.Vìvậy,thậmchícácluậtsưvàthẩmpháncóthểdànhnhiềugiờđểràsoátcẩnthậntừngcâutrongchỉthịbằngvănbản,cácthànhviênhộithẩmđoàncóthểghilạiđánhgiáhoặcmộtvàiýkiếncơbảnmàkhôngphảnánhchínhxácluậthọcholànênápdụng.

Phươngphápcuốicùngkiểmsoáthộithẩmđoànlàmộtphươngpháptậptrungchủyếuvàoviệcphânchiaquyềnlựcgiữathẩmphánvàhộithẩmđoàn.Tạinhữngđiểmchínhtrước,trongvàthậmchílàsauphiênxétxử,mộtbêncóthểyêucầuthẩmphánkhôngđểtoànbộhoặcmộtphầnvụkiệnchohộithẩmđoànvàtựđưaraphánquyết.Chúngtôiđãchứngkiếnthẩmphánngănvụkiệnđưaraxétxửbằngcáchđưarakiếnnghịbácbỏvụkiệncủanguyênđơnvìnókhôngnêuyêucầuchứngminhpháplýđốivớibịđơn,hoặcđưarakiếnnghịxétxửsơlượcvìkhôngcótranhchấpthựctếlớnvàluậtxácđịnhcáchthứcđưaraphánquyếtvụkiệndựatrêncácsựviệckhôngthểtranhcãi.Mộtkhiphiêntòabắtđầu,thẩmpháncóthểhạnchếquyềnlựccủahộithẩmđoànvàtìmhiểumộttrongcácbênbằngcáchđưarakiếnnghịphánquyếttheochỉthịcủathẩmphántrongphiênxétxửhoặckiếnnghịphánquyếtcủatòaánkhôngtheophánquyếtcủahộithẩmđoànsaukhihộithẩmđoànđãphánquyết;haikiếnnghịtrênthườngđượcgọichunglàcáckiếnnghịphánquyếttrênphươngdiệnphápluật.Hoặc,cuốiphiênxétxử,thẩmpháncóthểbácbỏphánquyếtcủahộithẩmđoànvàralệnhxétxửlại.

Cáckiếnnghịvềphánquyếttrênphươngdiệnphápluậtcóthểđượcđưaranếuthẩmphánxácđịnhrằngkhôngcóđủsựviệcđểđưarahộithẩmđoànhoặcchỉmộtkếtquảcóthểđượcrútrahợplýtừcácsựviệc.Haikiếnnghịkhácnhauvềthờiđiểm.Mộtbêncóthểkiếnnghịvềphánquyếttheochỉthịcủathẩmphánsaukhiđốiphươngđãđưaratoànbộchứngcứ.Vídụ,saukhivợchồngRobinsonkếtthúcvụkiện,AudicóthểkiếnnghịvềphánquyếttheochỉthịcủathẩmphánđốivớiAudivìvợchồngRobinsonđãkhôngđưarabấtkỳbằngchứngnàochứngminhAudicóthểchếtạobình

xăngantoàn(nếuđólàmộtphầntiêuchuẩnpháplý);hoặcvìtoànbộbằngchứnghọđãđưarachothấybìnhxăngđượcthiếtkếhếtsứcantoàn.Tươngtự,vợchồngRobinsoncóthểkiếnnghịphánquyếttheochỉthịcủathẩmphánsaukhiAudiđãkếtthúcviệcbiệnhộnếuAudikhôngbáclạibằngchứnglàbìnhxăngđượcthiếtkếkhôngđúngquycách.Nếumộttronghaikiếnnghịđượcđưara,tòaánsẽđưaraphánquyếtđốivớibênbáclạichứngcứthànhcông.(Thậmchíviệcnàyđượcgọilàkiếnnghịphánquyếttheochỉthịcủathẩmphánnhưnghộithẩmđoànkhôngphảiquathủtụcthựctếvềviệcđưaraphánquyếtmàthẩmphánđãchỉthịhọ�thẩmphánđãthựchiệnviệcnàythaychohọ).

Phánquyếtcủatòaánkhôngtheophánquyếtcủahộithẩmđoànđặcbiệthơnnhiều.Việcđưarachứngcứđãđượckếtluận,thẩmphánchỉthịhộithẩmđoànđưabằngchứngraxemxétkỹlưỡng,vàhộithẩmđoànđưaraphánquyết.Nhưngsauđóthẩmphánkếtluậnrằnghộithẩmđoànđãđưaracâutrảlờisaivềluậthoặckhônghợplývềsựviệc,vìvậythẩmphántuyênbốmộtbênthắngkiệnbấtkểphánquyếtcủahộithẩmđoànủnghộbênkia.Vềmặtthủtục,kiếnnghịnàyđượccoinhưthểlàmộtkiếnnghịphánquyếttheochỉthịcủathẩmphánbịtrìhoãn,vàthẩmpháncóthểsửdụngkiếnnghịđóvìđólàlợithếchiếnlượcđểthẩmphántrìhoãnquyếtđịnhcónênđểvụkiệnchohộithẩmđoàn.Nếuđólàmộtcâuhỏisátnghĩavàthẩmphánđưaraphánquyếttheochỉthịcủathẩmphán,mộtbêncóthểsẽkhángcáo,tòaphúcthẩmcóthểbốtríthẩmpháncủatòasơthẩmvàyêucầuxétxửlại.Bằngcáchchờđợiđểbiếtxemliệuhộithẩmđoàncóđiđếncâutrảlời“đúng”,thẩmpháncóthểtránhđềnghịphiênxétxửthứhai;phánquyếtcủahộithẩmđoàncókhảnăngđượcủnghộhơnlàviệcđưarakiếnnghị.

Cácphánquyếtvềphươngdiệnphápluậtchothấysựmâuthuẫnnổibậtgiữavịtrítrungtâmcủahộithẩmđoàntrongquátrìnhxétxửvàquyềnkiểmsoáthộithẩmđoàncủathẩmphán.VìđãcótiềnlệvềkiếnnghịnàytạithờiđiểmsoạnthảoHiếnpháp,TòaánTốicaođãchorằnghọkhôngviphạmquyềnxétxửcủahộithẩmđoàntheoTuchínhánthứ7.Tuynhiên,vìphươngsáchnàycóthểgâyảnhhướngđếnchứcnăngchínhcủahộithẩmđoànnêntòaánphảibỏcôngsứcnhằmcốgắngxácđịnhthờiđiểmnàokiếnnghịlàphùhợp,vàcáctòaánkhácnhaubấtđồngvềmứcđộxâmphạmkhácnhaucủathẩmphánvàolĩnhvựccủahộithẩmđoàn.

Thayvìđưaraphánquyếtchomộttrongcácbên,thẩmpháncóquyềnlựachọnralệnhxétxửlạiđểsửachữanhữngsaisótxảyratạiphiênxétxửsơthẩm.Đươngnhiên,tòaphúcthẩmcũngcóthểralệnhxétxửlại,nhưngthẩmphántòasơthẩmbiếttrựctiếpsựviệcgìđãxảyravà,cócơhộiđánh

giáviệcxétxử,cóthểxácđịnhmộtlỗiriênglẻnàođó,hoặcgộpchungmộtsốlỗinhỏ,khôngphươnghạiđếncơhộicủabênthuacuộcđểcómộtphiênxétxửcôngbằng.Giốngnhưcáckiếnnghịvềphánquyếttrênphươngdiệnphápluật,việcđưaraxétxửlạicóthểxâmphạmđếnlĩnhvựccủahộithẩmđoàndođưaraphánquyếtkhônghiệuquả.Tuynhiên,việcxétxửlạiítnhiềucóthểbịxâmphạmvìítnhấthộithẩmđoànthứhaisẽxétxửvụkiện.Nhưngviệcxétxửlạisẽkhôngđượcphépchỉvìthẩmphánkhôngđồngývớiphánquyếtcủahộithẩmđoàn.Nếuthẩmphánđãmắcsailầmnghiêmtrọngvềphươngdiệnluậtkhitiếnhànhxétxửchẳnghạn,thừanhậnhoặcbácbỏchứngcứquantrọngkhônghợplệhoặcchỉthịsaihộiđồngxétxửthẩmpháncóthểsửachữasaisótbằngcáchralệnhxétxửlại.Cáclýdokhácđểđưaraxétxửlạibaogồmhànhvisaitráicủaluậtsưhoặcthànhviênhộithẩmđoàn,bằngchứngmớiđượcpháthiện,hoặcvìphánquyếtquánặng.Trongtrườnghợpsau,thẩmpháncóthểtraochobênthắngkiệnquyềnlựachọn:Chấpnhậnthêmmộtkhoảntiềnbồithườnghoặcxétxửlại.

Việcgìxảyrasaukhixétxử?

Mộtphiênxétxửkhôngphảiđãlàđiểmkếtthúccủamộtvụkiện.Bênthuakiện,hoặcthậmchíbênchỉthắngphầnkiệnmàbênđómuốn,cóthểkhángcáovụkiệnlêntòaáncấpcaohơn.Khôngphảimọibênthuakiệnđềukhángcáo.Luậtsưcóthểquyếtđịnhlàkhôngcóđủcơsởhợplýđểkhángcáo,hoặcmộtbênkhôngcókhảnănghoặckhôngmuốnđầutưnhiềutiềnbạcvàoviệckiệntụng.Nhưngởmọibang,bênthuakiệnítnhấtcóquyềnxemxétviệcđưavụkiệnratòaphúcthẩm.

Cáchệthốngtòaánlớnhơn,giốngnhưcáctòaánliênbangvànhữngtòaáncủacáctiểubanglớn,cóhaicấptòaphúcthẩm.Cấpthứnhấtlàtòaphúcthẩmtrunggian,đượcgọilàTòaphúcthẩmtronghệthốngliênbangvàcáctênkhácnhautạicáctiểubangkhácnhau.(Cáclãnhthổnhỏhơnbỏquacấpnày.)Cấpthứhailàtòaáncaonhấttạilãnhthổ,chẳnghạnnhưTòaánTốicaoHoaKỳhoặcTòaánTốicaotiểubangOklahoma.Nếungườikiệncảmthấykhôngthỏađángvớikếtquảtạitòaphúcthẩmtrunggian,ngườiđócóthểyêucầutòaáncaonhấtxétxửvụkiện.Thôngthường,mặcdùkhángcáolêntòaántrunggianlàbắtbuộc(tòaáncóthẩmquyềnxétxửvụkiện)nhưngkhángcáolêncấptiếptheolạitùytheoýmuốn(tòaáncóthểquyếtđịnhliệutòaáncóthụlýđểxétxửvụkiệnhaykhông).TạiTòaánTốicao,thủtụcyêucầutòaánxétxửkhángcáođượcgọilàđềnghịlệnhchuyểnhồsơlêntòacấptrên(writofcertiorari–mộtthuậtngữLatinh,nghĩalàcấp“đượcthôngbáo”);bằngcáchbanhànhmộtlệnh,tòaáncấpcaohơnthôngbáochotòaáncấpdướirằngtòaáncấpcaohơnmuốnđượcthôngbáovềvụ

kiệnđểtòanàycóthểphánquyếtvụkiệnđó.Tòachungthẩmsẽchỉđảmnhậnviệckhángcáođượccoilàquantrọngđốivớitòachungthẩm,hoặcvìvụkiệnphátsinhmộtvấnđềpháplýquantrọnghoặcvìcósựnhầmlẫnvềcáchgiảiquyếthợplývấnđềpháplýliênquangiữacáctòaáncấpdưới.

Quátrìnhkhángcáolànhằmđạtđượckếtquảchínhxáchoặcbảođảmmộtquátrìnhhoànhảotrongvụkiện.Thayvìvậy,quátrìnhkhángcáocốgắngcânbằngcácgiátrịcănbảncủaquátrìnhkiệntụng.Tòaphúcthẩmsẽkhắcphụcnhữngsaisóttạicáctòacấpdướibịcholàđãviphạmnghiêmtrọngđếntínhcôngbằngcủaquátrìnhkiệntụnghoặcđemlạicácgiátrịcủaluậtnộidungcóliênquan,nhưngtòaphúcthẩmcốgắngthựchiệnviệcnàykháhiệuquả,khôngphảibằngcáchcanthiệpquánhiều,gâyratrìhoãnquáthờihạn,hoặccảntrởtínhchungthẩmcủaquátrìnhnày.

HãylấymộtphầnkhángcáotrongvụkiệncủavợchồngRobinsonlàmvídụ.(Hãynhớrằngcòncócácvấnđềtốtụngphứctạptrongvụkiện,dẫnđếnvụkiệnsẽchuyểntừcáctòaáncủatiểubangOklahomalênTòaánTốicaoHoaKỳvàsauđóchìmnổiquacáctòaánliênbangcấpdưới.)HộithẩmđoàntrảlạiphánquyếtủnghộcácbịđơnvàchốnglạivợchồngRobinsontạiTòaánQuậncủaHoaKỳởQuậnphíaNamOklahoma.VợchồngRobinsonkhángcáolênTòaphúcthẩmHoaKỳvìchorằngphầnmàthẩmphántòasơthẩmđãbácbỏkhônghợplý,chứngcứlàVolkswagen,côngtymẹ,đãnhậnthứcđượcsựnguyhiểmcủathiếtkếbìnhxăng.ThẩmphántòasơthẩmđãbácbỏchứngcứtheolýthuyếtrằngsựnhậnthứcnàykhôngthểquychoAudi,nhàsảnxuấtchiếcxevàcôngtyconcủaVolkswagen.TòaphúcthẩmđồngýrằngsựnhậnthứcnàykhôngthểquychoAudivàphêchuẩnphầnphánquyếtđó,nhưngkhôngđồngývớiphánquyếtcủathẩmphántòasơthẩmrằngchứngcứcóthểđượcsửdụngđốivớiVolkswagen,vìvậytòaphúcthẩmđãtrảlạivụkiệnđểxétxửlạiđốivớiVolkswagen.

Trướctiên,hãyxemxétkhimộtngườicóthểkhángcáotừtòaánsơthẩm.Ởđây,cáctòaánnhậnthấyhànhtrìnhđiđếntínhhiệuquảvàtínhchungthẩmbằngnhữngconđườngkhácnhau.Hầuhếtcáctòaángiámsátquytắcphánquyếtchungthẩm,mànhưtêncủanóđãchothấy,chỉchophépviệcxemxétcáchànhđộngcủatòaáncấpdướikhivụviệcđãchungthẩm,đượcgiảiquyếthoàntoàntrướcđó.Theophươngthứcnày,vợchồngRobinsonkhôngthểkhángcáoviệcbácbỏchứngcứlàVolkswagenđãnhậnthứcđượclỗitạithờiđiểmthẩmphántòasơthẩmđưaraphánquyết;họphảiđợichođếnkhikếtthúcvụkiện,khihọđãthuakiện.ĐâyđượccoilàphươngthứchiệuquảbởivìnóngănvợchồngRobinsontrìhoãnviệcxétxửtrongkhihọkhángcáo,đồngthờichophéptòaphúcthẩmxemxéttoànbộvụkiện,baogồmsai

sótcụthểhoặcbấtkỳsaisótnàođượcviệndẫn,vàviệcxemxétphánquyếtcóthểkhôngbaogiờcầnthiết;nếuvợchồngRobinsonthắngkiện,tòaphúcthẩmsẽkhôngbaogiờphảixemxétvấnđề.Cáctòaánkhácchophépkhángcáobấtkỳthờiđiểmnàokhimộtquyềntrọngyếucóliênquanđếnphánquyếtcủathẩmphántòasơthẩm.Trongtrườnghợpnày,việcchophépkhángcáovấnđềcóchứngcứrõràngsẽkhôngnhấtthiếtphảihoàntấtphiênxétxửsơthẩmđểralệnhxétxửlạikhitòaphúcthẩmđãcóquyền.

Tiếptheo,hãyxemxétnhữngcôngviệcmàtòaphúcthẩmkhôngthựchiện.Vìquátrìnhtranhtụngphúcthẩmtươngtựnhưcácphầncònlạicủahệthống,tòaphúcthẩmsẽchỉtrảlờicáccâuhỏimàtòaphúcthẩmđượchỏi.TòaphúcthẩmkhôngtựýđưaraphánquyếtmàtòamuốnxemxétvụkiệncủavợchồngRobinsonsaukhitòaánxétxửđãkếtthúc;tòaphúcthẩmphảiđợimộttrongcácbênkhángcáo.Vàmộtkhitòaphúcthẩmđãthụlývụkiện,tòaphúcthẩmchỉcóthểgiảiquyếtcácvấnđềmàcácbêngâyđượcsựchúýcủatòaphúcthẩmvàđượcnêutạitòa.Vídụ,tòaphúcthẩmkhôngxemxétliệucácchỉthịcủahộithẩmđoàncóchínhxác,vìchẳngbênnàonêuravấnđềđó.Tòacũngsẽkhôngxemxétvấnđềmàbênthuakiệnđãkhôngnêuratạiphiêntòa.Nếuthẩmphántòasơthẩmcôngnhậnbằngchứngkhôngthểtranhcãi,Audicóthểkhôngphảnđốisựcôngnhậncủathẩmphántòasơthẩmkhikhángcáo.Trênphươngdiệntínhcôngbằngvàhiệuquả,tòaphúcthẩmchỉxemxétcácvấnđềgâyđượcsựchúýcủathẩmphántòasơthẩmvàđượcpháttriểntrongtậphồsơhạnchếđãđểsẵnchuyểnlêntòaphúcthẩm.Tòaáncũngkhôngxemxétcácsựviệcmàđãkhôngđượcđưaraởtòaáncấpdưới.Vàtòaánsẽchỉxemxétcácvấnđềkhángcáocósựkhácbiệtvềkếtquảcủavụkiện.Chẳnghạn,AudikhôngthểkhángcáomộtphánquyếtnàođócủathẩmphánchỉvìAudimuốnxinmộttuyênbốtừtòaáncấpcaohơnvềvấnđềđó;Audisẽthắngkiện,vìvậytòaánsẽkhôngmấtthờigianxemxétcácvấnđềkhôngcótínhquantrọngđốivớiviệcgiảiquyếtmộttranhcãigaygắt.(Tuynhiên,mộtkhivợchồngRobinsonkhángcáo,Audicóthểnêuracácvấnđềkhácủnghộphánquyết.)

Cuốicùng,hãyxemtòaánphúcthẩmxemxétnhưthếnàonhữngsựviệcđãxảyraởtòaáncấpdưới.Nếuvấnđềđượcđưaratrướcđóthìđâylàmộtcâuhỏivềluậtpháp,tòaphúcthẩmlúcnàocũngsẵnsàngsửdụngphánquyếtcủamìnhđểđưarakếtquảđúng.ViệcbácbỏchứngcứvềsựnhậnthứccủaVolkswagenđãxoayquanhmộtnguyêntắcluậtvềmốiquanhệgiữacôngtymẹvàcáccôngtycon.Cácthẩmphántòaphúcthẩmhiểuđạoluậtnàyvàthẩmphántòasơthẩmcũngvậy,dođóhọsẽxemxétvấnđềlạilầnnữavàkhôngtôntrọngphánquyếtcủathẩmphántòasơthẩm.(Vìởvịtrícao,cácthẩmphántòaphúcthẩmthườngcholàhọcóhiểubiếtluậttốthơn.Giống

nhưmộtnhậnđịnhthúvịvềcácthẩmpháncủaTòaánTốicao,họkhôngphảilàngườiđưaraphánquyếtchungcuộcvìhọkhôngthểmắcsailầm,nhưnghọkhôngthểmắcsailầmvìhọlàngườiđưaraphánquyếtchungcuộc).Tuynhiên,nếuvấnđềcóliênquanđếnsựviệc,tòaphúcthẩmsẽthậntrọnghơn.Họchỉxemmộtphầnhồsơtốtụngởtòaáncấpdướivàcáclậpluậncủaluậtsưcủacácbên.Họkhôngnghenhânchứnghoặcxemxéttoànbộchứngcứ,vìvậyhọởvịthếkémhơnkhiđánhgiá,chẳnghạnnhưliệubìnhxăngcóphảibịlỗi.Theođó,tòaphúcthẩmsẽtôntrọngphánquyếtthựctế,đặcbiệtnếuphánquyếtđóđượchộithẩmđoànđưarachứkhôngtheođềnghịcủathẩmphántòasơthẩm.

Khikhôngcònkhángcáonàonữathìvụkiệnkếtthúc.Ngaycảkhibênthuakiệncóthểtìmhiểuđượcbằngchứngmớihoặcđưaratìnhtiếtmới,bênthuakiệnkhôngthểquaylạitòaánvàxétxửmộtlầnnữa.Tínhchungthẩmlàmộtyếutốquantrọngcủahệthốngphápluật,thuậtngữLatinhlàresjudicata–“sựviệcđãđượcphánquyết”.

5.ThươngtíchcánhânvàluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnTainạnôtô,đổcàphênóngvàsaisóttronghànhnghềy

StellaLiebeck,bảymươichíntuổi,đitrênxecùngcháutrai,bàmuamộttáchcàphêvớigiábốnmươichínxuMỹtạimộtnhàhàngănnhanhvenđườngcủahãngMcDonald’sởAlbuquerque,bangNewMexico.Khikẹptáchcàphêgiữahaiđùiđểmởnắpnhựađậybêntrênchothêmkemvàđườngvào,bàlàmđổtáchcàphêvàbịbỏng.LiebeckđãkiệnnhàhàngănnhanhMcDonald’s,chorằngcàphêquánóngvàhộithẩmđoànđãraphánquyếtbồithườngthươngtích160.000đô-lachobàLiebeckđồngthờiphạthãngMcDonald’s2,7triệuđô-la,tươngđươngdoanhthuhaingày.

Đâylàvụkiện“mangtínhlạmdụngkiệncáo”nổitiếngnhất,nhằmvàonhữngngườiủnghộviệccảicáchluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,vìhọtìmcáchsửađổihệthốngtráchnhiệmdânsựmàởMỹthườngđượcgọilàluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Mọingườiđềubiếtcàphêlànóng,vànếubạnđánhđổ,bạnsẽlàmmìnhbịbỏng.Nhưngkhôngphảiaicũngsẵnsàngchấpnhậnhậuquảcủatainạnhàngngày,nhữngnhàcảicáchluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchobiếtnhưvậy.Thayvìthế,cácthẩmphánvàhộithẩmđoànrấtmuốntạođiềukiệnchonguyênđơnchuyểnsựbấthạnhcủahọchomộtngườinàođócótúitiềnnặnghơn.

Trongkhiđó,nhữngngườiủnghộluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncoivụkiệncủaLiebecklàminhchứngchohệthốngluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào.HãngđồănnhanhMcDonald’stừngnhậnđượchơn700đơnkhiếunạivềnhiệtđộcủatáchcàphêđượcđemraphụcvụ,họđãbáckhánhiềuđơnkhiếunạinàynhưngcũngphảichấpnhậnđềnbù500.000đô-lachomộtphầsốđơnkhiếunạiđó.Côngtynàyđãphụcvụcàphêởnhiệtđộnónghơn20oCsovớicáccôngtycạnhtranh,mứcnhiệtmàcácnhàquảnlýcủacôngtythừanhậnlàquánóngđểcóthểuốngngaylậptứcvàđủnóngđểcóthểgâybỏng.Liebeckđãnằmviệnmộttuầnvớimứcbỏngđộba,cầnphảicấyghépda.Lúcđầu,bàsẵnsànggiảiquyếtvụkiệnchỉvớimongmuốnnhậnmộtkhoảnbồihoànđủchitrảcácchiphíytế,nhưnghãngMcDonald’stừchối.Hộithẩmđoànướctínhkhoảntiền2,7triệuđô-lalàdoanhthutừbánhàngtronghaingàycủahãngMcDonald’s,vìvậyđãsửdụngsốtiềnđónhưmộtphánquyếtbồithườngmangtínhchấtchếtài.HộithẩmđoàncũngpháthiệnrarằngLiebeckphải

chịumộtphầntráchnhiệmvềthươngtíchcủamìnhdobàkhôngđãcẩnthận,vìvậyđãquyếtđịnhgiảmkhoảnbồithườngđãphánquyếttrướcđó,vàthẩmphántòasơthẩmđãphánquyếtgiảmthêmmứcbồithườngcótínhchấtchếtàixuống480.000đô-la.Sauvụkiệnnàyvàkhiphánquyếtđượccôngkhai,hãngMcDonald’sđãbuộcphảigiảmnhiệtđộcàphêcủamình.Ởđây,hệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãcótácdụng,nhữngngườiủnghộhệthốngnàychobiết;ngườilàmsaibuộcphảibồithườngchonạnnhânbịthươngtíchvàkhắcphụchànhvinguyhiểm.Vụkiệncũngcóảnhhưởngtíchcựcđếnnhữnghànhvinguyhiểmtiềmtàngkhác;ChuỗinhàhàngWendyđãgiảmnhiệtđộcủamónsocolanóng,chủyếuphụcvụtrẻem.

Trongvàitrămnăm,cáctòaánvàcơquanlậpphápđãsoạnthảocácnguyêntắcbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđểxácđịnhkhinàomộtngườiphảicótráchnhiệmđốivớithươngtíchcủangườikhác.NhữngngườiđềxuấthệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchobiếtcácvụkiệngiốngnhưvụkiệncủaStellaLiebeckchứngtỏhệthốngnàyhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào,vànhữngthayđổiđãxuấthiệntrongsuốtquátrìnhpháttriểnliêntụckéodàihàngthếkỷ.Nhữngnhàcảicáchluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchorằngmọithứđãđiquáxa,chuyểndầntráchnhiệmtừcánhânvàápđặtcácchiphíđốivớibịđơnvôtội,vìvậycầnphảicónhữngsựthayđổilớnvềlậppháp.Tuynhiên,trướckhichúngtacóthểquyếtđịnhduytrìhoặcsửađổihệthốngnày,chúngtacầnphảihiểutoànbộnộidungcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.

Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn?

ỞmứckháiquátrấtdễđểmôtảLuậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,nhưngrấtkhókhiđịnhnghĩamộtcáchchínhxáchơnvềluậtnày.BồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncónguồngốctừtiếngLatinh,nghĩalà“bịbópméo”hoặc“bịsailệch”vìvậylỗibấtcẩnlàmộthànhđộngkhôngtheotiêuchuẩncủamộthànhviđúngđắnmộthànhđộngsaitrái.Nếubạnđấmvàomũingườihàngxóm,láixeẩuvượtquangườiđibộ,hoặcgâythươngtíchchokháchhàngvìđưaramộttáchcàphêquánóng,bạnđãphạmphảihànhđộngbấtcẩn.(Mộtsốtrườnghợpbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhôngđượcthảoluậnởđây,chúngchỉliênquanđếnthiệthạikinhtếvàkhônggâythươngtíchthânthể,chẳnghạnnhưviệcvukhốngmộtngườilàkẻlừađảohoặclừagạtngườikhácđểxúigiụchọthamgiamộtgiaodịchtàichính).Toànbộnhữngsựviệctrênlàhànhđộngsaitráivànạnnhâncóthểnhậnphánquyếtphảibồithườngtiềnbạcchonhữnghànhđộngđó.

Chúngtacóthểhiểutốthơnnộidungluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn

từnhữngvụkiệnđiểnhìnhnày.Tuynhiên,thôngcáotrongđócóđềcậpđếncácchitiếtvềcơbảnkhôngcóýnghĩavìchúngkhôngtrảlờicâuhỏicănbảnvềluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn:Nếuluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnquyđịnhhìnhthứcphạthànhvisaitrái,làmthếnàochúngtacóthểkếtluậnđượcmộthànhvinàolàsai?Mộtngườihàngxómcóphảibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnhaykhôngkhianhtađấmvàomũibạn?LiệunhàhàngănnhanhMcDonald’scóphảibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnhaykhôngkhinhàhàngđóphụcvụcàphênóngđếnnỗilàmkháchhàngbịbỏng?Thếcònláixechạydướimứchạnchếtốcđộnhưnglạibịcholàđangláiquánhanhvìđiềukiệnthờitiếtthìsao?

Cáccâuhỏinhưthếnàychothấyhaiđặcđiểmquantrọngcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Thứnhất,mộtsốvụkiệndễphánquyếtnhưngmộtsốvụkiệnlạikhó.Cácthẩmphán,luậtsư,vàcáchọcgiảvềlĩnhvựcbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnsửdụngnhữngvụkiệndễđểxâydựngcácchínhsáchvànguyêntắcgiúphọphântíchcácvụkiệnkhó.(Đôikhi,bồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncũngcótácdụngngượclại;việcsuyngẫmvềcácvụkiệnkhóđãkíchthíchsựhiểubiếtsâusắcvàkhiếnchúngtanghĩlạicâutrảlờicủamìnhđốivớinhữngvụkiệndễ).Thứhai,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàmộtquytrìnhgiốngnhưmộtloạtcácquytắc.Mộtyếutốquantrọngcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàviệcápdụngcácnguyêntắcrấtchungchẳnghạnnhư“mọingườiphảicẩnthậnhợplýđểkhônglàmngườikhácbịthương”đốivớicácvụkiệncụthể,giốngnhưtainạnôtôxảyravàomộtbuổitốitrờimưa.Cơcấutổchứcquađócácquytắcđượcápdụnghệthốngkiệntụngtrongđótráchnhiệmđượcchiasẻgiữatòaánvàhộiđồngxétxửcótínhchấtquantrọngtrongluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlànộidungchínhcủacácquytắcđó.

Trongmộtthờigianrấtdài,hệthốngkiệnđòibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩngầnnhưđềuliênquanđếncácvụkiệndonguyênđơnlàcánhânđệtrìnhđốivớibịđơnlàcánhânphátsinhtừmộtsựviệcđơnlẻ.Phầnlớn,cácnhómnhỏsẽđứngvềmộtbênnàyhoặcbênkiatrongviệckhởikiện;ngườiláixevàbahànhkháchtrongmộtchiếcxesẽkiệnngườiláichiếcxekhácgâyratainạn,hoặcmộtbệnhnhânbịtổnhạitrongquátrìnhphẫuthuậtsẽkiệnbácsỹphẫuthuật,bácsỹgâymêhồisức,vàbệnhviện.Nhữngkiểukiệnnàyvẫnchiếmđasố,nhưngtrongnhữngthậpkỷgầnđây,cácvụkiệnliênquanđếnnhiềungườibịthươngtíchdocùngmộthànhvi,đượcgọilàbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềunạnnhân,trởnênquantrọnghơn.Mộtsốtrườnghợpbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềunạnnhânliênquanđếnnhữngthươngtíchphátsinhtừmộttainạnduynhất,chẳnghạnnhưvụnổ,hoặcmộtnguồnđơnlẻnhưônhiễmtừnhàmáyhóa

chất.Mộtsốtrườnghợpkhácliênquanđếnnhiềuthươngtíchgâynênbởimộtkiểuhànhviduynhấtđượclặplạitrongmộtthờigian,nhưviệcsửdụngchấta-mi-ănghoặccholưuhànhmộtloạithuốcnguyhiểm.Hậuquảcủamộtsốtrườnghợpbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềunạnnhânnhưtrênđầykịchtính:6.000nạnnhântrongthảmkịchngày11tháng9;20.000vụkiệnvềthẩmmỹnângngực;hơn800.000vụkiệnvềnhiễmchấta-mi-ăng;vàítnhất600.000nguyênđơnđòibồithườngtổnhạidothuốcănkiêngfen-phen(vàcókhảnăngcòntăngthêm5triệunguyênđơnnữa).

Bồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềungườitạoramộtsốtháchthứcvớihệthống.Mộtlàkhiếnviệcgiảiquyếttoànbộsốlượngvụkiệncóthểchuyểnquahệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchomộtcánhânbịtồnđọng,làmchosốlượngkiệntụngngàycàngtăngvàcókhảnăngápđảotòaán,gâytrìhoãnxétxửcácvụkiệnkhác.Mộtvấnđềkháclàviệcphânloạixétxửcácnạnnhâncóthươngtíchkhácnhaunhưngkhởikiệntạinhữngthờiđiểmkhácnhau.Nhiềubịđơntrongnhữngvụkiệnbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềungườiphảisửdụngcáchthứcphásảnđểthoátgánhnợ,vàtòaánkhiđóphảiquyếtđịnhainhậnđượccáigì;nếucácnguyênđơntrướcđóđãđượcbồithườngđầyđủ,thìkhôngcònlạigìđểbồithườngchonhữngngườitiếptụcliệtkêthươngtíchcủamìnhsauđó.Vàbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvềchấtđộchạibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềungườiphátsinhtừviệctiếpxúcvớihóachất,thuốc,hoặccácchấtnguyhạikhácđươngđầuvớinhữngvấnđềdẫnđếnkếtquảbấtthườngvìkhócóthểquykếtmốinguyhiểmđãphảiđươngđầuvớicácthươngtíchđặcbiệtmàcóthểcónguyênnhânphứctạpvàphátsinhtrongmộtthờigiandàisaukhitiếpxúc.Mộtvàitrongsốcácvấnđềnàyđượcthảoluậnởcácphầnsaucủachươngnày.Tuynhiên,đểtrảlờichocâuhỏi,“Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàgì?”Thìchínhsựxuấthiệnyêucầuđòibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchonhiềungườiđồngnghĩavớicâutrảlờirằng,đólàmộtquátrìnhbaogồmcảxétxửcáctranhchấpcánhânvàhệthốngđểgiảiquyếtđángkểmộtsốlượngcácthươngtíchlớn.

Tạisaochúngtacầnluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn?

Cácthươngtíchxảyrahàngngày.Mộtngườiláixengủgậtvàđâmvàocây.Aiđóvấpngãởcầuthang.Cáccaphẫuthuậtkhôngphảilúcnàocũngthànhcông.

Tuynhiên,thôngthường,khimộtngườinàođóbịthươngthìsẽcómộtngườikhácphảichịutráchnhiệm.Ngườichủnhàkhôngsửacácvếtnứttrênvỉahènhàmìnhkhiếnkháchvãnglaiđiquabịvấpngã.Cácbácsỹchẩn

đoánvàđiềutrịkhôngđúngchobệnhnhân.Trongmộtvụđâmxerấtnhẹnhưnghànhkháchchếtvìbìnhxăngbịvỡvànổ.Côngnhânmắcbệnhungthưdocôngnghệđóngtàusửdụngchấta-mi-ăng.Hoặclấyvídụvềmộtsốkiểusựviệcđặcbiệtmàcácgiáoviênluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnrấtưathích:Ngườihướngdẫntrêntàuhỏathúcgiụchànhkhách,làmchoanhtađánhrơikiệnhàng;pháohoatrongkiệnphátnổ,làmtróclớpgỉsắtvàbắnvàohànhkháchkhácđangđứngđợiởsânga.Mộtcontàubịđứtdâyneo,trôitheodòngnước,vàđâmvàomộtchiếctàukhác,làmchocontàuthứhaibịđứtdâyneo;cảhaicontàutiếptụctrôitheodòngnướcvàđâmvàomộtchiếccầu,tạothànhmộtvậtcảnbăngvànước,gâyngậplụtởvùngthượnglưu.

Điềugìxảyranếuchúngtakhôngcóhệthốngphápluậtđểgiảiquyếtnhữngtổnhạikiểunhưthếnày?Thứnhất,mọingườisẽkhôngcóýthứctránhlàmngườikhácbịthương.Đôikhi,nhữngtổnhạixảyralàdocốý;nhưngthôngthường,cáctổnhạilàdosơývìnhiềungườikhôngcóýthứccẩnthận.Mộtnhàsảnxuấtôtôsẽcóýthứcgiảmbớtcáctiêuchuẩnantoànnếubiếtrằngmìnhsẽkhôngphảichịutráchnhiệmvềnhữngtổnhạidochiếcxebịlỗigâyra.Ngườiláixecóthểthiếucẩnthậnhơn,vàcácchủsởhữunhàcóthểsẽkhôngmuốnsửachữavỉahètrướcnhàmình.Ngượclại,cácdoanhnghiệpvàcánhânđãhànhđộngmộtcáchantoànsẽchịuthiệtgiántiếpdocáchoạtđộngtốtcủamìnhvìhànhđộngcẩnthậnthườngtăngchiphívàkhônggiảmtráchnhiệmtươngứng.

Thứhai,cácnạnnhâncủavụtainạnsẽbịbỏmặcvớicáckhoảnthanhtoánchiphíytế,mấtlương,thiệthạitàisản,vàcáchậuquảdothươngtíchkhácmàhọphảichịu.Đốivớihầuhếtcácnạnnhân,chiphísẽrấtlớn;cònvớimộtsốngườikhôngmaymắn,chiphíthậtlàkhủngkhiếp.Chẳnghạn,tainạnbấtngờcủaStellaLiebeckdocàphênóngsẽtốncủabàhàngchụcngànđô-laviệnphívàchiphíkhámchữabệnh.

Thứba,việcnhiềungườicóthểtựdogâytổnhạichongườikhác,dùcốýhoặcvôýdườngnhưsẽkhôngcôngbằng.Ngườiláixebấtcẩnsẽthoátđượccáchànhđộngphạmtộinếuanhtakhôngphảitrảgiáchohànhđộngcủamình,vànạnnhânvôtộisẽphảichịuhậuquả.

Chúngtacóthểgiảiquyếtnhữngvấnđềnàytheomộtsốcáchthứcchứkhôngphảichỉtheohệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Tháiđộkhôngđúngmựccóthểbịtruytốhìnhsự.Việctăngcườngthựcthicácluậtvềgiaothôngcóthểbảođảmmọingườiláixecẩnthận.Cácquanchứcchínhphủcóthểquyđịnhchitiếtxeôtôvàcácsảnphẩmkhácđượcsản

xuấtnhưthếnào,mọingườiphảigiữgìntàisảncủahọrasao,càphêcóthểđượcphụcvụtạicácnhàhàngănnhanhởnhiệtđộbaonhiêu,và...Danhtiếngthịtrườngvàdanhtiếngnóichungcũngsẽgiúpích;ngườitiêudùngcólẽchỉmuanhữngsảnphẩmmàhọbiếtlàantoàn,vàmọingườisẽkhôngmuốnngườikhácnghĩmìnhlàngườicẩuthả.Cácnạnnhânvụtainạnsẽmuabảohiểmriêngchomình.Nếuhọkhôngcókhảnăngmuabảohiểm,họcóthểđượcquỹphúclợicôngcộnghoặccáchộitừthiệncánhânchămsóc.

Trênthựctế,chúngtacóthểsửdụngcácbộmáyngoàiluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđểgiảiquyếtcácvấnđềdophátsinhthươngtích.Nguycơtruytốhìnhsựđãngăncảnmọingườiđấmđánhau,vàchínhphủliênbangquyđịnhrằngôtôphảiđượctrangbịtúikhí,dâyantoàn,vàcácthiếtbịantoànkhác.Mộtngườibịthươngtrongmộttainạngiaothôngcóthểđượcbảohiểmytếchitrảcácchiphíđiềutrịvàbảohiểmthươngtậtbồithườngchophầnthunhậpbịmất;nếuanhtakhôngđượchưởng,cáckhoảnhỗtrợcủaMedicaid(chươngtrìnhbảohiểmsứckhỏecủachínhphủđàithọchonhữngdịchvụchămsócytếdàihạndànhchonhữngngườicóthunhậpthấp),AnsinhXãhội,vàphúclợisẽbùđắpkhoảngtrốngnày.Mộtsốkhuvựcđãxóabỏphầnlớnhoặctoànbộhệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Bồithườngchocôngnhânlàlớnnhất;ởmọitiểubang,côngnhânbịthươngtrongquátrìnhlàmviệckhôngthểkiệnngườisửdụnglaođộngcủamình(vớimộtsốngoạilệhạnchế),nhưngđượcchươngtrìnhbảohiểmcủatiểubangchitrả.Trẻembịphảnứngvớivắc-xindànhchotrẻemcóthểđượcbồithườngtừQuỹủythácliênbangthayvìkiệnnhàsảnxuất.Sauthảmhọa11tháng9,Quốchộiđãlậpmộtquỹđểbồithườngchocácnạnnhân,và97%cácnguyênđơntiềmnăngđượcbồithường.

Dùsao,quavàitrămnăm,chúngtacũngđãpháttriểnmộthệthốngluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđểgiảiquyếtcácthươngtíchvàxửlýcáchànhviphạmtội.Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhuyếnkhíchcáchànhvitốt,ngăncảncáchànhviphạmlỗivàquyđịnhrằngnhữngngườiphạmtộibồithườngchonạnnhâncủamình,phụcvụchoviệcnângcaonhậnthứccônglýcủachúngta.Đâylàbamụcđíchcănbảncủachếđịnhluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn:ngăncảnhaykhuyếnkhích,việcbồithường,vàtínhcôngbằng.Làmộthệthốngđểphụcvụnhữngmụcđíchnàyvàgiảiquyếtvấnđềthươngtích,hệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncóbalợithếsovớicácbộmáykhác.

Thứnhất,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchophépcáccánhânđiđầutrongviệcthựchiệncácchínhsáchcủaluật.Toànbộcácvụkiệnbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđềuđượcđệtrìnhbởicáccánhânhoặcdoanhnghiệp

chứkhôngphảibởichínhphủvớitưcáchlànguyênđơn.(Đôikhi,chínhphủlàmộtbêntrongcácvụkiệnbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,nhưngkhiđóchínhphủởvịthếgiốngnhưbấtkỳnguyênđơnhoặcbịđơnnàokhác.)Chínhphủliênbangvàtiểubanglậpcáchệthốngtòaánđểgiảiquyếttranhchấp,nhưngcácbênriêngrẽđãđiềukhiểnluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnbằngcácđơnkiệnvàbảnbiệnhộ.Hơnnữa,hệthốngnàylạitựchủvềnguồntàichínhcủamình.Cácluậtsưcủanguyênđơngiảiquyếtvụkiệntrêncơsởphíphụthuộcvàokếtquảcủavụkiện,theođóhọứngtrướcchiphíkiệntụng,kháchhàngcủahọkhôngthanhtoáncáckhoảnphíbanđầu,vàhọnhậnmộtphầntừkhoảnđòilạiđượcnếuhọthắngvàsẽkhôngnhậnđượcgìnếuhọthua.Vìvậy,hệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhôngđòihỏimộtvănphòngcôngtốhoặcbộmáyhànhchínhlớnđểlậpracácquytắc,điềutranhữnghànhđộngphạmtội,vàtheođuổicácđơnkiện.Thayvìthế,việctheođuổicácmụcđíchcôngcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnnằmtrongtaycáccánhân.Chẳnghạn,StellaLiebeckvànhàhàngMcDonald’s,chứkhôngphảiCụcQuảnlýThựcPhẩmvàDượcphẩmhayỦybanAntoànSảnphẩmTiêudùng,điềukhiểncuộctranhluậnvềmứcnhiệtđộquánóngcủacàphê.

Thứhai,phầnlớnluậtbồithườngthiệthạingoàihợpđồngđưaracácquytắckhákháiquát,chẳnghạnnhưquytắcnhàsảnxuấtôtôphảichếtạoôtôtheomộtphươngthứcsaochokhôngcólỗinàogâynguyhiểmbấthợplý.Sựviệcmuốnnóiđượcnêutrongbốicảnhvụkiệnriênglẻvàcóthểđượctranhcãigaygắt,chứkhôngyêucầuluậtquyđịnhtrướcmộtcáchchitiết,mộtchiếcxeđượcchếtạonhưthếnàovàphảigồmnhữngthiếtbịantoànnào.CáccơquanđiềutiếtnhưCụcAntoànGiaothôngĐườngbộcũngđưaramộtsốquyđịnh,nhưngnếukhôngcóluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,họcólẽđãphảiquyđịnhnhiềuhơn.Quảthực,vìtainạncóthểxảyratheovôsốcáchnênkhócóthểvạchratrướcđượclàmộtngườiphảicưxửthếnàotrongmọitìnhhuốngnhậnthức,vàtínhtổngquátcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàmchochúngtađánhgiáđượccáchcưxửmàkhôngcầnphảivạchratrướcnhưtrên.

Thứba,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnliênkếtcácchínhsáchngănchặnvàbồithườngvớimụcđíchcủasựcôngbằngthongquaquyđịnhrằngviệcbồithườngchonạnnhânphảixuấtpháttừngườiviphạm.Mộtkhithươngtíchđãxảyra,thìviệcngườiviphạmphảibịphạtvànạnnhânphảiđượcbồithườnglàđươngnhiên.Cómộttínhcânđốirõràngvềcơchếmàđồngthờiđạtđượccảhaimụcđích.Nếungườiphạmtộibịtruytốhìnhsự,nạnnhânsẽchịutổnthất;nếunạnnhânđượcbảohiểmthanhtoáncáchóađơn,tổnthấtcủanạnnhânđượcbồithườngnhưngngườiphạmtộithoáttội

màkhôngphảichịutráchnhiệm.

Liệuluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncóhiệuquảđúngnhưmọingườinghĩhiệnnayhaykhônglàmộttrongnhữngvấnđềgâytranhcãinhấtvềluật.Cácnhàkinhdoanh,bácsỹ,vàcôngtybảohiểmchorằngluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnrấtrắcrối,đãtậphợpdướikhẩuhiệucảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđểloạibỏmộtsốhọcthuyếtvềvấnđềnàyvàcắtbớtnhiềuhọcthuyếtkhác.Cácnhómngườitiêudùngvàluậtsưxétxửđãbảovệhệthốngnàyvàtìmlýlẽđểbiệnhộchonó.Trongkhiđó,cáchọcgiảvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩntừcánhtảtớicánhhữucủagiớichínhtrịđãphântíchvàtranhluậnvềtínhhiệuquảcủahệthốngnày.

Cácnhàcảicáchvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchorằngtòaánđãquálạmdụngviệcsửdụngchínhsáchbồithườngcủaluật,khiếnđãmấtđicáinhìnkháchquanvềsựcôngbằngvàhậuquảthựctếtrongcácphánquyếtcủamình.Họkhẳngđịnhsựthúcđẩyngàycàngmạnhmẽcủatòaántrongviệcsoạnthảocácquytắcbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàvaitròcủahộithẩmđoàntrongcácvụkiệnriênglẻlànhằmbồithườngchonạnnhânbịthương.Đểkhôngngừngthúcđẩy,họđãquênmấtsựcầnthiếtphảichứngtỏbịđơnđãphạmlỗitrướckhiápđặttráchnhiệm.Cácthẩmphánđãxáclậpnhữngquytắcvềtráchnhiệmnghiêmngặtmàkhôngquyđịnhviệctìmralỗitrướckhichuyểnthiệthạicủanạnnhânchobịđơn.Tươngtự,cáchộithẩmđoànphảiđươngđầuvớicácvụviệctrongđócánhânbịthươngnghiêmtrọngvàbịđơnlàmộtdoanhnghiệplớnhoặcmộtbácsỹgiàucó,vớichếđộbảohiểmcao,họkhôngmuốnlắngnghenhữnglờigiảithíchhợplývềhànhvicủabịđơnmàchỉnhằmtìmkiếmmộttúitiềnnặnghơnđểthanhtoánchothiệthạicủanạnnhân.

Hậuquảcủanhữnghànhđộngnàylàmộthệthốnggồmquánhiềutráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàhiệnnaycónguycơcònnhiềuhơnnữa.Hệthốngnàyápđặtmộtloại“thuếbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn”vàocácsảnphẩmvàhoạtđộng,làmtăngchiphícủanhiềuhànghóavàdịchvụvàđồngthờiloạibỏcácsảnphẩmvàhoạtđộngkhácrakhỏithịtrường.Sảnxuấtmộtchiếcôtô,mộtdụngcụđiện,haythậmchímộtcáithangsẽmấtnhiềuchiphíhơnvìnhàsảnxuấtbuộcphảibaogồmtrongđónhữngthiếtbịantoànhoặccácbiệnphápdựphòngkhôngcầnthiết.Cácbácsỹphảihànhnghềtheophươngphápphòngvệbằngcáchchotiếnhànhthêmcácthínghiệmkhôngthựcsựcầnthiếtvàđiềunàyđãlàmtăngchiphíkhámsứckhỏe,hoặcđểlạinhữngtrườnghợprủirocaochocácbácsỹchuyênkhoaxửlý,chẳnghạnnhưsảnkhoa.

Nhữngnhàcảicáchcholuậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncũngchorằngviệcmởrộngtráchnhiệmbồithườngnàyđãhủyhoạitráchnhiệmcánhân.Vìcáctòaántừchốithựcthicácthỏathuậnhạnchếhoặcmiễntrừtráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,ngườitiêudùngkhôngthểthựchiệnquyềnlựachọnvềmứcđộantoànnênhọsẵnsàngthanhtoán.Nóimộtcáchrộnghơn,việctăngtráchnhiệmđãgópphầnvàomộtxãhộitrongđómọingườikhôngcảmthấyphảicótráchnhiệmvớicáchànhđộngcủamình,tấtcảđềuchờmộtlờixinlỗivìhànhvicủamìnhvàkhiếnchomộtngườikhácphảigánhchịunhữngthiệthại.Trongmộtxãhội“hãykiệnhọ”,khôngaicònphảigánhhậuquảvềcáchànhđộngcủabảnthân.Đểgiảiquyếtnhữngvấnđềnày,cácnhàcảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãliêntụcbanhànhmộtsốthayđổitrongluậtvàđềxuấtnhiềuthayđổi.Họchobiếtmụcđíchlàđểkhôiphụclạisựcânbằnghệthốngbằngcáchlàmchonhữngnạnnhânbịthươngtíchkhótiếpcậnvớitòaánhơn,nếuđãtiếpcậnđượcvớitòaánthìcũngkhócócơhộithắngkiện,vànếuthắngkiệncũngkhónhậnđượccáckhoảnbồithườnglớn.

Nhữngngườiủnghộhệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhôngđồngývớinhữngthayđổivàbiệnphápkhắcphụcnày.HọchỉrarằnghệthốnglàmộtthànhcônglớntrongviệcnângcaotínhantoàncủangườidânMỹ.Luậtbồithườngdolỗibấtcẩnđãcóhiệulựcđángkểtrongviệckhuyếnkhíchtínhantoàn,trongnhữnglĩnhvựctừsaisóttronghànhnghềychođếnsảnxuấtcácsảnphẩmlỗi.Vídụ,khíacạnhtráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãkhuyếnkhíchcácnhàsảnxuấtnghiêncứunhữngnguyhạitiềmtàngtrongcácsảnphẩmcủamìnhvàpháttriểncácsảnphẩmantoànhơn.Nhiềusảnphẩmnguyhạiđãbịloạikhỏithịtrường,cấmsửdụnghoặcđượccảithiệnvídụ,dụngcụngừathaiDalkonShieldIUD,chấta-mi-ăng,quầnáotrẻemkhôngbằngchấtliệuchốngcháy,vàcácôtôkhôngchịuđượcvađậpmạnh.Đốivớinhiềunạnnhânchịuthươngtíchcánhân,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnquyđịnhmộtnguồnbồithườngduynhất.Trongkhicácnhàcảicáchluậtnàylặpđilặplạinhữngcâuchuyệnrấtrùngrợn(chỉmộtvàitrongsốđóđượcbáocáochínhxác),nhữngcâuchuyệnrõrànghơnvềsựthànhcôngcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãkhôngcònđượckểthườngxuyênnữa.

Thànhcôngđạtđượcmàkhôngcầncáchộithẩmđoànphảiquákinhnghiệm.Tronghầuhếtcácvụkiện,hộithẩmđoànbuộcphảiđồngývớicácthẩmpháncóchuyênmônnghiệpvụvềkếtquảvụkiệnvàkhôngchămchămsănđuổimộttúitiềnnặnghơnđểbồithườngthiệthạichonguyênđơn.Vấnđềtráchnhiệmcánhânlàrấtphứctạp;việcbuộcnguyênđơnchịutráchchịuvềhànhvicủamìnhthườngchỉđạtđượcbằngcáchđểchobịđơn

khôngphảichịutráchnhiệm.

Cónhữngvấnđềkhókhănphảigiảiquyếtvàsẽđượcthảoluậnnhiềuhơntrongchươngkhámphácácnguyêntắccơbảncủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Nhưnghãyxemquahaicâuchuyệnđểbắtđầuquátrìnhnày.

GiáosưPeterBellkểlạimộtgiaithoạiđểminhhọachokhíacạnhcácdoanhnghiệpbịảnhhưởngnhưthếnàodosựhiệndiệncủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.TrongchuyếnthămThácNiagara,ôngđãbướcquamộtloạtcácbậc,bụcvàcầugỗchophépkháchdulịchđibộngayxuốngthác.Khicongáicủaônghỏi“Bốơi,xuốngđócóantoànkhôngạ?”ôngđãcóhaiphảnứngmâuthuẫnnhau:Mộtmặt,kếtcấudườngnhưquáyếunhưngmặtkhác,kếtcấuđóphảiantoàn.Ôngtinrằngkếtcấuantoànkhôngdựatrênkhảnănglàmộtcơquanchínhphủnàođóđãkiểmtracácbậcnàycũngnhưtintưởngrằngchủsởhữukhunàyđãkiểmtracẩnthậnbởivìđólàviệccầnlàmhoặcsẽphụcvụcholợiíchkinhdoanhcủahọ.Thayvìtrảlời,Bellnói:“Điềukhiếnbốnghĩkếtcấunàyantoànlàbốhiểurằngnhữngnhàquảnlýdulịchđãnhậnthứcđượcnếuhọkhôngbảođảmmọithứantoàn,họsẽbịkiệnliêntục”.

Thứhai,hãynghĩvềvấnđềantoàncủathuốc.Cácnhàsảnxuấtdượcphẩmnóichungcốgắngsảnxuấtnhữngsảnphẩmthuốcantoàn,nhưngđólàtráchnhiệmphảilàmvàvìđólàngànhkinhdoanhtốt.Nhưnghọđangkinhdoanhđểkiếmlợinhuận,vàmụctiêuđótạoáplựcđểđưavàohoặcgiữmộtviênthuốctrênthịtrườngngaycảkhicónhữngvấnđềvềtínhantoàncủaviênthuốcđó.NhómbảovệngườitiêudùngkếtiếplàCụcQuảnlýThựcphẩmvàDượcphẩm(FDA),cơquanđãphêduyệtnhữngviênthuốc,yêucầucónhữngcảnhbáovềnhữngnguyhiểmtiềmtàng,vàralệnhthuhồicácsảnphẩmtrênthịtrườngkhibiếtcómốinguyhiểmlớnhơn.NhưngcónhữngthiếusótvềquytrìnhcủaFDA.Trongtrườnghợptốtnhất,FDAdựavàothôngtintừnhữngcôngtydượcphẩmvàkhôngthểđánhgiáđầyđủmọisựnguyhạicủasảnphẩm.Trongtrườnghợpxấunhất,nhưgiáosưluậtvàchuyêngiavềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnCarlBogusđãviết,mộtcơquanđiềutiếtnhưFDAcóthểbị“thâutóm,vắtkiệtsức,chấtvấndồndập,cứngnhắc,sangã,bấuvíu,vàđóikhổ”,tùythuộcvàoảnhhưởngchínhtrịvàsựkiểmsoátcủacáccôngtymàFDAmuốnđiềutiết.ThậmchícácquanchứccủaFDAđãthừanhậnvấnđềnày;TiếnsỹDavidGraham,TrưởngphòngAntoànThuốccủaFDA,khẳngđịnhrằngFDA“khôngcókhảnăngbảovệngườiMỹ”.KhicácchínhsáchkhuyếnkhíchriêngcủacáccôngtyhoặcquyđịnhcủaFDAkhôngđủ,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnxenvàođểbùlấpkhoảngtrốngnày.Tuynhiên,luậtbồithườngthiệthạido

lỗibấtcẩnkhôngđưaranhữngcâutrảlờidễdàng.Việcquyếtđịnhliệumộtnhàsảnxuấtphảichịutráchnhiệmvềviệcsảnxuấtmộtviênthuốcnguyhạicóliênquanđếnviệccânbằnggiữanhữngngườichịutáchạidothuốcvànhữngngườihưởnglợitừloạithuốcđóvàviệcđánhgiánhàsảnxuấtbiếtgìvềnhữngmốinguyhại,khinàonhàxuấtbiếtmốinguyhạiđó,vànhữngcôngviệcgìmànhàsảnxuấtnênthựchiện.

Liệucóviphạmluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhibạnđánhmộtaiđó?

Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđượcchiathànhbaloại:hànhđộngsaitráicóchủđích,hànhđộngsơsuấtvàchịutráchnhiệmnặngnề.Hànhđộngsaitráicóchủđíchlàkhimộtngườigâytổnhạidocốýlàmnhưvậy.Hànhđộngsơsuấtliênquansựbấtcẩn.Chịutráchnhiệmnặngnềcoingườihànhđộngphảichịutráchnhiệmchodùanhtakhôngcốýgâytổnhạichonạnnhânvàđãthựchiệncẩnthậnnhằmcốgắngtránhtổnhại.Trongnhữngloạitrên,loạidễhiểunhấtlàhànhđộngsaitráicóchủđích,vớihànhviđiểnhìnhbịcoilàsựbạohành.

KhiBiffđấmvàomũiGeorge,đẩyanhtangãxuốngcầuthang,hoặcvuisướngláixecánquangườianhta,hànhvinàycấuthànhhànhđộnggâythươngtíchcóchủđích.Hànhvicốýgâythươngtíchlàhànhđộngxâmphạmsựtoànvẹncơthểcủamộtngười,vàviệcxâmphạmlàcóchủđích.Việcquyđịnhbiệnphápkhắcphụchànhđộngcốýgâythươngtíchđápứngcácchínhsáchcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.ChúngtamuốnngăncảnBiffvànhữngngườigiốnganhtakhôngđấmngườikhác.NếuGeorgephảiđikhámvìbịthương,thìviệcbuộcBiffphảibồithườngtổnhạichoanhtalàcôngbằng.

Đólàvấnđềđơngiản.Nhưngtấtnhiên,luậthiếmkhiđơngiảnnhưthế.Cáchànhđộngsaitráicóchủđíchlàkhônghợpphápvìngườiviphạmtráchnhiệmdânsựcóchủđíchmuốngâytổnhạichonạnnhân.Ngườiviphạmtráchnhiệmdânsựlàmộtthuậtngữpháplýthuầntúychỉmộtngườiphạmphảimộthànhđộngsaitrái;thaythếcho“ngườihànhđộngsaitrái”nếubạnmuốn.Nhưngchủđíchgâytổnhạicónghĩanhưthếnào?Vàluậtquyđịnhloạivàmứcđộtổnhạiđếnđâuthìsẽđượcbồithường?

HãyxemxétvụGarrattkiệnDailey(1955)củaTòaánTốicaoWashington.BrianDailey,mộtcậubénămtuổiđếnthămgiađìnhRuthGarratt,mộtphụnữlớntuổi.BrianđãdịchchuyểnchiếcghếtrênbãicỏmàRuthđịnhngồi.Khibàngồixuống,dokhôngchúýrằngchiếcghếkhôngcònởvịtríđónữa,

bàngãxuốngđấtvàbịgãyxươnghông.Mộtchuỗisựkiệnhợplýđãgâytranhcãi.RuthviệnlẽrằngBrianđãcốýkéochiếcghếrakhỏichỗkhibàbắtđầungồixuống.TòasaukhixemxétpháthiệnrarằngBrianđãlấychiếcghế,dịchchuyểnsangbênchừngnửamétvàngồixuống.NhưngkhicậupháthiệnRuthsắpngồixuốngvịtríđặtchiếcghế,cậuvộivàngđứngdậyvàcốgắngđẩychiếcghếlạivịtrícũ,tuynhiêncậuđãkhôngkịpđỡchoRuthkhỏibịngã.

Trướctiên,hãyxemRuthgiảithíchcácsựkiện.NếuBrianchứngminhrằngcậubékhôngcốýlàmchoRuthbịthươngmàchỉcholàbuồncườikhinhìnbàtangãxuốngđất,liệucậubécóchủđíchđểphảichịutráchnhiệmvìhànhđộngcốýgâythươngtích?Theocáchnóithongthường,Briankhôngcó“chủđích”gâytổnhạinhưngrốtcuộchậuquảlạixảyragãyxươnghông.Cậubékhôngmuốnviệcđóxảyra,nhưngtheoquanđiểmcủaphápluật,cậubévẫncóchủđíchtạosựvachạmkhônghợppháp(làmRuthngã)đủcấuthànhhànhđộngcốýgâythươngtích.Độngcơcủacậubékiểutổnhạicậuchủđíchthựchiệnthìkhôngliênquannếucậubémuốngâyrasựvachạm.

Bâygiờ,hãyxemtòaángiảithíchcácsựkiện.Ởđây,BrianđãkhôngcóchủđíchlàmRuthngã,nhưngcậubévẫncóthểphảichịutráchnhiệm.Theoluật,mộtngườisẽviphạmhànhđộnggâythươngtíchdochủđíchgâytổnhạihoặchànhđộnghiểnnhiênmàsẽgâyratổnhại.NếuBrianbiếtchắcchắn(dohànhđộnghiểnnhiên)rằngRuthđangcốngồixuốngvịtríđặtchiếcghếchẳnghạn,vìbàtavừamớimangmộtđĩathứcănvàđặtxuốngchiếcbànxếpdulịchkêđằngtrướcchiếcghếyêucầuchủđíchđãđượcđápứng.Chúngtamuốnngăncảnhànhvihiểnnhiêngâytổnhạigiốngnhưhànhvichủđíchgâytổnhại,vàchúngtamuốnbồithườngchonạnnhânbịtổnhạitrongmộtphạmvitươngtự;vìgiữaBrianvàRuthGarrattbịthươngtích,côngbằnghơnmànóithìBrian(hoặcbốmẹcủacậu)chứkhôngphảilàRuthphảichịuchiphíchothươngtíchcủaRuth.

Kháiniệmvềtổnhạicóphạmvirộnggiốngnhưkháiniệmvềchủđích.Mộthànhvibịcoilàgâythươngtíchkhimộtngườigâytổnhạihoặccốýđụngchạm.Mộtchiếcxươnghônggẫydobịngãhoặcchảymáumũidobịđấmlànhữngvụkiệndễhiểuvềsựđụngchạmgâytổnhại,nhưngthươngtíchnghiêmtrọngnhưtrênthìkhôngđượcquyđịnh.Mộtvếtthâmtímhoặcvếtráchnhẹđãlàquáđủ.

Việcmởrộngthựctếtráchnhiệmvềhànhđộngcốýgâythươngtíchxuấtpháttừkháiniệmvềhànhđộngcốýđụngchạm.NếuRuthngãxuốngđấtvàkhôngbịthươngtíchgì,Brianvẫnphạmphảihànhđộngcốýgâythương

tíchvìsựđụngchạmđólàmtổnthươnglongtựtrọngcủabàta.Khiluậtkếthợpvớikháiniệmvềsựcốýđụngchạmvớiýkiếnrằngchủđíchduynhấttheoquyđịnhlàchủđíchgâynênsựđụngchạmđó,nótạonênmộtkháiniệmmởrộngvềhànhđộngcốýgâythươngtích.Từvụkiệntrướcđóvềviệcđấmvàomũi,luậtchắcchắnđãhướngđếnviệcđưaracácphánquyếtvềtínhhợplýcủatoànbộcáckiểuđụngchạm.NếuJoehônMariađểbàytỏtìnhcảmnhưngMariakhôngmuốn,đócóthểđượccoilàhànhđộngcốýgâythươngtích.Quảthực,quanniệmvềsựbảotoàncơthểlớnđếnnỗiJoerõràngđãphạmhànhđộngbạohànhngaycảkhianhhônMarialúccôđangngủvàkhôngbiếtvềcáihônđó.

Tuynhiên,khôngphảimọisựcốýgâytổnhạihoặccốýđụngchạmlàhànhđộngbạohành.Nếunạnnhânđồngýchođụngchạm�nếuMariađồngýchohônđókhôngphảilàhànhđộngbạohành.Điềunàylàhợplýxétvềmụcđíchcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Chúngtakhôngcócùnglợiíchtrongviệcngăncảnhànhđộnggâytổnhạihoặccốýđụngchạmkhimộtngườiđồngýchođụngchạm;thựctếmànói,ngườiđóđãmấtquyềnbồithườngcủamình.Việcápđặttráchnhiệmđốivớimộtngườimàchỉlàmnhữngviệcngườikhácđãđồngýthìcũngkhôngcôngbằng.

Mộtngườicóthểđồngývớimộtkiểuxâmphạmthânthểnàođó,tuynhiên,ngườiđókhôngnhấtthiếtđồngývớibấtkỳkiểuxâmphạmthânthểnàokhác.Cáccầuthủbóngđáđồngýbịvachạmtrongquátrìnhtrậnđấu,nhưnghọkhôngnhấtthiếtđồngývớibấtkỳhànhđộngbạolựcnào.BoobyClarkcủađộiDenverBroncosđãthúccẳngtayvàophíasaugáyDaleHackbartcầuthủđộiCincinnatiBengalstronglúcanhnàyđanggậpngườixuốngđấtkhitrậnđấukếtthúc,nếuClarkhànhđộngnhưvậybênngoàiphạmvithểthao,anhtađãphảibồithườngdolỗibấtcẩn.(VụHackbartkiệnCincinnatiBengals,Inc.,1979).

Bằngcáchnàoxácđịnhđượcliệusựđồngýđãđượcbiểulộ?Biểulộsựđồngýbằnglờinóivớihànhđộngkhôngphảicốýgâythươngtíchlàkhôngcầnthiết.Hànhđộngcógiátrịhơnlờinói.Khibướcvàosân,cầuthủbóngđáphảingầmđồngývớiviệcbịvachạm.Nhưngviệcngầmđồngýnàycóthểxácđịnhkhác,mộtvấnđềphátsinhtrongcácvụkiệnliênquanđếnviệcđồngýngầmvềsựtiếpxúctìnhdục,đúngnhưtrongluậthìnhsựvềtộihiếpdâm.Sựđồngýcóthểđượcbiểuđạtbằnghànhđộng,baogồmsựngầmđồngý,cũngnhưbằnglờinói.Nhữngvấnđềkhóphátsinhkhicómâuthuẫntrongnhậnthứcvềsựxuấthiệnvàphạmvicủasựđồngý.Khimộtphụnữkhôngchốnglạisựtấncôngtìnhdụccủanamgiớitheobảnnăng,liệucôtacóthựcsựđồngý?Trongnhữngvụkiệnnày,tòaánphảixácđịnh

hànhđộngnàotạothànhhànhđộnghợplýtrongnhữngtìnhhuốngtìnhdụcbằngcáchlựachọngiữasựgiảithíchcácsựkiệncủanamgiớivànữgiới.

Nhữnggiảthuyếttừthểthaovàcáctìnhhuốngtìnhdụcchothấymộtsựviệckhácvềvấnđềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncóchủđíchnhưhànhđộngcốýgâythươngtích.Nhữngvấnđềnàyđãgiúpchúngtahiểusâusắchơnvềbảnchấtcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,nhưngtrongcácthuậtngữchuyênngành,hànhđộngsaitráigâythươngtíchkhôngđượcsửdụngnhiều.Nhiềuvậnđộngviênbịthươnghoặcnạnnhâncủahànhđộngtìnhdụccưỡngépkhôngkiệndânsựđốivớinhữngngườigâythươngtích.Thôngthường,khôngđủtiềnlànguycơcóthểthuakiện.Thậmchíkhicókhảnăngđượcbồihoàn,nạnnhânkhôngmuốnliênquanđếnkiệntụngvìnhữnglýdokhác,chẳnghạnnhưtínhchấtkéodàicủakiệntụngvànhữngtổnhạitinhthần.

Hànhđộngsaitráicóchủđíchđượcsửdụngnhiềuhơn.Mộttrongnhữnghànhđộngbịkiệntụngthôngthườngnhấtlàviệcbắtgiamtráiphápluật.Hànhđộngsaitráinàybảovệquyềntựdohànhđộngcủamộtngườigiốngnhưhànhvicốýgâythươngtíchbảovệquyềntựdoxâmphạmthânthể.Khóamộtngườitrongphòngmàngườiđókhôngmuốnlàmộttrườnghợpđiểnhìnhvềviệcbắtgiamtráiphápluật,giốngnhưviệcđedọalàcôtacóthểsẽbịtổnthươngnếurờikhỏicănphòngkhôngkhóa.Hànhvinhưvậynênđượcngănchặn,vàviệcchorằngnạnnhâncóthểchịutổnhạithânthểnếukhôngtuântheosựcảnhbáotrướcđóquảlàvôlý.

Nhiềuvụkiệnbắtgiamtráiphápluậtthúvịphátsinhkhimộtkháchhàngtrongmộtcửahiệubịgiamgiữdonghingờlấytrộmhàng.HãyxemxétvụCoblynkiệnKennedy's,Inc.(1971).MariusCoblyn,bảymươituổi,đimuasắmtạiKennedy’s,mộtcửahiệuởBoston.Trongkhithửáochoàngthểthao,ôngtháochiếccàvạtđangđeovànhétvàotúi.Saukhimuachiếcáochoàngvàđểnólạicửahiệuđểchỉnhsửa,ngaytrướckhibướcrakhỏicửahiệu,ôngdừnglại,rútchiếccàvạtrakhỏitúi,thắtlạitrêncổ.Khiôngbướcrakhỏicửa,bảovệGoss,mộtnhânviêncủacửahiệu,đãchặnônglạivànói:“Dừnglại.Ônglấychiếccàvạtđóởđâu?”SauđóGossnắmkhủytayôngvànói,“Tốtnhấtlàôngquaylạigặpngườiquảnlý”.CóchừngtámđếnmườingườikháchđangđứngxungquanhnhìnCoblynvàôngchấpnhậnquaytrởvào.KhiôngvàGosstheocầuthanglêntầnghaicủacửahiệu,ôngđãphảidừnglạihailầnvìbịđaungựcvàđaulưng.Lênđếntầnghai,nhânviênđãbánchoôngchiếcáonhậnravàxácnhậnôngđãmuachiếcáochoàngthểthaocòncàvạtlàcủaông.Doquáứcchếvớisựviệc,Coblynđãphảinhậpviệnvàđiềutrịvìcóvấnđềvềtim.

Coblynđãthắngkiệnvìviệcbắtgiamtráiphápluật.NgaycảkhiCoblyntìnhnguyệnquaytrởlạicửahiệuthìnhữnghànhđộngcủaGosscũngđủđểcấuthànhhànhđộngsaitráichứkhôngcầnngườibảovệbuộcnạnnhânphảiquaylạivịtrícũ.Massachusetts,giốngnhưnhiềutiểubangkhác,cóđạoluậtvềđặcquyềncủachủcửahiệu,theođóchủmộtcửahiệucóthểgiữmộtkháchhàngtheocáchthứchợplývàtrongkhoảngthờigianhợplýnếucóđủcơsởchorằngkháchhàngđóđãăntrộmmộtthứgìđó.ViệcgiamgiữtrongvụCoblynđượccholàhợplý,nhưngnólạikhôngtheocáchthứchợplý;Gosskhônggiớithiệumìnhlànhânviêncửahiệuvàkhôngnhấtthiếtphảitúmtaymộtônggiàkhôngtỏtháiđộhoặckhôngcókhảnăngkhángcự.Hơnnữa,GosskhôngcócơsởhợplýđểgiữCoblyn;việcchỉdừnglạivàđeocàvạtkhiôngrờicửahiệulàkhôngđủchứngcứđểmộtngườihiểubiếtcóthểkếtluậnôngđãăntrộmnó.

Khibạngâythươngtíchchomộtngườidokhôngcẩnthậnthìcóphảibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhông?

Mặcdùcáchànhđộngsaitráicóchủđíchnhưhànhđộnggâythươngtíchvàbắtgiamtráiphápluậttồntạilâunhấtvàdễthấylàsaitráinhất,cáchànhđộngsaitráithôngthườngliênquanđếntổnhạidosựbấtcẩn,chứkhôngphảilàtổnhạicóchủđích.Lĩnhvựcluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnnàyđượcgọilàhànhđộngsơsuất.Khinóimộtngườilàsơsuất,chúngtamuốnnóirằnghọđãgâythươngtíchchomộtngườikhácdokhônghànhđộngvớisựcẩntrọnghợplý.Vídụ,mộtngườiláixedosơsuấtkhiđangnóichuyệnđiệnthoạidiđộngvàkhôngchúýnhìnđườngđãgâytainạn.Mộtbácsỹdosơsuấtkhichẩnđoánsaibệnhcủabệnhnhânvìkhôngyêucầucácthínghiệmđểxácđịnhrõcáctriệuchứngcủabệnhnhân.

Hànhđộngsaitráidosơsuấtdễhiểunhưhànhđộngsaitráicóchủđích,chẳnghạnnhưhànhđộngcốýgâythươngtích.Ngườibảovệđãhànhđộngsai,khôngcóýđịnhgâytổnhạinhưnghànhđộngkhôngđủthểhiệnsựquantâmđếnquyềnlợicủangườikhác.Chúngtakhôngmuốnkhuyếnkhíchtháiđộđóvàmuốnkhuyếnkhíchhànhđộngmộtcáchcẩnthận.Nạnnhânbịthươngtíchphảichịusựtổnhại,vàngườihànhđộngsơsuấtvàgâyratổnhạiphảichịutráchnhiệmvềtổnhạiđómớilàcôngbằng.

Tuynhiên,tráchnhiệmdohànhđộngsơsuấtíthơntráchnhiệmđốivớihànhđộngsaitráicóchủđích.Mộtngườiphạmhànhđộngsaitráicóchủđíchthìkhôngthểbàochữa;khôngcólýdonàocóthểbàochữahợpphápchoviệcđấmaiđómàkhôngđượcsựđồngýhoặctựvệ.Nhưngngườibịkiệnvìhànhđộngsơsuấtkhiđangthựchiệnmộthoạtđộngchẳnghạnnhưđanglái

xevềcơbảnthìcóthểchấpthuậnđượcvàthậmchílàhữuích.Chúngtachỉmuốnbảođảmrằngcôấythựchiệnhoạtđộngmộtcáchhợplý�khônghoànhảo,nhưnghợplýtráchnhiệmnhưvậychỉđượcápđặtđốivớiviệcviphạmcácquytắcvềđườngbộ,nóitheonghĩabóngvàđôikhitheođúngnghĩađen.Đươngnhiên,đưavàomộttừnhư“hợplý”trongquytắcphápluậtđãgâyrasựtranhcãiliêntục,vànhiềuluậtvềsựsơsuấtliênquanđếnviệcđềracáctiêuchuẩnvàđặtraquytrìnhlàmrõnộidungđốivớithuậtngữ.

Ýtưởngcốtlõicủaviệcquyđịnhphảichịutráchnhiệmđốivớinhữnghànhđộngsơsuấtlàmọingườiphảithựcsựthậntrọngmộtcáchhợplýkhihànhđộng,phảitínhđếnkhảnăngtổnhạimàhọcóthểnhìnthấytrướclàsẽgâychongườikhác.Đóchỉlàmộtýtưởngchứkhôngphảilàquytắc,dùcóẩnchứasựkhôngrõràng(“hợplý”,“cóthểnhìnthấytrước”)đểtòaáncósựlinhhoạtlớntrongviệcphánquyếtkhimộttráchnhiệmphátsinh.Lấymộtvídụtuinhfhuốngthườngngàychúngtacóthểgặpđểminhhọachoýtưởngcốtlõinày.

Tấtcảchúngtasẽđồngýrằngngườiláixecótráchnhiệmthựchiệnnhiệmvụthậntrọnghợplýđểtránhgâythươngtíchchongườiđibộvànhữngláixekhácvìcómốiquanhệtrựctiếpgiữahànhvinguyhiểmvàkhảnănggâytổnhạichonạnnhân.Nếungườiláixeđangnóichuyệnđiệnthoạidiđộngvàkhôngchúý,cóthểthấytrướcrằnganhtasẽđâmvàongườiđibộ.Nếuđiềuđóxảyra,ngườiđibộcóthểbịthươngnặngvàsẽdẫnđếncácchiphíkhámbệnhvàviệnphí,mấtthunhậpvàsựđauđớnđángkểvềthểxác.Vìthươngtíchlàdohànhvibấtcẩncủaláixe,gánhnặngchiphínàyphảiđượcngườiđibộchuyểnsangcholáixemớilàcôngbằng.Trongtìnhhuốngnàyvàcáctìnhhuốngkhác,ngườiláixeôtôphảicótráchnhiệmláixecẩnthẩnđểtránhgâythươngtíchchongườiđibộ.

Trongnhữngvụkiệnkhác,liệucótồntạitráchnhiệmthựchiệnnhiệmvụthậntrọnghợplýhaykhôngcòngâynhiềutranhcãi.Khinàomộtngườikhôngphảichịutráchnhiệmvìsựbấtcẩnvàgâythươngtíchchongườikhác?HãyxemxétvấnđềtráchnhiệmcủangườichủtiệctrongvụKellykiệnGwinnell(1984).

SaukhiláixeđưaJosephZakvềnhà,DonaldGwinnellđãởlạichơivớivợchồngZakkhoảnghaigiờvàtrongthờigianđó,anhđãuốnghaihaybalyrượuuýtky.KhiGwinnellravề,Zakđãtiễnrađếntậnôtôvàđứngnhìnchođếnkhianhbạnláixeđikhuất.Thậtsựlolắngvềtìnhtrạngcủabạnmình,ZakđãgọiđiệnvềnhàcủaGwinnellđểxemliệuanhcóláixeantoànvề

nhà.Thậtđángtiếc,sựviệcđãkhôngnhưvậy.Trênđườngvềnhà,xecủaGwinnellđãđâmtrựcdiệnvàoxecủaMarieKellykhiếncôbịthươngnặng.KiểmtranồngđộcồntrongmáucủaGwinnellchothấynồngđộcồngấpgầnbalầnmứcđộchophép,tươngđươngvớimườibalượtuốngtrongbuổitốiđóvàchắcchắnphảicóbiểuhiệncủasựsayxỉnkhianhrờikhỏinhàZak.

Liệungườichủnhàcótráchnhiệmgắngngănngườikháchsayxỉncủamìnhlênôtôvàláixekhông?Tòaánvàcáccơquanlậpphápđãbịchiarẽvềvấnđềnày.Trongvụkiệnnày,TòaánTốicaobangNewJerseyđãbuộcnhữngngườinhưvợchồngZak(đượcgọilà“cácchủtiệc”)phảichịutráchnhiệm,chorằngcácnguyêntắcbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncănbảnquyđịnhtráchnhiệmđó.Đặcbiệt,xétvềmốilongạicủacôngchúngngàycànglớnđốivớiviệcláixetrongtìnhtrạngsayxỉn,việcápđặttráchnhiệmvềhànhđộngthậntrọnghợplýsẽkhuyếnkhíchcácchủtiệckiểmsoátviệckháchuốngrượurồiláixevàsẽtạomộtnguồnbồithườngkhácchonhữngnạnnhânbịthươngtíchdonhữngngườiláixesayxỉngâyra,đặcbiệtlànhữngláixekhôngđượcbảohiểm.Hầuhếtcáctòaánvàcơquanlậpphápkhácđãbácbỏtráchnhiệmnày,chorằngngườiláixesayxỉn,chứkhôngphảingườichủtiệc,làngườiphảichịutráchnhiệmnhiềunhấtđốivớivụtainạn,vàrằngtrongnhiềuvụkiện,việcyêucầuchủtiệcđánhgiákhảnănguốngrượucủakháchvàngănkháchláixelàkhôngthựctế.SauphánquyếttrongvụKelly,cơquanlậpphápcủabangNewJerseyđãchấpthuậnmộtquanđiểmtrunglập,hạnchếtráchnhiệmcủachủtiệcđốivớinhữngtìnhhuốngtrongđóchủtiệcđãhànhđộngsơsuấtdo“cốývàchủtâm”chuốcchokháchkhikháchrõràngđãsayxỉn,theonhữngtìnhhuống“chứngtỏsựcoithườngvàbấtchấphậuquả”.

Vấnđềtráchnhiệmcủachủtiệcchỉlàmộttrongsốnhữngngoạilệhoặcngoạilệtiềmtàngđốivớiýtưởngcốtlõivềtráchnhiệmcẩntrọng.Mỗingoạilệcầncósựđánhgiálàliệuđócóphảilàchínhsáchđểlàmchomộtaiđócótráchnhiệmvớimộtngườikhácnếuhọhànhđộngbấtcẩn.Cónămnhómvấnđềkhôngthuộctráchnhiệmtruyềnthốngđángđượcđềcậpđếnởdướiđây.

Thứnhất,mộtsốnhómngườihànhđộngsaitráiđượcmiễntráchnhiệmmộtcáchđơngiản(thườngmiễntấtcảhànhđộngsaitrái,chứkhôngchỉriêngsựbấtcẩn).Theolịchsử,danhmụccácnhómđượcmiễntrừrấtrộng:Vợ/chồngcóthểkhôngkiệnnhau,hoặcconcáikhôngkiệnbốmẹ,cáctổchứctừthiệnkhôngbịnhữngngườihưởnglợitừnhữngviệclàmtốtcủahọkiện,vàchínhphủcũngđượcmiễnkiệncáođứcvuakhôngsaibaogiờ.CácnhómmiễntrừđãgiảmđángkểtrongsuốtthếkỷXX,vàngàynay,các

nhómnàynóichungvẫnchiathànhhailoạichính.Đốivớichínhphủliênbangvàhầuhếtcáctiểubang,sựmiễntrừcủachínhphủchỉđượcbãibỏmộtphần.Cócảloạtđạoluậtquyđịnhchínhphủcóthểbịkiệnkhinàovàkiệnvềvấnđềgì.Vídụ,mộttrườnghợpngoạitrừthôngthườnglàđốivớichứcnăngthựchiệntùytheoýmình;khichínhphủthựchiệncôngviệcmàchỉchínhphủmớicóthểthựchiệnđược,chẳnghạnnhưquyếtđịnhbaonhiêucảnhsátsẽgáctrênđườngphố,chínhphủkhôngthểbịkiệnvìhànhđộngbấtcẩntrongviệcđưaraquyếtđịnh.Mặtkhác,cáctrườnghợpmiễntrừvàcáctrườnghợpgầnnhưđượcmiễntrừđốivớicácnhómbịđơnđặcbiệtđãtrởthànhmộtyếutốchínhcủadiễnđàncảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.SaukhiDuPontbịkiệnvìbánTeflonchonhàsảnxuấtcácmôđểchữabệnhrốiloạnkhớphàmtháidương,mộtbệnhthườnggâyrạnvỡởhàmvàcácphảnứngmiễndịch,nhàsảnxuấtnàyvàcácnhàsảnxuấtkhácđãthắngkiệnQuốchộinhằmlậpnêncácbiệnphápbảovệđặcbiệtđốivớinhữngnhàcungcấpvậtliệuthôđượcsửdụngtrongcácthiếtbịytế.Tươngtự,saukhinhữngvụkiệnlớnđốivớihãngMcDonald’s,nhữngngườivậnđộnghànhlangđãthuyếtphụccáccơquanlậpphápmiễnchocácnhàhàngvàcáccôngtythựcphẩmkháccácvụkiệnchorằnghọđãgópphầnlantruyềnbệnhbéophìkhắpcảnước.

Thứhai,hậuquảcủahànhđộngbấtcẩncóthểmởrộngtrênphạmvilớn.Vìmuốncómộtchiếcmóngchân,chiếcgiầybịmất,vìmuốncómộtchiếcgiầy,conngựabịmất,vàcứvậyđếnkhimấtcảvươngquốc.Liệumộtngườithợrènbấtcẩncóphảichịutráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvìđểmấtcảvươngquốc?Cáctòaánđãvạchranhgiớitạimộtđiểmnàođó,chorằngmộtbịđơnbấtcẩnkhôngphảichịutráchnhiệmvềnhữnghậuquảquáxavời.

Vấnđềnàyđãđượcđưaratrongmộtvụkiệnmàcácgiáosưluậthếtsứcquantâm,PalsgrafkiệnLongIslandRailroadCo.(I928),domộttrongnhữngthẩmphánvĩđạicủaMỹ,BenjaminCardozophánquyết.HelenPalsgrafđangđứngđợitàuhỏaởsângasaukhiđãmuavéđiđếnmộtbãibiển.Mộtchiếctàukhácđangvàoga,cóhaingườiđànôngchạytheođểlêntàu.Mộtngườivácmộtkiệnhàng,loạngchoạngnhảylêntàu.Nhânviêntrêntàuchạyđếnđểkéoanhtalêntrongkhimộtnhânviênkhácởdướisângalạiđẩyanhtaxuống.Hànhđộnggiằngconàyđãlàmkiệnhàngtuộtkhỏitayngườiđànôngvàrơilọtxuốngđườngray.Kiệnhàngchứađầypháohoađãphátnổngaykhibịtàuchènlên.Sứcépcủavụnổđãphásâpmộtsốkhuvựcởphíacuốisânga,trútlênngườiPalsgraf,làmcôbịthương.

Giảđịnh,cũngnhưtòaánđãgiảđịnh,rằngcácnhânviênhướngdẫnbấtcẩn

khikéohoặcđẩyhànhkháchđangmangtheobưukiện.Nếuanhtangãtừtrêntàuxuốngvàbịthương,chắcchắnlàcôngtyđườngsắtcólẽphảichịutráchnhiệm(Côngtyđườngsắtphảichịutráchnhiệmđốivớicáchànhđộngcủanhânviênvànhânviênhướngdẫncủamình.Tráchnhiệmnàyđượcgọilàtráchnhiệmchịuthaymộttráchnhiệmdocáchànhđộngcủamộtngườikhácmàbịđơnphảichịutráchnhiệmchongườiđó).SựbấtcẩncủanhữngngườihướngdẫnchắcchắncũnggâythươngtíchchoPalsgraf,vìvậyliệucôngtyđườngsắtcũngsẽphảichịutráchnhiệmđốivớithươngtíchcủacô?Sựkhácnhauduynhấttronghaivụkiệnlàởchỗtổnhạiđãxảyravớicôdomộtloạttìnhhuốngđặcbiệtvàliênhoàn.

Ởđâyvấnđềthuộcvềtráchnhiệmkhithihànhnhiệmvụ.Ngườihướngdẫnrõràngchỉcótráchnhiệmthậntrọnghợplýđốivớihànhkhách,nhưngliệuhọcũngcótráchnhiệmvớiPalsgrafđểkhônggâynguyhiểmchocôbằngcáchhànhđộngcẩnthậntrongviệcxôđẩyhànhkháchcómangtheobưukiện?NếuhọcótráchnhiệmvớiPalsgraf,liệuhọcóphảichịutráchnhiệmvớimộtngườiđangngồitrongphòngkháchnhàriêngcáchđócảdặmđường,ngườinàybịthươngdomộtchiếcxeđâmvàonhàcủaanhvìláixegiậtmìnhdotiếngđộngcủavụnổnênlạctaylái?Tráchnhiệmnàydừngởđâu?Sửdụngcáchọcthuyếtvềtráchnhiệmkhithihànhnhiệmvụ,cáctòaánđãthamgiavàoviệcvạchramộtranhgiớiđểxácđịnhkhinàolàđủ.TrongvụPalsgraf,ThẩmphánCardozođãviếtrằngchẳngcósự“bấtcẩnviểnvông”đếnnhưvậy.Sựbấtcẩnluônhàmýtráchnhiệmđốivớinhữngngườicóthểđoánđượcsựtổnhạicóthểnhậnthấytrước,vàPalsgrafđứngquáxađếnnỗikhôngthểđoánđượcđểtrởthànhnạnnhânđượcbồithườngtrongvụkiệnnày.

Hạnchếthứbavềtráchnhiệmthựchiệnhànhđộngthậntrọnghợplýlàtráchnhiệmngănngừathiệthạikinhtế,cóphạmvihạnchếhơnnhiềusovớitráchnhiệmngănchặntổnhạithânthể.NếuláixebấtcẩngâytainạnvàlàmtắcHầmLincolndẫnđếnNewYork,nhiềungườisẽbịđilàmmuộnvàbịtrừlương,mộtsốđạidiệnbánhàngsẽnhỡmấtcuộchẹnvàkhôngkếtthúcđượccácgiaodịchquantrọng,vàcáccửahiệucàphêởManhanttanbáncàphêvàbánhránchonhữngngườiqualạiđâybằngxebuýtsẽmấtdoanhthu.Ngườiláixerõràngcótráchnhiệmcẩntrọngđốivớibấtkỳaibịthươngtíchthânthểtrongvụtainạn,nhưngliệucôấycũngphảicótráchnhiệmđốivớitoànbộnhữngngườichịutổnhạikinhtếvìcùngmộthànhđộngbấtcẩnđó?Nóichunglàkhông,vìdùtổnhạixảyracóthểdễdàngđoántrướcthìphạmvitráchnhiệmtiềmtàngcũngrấtlớn.

Tuynhiên,mộtsốvụkiệncótráchnhiệmngănchặntổnhạikinhtế.Mộtloại

vụkiệnquantrọngliênquanđếncácthảmhọamôitrườnglớn.KhichiếctàuchởdầuExxonValdezbịchìmngoàikhơibờbiểnAlaskavàhàngtriệulítdầutrànra,mộtsốchủsởhữubấtđộngsảnởbờbiểnphảichịuthiệthạivềvậtchấtđốivớitàisảncủamìnhvìdầuloangdạtvàobờ.CácchủsởhữubấtđộngsảnnàylànhữngnạnnhântrựctiếpdosựbấtcẩncủaExxon,vìvậyExxonphảicótráchnhiệmvớihọvìđãviphạmtráchnhiệmvềsựcẩntrọnghợplýkhithựchiệnnhiệmvụ.Dùvậy,nhiềungườinữaphảichịutổnhạikinhtếchứkhôngphảithiệthạivậtchấttrựctiếp.Nhữngngưdânkhôngthểđánhcá,cáccôngtychothuêtàukhôngthểchokháchdulịchthuêtàu,nhữngláixeôtôởCaliforniađãphảichịugiádầucaohơn…CáctòaánđãthamgiavàođánhgiácácvấnđềđểvạchraranhgiớixácđịnhchínhxácnhữngbênnàotrongcácbênnêutrênmàExxonphảicótráchnhiệmvềsựcẩntrọng.

Hạnchếthứtưlàtráchnhiệmbảovệtổnhạitinhthần,tráchnhiệmnàykhôngđượcmởrộngbằngtráchnhiệmbảovệthươngtíchthânthể.Saukhibiếtđứaconcủamìnhbịôtôchènquavàđãchết,bàmẹđãphảichịucúsốctinhthầntrầmtrọnggâymấtngủ,xuấthiệncácvếtthâmquầngtrênmắt,vàbịđauđầu.Liệungườiláixegâytainạncóphảichịutráchnhiệmvìnhữngđaukhổtinhthầncủangườimẹ?(Cụthể,láixecóphảichịutráchnhiệmvớimẹcủanạnnhânhaykhông?)Trongmộtloạtvụkiện,cáctòaánđãápđặttráchnhiệmđốivớiviệcgâyratổnhạitinhthần,nhưnghọcũnggặpphảikhókhănkhixácđịnhvịtríđểđịnhđườngranhgiới.Vấnđềlàngườimẹđócóđangđứnggầnđứaconthìtainạnxảyra?cóđangsangđường?haychỉsauđómớibiết?Mộtsốtòaánchorằngngườimẹcóthểđượcbồithườngchỉkhicũngđangởvùngnguyhiểmmàtrongphạmviđóbàmẹcóthểcókhảnăngcũngbịthươngtíchthânthể;nhữngtòaánkháccôngnhậnngườimẹđượcbồithườngvìđãchứngkiếntạithờiđiểmxảyratainạn,nhưngkhôngđượcbồithườngnếusautainạnmớibiết.Nhưngđiềugìsẽxảyranếungườimẹthươngtiếcđứaconmàkhôngcóbiểuhiệntriệuchứngbệnhlýgì?Điềugìxảyranếunguyênđơnlàbàcủađứatrẻ?Côcủađứatrẻ?Ngườibạntốtnhấtcủađứatrẻ?

Cuốicùng,trườnghợpngoạilệđốivớitráchnhiệmchungvềsựcẩntrọnghợplýmàdườngnhưrấtxalạvớinhữngngườikhôngcóchuyênmônnghiệpvụlàviệcmộtngườikhôngcótráchnhiệmhànhđộngtíchcựcđểngănsựtổnhạimàcóthểxảyravớingườikhác.Vídụ,mộtngườiđangngồitrongcôngviênăntrưavànhìnthấymộtđứatrẻkhôngcóaitrôngbòvềphíaváchđákhôngcóràochắn.Liệungườiđócóbuộcphảilàngườihaylàmphúcnhảyrakhỏighế,đibộvàibướcđểđưađứatrẻquaylại?Câutrảlờitruyềnthốngcủaluậtchunglàanhtakhôngcótráchnhiệmpháplýđể

hànhđộngtrongvụnày,vìvậyanhtakhôngcótráchnhiệmvớiviệckhôngnỗlựcmànhưnhữngngườicóđạođứccholànỗlựchợplýđểngănchặnmộtthảmkịch.

Cơsởchoquytắcnàycònvôlýgấpđôi.Thứnhất,tráchnhiệmvềsựcẩntrọnghợplýđượcápdụngđốivớinhữngngườicóthamgiavàoquátrìnhhànhđộng,chứkhôngphảivớinhữngngườingănchặnhànhđộng.Luậttránhápdụngchếtàinghiêmkhắcđốivớimọingườithậmchícácchếtàiởmứckhiêmtốnnhấtvìlàmnhưvậysẽảnhhưởngđếnquyềntựdocánhâncủahọ.Sựkhôngcôngbằngđãápđặtvớilợiíchcủaviệcngănchặnsựtổnhạivàbồithườngchonạnnhânkhibuộcmộtngườikhôngliênquanphảihànhđộng.Thứhai,mộtkhichúngtabắtđầuđitheoconđườngápđặtcácnghĩavụkhẳngđịnhthìkhócóthểbiếtđượcđiểmdừng.(Đâylàcáchmàcácluậtsưgọilàlậpluậnkiểucổngngănlụthoặclậpluậnkiểutrượtdốc:Bằngcáchphánquyếtvụkiệntheomộtphươngcách,chúngtamởcổngngănlụtvàbắtđầutrượtdốckhiếnchúngtaphánquyếtnhiềuvụkiệnkháctheocùngphươngthứcnày).Nếungườiđànôngnóitrênnhìnthấyhàngràoxungquanhváchđábịhỏngnhưngkhôngcóđứatrẻnàotrongkhuvựcđócả,liệuanhtacótráchnhiệmgọichocơquanquảnlýđểbáosửachữahaykhông?Liệumộtngườibơigiỏicóphảiđếnđểcứuđứatrẻsắpchếtđuốihaykhông?Thếcònmộtngườicókhảnăngbơitrungbìnhthìsao?

Thậtmaymắn,quanđiểmthựctếcủaluậtkhôngnghiêmtrọngnhưkhiđượcđưarabanđầu.Nhữngvụkiệnliênquanđếnviệckhônghànhđộngtíchcựcrấthiếmvìthếgiớicóvôvànngườihaylàmphúc.Vàtòaánđãxáclậpcácngoạilệđốivớiquytắcnày.Vídụ,khimộtngườiđãthamgiavàoquátrìnhhànhđộng,anhtacólẽkhôngbỏrơivàđểmặcmộtaiđógặpnguyhiểm.Khihaingườibạnrượudànhcảmộtbuổitốicùngnhauđểđihếtquánrượunàyđếnquánrượukhác,mộtngườikhôngthểđểchongườikiabấttỉnh,sayxỉnnặng,vànằmtrênđườngphốmàkhôngtìmcáchcứu.Tươngtự,mộtngườinhìnthấytainạnthìkhôngcótráchnhiệmdừnglạivàgiúpchỉdẫngiaothôngxungquanhvụtainạn,nhưngnếucôbắtđầuchỉdẫngiaothông,côấyphảicẩnthậnkhithựchiệnviệcnày.

Cẩntrọnghợplýcóýnghĩapháplýnhưthếnào?

Thậtkỳcục,khônggiốngnhưđịnhnghĩavềmụcđíchcủahànhđộngsaitráicóchủđích,địnhnghĩavềsựcẩntrọnghợplýtrongluậtvềsựbấtcẩnkhágiốngđịnhnghĩatrongtừđiểnvàsựhiểubiếtthôngthườngvề“tínhhợplý”:mứcđộthậntrọnghợplývàcẩnthận,đủmàkhôngquánhiều.Bằngcáchápdụngđịnhnghĩanày,đươngnhiên,cáctòaáncóýđịnhlàmphứctạpcácvụ

việc.

MộttrongnhữngnỗlựcđượcnhiềungườibiếtđếnnhấtđểđịnhnghĩasựcẩntrọngxuấthiệntrongvụNướcMỹkiệnCarrollTowingCo.(1947).VìcácbịđơnđãbấtcẩntrongkhineobuộcAnnaC,mộtchiếcsàlannênnóbịtuộtdâyneo,đâmvàomộtchiếctàuchởdầu,nướctrànvàovàgâychìmtàu.Trongkhinhữngsựkiệnnàyxảyra,“ngườichởsàlan”,thủythủphụtráchsàlankhôngcómặttrênAnnaC.Trongvụkiệnliênquanđếnthiệthạitàisản,cácbịđơnchorằngcáckhoảnbồithườngnênđượcgiảmbớtvìđólàdosựbấtcẩncủangườichởsàlanđãđểmặckhôngaitrôngnom.

ThẩmphánLearnedHandđãchỉrarằngcóthểkhôngcóquytắcquyđịnhchínhxáckhinàongườichởsàlanphảiởlạitrênsàlantrừkhianhtacóthểđảmbảocóngườithaythế.Đôikhi,việcđểmặcsàlankhôngaitrôngnomlạihợplýnhưngđôikhithìkhông:

Vìmỗicontàusẽcónhiềukhảnăngbịtuộtdâyneo,vàvì,nếucontàutuộtdâyneo,nósẽtrởthànhmốiđedọađốivớinhữngtàukhác;tráchnhiệmcủa[ngườichởsàlan],nhưtrongcáctìnhhuốngtươngtựkhác,đểđềphòngviệcgâyrathươngtíchlàmộtchứcnăngcóbabiếnsố:(1)Khảnănglàcontàusẽtrôimất;(2)mứcđộtrầmtrọngcủathươngtíchgâyra,nếucontàutuộtkhỏidâyneo;(3)tráchnhiệmđưaranhữngcảnhbáotrướcthíchhợp.Cólẽnênnêubậtkháiniệmnàybằngcácsốhạngđạisố:nếukhảnăngđượcgọilàP;thươngtíchlàL;vàtráchnhiệmlàB;tráchnhiệmphụthuộcvàoviệcliệuBcónhỏhơnLnhânP:cụthể,liệuB<PxL?

Vìvậy,liệusựbấtcẩncóphụthuộcvàocácsựviệctrongmộtvụkiệncụthể?Nếumộtcơnbãođangkéođếnvàbếncảnglạiquáđông,PxLcótỷlệlớnhơnnếuthờitiếtlặngvàbếncảngvắng.Trongvụkiệntrướcđóchứkhôngphảivụkiệnsaunày,PxLsẽlớnhơnB,tráchnhiệmvềviệcbốtríngườichởsàlanởlạiquágiờlàmviệcbìnhthườnghoặcphảicóngườichởsàlanthaythếlàkhánhỏ.

Vềlýthuyết,côngthứcHandcóthểđượcápdụngđểphánquyếttínhhợplýcủahànhđộngtrongbấtkỳvụkiệnnào.Vídụ,mứcđộcẩntrọngnhưthếnàolàhợplýtrongviệcxâydựngsânbóngchàyLittleLeague?Giảsửnhữngngườixâydựngsânbóngquyếtđịnhrằngmộtchiếchàngràocao1,2mlàđủcaotạikhuvựccửathành.Vìhàngràocáchchốtnhàhơn60m,chỉcầuthủđặcbiệtmớicóthểđánhbóngxahơnthế.Nếumộtquảbóngvọtquahàngrào,cólẽnósẽrơixuốngmộtcáchvôhạimặcdùcóthểphảihiểulànósẽgâyrathiệthạinhỏnhưvỡkínhôtôhoặccửasổnhàgầnđó.Tuy

nhiên,nhiềusựviệcngạcnhiênđãxảyra.TronggiảivôđịchbóngchàyMajorLeague,cầuthủRyanHowardđãchơixuấtsắcvàđánhhàngchụcquảbóngvượtkhỏihàngrào,mộtquảbóngcóthểđãđậptrúngvàokhuvựcnguyhiểmtrênđầucủamộtngườiđibộ,dẫnđếnthươngtíchnặnghoặctửvong.Nhưngtrênhết,khảnăngtổnhại(P)làthấp,khảnăngthươngtích(L)cũngthấp,vàtráchnhiệmngănchặntổnhại(B)bằngcáchxâydựnghàngràocaotừ4-6métlàquálớn.

Bâygiờ,hãysosánhsândànhchoLittleLeaguevớisândànhchomônthểthaokhúccôncầutrênbăng.Nhữngngườixâydựngsânkhúccôncầuluôndựngtấmkínhcườnglựcxungquanhsânbăngđểbảovệngườihâmmộkhỏinhữngquảbóngkhúccôncầubaylạc.Ngaycảkhichiphíđểthựchiệncôngviệcnày(B)làcao,khảnăngmộtaiđósẽbịbóngđánhvàongười(P)vàtổnhạinghiêmtrọngcóthểkèmtheo(L)cũngcaocaohơnnhiềusovớikếtquảcủaPxLtrongviệcxâysânbóngchày.Vìvậy,tiêuchuẩnvềsựcẩntrọnghợplýđốivớinhữngngườixâydựngsândànhchomônkhúccôncầulàcaohơn.

CácchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncănbảnđưaranguyênlýdựatrêncôngthứcHand.Chúngtamuốnkhuyếnkhíchmọingườithựchiệnthậntrọng,nhưngởmứcđộnào?NếumọisânbóngchàydànhchoLittleLeaguephảicóhàngràomười3,5m,chiphíchomônthểthaonàysẽphátsinhquálớn,cólẽthậmchíđếnmứckhôngthểtiếptụcvìquáđắt.Việcnàydườngnhưkhônghợplý.Mộtngườicóthểbịtổnthươngnghiêmtrọngvìmộtquảbóngbayquahàngrào,nhưngđâythuộcloạitainạnhiếmgặpgiốngnhưnguycơbịsétđánhchứkhôngphảilàhậuquảcủasựbấtcẩncủanhữngngườixâydựngsânbóng.Mặtkhác,khirủirolàlớnvàcóthểnhìnthấytrước,chẳnghạnnhưbịbóngkhúccôncầuđánhtrúng,chúngtaphảiyêucầuchủsânbảovệkhỏisựrủirohoặcbồithườnghậuquả.

CôngthứcHandthểhiệnrõcácyếutốcầnphảitínhđếntrongviệcxácđịnhliệumộtngườicóphảibấtcẩn,nhưngnókhôngthểlàmgiảmbớtquyếtđịnhvềsựcẩntrọnghợplýđốivớiphéptínhđơngiản.Thứnhất,mọingườithườngkhôngnghĩtớicácsốhạngđạisố.Vídụ,ngườiláixethườngkhôngtínhđếnnhữngnguyhiểmtiềmtàngvềhànhđộngcủamìnhmộtcáchthậntrọng.Thứhai,ngaycảkhinhiềungườiquảthựccósửdụngcôngthứcHandđểphântíchcặnkẽ,họsẽcảmthấykhóhoặckhôngthểcoicácphéptínhsốhọclànhữngbiếnsố.Trongnhiềuvụkiện,khảnăngtainạnvàmứcđộtổnhạigâyralàkhôngchắcchắnvìtainạncóthểxảyratheobấtcứcáchnào.Mộtngườiđibộcóthểbịbongđánhtrúngkhiếnuđầu,nhưngmộtquảbóngcóthểbaytrúngcửakínhvàmộtmẩukínhvỡrơivàomắtcủaaiđógâybị

thương.Cuốicùng,trongbấtkỳvụkiệnnàotrongnhữngvụkiệnnêutrên,chúngtacóthểđánhgiágiátrịthươngtíchbằngcáchnào?Chiphíđiềutrịytếvàmấtthunhậpcóphảilàmộtbiệnphápđánhgiáchínhxácthươngtíchcủamộtngười,hoặcchúngtacóphảitínhđếncácyếutốphikinhtế,kiểunhưviệcmộtngườimấtmộtbênmắtsẽchơitenniskhókhănhơn?

Trongtìnhhuốngtốtnhất,côngthứcHandlàmộtchỉdẫnsắcbénvàtrongnhữngtìnhhuốngxấunhất,làchỉdẫnsailệchvềtínhđơngiảnrõràngcủacôngthứcnày.LuậtđãđưaranhữngtiêuchuẩnsosánhkhácđểđánhgiásựcẩntrọnghợplýđượccholàdễtiếpcậnvớinhữngngườikhôngcóchuyênmônthôngthườngvàcácthànhviênhộithẩmđoàncóchuyênmônbìnhthườnghơnlàcôngthứcHand:ngườihợplý.Đểthựchiệnsựcẩntrọnghợplý,tấtcảnhữnggìcácbạnphảilàmlàhànhđộngtheocáchmàmộtngườihợplýsẽthựchiệntrongcáctìnhhuống.Quảlàdễ.Nhưngsửdụngtiêuchuẩncủangườihợplýđểđịnhranhữngtiêuchuẩntạosựcẩntrọnghợplýcũngkỳcụcnhưviệcđặtconthỏvàochiếcmũ.Ngườihợplýlàcáchhưcấutheonghĩapháplý,chứkhôngphảilàsựviệcđúckếttừkinhnghiệm.Đểxácđịnhngườihợplýsẽhànhđộngnhưthếnào,tòaánsẽxemxétcácchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩntươngtựnhưhọđãxemxéttrongviệcápdụngcôngthứcHandhoặc,trongviệcxácđịnhliệumộttráchnhiệmvềvấnđềcótồntạingaytừđầu.Dùsao,ngườihợplýxuấthiệnkhắpmọinơitrongluậtbấtcẩn,vìvậyxácđịnhđượcphẩmchấtcầncócủahọthậthữuích.

Ngườihợplýkhôngphảilàmộtngườiđặcbiệtnàohoặcngườibìnhthườngnào.NgườihợplýlàsựnhâncáchhóatheocôngthứcHand,mộtngườicótínhgiảthuyếtvàlýtưởnghànhđộngtheocáchmàmọingườilúcnàocũngphảihànhđộng.Ngườihợplýluônquansáttrướckhinhảy,khôngbaogiờtiếpcậnmộtconchólạ,đợimáybaydừnghẳntạicửadẫnhànhkháchởsânbaymớitháodâyantoàn,vàthựchiệntheokiểuhànhđộngcẩntrọnggâyphiềntoáichonhữngngườixungquanh.Nhưmộttòaánchorằng:“NhânvậttuyệtvờinhưngđángghétnàyđứngnhưmộttượngđàitronghệthốngTòaánCônglýcủachúngta,yêucầucôngdânMỹhãysốngtheotấmgươngcủamìnhmộtcáchvôích”.

Tiêuchuẩncủangườihợplýquảthựcđãđưaramộtphạmvihànhđộngnàođóđốivớingườithựcbằngcáchxemxétcáctìnhhuốngtrongđóbịđơnđãthựchiệnhànhđộngđượccholàphảihànhđộng.Vídụ,ngườihợplýcóbịtàntậtcơthểgiốngnhưngườithực.Hànhđộngcủamộtngườimùđượcđánhgiátheohànhđộngcủamộtngườimùhợplý,chứkhôngphảicủangườisángmắthợplý.Mộtngườimùhànhđộnghợplýkhikhôngnhìnthấy

vàtránhmộtchướngngạivậttrênđường,nhưngcôtasẽtrởthànhkhônghợplýkhicốgắngláiôtô.

Tuynhiên,ngườihợplýkhôngchịunhữnghạnchếvềmặttinhthầngiốngnhưbịđơn,nhưđượcthiếtlậptrongvụkiệncủanướcAnh,VaughankiệnMenlove,trướcnăm1837.Menlove,mộtngườichủnhàkhôngmaymắn,đãtrữcỏkhômộtcáchđầynguyhiểmvàgâyracháy.Ngọnlửalanravàgâythiệtđếntàisảncủahàngxóm.Menlovechorằnganhđãtínhtoánrấtkỹviệcchấtcỏ,nhưngtínhtoáncủaanhkhôngđượctốt.Nhưluậtsưcủaanhđãdẫnchứngmộtcáchsắcsảo,Menlovechịu“rủirokhôngthuộcloạibấtcẩncaonhất”.

Quátồitệ,tòaántuyên.Tiêuchuẩnvềngườihợplýcónghĩalàmộtngườihợplýcósựhiểubiếtvàtríthôngminhthôngthường.Cólẽ,Menlovekhôngthểbịđổlỗivềmặtđạođức,nhưnganhcóthểvẫnphảichịutráchnhiệmpháplý.Bằngcáchápđặttráchnhiệm,luậtkhuyếnkhíchMenlovehoặcnhữngngườicóthểphảichịutráchnhiệmnhưanhhãyhànhđộngthậntrọnghơntrongtươnglại,cólẽbằngcáchkhôngthamgiacáchoạtđộnggâynguyhiểmchongườikhác.NếuchúngtaxétđếnsựngudốtcủaMenlove,chúngtasẽphảixétđếnmọikhiếmkhuyếtchẳnghạnnhưláixekhôngẩu,phảnxạchậm,vàsựngudốt.Kếtquảsẽkhôngphảilàmộttiêuchuẩncủangườihợplý,màlànhiềutiêuchuẩnmàcácbịđơncầncó.Trongkiểuvụkiệnnày,sựviệcxảyratrongluậtvềsựbấtcẩntrởnênrấtrõràng:Chúngtađangxácđịnhmộttiêuchuẩnpháplýdựatrêncáchchúngtachọnápdụngcácchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.

Bằngcáchnàonguyênđơnchứngminhđượclàbịđơnđãbấtcẩn?

Tronghầuhếtcácvụkiện,nguyênđơncốgắngchứngminhrằngbịđơnđãbấtcẩnbằngcáchsửdụngcácphươngphápđượcsửdụngtrongbấtkỳphiênxétxửnào(hoặctừviệcrútrabấtkỳkếtluậnnàongoàiphiênxétxửnàochovụviệcđó).Bằngchứngtrựctiếptừnhữngnhânchứnglàbằngchứngcósứcthuyếtphụcnhất.Lờikhaicủangườiđứngngoàicuộcnhưngnhìnthấyláixecầmchairượuvàtuừngựctừnghơi,nóichuyệnđiệnthoạidiđộng,chạyquabiểnbáodừngtrướckhichiếcxeđâmvàongườiđibộđãđưarabằngchứngđầyđủvềsựbấtcẩncủaláixe.Nhưngbằngchứnggiántiếpbằngchứngtừđóhộithẩmđoànchỉrasựbấtcẩncóthểcũngmangtínhthuyếtphục.Nếukhôngcóaichứngkiếnvụtainạnnhưngcảnhsátpháthiệnchairượuđãhếtmộtnửavàđiệnthoạidiđộngđangkếtnốivẫncònnguyênởchỗngồitrướccủaxe,đọcnồngđộcồntrongmáucủaláixegấpđôigiớihạnđộcồnchophép,vàmộtchuyêngiaphântíchtainạnchứngminhrằng

cácvệtbánhxechothấyláixekhôngđạpphanhtrướckhiđếnnútgiaocắt,bấtkỳhộithẩmđoànnàocũngsẽkếtluậnlàláixebấtcẩn.

Mộtsốvụkiệnvềsựbấtcẩnyêucầucácquytắcđặcbiệtvềbằngchứng.Mộtloạtcácquytắcliênquanđếnviệcsửdụngdẫnchứngcủanhàchuyênmôn.Thôngthường,hộithẩmđoàncónhiệmvụquyếtđịnhvấnđềcuốicùnglàliệubịđơncóhànhđộngmộtcáchbấtcẩnhaykhông.Nhânchứngcungcấpbằngchứngliênquanđếnkếtluậnđó,nhưngnhânchứngkhôngđượcphépđềxuấtkếtluậnchohộithẩmđoàn.Mộtnhânviêncảnhsátcóthểchứngnhậnrằngđãpháthiệnchairượuvàđiệnthoạitrongxe,nhưngkhôngthểkhẳngđịnhbịđơnchắcchắnđãláixebấtcẩn.Tuynhiên,mộtsốvấnđềphứctạphơnvàcầncódẫnchứngcủanhàchuyênmôn,baogồmýkiếncủanhàchuyênmônvềsựbấtcẩncủabịđơnđểtrợgiúphộithẩmđoàntrongviệcđưaraphánquyết.

Dẫnchứngcủanhàchuyênmônthườngđượcsửdụngnhiềunhấttrongnhữngvụkiệnvềsaisóttronghànhnghềy.Nếumộtbácsỹngoạiđểquênhaichiếckẹpvàbamiếnggạctrongngườibệnhnhânsaukhimổthìhộithẩmđoàndễdàngkếtluậnrằngbácsỹđóbấtcẩn.Ngaycảkhihộithẩmđoàncóthểkhôngbiếttrìnhtựchínhxáctrongphòngmổđốivớinhữngchiếckẹpvàmiếnggạctrướckhikhâulạivếtmổchobệnhnhân,nhưngnhậnđịnhchunglàchắcchắnphảicómộtsốbiệnphápkháđơngiảnnhằmngănchặnkiểusaisótnày.Tuynhiên,khinạnnhânchorằngbácsỹđãbấtcẩntrongviệcchẩnđoánbệnhhoặctiếnhànhthủtụcytế,hộithẩmđoàncầnsựgiúpđỡcủachuyêngiaytếđểđánhgiáyêucầuđòibồithường.Vídụ,trongbộphimBảnán(TheVerdict),thânchủcủaPaulNewmanbịtổnthươngnãodocácbácsỹcủabàđãthựchiệngâymêtoànthânquásớm,ngaysaukhivừaănxong,làmbàbịnônvàomặtnạgâytêvàngừngthở,vàđãkhôngcóbiệnpháphồisứccấpcứukịpthờiđểlàmchonạnnhântỉnhlại.Trongvụkiệnđó,cácthànhviênhộithẩmđoànbìnhthườngkhônghiểuhếtcáchhànhnghềyhợplýcóliênquanđếnviệcthựchiệngâymêđểchorằngliệubácsỹcóbấtcẩnhaykhông,vìvậyhọcầnýkiếnhướngdẫncủanhàchuyênmôn.

Tronghầuhếtcácvụkiện,nguyênđơnvàbịđơn,mỗibênsẽcónhàchuyênmônđểđưaracácýkiếntráingược,vàhộithẩmđoànsẽphảilựachọncácýkiếnđó.TrongvụDaubertkiệnMerrellDowPharmaceuticals,Inc.(I993),vụkiệnnguyênđơnchorằngthuốcđiềutrịốmnghénBendectinđãgâyracáckhiếmkhuyếtbẩmsinhđốivớithainhi,TòaánTốicaođãtăngthêmvaitrògáccổngcủathẩmphánxétxửbằngcáchtraoquyềnchothẩmphánquyếtđịnhliệulýthuyếtvàphươngphápluậncủanhàchuyênmôncócơsở

khoahọchaykhôngtrướckhichophéphộithẩmđoànnghenhàchuyênmôn.Vìvậy,cáctòaántrởnênchặtchẽhơnkhisànglọcnhữngdẫnchứngcủanhàchuyênmôn,xemxétcácvấnđềnhưliệucơsởkhoahọcđốivớidẫnchứngđãđượcxemxétkỹlưỡnghaychưavàliệucóđượcchấpnhậnrộngrãivớicácnhàchuyênmônkháchaykhông.

Bấtcẩnlàviệckhônghànhđộngthậntrọnghợplý,vàvìnhiềungườithườnghànhđộngmộtcáchhợplý,nguyênđơnhoặcbịđơncóthểápdụngbằngchứngtheotậpquáncóliênđếnvấnđềbấtcẩn.TrongmộtvụkiệnởNewYork,ngườithuênhàđãbịmộtvếtcứasâukhianhtrượtchânngãvàocửanhàtắmđượclàmbằngtấmkínhmỏngthôngthườngvàdễvỡ,đểlạinhữngcạnhsắcnhọn.Trongkhoảngthờigianítnhấtmườinămtrướckhitainạnxảyra,cácchủnhàthườngsửdụngkínhantoànchịulựchoặcnhựađểlàmcửaphòngtắmnhằmngănchặnthươngtíchkiểunày.Tậpquánsửdụngkínhantoànlàbằngchứngcótínhthuyếtphụcđốivớihộithẩmđoànvềviệcchủnhàkhônghànhđộnggiốngnhưhànhđộngcủamộtchủnhàhợplý.

Liệuýkiếntráingượccũngđượccholàđúng?Nếuchủnhàchứngminhđượcrằnghầuhếtcáccănhộkhôngcókínhantoàntrongphòngtắm,việcbámvàotậpquánđócóđủsứcmiễntộichochủnhà?Khôngnhấtthiếtnhưvậy.Tậpquánlàbằngchứngvềhànhđộnghợplý,nhưngnókhôngxácđịnhđượchànhđộngnàolàhànhđộnghợplý.Nếuhộithẩmđoànpháthiệnrarằngmộtsốchủnhàsửdụngkínhantoàn,hoặcthậmchílàkhôngcóchủnhànàosửdụngmàthấyrằnghiệnkínhantoàndễcungcấpvớimứcchiphíkhôngquácaocũngnhưxemxétkhảnăngtainạnvàtínhnghiêmtrọngcủacáctainạnđó,hộithẩmđoàncóthểkếtluậnrằngviệcbámvàotậpquánlàkhônghợplývàchủnhàđãphạmlỗibấtcẩn.HộithẩmđoànđãápdụngquytắcLeanedHandhoặctiêuchuẩnvềngườihợplýcủariêngmình,vàtậpquánkhôngthuộcphạmviđó.

Thậmchí,mộtđạoluậtcóthểlàbằngchứngvềsựbấtcẩnrõrànghơnmộttậpquán.Giảsửngườiláixeđi60dặm/giờtrongkhuvựcgiớihạntốcđộ35dặm/giờđâmvàomộtngườiđibộ.Sựviệcngườiláixechạyquánhanhchứngtỏsựbấtcẩn,nhưngsựviệcngườiláixeđãviphạmgiớihạntốcđộchophéplàbằngchứngcótínhthuyếtphụchơnvềsựbấtcẩn.Cáctòaánthườngcoinhữngđạoluậtquyđịnhcáctiêuchuẩnvềhànhvilànhữngtuyênbốvềchínhsáchcôngđượcthừanhậnnhưlàđịnhnghĩavềsựcẩntrọnghợplý.Ngườihợplýkhôngviphạmluật,vìvậymộtngườiviphạmluật,theođịnhnghĩa,làmộtngườihànhđộngkhônghợplý.Thôngthường,mộtquytắcrõràngnhưthếnàycầncómộtsốngoạilệ.Vídụ,nếungườiláixechạynhanhđểđưamộtđứatrẻđangnguykịchđếnbệnhviện,việcvượt

quágiớihạntốcđộcóthểlàhợplý.

Mộtkhinguyênđơnđãchứngminhđượcbịđơnbấtcẩn,mốiquanhệnhânquảgiữahànhđộngbấtcẩncủabịđơnvàtổnhạicủanguyênđơnthườngrõràng.Ngườiláixekhôngdừngkhiđènđỏvàđâmchếtngườiđibộđangđisangđường;nếungườiláidừnglại,ngườiđibộcólẽđãkhôngbịđâmchết.Sựviệcnàyđượccoilàquytắcngoạitrừnhânquả:Ngườiviphạmphảichịutráchnhiệmnếunạnnhânkhôngbịthươngngoạitrừhànhđộngbấtcẩncủangườiviphạm.

Mặtkhác,giảsửviệcmổtửthingườiđibộchothấymộtđiềukỳdiệulàngườiđibộđãchếtdomộtcơnđautimcấptínhngaytrướckhibịôtôđâm.Trongtrườnghợpđó,khôngcómốiquanhệnhânquảgiữasựbấtcẩncủaláixevàtổnhạiđếnngườiđibộ.Sựviệcnàygiốngnhưthểláixechènquamộtxácchết,vìvậyngườiláixekhôngphảichịutráchnhiệm.

Nhưngnhiềusựviệccóthểtrởnênphứctạphơn.Giảsửngườiđibộđangđingangquaphíađôngtạimộtngãtư.Haingườiláixe,mộtvượtởphíabắc,mộtvượtởphíanam,vàcảhaiđềukhôngchúýđếncácđèngiaothông;cảhaiđềuvượtđènđỏvàcùngđâmvàongườiđibộcùngmộtlúc,chènlênngườixấusốvàgâytửvong.(Hãyđọccácloạivụkiệnđòibồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàbạnsẽthấyđượcnhữngsựviệclạkỳtừngxảyra).Theoquytắcngoạitrừ,mỗiláixesẽthoátđượctráchnhiệm,vìngoạitrừđốivớisựbấtcẩncủangườiláixeđầutiên,ngườiđibộcólẽsẽvẫnbịngườiláixethứhaiđâmchết,vàngượclại.Nhưngđódườngnhưlàcâutrảlờisai.Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnmuốnngăncảhaingườiláixevượtđènđỏ,vànguyênđơnđúnglàđãchết.Thậtkhôngcôngbằngkhicảhailáixeđềuthoáttộivànhữngngườithừakếcủangườiđibộkhôngđượcbồithườngdosựbấtcẩncủangườiláixenàylạingẫunhiêntrùnghợpvớisựbấtcẩncủangườiláixekia.Vìvậy,luậtthôngquaquytắclựachọn:Nếusựbấtcẩncủangườiviphạmlàmộtyếutốđángkểgâyratổnhại,anhtaphảichịutráchnhiệmnếusựtổnhạiđãxảyratheobấtkỳcáchnào.Trongvụkiệnnày,mỗiláixelàmộtyếutốđángkểgâyratổnhại,vìvậymỗiláixeđềuphảichịutráchnhiệm.

Trongmộtsốvụkiện,cáctòaáncoibằngchứngthốngkêlàcơsởvềtráchnhiệm.Bằngchứngkhoahọckhôngbaogiờchínhxác,nhưngđâythườnglàviệctốtnhấtmàchúngtacóthểlàmđược.Mộtnhàmáyhóachấtđổchấtthảiđộchạilàmônhiễmnguồncấpnướccủamộtthànhphố;kếtquảlà,tỉlệmắcbệnhungthưbấtthườngtrongcưdântăngđángkể.Bằngcáchnàomộtnạnnhâncóthểchứngminhđượcrằngbệnhungthưcủacôtalàdocáchóa

chấtđộchạigâyra?Nếucôtachứngminhrằngmộtngườitronghàngngànngườithườngpháttriểnbệnhungthưnàynhưngnămmươingườitrongsốhàngngànngườitrongthànhphốđãpháttriểnbệnhđó,tòaánthểkếtluậnchứngcứđólàđủ.Tươngtự,nếumộtbácsỹchẩnđoánsaichobệnhnhânvàbệnhnhânchết,nhữngngườithừakếcủabệnhnhânkhôngthểchứngminhmộtcáchtuyệtđốirằngsựbấtcẩncủabácsỹđãgâynêncáichết,vìbệnhnhâncóthểcũngbịchếtnếuđượcchẩnđoánvàđiềutrịđúng;sựđiềutrịtốtnhấtcóthểkhôngcótácdụng100%trongnhữngvụkiện.Tuynhiên,nếunhữngngườithừakếchứngminhđượcrằngsựbấtcẩncủabácsỹđãgiảmcơhộisốngcủabệnhnhântừ80%xuống20%,họcóthểđápứngđượctráchnhiệmnêurõchứngcứ.

Điềugìxảyranếunạnnhâncólỗimộtphầntrongvụtainạn?

Mộtngườiđibộđãkhôngchúýđếnbiểnbáo“Khôngđibộ”,đivàođoạnnútgiao,vàbịmộtchiếcôtôđangchạyquágiớihạntốcđộ35dặm/giờđâmphải.Ngườiláixebấtcẩnkhichạyquátốcđộquyđịnhvàcóthểđãtránhđượctainạnnếuanhtađivớitốcđộantoàn.Nhưngngườiđibộcũngbấtcẩnkhikhôngtuânthủbiểnbáo,vàsựbấtcẩncủacôtađãgópmộtphầnvàothươngtíchcủachínhcô.Nếungườiđibộkiện,liệungườiláixecóthểsửdụngsựbấtcẩncủanạnnhânđểbácbỏsựbấtcẩncủamình,gỡchoanhtakhôngphảichịutráchnhiệm?

CâutrảlờitruyềnthốngcủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàCÓ?Ngaycảkhibịđơnbấtcẩnthìvìphầnlỗibấtcẩncủanguyênđơnanhtacũngsẽkhôngnhậnđượcbấtkỳsựbồithườngnào.Lýdochocâutrảlờinàykhôngbaogiờrõràng.Chắcchắnchúngtamuốnkhuyếnkhíchnguyênđơnhànhđộngantoàn,vàdườngnhưkhôngcôngbằngkhibuộcbịđơnbồithườngchonguyênđơnvìthươngtíchdolỗimộtphầncủanguyênđơn.Nhưngviệcnguyênđơnvicómộtphầnlỗimàkhongnhậnđượcbấtkỳsựbồithườngnàocóthểquákhắtkhe.Kếtquảlà,cáctòaánthườnghạnchếphạmvicủahọcthuyếtnàybằngcáchnàyhoặccáchkhác.

Đasốcácbanglớnđãgiảiquyếttìnhtrạngkhóxửnàybằngcáchbỏphầnlỗibấtcẩnnhằmủnghộlỗibấtcẩntươngquan.Theolỗibấtcẩntươngquan,lỗicủanguyênđơnlàmgiảmchứkhônghoàntoànloạibỏtráchnhiệmcủabịđơnđốivớithươngtíchcủanguyênđơn.Hộithẩmđoànđượcgiaonhiệmvụđịnhlượngmứclỗivàcáckhoảnbồithườngđượcdựatrêncácconsốhọđưara.Nếuláixevượtquátốcđộphảichịu80%tráchnhiệmđốivớitainạn,ngườiláixephảitrả80%cáckhoảnbồithườngvàngườiđibộphảichịu20%chiphícònlại.Hoặcnếungườiđibộlơđễnhđãbịhailáixevượtquá

tốcđộđâmphải,thìmỗiláixechịutráchnhiệmnhưnhau,mỗingườiphảitrả40%vàngườiđibộchịu20%.TrongvụkiệncàphêcủanhàhàngMcDonald’s,hộithẩmđoànđãphánquyếtrằngnguyênđơnStellaLiebeckphảichịu20%tráchnhiệmvềtainạnvìbàkhôngthậtcẩnthậnkhimởnắpđậycốccàphê,vìvậyhộithẩmđoànđãgiảmcáckhoảnbồithườngthiệthạicủabàtừ200.000đô-laxuốngcòn160.000đô-la.

Lỗibấtcẩntươngquancótínhđốixứngtùyý,nhưngvấnđềlộnxộnlạitrongnằmtrongcácchitiết.Hộithẩmđoànphảixácđịnhnhữngconsốkhôngthểđếmđược,gánnhữngconsốchínhxácvàomộtloạtcácsựviệclộnxộn.Sauđótòaánphảivạchranhữngviệccầnlàmvớinhữngconsốnày.Nếuhộithẩmđoànxácđịnhrằngngườiđibộphảichịu51%tráchnhiệmvàngườiláixelà49%thìliệungườiđibộcóđượcbồithườngchútítkhôngvìcôtamắcnhiềulỗihơnngườiláixe?Giảsửnếutỷlệlỗilà5050?Sựviệcsẽthếnàonếucóhaingườiláixe,mỗingườichịu30%,vàngườiđibộphảichịu40%?Khiđóngườiđibộphảichịutráchnhiệmnhiềuhơnmỗingườiláixe,nhưnglạiphảichịuíttráchnhiệmhơntổngcủahaingườigộplại.

Cáctiểubangđãthôngquacácquytắckhácnhauvềlỗibấtcẩntươngquanđểxemxétnhữngtráchnhiệmnày.Sựchiatáchcănbảnlàgiữahệthốnglỗibấtcẩntươngquanthuầntúy,theođónguyênđơnthườngcóthểđượcbồithườngmộtkhoảntiền,ngaycảkhibịđơnchỉphảichịutráchnhiệm1%,vàcáchệthốnglỗibấtcẩntươngquanđượcsửađổikhácnhau,theođónguyênđơnchỉcóthểđượcbồithườngnếunguyênđơnkhôngphảichịutráchnhiệm(50%)hoặchơn(51%)sovớibịđơn.

Mộttìnhhuốngkhácliênquanđếnviệcnguyênđơngópphầnvàotổnhạiphátsinhkhinguyênđơntựkhắcphụcrủirocủatổnhại.Nếubạnchơimônchèothuyềnđổthác,trượttuyết,hoặcmônnhảydùbiểudiễn,rơitựdomộtlúclâurồimớitungdù,hoặcthậmchínếubạnthamgiamộtcâulạcbộsứckhỏecócácthiếtbịluyệntậpvớicườngđộcao,bạnsẽphảikývàođơnmiễntrừxácnhậnrằngmônthểthaovốncómộtsốnguyhiểmvàmiễntráchnhiệmđốivớingườichủhoặcngườisởhữucâulạcbộnếubạnbịthương.Nhữngmiễntrừnày,còncóthểgọilàsựphủnhậntráchnhiệm,cóhiệulựcthựcthihaykhông?Đồngýtựkhắcphụcrủirogiốngnhưđồngýchơimộtmônthểthaomạohiểmmàchấpnhậnnhữngthươngtíchxảyratrongquátrìnhchơi.Cácmiễntrừcũnggiảmchiphícủaviệccungcấpmộtsốhoạtđộng,vànếukhôngcócácmiễntrừ,cáchoạtđộngnàycóthểkhôngcònđượccungcấpnữa;khuvựctrượttuyếtmàphảibồihoàntoànbộthươngtíchxảyradotrượtdốccólẽphảiđóngcửakinhdoanh.Nhưngnhữngmiễn

trừcókhảnănghủyhoạicácchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩntrongnhữngchínhsáchkhuyếnkhíchhànhviantoànvàbồithườngđốivớithươngtích,vàchúngtanghingờrằngnhiềungườithườngthựcsựkhôngbiếthoặcnghĩvềhậuquảcủanhữngmiễntrừkhihọgặpphải,hoặccóthểcónhiềusựlựachọnhơntrongvụviệc.Cáctòaáncốgắngcânbằngnhữngsuyxétnày.Sựphủnhậntráchnhiệmđốivớimộtdịchvụquantrọngnóichunglàkhôngthểthựcthi;bạnkhôngthểthựcsựnhấttrísẽkhôngkiệnbácsỹnếuanhtagâynênthươngtíchchobạndosựbấtcẩn.Cácmiễntrừtráchnhiệmtrongnhữnghoạtđộnggiảitrígiốngnhưchèothuyềnvượtthác,trongđónhiềungườikhôngphảithamgiatrừkhihọsẵnsàngtựchịurủiro,cókhảnăngthựcthihơn.Tuynhiên,tòaánsẽxemxétcẩnthậnviệcmiễntrừđểđảmbảorằngtòaánlàmchongườitiêudùnghiểusựrủiromàhọphảitựchịu;việcmiễntrừđượcxáclậpgiữatrườngdạymônnhảydùbiểudiễnkhiđểrơitựdomộtlúclâurồimớibungdùvàngườithamgia,theođóngườithamgiaphảiđồngý“miễntrừbấtkỳvàtoànbộyêucầubồithường…đốivớibấtkỳthươngtíchcánhânnào”đượccholàkhôngngăncấmviệckiệnvềlỗibấtcẩnvìviệcmiễntrừnàykhôngnêucụthểsựbấtcẩn.

Tựchịurủirocóthểchỉhàmýhoặcđượcnêurõ.TrongmộtvụkiệnnổitiếngởNewYork,Murphybịthươngkhianhngãtrongmộttròchơicótênlà“TheFlopper”ởcôngviêngiảitrítạiđảoConey.TheFlopperlàmộtdâycuroachuyểnđộngtreongượclênvàngườichơicốgắngđứngtrênđó.Nhiềungườichơi,giốngnhưMurphy,khôngthểđứngvữngđượcvàbịđẩyvăngvềphíasànhoặctườngcótrảimiếngđệmbông.Tấtnhiên,tròchơinày,nhưtêncủanóvàđơngiảnquansátthấy,làsẽbịquăngliệngvàxemnhữngngườikhácbịquăngliệng.MặcdùMurphyđãkhôngkýmiễntrừ,nhưnganhchấpnhậncơhộibằngcáchhàmýtựchịurủirothươngtích.

Giảsửmộtngườikhôngcóýđịnhgâythươngtíchchongườikhácvàhànhđộngvớisựcẩntrọnghợplý.Liệungườiđócóvẫnphảichịutráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩngâyra?

Chắcchắnlàcó.Lĩnhvựclớnthứbavềtráchnhiệmbồithườngdolỗibấtcẩn,cùngvớihànhđộngsaitráicóchủđích,làtráchnhiệmnghiêmngặttráchnhiệmđượcápđặtngaycảkhikhôngcóchủđíchgâythươngtíchhoặclỗibấtcẩn.Tráchnhiệmnghiêmngặtđãcótầmquantrọngtừlâu,vànócũnglànguồnmởrộngquantrọngnhấtvàgâynhiềutranhcãinhấtvềtráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnhơnnửathếkỷqua,tronglĩnhvựctráchnhiệmđốivớisảnphẩm.

MộttrongnhữngvụkiệnvềtráchnhiệmnghiêmngặtđầutiênlàRylands

kiệnFletcher,doViệnQuýtộcAnh(naylàThượngviện)phánquyếtnăm1868.Cácbịđơn,nhữngchủsởhữunhàmáyxay,đãxâydựngmộtbểchứanướctrênkhuđấtcủahọ.Họkhôngbiếtlàbểchứađượcxâytrênnócmộtmỏthanđãbỏhoang.Nướctrongbểchứathấmquamỏbịbỏhoangđóvàlàmngậpmỏđangkhaitháccủamộtchủđấtliềnkề.Vìcácbịđơnkhôngbiếthoặccólýdođểkhôngbiếtvềmỏthanbỏhoangđó,họkhôngphảilàbấtcẩntrongviệcxácđịnhvịtríbểchứa.Nhưng,tòaánchorằng,mộtsốhànhđộng,giốngnhưviệcxâydựngbểchứađểchứamộtsốlượngnướclớn,lànguyhiểmbấtthườngngaycảkhicáchànhđộngđóđượcthựchiệnvớisựcẩntrọnghợplý.Hànhđộngnàykhôngnguyhiểmđếnmứccấuthànhhànhđộngkhônghợppháp,nhưngđủgâynguyhiểmđểchúngtabuộcngườihànhđộngphảichịutráchnhiệmmặcdùkhôngcólỗiđốivớitoànbộkhoảnthiệthạitừđó.Hànhđộngnàykhuyếnkhíchmứcđộcẩntrọngvàápđặttráchnhiệmthanhtoántoànbộchiphíliênquanđếnhànhđộngđốivớingườihànhđộng.Vìvậy,cácbịđơntrongvụRylandskiệnFletcherphảichịutráchnhiệmngaycảkhihọđãhànhđộngvớisựcẩntrọnghợplý.

Tráchnhiệmnghiêmngặtđượcápdụngđặcbiệtđốivớinhữnghànhđộngkhôngchỉgâynguyhiểmmàcònbấtthườngđốivớinơixảyrahànhđộng.HãyxemxétviệcứđọngnướcnhưtrongvụRylandskiệnFletcher.Mộtchủnhàởngoạiôxâymộtcáiaocảnhnhỏnhưmộtphầncủakhuvườnsẽkhôngphảichịutráchnhiệmnghiêmngặtnếunướcthoátravàlàmngậptầnghầmnhàhàngxóm(mặcdùanhtacóthểphảichịutráchnhiệmvềlỗibấtcẩnnếuanhtakhôngthựchiệncẩntrọnghợplýđểngănchặnviệcthoátnước).Ứđọngmộtlượngnướcnhỏđểtrangtrívườnnhưvậykhôngphảilàbấtbìnhthườngởnhữngvùngngoạiôvàkhônggâyranguyhiểmđặcbiệt.Nhưngchủnhàchoxâymộthệthốngtướitiêulớnđểtướikhuvườnnhỏởngoạiôsẽphảichịutráchnhiệmnghiêmngặt;hệthốngtướitiêulàhợplývàthôngdụngởkhuvựcnôngthônsẽkhôngphùhợpvàthậmchíquánguyhiểmkhiđặttạimộtkhuvựcngoạiôpháttriển.

Dĩnhiên,vấnđềlàởchỗđặtramộtranhgiới.Việcchorằngnướctrongmộtchiếcaocảnhnhỏtạimộtkhuvựcngoạiôpháttriểnkhôngphảilànguyhiểmbấtthường;việctrữmộtlượngnướclớntronghệthốngtướitiêulànguyhiểmbấtthường.Việcnuôimộtconchósănchuyênnghiệp;nuôimộtconhổcũngvậy.Thếcòncontrănthìsao?Vàgiốngchópitbullnữa?

Khinàomộtnhàsảnxuấtphảicótráchnhiệmvềthươngtíchdosảnphẩmcủamìnhgâyra?

Tráchnhiệmnghiêmngặtđôikhicũngđượcápdụngđểápđặttráchnhiệm

đốivớinhữngnhàsảnxuấtsảnphẩmbịlỗivàgâyrathươngtíchtráchnhiệmnàyđượccácluậtsưgọilàtráchnhiệmđốivớisảnphẩm.ViệcmởrộngtráchnhiệmđốivớisảnphẩmlàmộttrongnhữngcâuchuyệnthànhcôngnhấtvềluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩntrongthếkỷXX.Cólẽvìsựthànhcôngđó,tráchnhiệmđốivớisảnphẩmcũnglàmộtlĩnhvựcmàcácdoanhnghiệp,côngtybảohiểmlớnvàcácluậtsưcủahọđãtạonênmộttrongnhữngcuộctấncôngmạnhmẽnhấtvàohệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Ngàynay,vẫncòntranhluậnlớnlàliệutráchnhiệmđốivớisảnphẩmthuộchoặcsẽthuộctráchnhiệmnghiêmngặthaybấtcẩn.

Bắtđầuvớimộttìnhhuốngthôngthườngcóliênquanđếnmộttrongnhữngvụkiệnnổitiếng,đãdẫnđếnviệcthôngquatráchnhiệmnghiêmngặtđốivớisảnphẩm.GladysEscola,nữhầubànởmộtnhàhàng,đanglấynhữngchaiCocaColatừtrongthùngđểđặtvàotủlạnhthìmộtchainổtrêntaycô.Escolanóirằngchiếcchainày“phátramộtâmthanhtươngtựnhưbóngđiệnbịrơi.Nógâyratiếngnổlớn”.ChiếcchaivỡthànhmảnhcócạnhsắcnhọnvàrạchvàotayEscolamộtvếtđứtsâu10cm,chảynhiềumáu,khiếncôhoảngsợ,vàcácngóntayrunrẩyvàbàntayrunbầnbật.

Nếuvụkiệnnàyđượcđiềuchỉnhbởicácquyluậtvềlỗibấtcẩnthôngthường,Escolaphảichứngminhrằngcôngtysảnxuấtchaikhôngthựchiệncẩntrọnghợplýđểngănchainổvàgâythươngtíchchocô.Đểchứngminhsựthiếucẩntrọnghợplýcủanhàsảnxuấtchai,Escolaphảichứngminhhaisựviệc:Thứnhất,chiếcchaicóvấnđềgìđókhôngổn,chiếcchaibịlỗihoặcbịđóngvớimứcápsuấtquácao;vàthứhai,ngườisảnxuấtchiếcchaiđãhànhđộngbấtcẩntrongviệcsảnxuấthoặckhôngpháthiệnđượcvấnđề,chẳnghạnnhưmualoạichaikémchấtlượng,khôngkiểmtrachaimộtcáchphùhợp,hoặckhôngvậnhànhmáyđóngchaimộtcáchchínhxác.Cảhaitrườnghợpnàyđềukhócóthểchứngminhđược.

Đểchứngminhrằngcóvấnđềkhôngổnvớichiếcchai,trướctiên,Escolaphảicóchiếcchai,hoặcchiếcchaiđượcgiữlạisauvụnổ.Trongnhiềuvụkiện,đâysẽlàmộtvấnđề;trongtrườnghợpthựctếnày,mộtngườinàođóđãquétvàđổnhữngmảnhchaiđi.Ngaycảkhicôcónhữngmảnhchaithìcũngkhócóthểxácđịnhđượcnguyênnhântainạntừnhữngmảnhcònlại.

Mặcdù,giảsửrằngEscolađãvượtquatrởngạibanđầuvàcóthểxácđịnhrằngchiếcchaibịlỗivàgâynênvụnổ.Côvẫnphảichứngminhrằngcôngtysảnxuấtchaiđãbấtcẩntrongviệcsảnxuấthoặckhôngpháthiệnralỗiđó.Côngtysảnxuấtchaisẽlậpluậnrằngcôngtyđãmuanhữngchiếcchaitừmộtnhàsảnxuấtcóuytín,côngnhậndâychuyềnsảnxuấtđượclàmtheo

phươngthứccẩnthậngiốngnhưcácchaikhác,sửdụngthiếtbịchấtlượngcao,đàotạocôngnhân,vàkiểmtracácchaiởnhữngkhâuphùhợpcụthểlàcôngtyđãhànhđộngmộtcáchhợplý.Nhàsảnxuấtchaithậmchícóthểthừanhậnrằngchiếcchaibịlỗi.Cácthốngkêchothấycứtrong100.000chiếcchaimớicómộtchiếccónguycơnổ.Nhưngđókhôngphảilàlỗicủanhàsảnxuấtchai.Miễnlànhàsảnxuấtđãhànhđộngcẩnthậnthìnhàsảnxuấtđókhôngphảichịutráchnhiệmtheoquytắcvềlỗibấtcẩn.

Ởđiểmnày,chúngtacóthểnóihệthốngbồithườngthiệthạidobấtcẩnđãpháthuytốtnhấtvàEscolachỉđànhimlặngchịuthiệthại.Mộtngườichúýquákỹlưỡngvàolỗicóthểxácđịnhlàcơsởloạitrừtráchnhiệmthìcóxuhướngdừngởđó.Tuynhiên,cáctòaánsoạnthảoluậtvềtráchnhiệmđốivớisảnphẩmchorằnghọcóthểthựchiệntốthơn,vàvìvậyđãtạođượchọcthuyếtvềtráchnhiệmnghiêmngặtđốivớisảnphẩm.Nhàsảnxuấtphảichịutráchnhiệmvềviệctiếpthịsảnphẩmlỗinếukhôngcóbấtkỳyêucầunàovềviệcnguyênđơnphảichứngminhsựbấtcẩncủamìnhkhithựchiệnnhưvậy.Giảiphápchínhchotráchnhiệmđốivớisảnphẩmlàởchỗsảnphẩmtrong“tìnhtrạnglỗigâynguyhiểmkhônghợplý”,nhằmđưaraquytắcvềtráchnhiệmnghiêmngặtđốivớisảnphẩmbằngcụmtừdiễnđạtvụngvềnhưngđượcchấpnhậnrộngrãi.Mộtchiếcchaiphátnổtrongtìnhtrạngbịlỗi(cóvấnđềkhôngổnvớichiếcchainổđó),gâynguyhiểmkhônghợplý(vụnổcóthểgâythươngtíchchomộtngười).Liệutìnhtrạnglỗi,nguyhiểmkhônghợplýlàdoviệcđóngchaibấtcẩnhaykhôngkiểmtratrongquátrìnhsảnxuấthoặckhôngthểtránhkhỏi,lạikhôngphảilàvấnđề.Nhàsảnxuấtchaiphảichịutráchnhiệmnghiêmngặttráchnhiệmngaycảkhikhôngchứngminhđượclànhàsảnxuấtbấtcẩn.

Cáctòaánsoạnthảotráchnhiệmnghiêmngặtđốivớisảnphẩmvìbốnlýdocơbản.Thứnhất,trongnhiềuvụkiệnlỗitrongsảnphẩmlàdolỗibấtcẩncủanhàsảnxuấtnhưnglỗibấtcẩnđólàkhóhoặckhôngthểchứngminhđược.Bằngchứngxácthựccóthểbịhủyhoặckhôngcótínhthuyếtphục,hoặcthôngtinvềquytrìnhsảnxuấtcầnđểchứngminhlỗibấtcẩncóthểthuộcquyềnkiểmsoátduynhấtcủanhàsảnxuất.Thứhai,chỉriêngtráchnhiệmbấtcẩnthìchưađủđểđưaracácchínhsáchnhằmkhuyếnkhíchcácnhàsảnxuấtthựchiệnquytrìnhsảnxuấtsảnphẩmantoàn.Khixemxétmứcchiphíđểđầutưvàoviệcthiếtkế,sảnxuất,vàkiểmtrachấtlượngsảnphẩmmộtcáchcẩnthận,nhàsảnxuấtphảitínhtoánđầyđủchiphíđốivớithươngtíchdosảnphẩmgâyravàtínhtoáncáckhoảnbồithườngnàyvàochiphísảnphẩm.Việcápdụngtráchnhiệmnghiêmngặtkhuyếnkhíchcácnhàsảnxuấtchúýđếnviệcsảnxuấtcácsảnphẩmantoànhơn,vàtrongnhiềuvụkiện,nhàsảnxuấtởvịthếđượcgiảmthiểuthươngtíchtốthơnlà

ngườisửdụngsảnphẩm.Thứba,nhàsảnxuấtthườngbảođảmsảnphẩmcủahọlàantoàn,vàsựkỳvọngcủangườitiêudùngdoviệcbảođảmnàynênđượcbảovệ.Thứtư,ngaycảkhinhàsảnxuấtđãhànhđộnghợplý,nạnnhâncủatainạnxảyradolỗisảnphẩmvẫnbịthương.Nếuchiphíthươngtíchđượcchuyểnchonhàsảnxuất,nhàsảnxuấtsẽchiacáckhoảnlỗchotoànbộkháchhàngcủamình.Chiphímỗisảnphẩmsẽtăngnhẹsaochomỗingườimuabảohiểmthựctếlàngườisửdụngsảnphẩmkhôngmaymắnsẽphảichịuthiệthạilớn.Hìnhthứcchialỗthôngquatráchnhiệmnghiêmngặtđơngiảnkhôngphảilàvấnđềtìmmột“túitiềnnặnghơn”,hoặcmộtngườicóđủtiềnđểgánhchịutổnthấtcủanguyênđơn;thayvìvậy,hìnhthứcnàylàmchosảnphẩmgánhchiphíthựccủanó,baogồmchiphíthươngtíchmàsảnphẩmgâynên,vàphânbổchiphíchotấtcảnhữngngườisửdụngsảnphẩm.

Vìvậy,tráchnhiệmnghiêmngặtđốivớisảnphẩmđượcápdụngrộngrãivớicáclỗisảnxuất,giốngnhưkhichaiCocaColađượcsảnxuấtkhôngđúngquycách.Cácsảnphẩmcũngcóthểbịlỗitheohaicáchkhác:khisảnphẩmcólỗivềthiếtkếvàkhinhàsảnxuấtkhôngcảnhbáovềsựnguyhạicủasảnphẩm.Việcmởrộngtráchnhiệmnghiêmngặtđốivớicáckiểulỗinàygâytranhcãinhiềuhơn.Từnhữngnăm1960đếnnhữngnăm1980,hầuhếtcáctòaánđãthôngquatráchnhiệmnghiêmngặtđốivớicáclỗivềthiếtkếvàđôikhiđốivớicảcáclỗivềviệccảnhbáo.Kểtừđó,nhiềuphảnứngthậntrọnghơndẫnđếnsựgiảmbớttráchnhiệmnghiêmngặtvềquytắcbấtcẩnhạnchếhơn,vínhưmộtcuốnsáchvềbồithườngthiệthạidobấtcẩnvềhànghóađượcxuấtbảnđãđưaraýkiếnthảoluậnvớichủđề“SựPháttriển,NhântốCơbản,vàGiảmbớtTráchnhiệmNghiêmngặtđốivớiSảnphẩm”.

Mộtsảnphẩmcólỗisảnxuấtkhinókhôngđượcsảnxuấttheocáchthứcđượccholàđúng.Tráilại,vớilỗithiếtkế,sảnphẩmđượcsảnxuấtmộtcáchchínhxácnhưnhàsảnxuấtmuốn,nhưngvấnđềnằmởthiếtkếcủachínhsảnphẩm.Đâylàlĩnhvựcgâytranhcãinhấtvềtráchnhiệmđốivớisảnphẩmvàtranhluậnvềphạmvitráchnhiệmpháthuyvaitròtrongviệcxácđịnhkiểmtralỗithiếtkế.Mộtsảnphẩmbịthiếtkếlỗinếusảnphẩmđócósựnguyhạihơnmứcngườisửdụngsảnphẩmmongmuốn(đượcgọilàkiểmtramongmuốncủangườitiêudùng)?Sảnphẩmcóphảibịlỗithiếtkếnếusựnguyhạixảyradoviệcthiếtkếnhiềuhơnlàlợiíchcủathiếtkế(đượcgọilàkiểmtratínhhữuích)?Nếulàlợiíchcủaviệcthiếtkế,chúngtacóthểcânnhắcnhữngnguyhạivàlợiíchnhưthếnào?

Theokiểmtramongmuốncủangườitiêudùng,mộtsảnphẩmcólỗithiếtkếvàtráchnhiệmnghiêmngặtđượcápdụngđốivớinhàsảnxuấtnếusản

phẩmnguyhạihơnmứcmộtngườitiêudùngbìnhthườngmongđợi.Vídụ,mộtngườiláixeđượcsửdụngôtôđểláitheomộtsốcách.Trongmộtvụkiệnđượcnhiềungườibiếtđến,MaryCulpepperđangláichiếcVolkswagenBeetleởlàngiữatrênmộtđườngcaotốcbalàn.Côbắtđầuđivàolànbêntráikhinhìnthấymộtchiếcxetảichồmvàomìnhquagươngchiếuhậu.Côquaybánhláiđộtngộtvềbênphảiđểcốgắngquaytrởlạilànđườnggiữa,nhưngxecủacôđãbịlậtngửa.ChiếcBeetlebịlỗithiếtkếvìnókhôngđitheocáchmàmộtngườiláixebìnhthườngmongmuốn.Ngườiláixethườngphảirẽđộtngộtđểtránhchướngngạivậttrênđườnghoặctránhxekhác.Ngườiláixemuốnôtôrẽ,cóthểvăngbánhmộtchút,nhưngkhôngphảilàlậtngửa.Nếunólậtngửa,nhàsảnxuấtphảichịutráchnhiệmnghiêmngặtvàláixebịthươngkhôngcầnphảichứngminhchínhxácnhàsảnxuấtđãsaiởkhâunàotrongviệcthiếtkếôtôlàmchochiếcôtômấtthăngbằngkhthayđổihướngchạy.

Bảnsửađổi(thứhai)củaLuậtBồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãủnghộviệckiểmtramongmuốncủangườitiêudùng,việcápđặttráchnhiệmkhimộtsảnphẩm“nguyhạiởmứcvượtquádựkiếncủamộtngườitiêudùngbìnhthườngmàmuasảnphẩmđó,cósựhiểubiếtthôngthườngnhưcộngđồngvềđặctínhcủasảnphẩm”.Nhưngtòaánlànhữngngườibảovệngườitiêudùngthấyrằngviệckiểmtramongmuốncủangườitiêudùngkhôngđủđểđánhgiácácthiếtkếbịlỗi,trongkhinhữngngườiủnghộtiêuchuẩnvềsựbấtcẩnchorằngtrongnhiềuvụkiện,đặcbiệtliênquanđếncácsảnphẩmphứctạp,mongmuốncủangườitiêudùngvềsựantoànkhôngphảilàcốđịnh.Vìvậy,kiểmtratáchạicủaviệcsửdụngtrởthànhmộttiêuchuẩnbổsunghoặcthaythế.

Kiểmtratínhhữuíchcânbằngchiphívàlợiíchcủasảnphẩm.Khixácđịnhliệumộtsảnphẩmcóbịlỗithiếtkếhaykhôngtheokiểmtratáchạicủaviệcsửdụng,tòaáncânnhắckỹlưỡnggiữanhữngnguyhạimàsảnphẩmcóthểgâyrachongườisửdụngvớilợiíchcủasảnphẩmđốivớingườisửdụngvàxãhộinóichung.Nếusựnguyhạilớnhơnlợiích,sảnphẩmbịlỗivànhàsảnxuấtphảichịutráchnhiệmvềsựtổnhạimàsảnphẩmđãgâyra.

Khiđãpháttriển,việckiểmtratínhhữuíchkhácxavớitráchnhiệmnghiêmngặtvàtrởnêngiốngquytắcvềsựbấtcẩn.CáctòaánủnghộquytắcvềsựbấtcẩnvàcáctácgiảBảnsửađổi(thứba)vềtráchnhiệmsảnphẩm,đượccôngbốnăm1998,coiviệckiểmtranàyrấtgiốngvớicôngthứcLearnedHandvềsựbấtcẩnvàyêucầunạnnhânphảichứngminhđượcrằngcóthiếtkếsảnphẩmthaythếhợplýnhờđósẽngănchặnđượctainạn.

Đểcânnhắcgiữasựnguyhạivàlợiíchthiếtkếcủasảnphẩm,nhàsảnxuấtphảixemxéttoànbộcáchsửdụngsảnphẩmthôngthường.Quytắcnàyđãlàmphátsinhmộtsốlượngvụkiệnthúvịliênquanđếnviệcchốngvachạmôtô.Ngườiláixechắcchắnkhôngmuốnliênquanđếntainạn,nhưngmọingườibiếtrằngchẳngsớmthìmuộnnhiềuxeôtôsẽvachạm.Khithiếtkếôtô,nhàsảnxuấtphảicôngnhậnsựviệcnàyvàchếtạoraôtôcókhảnăngchốngvachạmởmộtmứcđộnàođó.Ngàynay,nhiềuchitiếtantoànkhivachạm,chẳnghạnnhưdâyđai,túikhí,vàcáckhungchịulựccầnphảiđượctrangbịtheotiêuchuẩnquyđịnhcủachínhphủ,nhưngsựcầnthiếtphảitrangbịnhữngthiếtbịnàyvẫnđượcnêubậttrướctiêntrongcácvụkiệnvềtráchnhiệmđốivớisảnphẩmvàđượcngườitiêudùngủnghộ.

Thôngthườngnhấtthìsựnguyhạicủasảnphẩmsẽlớnhơnviệcsửdụngnókhicóthiếtkếsảnphẩmthaythếhoặcsảnphẩmthaythếmàgiảmđượcsựnguyhạinhưngvẫntạođượcnhiềuhoặctoànbộcáclợiíchtươngtự.Mộttrongnhữngvụkiệnmởđườngvềtráchnhiệmđốivớisảnphẩm,GreenmankiệnYubaPowerProducts(1963),đãchứngtỏlỗikhicóthiếtkếthaythế.Greenman,mộtthợmộc,đãnhậnmộtchiếcmáyShopsmithtừvợcủamìnhnhândịplễGiángsinh.Shopsmithlàmộtdụngcụđiệnđanăngcóthểđượcsửdụngđểcưa,khoan,vàtiệngỗ.TrongkhiGreenmanđanggiacôngmộtmẫugỗ,độtnhiênmẩugỗbậtrakhỏidụngcụvàbắnvàotránanh,gâythươngtíchnghiêmtrọng.ChuyêngiacủaGreenmanđãchứngminhrằngthiếtbịShopsmithbịlỗikhisửdụngcácđinhvítkhôngtươngxứngđểgiữchặtcácbộphậncủamáyvớinhau,vìvậycácđinhvítđãlongrakhimáyrungởmứcbìnhthường,làmchophầnmáygiữchặtmiếnggỗtuộtkhỏivịtrívàmiếnggỗbayrangoài.Theoýkiếncủachuyêngia,nhàsảnxuấtcólẽđãphảisửdụngcácđinhvítchắcchắnhơnhoặcbằngnhữngcáchthứcgắnchặtkhácđểngănngừatainạnkiểunày.Vìđãcósẵnthiếtkếthaythế,nguycơchếtạomáytheocáchthứcnày(khảnăngthươngtích)lớnhơnlợiíchcủaviệcchếtạomáy(giảmnhẹchiphí).

Nhiềusảnphẩmkháccóliênquanđếnkiệntụngtráchnhiệmsảnphẩmbịlỗivìđãcóthiếtkếsảnphẩmthaythếmàphụcvụcùngmụcđíchthìcóítsựnguyhạihơn.Vídụ,băngvệsinhsiêuthấmlànguyhạivìchúnglàmtăngnguycơgâyhộichứngsốcnhiễmđộcsovớibăngvệsinhítthấmnước.Quầnáongủkhôngmaybằngchấtchốngcháylàlỗiliênquanđếnloạivảimayđắthơn.Mộtchiếcôtôcóbìnhxăngđặtởvịtrídễgâyròrỉtrongmộttainạnnhỏthìquánguyhạivìchiphíngănngừabằngcáchđịnhlạivịtríhoặclótlạibìnhlàkhánhỏ.

Đôikhi,mộtsảnphẩmbịlỗivìcósảnphẩmkhácthaythếđemlạinhữnglợi

íchtươngtựởmứcnguyhạiíthơn.MộtvídụnổitiếngvềkiểunàyliênquanđếndụngcụtránhthaiDalkonShield.DalkonShieldlàmộtdụngcụđặttửcung(IUD)cóhiệuquảtránhthaicaonhưnglạicómặttráilàlàmtăngđángkểtỷlệmắccácbệnhxươngchậuchonhữngphụnữsửdụngphươngtiệnnày.NgaycảkhiDalkonShieldkhôngthểthiếtkếlạiđểtránhvấnđềnàymàkhôngmấtđichứcnăngcơbảncủanóthìvẫncònnhiềudụngcụtránhthaihiệuquảkhác,vìvậysựnguyhạicủaviệcsửdụngIUDlớnhơnnhiềulợiíchnóđemlạikhixétđếncácdụngcụthaythếcósẵnkhác.

Kiểulỗisảnphẩmthứbaliênquanđếnviệckhôngcảnhbáorằngsảnphẩmgâynguyhạikhônghợplý.Nhữngcảnhbáotháiquámàđượccholàđểtránhkhảnăngkiệntụngđãtrởthànhmộtyếutốgâycườichủyếutrongnhữngcâunóiđùavềviệccảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn:Temtrênchiếcxeđẩycủatrẻconcảnhbáorằng“Sảnphẩmnàychuyểnđộngkhiđượcsửdụng”,hoặccảnhbáovềmộtchiếcmáyxay“Khôngbaogiờđượclấythựcphẩmhoặccácthứkhácrakhỏilưỡidaoxaytrongkhisảnphẩmđanghoạtđộng”.Trênthựctế,cácnhàsảnxuấtkhôngcầnphảicảnhbáovềnhữngnguyhiểmđãrõràng�rằngxeđẩychuyểnđộngchẳnghạn.Nhưngnhàxuấtthựcsựphảicảnhbáovềnhữngnguyhạikháccủasảnphẩmđểngườitiêudùngcóthểlựachọnliệucósửdụngsảnphẩmhaykhôngvàcóthểsửdụngnómộtcáchantoànhơn.

Việccảnhbáokhôngthểlúcnàocũngkhắcphụcđượclỗithiếtkếtrongsảnphẩm.Temcảnhbáongườivậnhànhmộtchiếcmáycôngnghiệpkhôngđưatayvàomáylàchưađủkhimáycóthểđượcthiếtkếmộtcáchdễdàngvớithiếtbịbảovệantoàn.Nhưngmộtsảnphẩmkhôngnhấtthiếtphảicảnhbãolỗithiếtkếvìnógâynguyhại;thayvìvậy,sựnguyhạiphảiđượccảnhbáođểcungcấpsảnphẩmantoàn.Mộtsốsảnphẩmbịlỗivìnhàsảnxuấtkhôngcảnhbáođầyđủsựnguyhạicủasảnphẩm,chẳnghạnnhưkhinhàsảnxuấtthuốckhôngcảnhbáonhữngngườisửdụngvềsựnguyhạiliênquanđếnviệcsửdụng.Cácsảnphẩmkhácbịlỗivìnhàsảnxuấtkhôngđưarachỉdẫnchínhxácvềviệcsửdụng,chẳnghạnnhưkhinhàsảnxuấtthuốckhôngcảnhbáovềảnhhưởngnguyhạikhitươngtácvớicácloạithuốckhác.

Thôngthường,sựcảnhbáophảiđượctruyềnđạtđếnngườisửdụngsảnphẩmmộtcáchđầyđủ,nhưngtheotruyềnthốngcácloạithuốckêđơnlàtrườnghợpngoạilệ.Theoquytắctrunggianchongườicóchuyênmôn,sựcảnhbảođượcchỉdẫnmộtcáchchínhxácđếnbácsỹcủabệnhnhânđốitượngtrunggiancóchuyênmônlàngườiởvịthếtốtnhấtđểđánhgiáthôngtinvàđánhgiásựnguyhạicũngnhưlợiíchcủasảnphẩm.Tuynhiên,ởnhiềulãnhthổ,cónhữngngoạilệđốivớiviệctiêmchủng,chẳnghạnnhư

vắc-xincúm,vàcácthuốctránhthaiđườnguống.Tạinhữnglãnhthổđó,bệnhnhânlựachọnnhiềutrongquátrìnhlựachọnthuốcchữabệnhhơnlàkhibácsỹkêmộtloạikhángsinhchobệnhviêmxoangchẳnghạn.Khiđóvấnđềphátsinhlàliệuhọcthuyếttrunggianchonhữngngườicóchuyênmônnênđượcmởrộngvớinhữngloạithuốcngàycàngphổbiếnđượcquảngcáotrựctiếpđếnngườitiêudùng.Cácquảngcáotrêntruyềnhìnhđưaralợiíchcủaloạithuốcmớinhấtchochứngviêmkhớp,dịứng,hoặcchứngrốiloạncươngdương,khuyếnkhíchngườitiêudùngyêucầubácsỹkênhữngloạithuốcnàymộtcáchcụthể;nếungườitiêudùngđangthựchiệnquyềnlựachọn,liệusựcảnhbáophùhợpcóđượcđưaravớilựachọnđó?

Trongmộtsốvụkiện,quyềnđánhgiátínhđầyđủvềsựcảnhbáocủatòaánđượcphápluậthoặccácquyđịnhưutiên.Quốchộiđềramộtsốcảnhbáomàcáccôngtythuốcláphảiđềtrêncácvỏbaothuốcvàquyđịnhrằngcáctiểubangkhôngthểápdụngcácquyđịnhkhôngthốngnhấtvềviệccảnhbáo.TòaánTốicaođãdiễngiảiđạoluậtnàyđểngănchặncácphánquyếttheoluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủatiểubangchorằngcáccảnhbáotheoquyđịnhlàkhôngđầyđủ,cũngnhưnhữnghìnhthứcquyđịnhtrựctiếpcủatiểubang.Trongvụkiệncụthể,đạoluậtnàykhárõràng.Nhưngtrongnhiềuvụkiệnkhác,đạoluậtnàykhôngrõràngvềhiệuquảcủaquyềnưutiên,vàcáctòaánphảiquyếtđịnhliệucơquanlậpphápcómuốnbácbỏđạoluậtnàyhaykhông.Chẳnghạn,khiFDAquyđịnhrằngthôngtinđượccungcấpvớicácloạithuốckêđơn,thìliệucóngănđượctòaánchorằngsựnguyhạibổsungnênđượccôngbố?Trongmộtphánquyếtquantrọngnăm2009,TòaánTốicaođãphánquyếtrằngcácquyđịnhcủaFDAđãnêurõviệccảnhbáothìkhônggiànhquyềnưutiêntrongcácvụkiệnvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủatiểubangsovớiviệckhôngcảnhbáo.ThẩmphánJohnPaulStevensđãđưaramộtbảnýkiếnpháplývớiđasốphiếuthuậntạiTòaánrằngFDAđãhạnchếcácnguồngiámsátantoàncủa11.000loạithuốctrênthịtrườngvàcólịchsửkhôngquyđịnhcảnhbáođầyđủvớibácsỹvàbệnhnhân.Stevenscũngcangợinhữngvụkiệntheoluậttiểubanglàphụcvụcácchứcnăngcơbảncủaluậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Ôngviết:“Cácvụkiệnvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủatiểubangđãtiếtlộnhữngnguyhạichưabiếtvềthuốcvàđưarachínhsáchkhuyếnkhíchcácnhàsảnxuấtthuốccôngbốnhữngnguyhạiảnhhưởngđếnantoàncủangườidùngngaylậptức.Cácvụkiệnnêutrêncũngphụcvụchứcnăngbồithườngđặcbiệtcóthểkhuyếnkhíchngườibịtổnhạitrìnhbàythôngtin”.(VụWyethkiệnLevine,2009).

Nguyênđơncóthểnhậnđượcnhữngkhoảnbồithườngnàotrongmộtvụkiệnvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn?

Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhôngthểhủybỏhậuquảcủamộtvụtainạnbằngcáchbăngbómộtcánhtaybịgãyhoặcgiảmđaumộtvếtthương.Thayvàođó,côngviệcmàluậtnàyphảilàmlàphánquyếtcáckhoảnbồithườngnhằmcốgắngbùđắpchonguyênđơnchịutổnhạinhữngmấtmátmàngườiđóphảichịudolỗicủabịđơngâyra.Mụcđíchlàđặtnguyênđơnvàođúngvịthếmàngườiđóđánglẽphảinhưvậynếutainạnkhôngbaogiờxảyratrongphạmvicóthểthựchiệnđượcbằngcáchđưachonạnnhânmộtkhoảntiềnđểbùđắpnhữngtổnthất.

Vìnhữngkhoảnbồithườngnàyđượcphánquyếtbồithườngchonạnnhânphảichịutổnthất,chúngđượcgọilàcáckhoảnbồithườngthiệthại.

HãyxemxétsốphậnbithảmcủaKevaRichardson,ôtôcủacô,trongkhidừngchờđèntínhiệugiaothôngởHighlandPark,bangIllinois,đãbịmộtxerơ-moockéođâmtừphíasau.RichardsonvừamớichuyểnđếnkhuvựcChicagotừbangTexas,quêhươngcủacô,đểbắtđầumộtcôngviệcmớilàtiếpviênhàngkhôngchoAmericanAirlines;côdựđịnhlàmchohãnghàngkhôngnàytrongvàinămvàsauđóquaylạihọcđểlấybằngthạcsỹvềgiáodục,vớimụctiêucuốicùnglàtrởthànhgiáoviên.Nhữngkếhoạchnàyđãchấmdứtdotainạnxảyrakhiếncôgãyđốtsốngcổvàtổnthươngnghiêmtrọngđếntủysống.Côphảiphẫuthuậtđểgiữổnđịnhxươngsốngvàmấtnămthángnằmtrongviệnhồiphụcchứcnăng,vớinhữnglầnđếnkhámliêntụcvàmấyđợtnằmviệnsauđó.Dobịthương,Richardsonđãkhôngđiềukhiểnđượcchân,chỉsửdụngtaymộtcáchhạnchế,khôngthểđiềukhiểnđượccácngóntayvàcáccơbàntay,khôngthểchủđộngtiểutiệnhoặcđạitiện,cónguycơbịviêmphổi,nhiễmtrùng,vàloétdonằmliệtgiường,vàcóthểphảinằmviệntheođịnhkỳtrongsuốtphầnđờicònlại.

HệthốngluậtkhôngthểbồithườngchoKevaRichardsontươngxứngvớinhữngthươngtíchcủacô,vìngànhyhọckhôngthểchữađượccácthươngtíchđó.Việctốtnhấtmàhệthốngluậtcóthểlàmđượclàcốgắngđánhgiáthươngtíchcủacôvàyêucầungườiláixetảibấtcẩnđãgâythươngtíchchocô,ngườichủsửdụngláixeđóvàcáccôngtybảohiểm,bồithườngtiềnbạcnhằmgiảmbớtgánhnặngcủanhữngthươngtíchnày.

Richardsonđãphảichịumộtsốtổnthấtlớn.Tínhđếnthờiđiểmxétxử,côđãphảichi258.814đô-lachocáckhoảnchữatrị,vàmấtthunhậpdokhônglàmviệc.Nhưngtổnthấtcủacôkhôngdừnglạitạithờiđiểmxétxử.Dựatrênchứngnhậncủabácsỹvàcácchuyêngiakinhtế,hộithẩmđoànướctínhrằngtổngthunhậpbịmấtcủacôsẽlà900.000đô-lavàcáckhoảnchiphíchữatrịtrongtươnglaicủacôsẽlà11triệuđô-la.Toànbộcáckhoản

nêutrênlànhữngyếutốvềthiệthạitàichínhmàbịđơnđãgâychocôvàđượcphánquyếtmộtcáchphùhợplàcáckhoảnbồithườngvìthiệthạikinhtế.

Thậmchí,hậuquảtàichínhcủathươngtíchvẫnchưaphảilàtoànbộcâuchuyện.Richardsonphảichịuđauđớnthườngxuyênởchânvàvai.Côtựtivềngoạihìnhvìcácvếtsẹotrênmặtvàvìphảingồitrênxelăn.Sựviệcmàcônhậnthứcđượctốtnhất,côkhai:“cóthểtựthứcdậyvàobuổisángvàbắtđầumộtngàymới”vàsauđócảngàyphảinhờvàosựgiúpđỡcủangườikhác;côphảinhờgiúptắmgộivàmặcquầnáo,côchỉcóthểđẩyxelănởnhữngchỗbằngphẳng,vàcầngiúpđỡđưađitiểutiệnsáutiếngmộtlầnvàđiđạitiệnmỗingày.Tấtnhiên,côphảichịuđựngsựđauđớncủatainạnvàphẫuthuật,vàhiệnkhôngthểthựchiệnnhiềuhoạtđộngmàcôđãcóthểlàmđượctrướcđó,vàcôbiếtmìnhkhôngthểquaytrởlạilàmtiếpviênhàngkhôngcũngkhôngthểhoanthanhướcmuốntrởthànhgiáoviên.

Đểbồithườngnhữngtổnthấtnhưthếnày,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđãđưaracáckhoảnbồithườngkhôngcótínhchấtkinhtế.HộithẩmđoànđãphánquyếtchoRichardon3,5triệuđô-lavìthươngtật,2,1triệuđô-lavìsựbiếndạngmặtmũi,và4,6triệuđô-lavìsựđauđớnvàkhổsởphảichịuđựngthườngxuyên.Mặcdùcáckhoảnbồithườngkhôngcótínhchấtkinhtếthườngđượcgọilàsựđauđớnvàkhổsở,vụkiệncủaRichardsonminhhọatạisaocáckhoảnbồithườnglạiphổrộnghơn.Ngoàisựđauđớnvềthânthểdothươngtíchgâyra,côphảichịutổnhạivềchấtlượngcuộcsốngkhikhôngthểthựchiệnđượccáchoạtđộngbìnhthườnghàngngày,hưởngthụcuộcsốngtheocáchmàcôcóthểlàmtrướckhitainạn,vàthựchiệnướcmơcủamình.

Nguyêntắcởđâyrấtdễnêu:Cáckhoảnbồithườngtiềnbạcđượcphánquyếtnhằmxóahậuquảkinhtếcủathươngtíchvànhằmđưarabồithườngtiềnbạcđốivớihậuquảkhôngcótínhchấtkinhtế.Sốtiềncầnphảibồithườngchonguyênđơnlàviệcxácđịnhtổnhạidobịđơngâyra.Bịđơnphảicótráchnhiệmvớicáckhoảnbồithườngnàyvàđólàvấnđềcủasựcôngbằngvàchínhsáchxãhội.(Đươngnhiên,cácquytắcnàyphứctạphơnnhiềutrongquátrìnhápdụng,nhưngchúngtasẽkhôngcầnquantâmcácchitiếtởđây).Hãychúýmộtsốđặcđiểmnổibậtcủahệthốngdườngnhưrấtđơngiảnnày.

Trướctiên,hệthốnghoạtđộngtheomộtquytắcphánquyếtduynhất.Cáckhoảnbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchỉđượcphánquyếtmộtlần,tạithờiđiểmxétxử.Tạithờiđiểmxétxử,cáckhoảnbồithườngtrướcđâysẽ

kháminhbạch.Richardsonđãphảichịucáckhoảnchiphíytếvàđãnộpcáchóađơnđểchứngminhcáckhoảnđó,côđãkhônglàmviệcmộtthờigianvàcóthểchứngminhcáckhoảnthunhậplẽracôđãkiếmđượctrongthờigianđó.Cáckhoảnbồithườngchosựđauđớnvàkhổsởthìkhôngrõràng(nhiềuhơnthếtạimộtthờiđiểm),nhưngítnhấtnguyênđơnvàcácnhânchứngkháccòncóthểmôtảđượccảmgiáccủamìnhthếnào,cáchoạtđộngcủamìnhbịgiớihạnrasao…

Quytắcphánquyếtduynhấtcũngyêucầusựướcđoánvềtươnglai,vàtươnglaitấtnhiênlàkhôngchắcchắn.Tòaánsẽphảitiênđoánvềthiệthạitrongtươnglaicủanguyênđơndựatrênchứngcứmàhaibênđưara.Vếtthươngcủanguyênđơncóthểtốthơnhoặcxấuđi,cầnphảiđiềutrịthêmnữahoặcđạiphẫu.Sựđauđớnvàkhảnănghoạtđộngbìnhthườngcóthểgiảmhoặctăng.KevaRichardsonđãcóbằngcửnhângiáodụcsơcấp,côđanglàtiếpviênhàngkhông,cômuốnhọctiếpvàsauđósẽđidạyhọc.Việcđógiúpướcđoánconđườngsựnghiệptươnglaicủacôtrongvàithậpkỷ,vàvìvậykhảnăngthunhậpbịmấtcầnphảisuyxét.

Quytắcphánđoánduynhấtlàmộtvídụ,trongđóviệcsửdụngcácchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnmộtcáchchínhxáclạikémhơnhiệuquảquảnlý.Tòaáncóthểduytrìviệckiểmsoátvụkiệntrongtươnglaikhôngxácđịnh,yêucầubịđơnbồithườngcácchiphícủanguyênđơnkhichúngphátsinhvàbồithườngđịnhkỳnhữngthiệthạikhôngcótínhchấtkinhtế.Hệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkhôngthựchiệnviệcnàyvìnóquáphứctạpvàrắcrối;đểlàmchosựviệcđơngiảnhơn,chúngtachấpnhậnsựthậtlànhiềutrongsốnhữngướcđoánvềcáckhoảnbồithườngtrongtươnglaihóarasẽsai,vớiviệcnguyênđơnnhậnđượcquáítvàbịđơnkhôngthanhtoánđủ,hoặcngượclại,khicácsựviệcphátsinh.Vớisốlượngvụkiệnngàycàngtăng,nguyênđơnkhôngnhậnđượcphánquyếtbồithườngtrọngói.Thayvìthế,thôngquaviệcthanhtoántheocơcấu,phánquyếtđượctrảtheothờigian,rấtgiốngvớitrợcấphàngnăm.Đôikhi,cácbênsửdụngviệcthanhtoántheocơcấuđểbảođảmrằngtiềnsẽđượccungcấpkhicầntrongtươnglai.Trongnhiềuvụkiệnkhác,cácđạoluậtvềcảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnquyđịnhđượcsửdụngcơcấuthanhtoán,vàthậmchíquyđịnhlàcáckhoảntrợcấpsẽchấmdứtnếunguyênđơnchếtvàtrườnghợpđósẽcóhiệulựcchấmdứtviệctrợcấpcủabịđơn.

Thứhai,phánquyếtbồithườngđượcđặcthùhóađốivớimộttainạncụthểvàcáctrườnghợpcủamộtnguyênđơncụthể.KevaRichardsonđãnhậnđượccáckhoảnbồithườngdotainạn,chứkhôngphảidotainạnđâmvàođuôixethôngthườnghoặcngườibìnhthườngcótìnhtrạngsứckhỏegiống

nhưcủacô.Hoặchãytưởngtượnghàngloạtláixe,mỗingườiđềukhôngchúýđếnbiểnbáodừngvàcứláivàođoạnnútgiao,đâmvàongườiđibộ.Mỗiláixeđềuphạmhànhđộngbấtcẩnnhưnhau,nhưngnhậnphánquyếtbồithườngrấtkhácnhau.Ngườiláixeđầutiênchỉsượtqua,vìvậyngườiđibộchỉbịxướcnhẹ.Cáckhoảnbồithườngcủangườiláixeđósẽkhôngđángkể.Ngườiláixethứhaicũngchỉsượtqua,nhưngngườiđibộđangbịbệnhthoáihóaxươngkhớp,vìvậyviệcvachạmnhẹđãlàmcảhaichânbịgãynghiêmtrọng.Theoquytắcmàbịđơn“phảichịutráchnhiệmvớinạnnhânkhipháthiệnraanhta”,bịđơnphảichịutráchnhiệmvớitoànbộcáchóađơnytếlớncủanguyênđơnvàthiệthạiđángkểvềthunhập.Ngườiláixethứbachènquangườiđibộ,gâythươngtíchnghiêmtrọng,nhưngngườiđibộlàmộtngườigiàyếuvớikhảnăngtuổithọngắnvàkhôngcónghềnghiệp,vìvậycáckhoảnbồithườngvềthiệthạikinhtếvàphikinhtếtrongtươnglailànhỏ.Ngườiláixethứtưcũngchènquangườiđibộ,nhưngngườiđibộtìnhcờlạilàLeBonJames,vìvậyngườiláixephảichịutráchnhiệmvìmấtkhảnăngkiếmtiềncủaJamesmộtkhoảnlà10triệuđô-la.

Nhưcácgiảthuyếttrênchothấy,mongmuốnbồithườngchonguyênđơncáctổnthấtthựctếchịusứcéptừchínhsáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvớimongmuốnđưaracáckhuyếnkhíchhànhđộngđúngđắn.Chiphívềhànhđộngbấtcẩnkhócóthểtiênđoántrướcvàđầybấtngờtrongthựctiễn,làmchobịđơnkhócóthểđánhgiámứcđộcốgắngcẩntrọnghợplý.Cácgiảthuyếttrêncũngchothấycáckhoảnbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,giốngnhưnhiềusựviệckháclàtheosựphânbốcủacảivàthunhậphiệntạitrongxãhội.Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnbồithườngcácnguyênđơngiàucóvàthunhậpcaonhiềuhơncácnguyênđơnnghèonhữngngườicótriểnvọngkinhtếítỏihơn.

Thứba,phánquyếtvềcáckhoảnbồithườngcủahộithẩmđoànkhôngphảilàtuyênbốcuốicùngvềvụviệcđó.Ởmứcđộíthơn,thẩmphánxétxửvàtòaphúcthẩmcóthểxemxétphánquyếtvàbácbỏbảnán.Tiêuchuẩnthôngthườngđểthựchiệnviệcnàylàởchỗphánquyếtcủahộithẩmđoàn“tráivớitínhthuyếtphụccủachứngcứ”;đâylàtiêuchuẩnxemxétkhácbiệt,vìcáckhoảnbồithườnglàmộtviệcthuộcphạmvicủahộithẩmđoàn,vàphánquyếtsẽphảntácdụngnếunóphảnánhviệcthiênvịtìnhcảmhoặcđịnhkiếnhơnlàsựđánhgiábằngchứnghợplý.(Việcnàygiảithíchtạisaotòaphúcthẩmphảithậntrọngkhixemxétbảnán,vìthựctếchỉthẩmphánxétxửmớinghetoànbộchứngcứ).Mộtsốđạoluậtcảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩncủatiểubangđãtraochocácthẩmphánnhiềuquyềnhơnđểxemxétcácbảnáncủahộithẩmđoàn.Vídụ,tạiNewYork,mộtbảnáncóthểđảongượcnếunó“sailệchnghiêmtrọngvớinhữngsựviệcsẽđược

bồithườnghợplý”.

Trongphầnlớncácvụkiện,cácthẩmphánxemxétcácphánquyếtbồithườngcủahộithẩmđoànđểxácđịnhliệucáckhoảnbồithườngcóquácao,hoặcquáthấp.Biệnphápkhắcphụctruyềnthốngvớimộtbảnánquákhắtkhelàquyếtđịnhxétxửlạichobịđơn.Tuynhiên,đôikhithôngquamộtphươngthứcgọilàchỉdẫnvàchỉthịcủatòaphúcthẩmchotòasơthẩmtrongviệcbốtrícácvấnđềkhángcáo,tòachonguyênđơnđượclựachọngiữaviệcxétxửlạihoặcchấpnhậnphánquyếtíthơnmàkhôngcầnphảiphảixửlại.Vídụ,trongvụKevaRichardson,tòaphúcthẩmđãxácđịnhcáckhoảnbồithườngvềchiphíytếtrongtươnglailàcaohơnchứngcứđãđượcchứngminh,vìvậyhọđưaramộtlựachọnlàkhoảnbồithường1triệuđô-la,giảmphánquyếtcủahộithẩmđoànxuốngbằngsốtiềnđó.Việcnàyđãtiếtkiệmđượcchiphíchoviệcxétxửlại,nhưngnócũngcóthểđẩynguyênđơnvàosựlựachọnkhókhăn:nhậnđượcíthơnmứcmàhộithẩmđoàncholànguyênđơnđángđượchưởng,hoặcchấpnhậntrìhoãnvàchiphíxétxửlạivàphảichơitròmayrủivớihộithẩmđoànthứhai.Sựlựachọnnàyđặcbiệtkhókhănnếunguyênđơncầntiềnchosựchămsócliêntụchoặccácchiphísinhhoạt.(Thủtụctươngtựcủaphánquyếttăngtiềnbồithườngmàtòaánchophépbịđơnđượclựachọnnhậnphánquyếtlớnhơnhoặcxửlại,thườngđượcsửdụngíthơn).

Thứtư,phầnquantrọngcủanhiềuphánquyếtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàvềthiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếcủanạnnhân.Thiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếbaogồmsựđauđớn,khổsởvàsuynhượcvềthểxácdothươngtíchgâyra,tổnhạivềtinhthầndothươngtậthoặcbiếndạngmặtmũi,khôngđượchưởngthụcuộcsống,khôngcókhảnăngthựchiệncáchoạtđộngthôngthườngnhưđibộtrongcôngviênhoặcquanhệtìnhdục,vàtấtcảcácloạiđaukhổkhácdothươngtíchgâyra.Chắcchắnđâylànhữngtổnthấtthựctế,nhưngcũngchắcchắnlàtiềnbạckhôngthểbùđắpđược.Theotruyềnthống,cáctòaánđãkếtluậnrằngmộtphánquyếtđốivớithiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếphụcvụmộtsốmụcđích.Phánquyếtđưaramộtsốđánhgiá,tuykhôngđầyđủ,vềthiệthạicủanạnnhân,khẳngđịnhthươngtíchđángkểcủanạnnhânvàyêucầubịđơnphảigánhchịutoànbộchiphívềhànhđộngsaitráicủamình(vàkhuyếnkhíchcácbịđơntrongtươnglaixemxétcáckhoảnchiphínàyđểtínhmứcđộcẩntrọngkhithựchiệncôngviệc).Nócũngcungcấpchonạnnhânmộtkhoảntiềnchocáchoạtđộngvàgiảitrínhằmgiảmbớtsựđauđớnvàbùđắpchonạnnhânvìkhônghưởngthụđượccuộcsống;nạnnhâncóthểxâymộtbểbơimớiđểthaythếmộtphầnmôntenniskhianhkhôngcònkhảnăngchơitennis.Cuốicùng,cáckhoảnbồithườngđốivớithiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếđưa

racáccáchthứcthanhtoánphíluậtsưcủanguyênđơntrongkhichophépphánquyếtvềthiệthạikinhtếthìkhôngđềcậpđến;mặtkhác,nguyênđơnkhôngđượcbồithườngđầyđủchotổnhạikinhtếvìphảithanhtoáncholuậtsư.

Cáclýdonàycósứcthuhútđángkể.Tuynhiên,cácnhàcảicáchvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnchorằngnhiềuthứđãđiquáxa,vàhơnmộtnửacáctiểubangđãbanhànhcácđạoluậtnhằmhạnchếcáckhoảnbồithườngvềthiệthạikhôngcótínhchấtkinhtế(vớinhiềuđềxuấtchưađượcthựchiện).Biệnphápđượcchấpthuậnrộngrãinhất,đượcbanhànhtrướctiêntạibangCalifornianăm1975vàphổbiếngiữacácnhàcảicáchvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnkểtừđó,đãápđặtmộtmứctốiđatuyệtđốilà250.000đô-lađốivớicáckhoảnbồithườngkhôngcótínhchấtkinhtếtrongcácvụkiệnvềsaisóttronghànhnghềy.Mứctốiđatuyệtđốiđãảnhhưởngđếncácnạnnhânkhácnhautheonhữngcáchkhácnhau.Vídụ,ởbangCalifornia,trẻemvàphụnữthườngthuộccácnhómcóđượckhoảnbồithườngởmứccaonhất.Trẻembịthươngtích,tàntậtsuốtđờingaytừlúcmớisinhcóthểchịuthiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếlớndomứcđộthươngtích,nhưngcáckhoảnbồithườngchotổnthấtnàybịhạnchếbởimứctốiđa.Ngượclại,trungbình,phụnữcóthiệthạikinhtếcũngnhưthiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếíthơnđànôngvìkhảnăngkiếmtiềncủaphụnữthấphơn,vìvậyhọcũngcókhảnăngnhậncáckhoảnbồithườngíthơnmứctốiđa.Mộtbàmẹởnhànộitrợcóthểkhôngcóthiệthạivềthunhậpkhibịphẫuthuậtnhầmởvú,vìvậy,thiệthạikhôngcótínhchấtkinhtếcủacôsẽlàmộtphầnquantrọnghơntrongphánquyếtcủacôsovớichồngcôcóthunhậpcao.

Quảthực,hiệulựccủamứctốiđanàycóthểtướcđicủanhiềunạnnhâncácbiệnphápkhắcphụctíchcực.Mứcbồithườngtốiđalàmgiảmmứcbồithườngtiềmtàngvàdođógiảmphídựatrênkếtquảcôngviệctiềmtàngđốivớiluậtsưcủanạnnhân.Vìvậy,luậtsưítcókhảnăngđảmnhậncácvụkiệnmàtráchnhiệmkhôngrõrànghoặcthiệthạikinhtếkhônglớn;mộtbàmẹbịphẫuthuậtnhầmkhócókhảnăngtìmđượcluậtsưsẵnsàngđảmnhậnvụkiệncủamình.

Khinàocáckhoảnbồithườngđượctuyênchobịđơn?

Cáckhoảnbồithườngđiểnhìnhvềthiệthạidolỗibấtcẩnlàbồithườngthuầntúy.Chúngcóthểgâyphiềntoáiđốivớibịđơn,thậmchíđếnmứcphásản,nhưngviệcxácđịnhcáckhoảnbồithườnglàtừthiệthạicủanguyênđơn.Tuynhiên,trongcácvụkiệnđặcbiệt,mộtloạibồithườngkhácđược

phánquyếtvớimụcđíchduynhấtlàphạtbịđơnvìhànhđộngsaitrái.Nhữngkhoảnbồithườngnàygọilàbồithườngmangtínhchấtchếtàihoặcbồithườngđểlàmgương.

Xétvềvấnđềphápluậtvàthựctiễn,bồithườngmangtínhchấtchếtàichỉđượcphánquyếtvớimộtsốlượngrấtnhỏcácvụkiện.Luậtvềbồithườngmangtínhchấtchếtàiởtừngtiểubangkhácnhau,nhưngởmọitiểubang,mộthànhvinàođóhơnmứcbấtcẩnthôngthườnghoặcthậmchílàhànhđộngsaitráicóchủđíchđiểnhìnhđượcyêucầutrướckhibồithườngmangtínhchấtchếtàiđượcphánquyết.Cáccuộckiểmtrađãđưaranhữngthuậtngữchẳnghạnnhưliệuhànhvi“tráivớilươngtâm”củabịđơncó“vônhânđạo”hoặcthểhiệnsự“quáliềulĩnh”hoặc“cóchủđíchvàcốýcoithường”sựantoàncủanguyênđơn.Vìphạmvihạnhẹpcủatiêuchuẩnnày,cáckhoảnbồithườngmangtínhchấtchếtàiđượcphánquyếtchỉchiếmchưatới2%cácvụkiệnvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnđượcđưaraxétxử.

Cáckhoảnbồithườngmangtínhchấtchếtài,đặcbiệtlàcáckhoảntiềnbồithườngmangtínhchấtchếtàilớn,đượcphánquyếttrongcácvụkiệncótínhthươngmại.Chẳnghạn,vụkiệncóảnhhưởngcủaTòaánTốicaoHoaKỳvềcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiliênquanđếnyêucầubồithườngdoquảngcáosaicủacôngtychếtạocôngcụđachứcnăngnổitiếngLeathermanđốivớimộttrongnhữngđốithủcạnhtranh.Dùthế,đôilúccácvụkiệnvềthươngtíchcánhâncũngđưaranhiềuphánquyếtbồithườngcótínhchấtchếtàilớn.Cácnhàsảnxuấtchấta-mi-ăngđãchedấutácđộngcóhạicủachấta-mi-ăngtronghàngthậpkỷvàphảichịutráchnhiệmthôngquacáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàitrongmộtsốvụkiện.Hộithẩmđoànđãphánquyếtcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàitrịgiá10triệuđô-lachongườichồngcóvợbịchếtvìhộichứngsốcnhiễmđộc,vìPlaytexđãkhôngxemxétcẩnthậncácnghiêncứuvàbáocáoytếliênquanđếnbăngvệsinhsiêuthấmvàhộichứngtạithờiđiểmmàcácnhàsảnxuấtbăngvệsinhkhácđãxửlýthôngtinbằngcáchgiảmbớthoặcthuhồitrênthịtrườngcácloạibăngvệsinhsiêuthấmcủamình;thẩmphánxétxửđãgiảmphánquyếtxuốngcòn1,35triệuđô-la,vàphánquyếtgiảmnàyđượcchấpnhận.A.HRobinsCo.phảichịutráchnhiệmbồithường10triệuđô-latrongvụKansasvì“sựimlặngđángsợ”khichedấuthôngtinvềnhữngnguyhạicủadụngcụtránhthaiDalkonShield.

Cáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiphụcvụhaimụcđích.Đúngnhưtêngọi,cáckhoảnbồithườngnàyphạtbịđơnvìhànhđộngsaitrái.Luậtquyđịnhcácbiệnphápphạtngườihànhđộngsaitráikhácnhau;quátrìnhphạmtộilàrõràngnhất.Cáchìnhphạthànhchínhgọilàchứcnăngcótínhchất

chếtàichẳnghạnnhưkhiCụcquảnlýôtôtreogiấyphépcủaláixehoặcỦybanGiaodịchChứngkhoántreogiấyphépcủamộtnhàmôigiớichứngkhoán.Nhưngkiệntụngdânsựcánhâncũngphụcvụcácgiátrịcông,vànguyênđơntheođuổicáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàitrởthànhnhữngbênnguyênlàcánhânvìlợiíchcộngđồng.Cáchànhvigâynguyhạihoặcsaitráicủabịđơnmàcốýsảnxuấtcácsảnphẩmnguyhạicóthểkhôngphùhợptrongphạmviđịnhnghĩacủahànhviphạmtộihoặcgâyđượcsựchúýcủacôngtốviên.Cáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiphạtgiốngnhưphạthìnhsự,vàphánquyếtvềcáckhoảnbồithườnglàmộtsựbồithườngvàkhuyếnkhíchvớinguyênđơnbịtổnhạinhằmphụcvụlợiíchcôngtheocáchnày.

Mụcđíchthứhailàtăngcườnghiệuquảngănchặncủaluậtbồithường.Trongmộtsốvụkiện,hànhvicủabịđơndãmanđếnmứcphánquyếtvềcáckhoảnbồithườngthiệthạidườngnhưkhôngđủđểngănchặn.Trongmộtsốvụkiệnkhác,cáckhoảnbồithườngthiệthạilàkhôngthỏađángvìtoànbộnạnnhânbịthươngtíchsẽkhôngkiệnhoặcđượcbồithường.Trongcảhaitrườnghợptrên,cáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiđềukhôngkhuyếnkhíchbịđơnthựchiệncáchànhvisaitrái,chúngnhưlàmộtchiếcgậylớnkhiếnnhữngngườicóthểhànhđộngsaitráitrongtươnglaiphảinghĩđinghĩlạivềhậuquảhànhđộngcủamình.

Cáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtài,vềsốlượng,khôngphảilàmộtphầnquantrọngcủahệthốngbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Mặcdùcácbáocáotintứcđặcbiệt,tỷlệcácvụkiệnmàcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiđượcphánquyếtthựctếkhôngtăngtrongnhữngnămgầnđây,vàhầuhếtcácphánquyếtbồithườngcótínhchấtchếtàiphátsinhtừcácgiaodịchkinhdoanhsaitrái,chứkhôngphảithươngtíchcánhân.Tuynhiên,cáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàiđãthuhútsựchúýcủacácnhàcảicáchbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàđangchịusựcôngkíchởnhiềukhuvực.Vấnđềcôngkíchchínhlàmứcđộthậntrọngcủahộithẩmđoàntrongviệcxácđịnhkhinàophánquyếtcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàivàcáckhoảnđócaoởmứcnào.Vìkhiđịnhracáckhoảnbồithườngchosựđauđớnvàkhổsở,thẩmphánphảihướngdẫnhộithẩmđoàn,nhưnghộithẩmđoànđãchậmtrễtrongviệcxácđịnhkhoảntiềnnàocầnphảiphạtbịđơn.

Dokếtquảcủanhữngcôngkíchnêutrên,mộtsốcácđạoluậtcủatiểubangđãápđặtcáchạnchếđốivớiphánquyếtvềcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtài.Mộtsốđạoluậtđưaramộtmứcđốivớicáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtài,theomộtkhoảntiềncốđịnhhoặclàbộisốcủaphán

quyếtbồithườngthiệthại.Cácđạoluậtkhácápđặttráchnhiệmdẫnchứngcaohơnhoặcđịnhracácgiớihạnhẹpđốivớiloạihànhvimàcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàicóthểđượcphánquyết.TòaánTốicaoHoaKỳcũngđãmởrộngcácgiớihạnhợphiếnvềcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtài.Trongmộtloạicácvụkiệnbắtđầuvàonăm1996,Tòaánđãđịnhratiêuchuẩnđốivớiphánquyếtvềcáckhoảnbồithườngcótínhchấtchếtàimàvượtquáquyđịnhcủahiếnpháp.Vídụ,trongvụStateFarmMutualAutomobileInsuranceCokiệnCampbell(2003),mộtngườithamgiabảohiểmđãchứngminhrằngStateFarmđãđưaramộtchươngtrìnhhaimươinămnhằmhạnchếcáckhoảnthanhtoánđốivớicáchợpđồngbảohiểmbằngcáchgianlận,lừadối,hủytàiliệu,và“cácchiếnthuậtphòngthủmộtconchóđiên”,nhưngStateFarmlạiítkhibịcácnạnnhânkiệnvềchươngtrìnhnày.Ngoàicáckhoảnbồithườngthiệthạitrịgiá2,6triệuđô-lachosựđaukhổvềmặttinhthần(thẩmphánđãtuyêngiảmxuốngcòn1triệuđô-la),hộithẩmđoànđãphánquyếtđềnbùchongườithamgiabảohiểm145triệuđô-lađểphạtStateFarmvìhànhđộngsaitráivàngănchặnhànhvisaitráinàytrongtươnglai.Tòaán,trongkhithừanhậnrằnghànhvi“khôngđượchoannghênh”củaStateFarm,đãchorằnghộithẩmđoàncóthểchỉxemxéttổnhạiđốivớingườithamgiabảohiểmlàcánhânchứkhôngphảichươngtrìnhmởrộnghơntrongđóhànhvinàychỉlàmộtphần,vàrằngmộtsốphánquyếtvượtquámứcmộtconsốvềviệcphạtbồithườngthiệthạisẽđượccoilàhợphiến.Kếtquảlà,cácphánquyếtlớnhơnnhằmvàohànhvitồitệnhấtlạicónguycơbịgiảmbớt.

6.Khinàomộtthỏathuậnthựcsựđượccoilàthỏathuận?Doanhnghiệp,KháchhàngvàLuậthợpđồng

TrongtiểuthuyếtđãđượcchuyểnthểthànhphimThePaperChase(Kiểmtrabàitậpvềnhà),vịgiáosưKingsfieldlạnhlùngvàđángsợlàhìnhảnhbiếmhọacủamộtgiảngviênluậtngườivừabiếtkhíchlệvừabiếtkhủngbốtinhthầnsinhviên.KhôngphảivôtìnhmàKingsfieldđượcpháchọaquahìnhảnhcủamộtgiảngviênluậthợpđồng.Luậthợpđồngcầnphảiđơngiảnmộtthỏathuậnchẳngquachỉlàmộtthỏathuậnnhưngvẫnthườngđượcxemlàmônhọctháchthứcnhấtđốivớicácsinhviênnămthứnhất,mộtmônhọclàmphầnlớnsinhviênkhốnkhổ.Vàkhôngkhóđểthấylýdocủađiềuđó.

Luậthợpđồnglàgì?

Luậthợpđồngđềcậpđếntấtcảcáckhíacạnhcủaviệchứahẹn,giữlờivàkhônggiữlời.Màconngườithìđưaranhữnglờihứahaynhữngsựchấpthuậnquanhnămngàytháng.DanamờiBrianđếnnhàdùngbữavàotốithứbảy;anhchànghứahẹnsẽđếnvàsẽmangtheocảrượuvang.MộtkháchhàngđồngýnhậncácloạithưquảngcáothẻVisakhikývàomẫucócácđiềukhoảninsẵnởmặtsau.Mộtcôngnhânnhậnlàmmộtcôngviệc,cóthểcóhoặckhôngcómộthợpđồnglaođộngbằngvănbản.Mộtcôngtyxâydựngnhậnthầuxâydựngmộttòanhàvănphònglớnvớimộtcôngtyđầutưbấtđộngsản.

Nhữnglờihứahẹnhayđồngýnày,vàhàngtriệunhữnghứahẹnhayđồngýkhácmàconngườiđưarahàngngày,cómuônvànnhữngsựkhácbiệt.Đồngýđếnăntốikháchẳnvớiđồngýxâymộttòanhàvănphònglớn.Vàviệcđồngýđếnăntốivàomộtbuổitốithứbảythôngthườngcũngkháchẳnvớiđồngýđidựmộtbữatiệccuốinămduynhấttrongđờidànhchohọcsinhtrunghọc.NhậnlàmviệcbánthờigianđểđiđưabánhmìkẹptạimộtcửahàngMcDonald’skháchẳnvớiviệckýmộthợpđồnglaođộngđểtrởthànhchủtịchcủahãngMcDonald’s.Luậthợpđồngđềcậpđếntấtcảcácsựviệcnày,bấtkểnhữngsựkhácbiệtđó.NếuBrianthấthứavớiDana,liệucôấycóthểkiệnđểđòilạisốtiềncôấyđãdùngđểmuađồănvàchiếcváymới?LiệunhữngkháchhàngsửdụngthẻVisacóphảichấpnhậntấtcảcácđiềukhoảnmàanhtakhônghềđọcvàkhônghềhiểu?Nếuviệcxâytòanhàkéodàiquánhiềuthángvàlàmphátsinhquánhiềuchiphísovớidựkiến,aisẽ

phảichịutráchnhiệm,côngtyxâydựnghaycôngtybấtđộngsản?Luậthợpđồngsẽcócâutrảlời,haychíítcũnglàcôngcụmànhờnóngườitacóthểtranhluậnđểtìmracâutrảlời.

Luậthợpđồngđiềuchỉnhcácloạithỏathuậnkhácnhaukhôngphụthuộcvàoviệcailàngườithỏathuận,hayvấnđềđượcthỏathuậnlàgì.Tuynhiên,cómộtsốloạithỏathuậnkhôngthuộcphạmviđiềuchỉnhcủaluậthợpđồng.Chẳnghạn,luậthợpđồngđiềuchỉnhhợpđồnglaođộnggiữachủtịchcôngtyFordvớicôngty,nhưngcácquyđịnhchuyênngànhkhác,đượcgọilàluậtlaođộng,lạiđiềuchỉnhcácthỏathuậntậpthểgiữacôngtyFordvàLiênhiệpcôngnhânngànhôtô,LiênhiệpđạidiệnchocáccôngnhâncủacôngtyFord.Thỏathuậngiữacácđốitáctrongmộthãngluậtlàhợpđồng,nhưngnóđượcđiềuchỉnhbởiluậtvềcôngtyhợpdanhchứkhôngphảiluậthợpđồngnóichung.Cácnguyêntắccũngnhưquyđịnhcủaluậthợpđồngthiếtlậpnềntảngcholuậtlaođộngvàluậtvềhợpdanh,nhưngtrongmỗilĩnhvựcnólạiđượcthayđổiđểđápứngnhucầuđiềuchỉnhtronglĩnhvựcchuyênngành.Theocáchtiếpcậnnàythìluậthợpđồnglàphầncònlạitứclànóđiềuchỉnhnhữngloạithỏathuậncònlạikhimàmộtsốloạihợpđồngnhấtđịnhđãđượcđiềuchỉnhbởicáclĩnhvựcluậtkhácvàđisâuvàochuyênngànhhơn.

Sựtậptrungcủaluậthợpđồngvàonhữngsựhứahẹnhayđồngýgiúpphânbiệtnóvớihailĩnhvựckháccủaluậttư:luậttàisảnvàluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Sựhứahẹnhayđồngýhướngđếntươnglaitốithứbảyhayngàymàcôngtrìnhcủatòanhàvănphònghìnhthànhsauthờigianvàinăm.Luậthợpđồng,vìvậy,liênquanđếncáisẽcó.Khimộtngườiđưaralờihứarồilạikhônggiữlời,luậthợpđồngsẽbắtngườiđóphảitrảgiábởingườiđóđãkhôngmanglạicáitrạngtháitươnglaimàlờihứađãràngbuộclàngườiđóphảimanglại.Luậttàisản,tráilại,điềuchỉnhnhữnggìđangcó.Khimộtkẻđộtnhậpvàobấtđộngsảncủaaiđómàkhôngđượcphép,kẻđộtnhậpđósẽbịbuộctộicanthiệpvàomộttrạngtháihiệntạiđólàquyềncủachủtàisảnđượcsửdụngtàisảncủamìnhvàkhôngchophépngườikhácsửdụngnó.Luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnxemxétcáiđãcóđólàtrạngtháitrongquákhứcủamộtthứtrướckhinóbịgâyhại.Mộtngườiláixebấtcẩnlàmbịthươngmộtkháchquađườngphảichịutráchnhiệmvìđãlàmchotìnhtrạngcủangườiquađườngđótồitệđisovớitrướcđódođãlấyđicủangườiquađườngcáimàtrướcđóanhtacó,chẳnghạnnhưsứckhỏe,haykhảnăngkiếmtiền.

Vìsaochúngtacầnluậthợpđồng

Từgócđộcủaluậtsư,hợpđồnglàcơchếmànhờđóxãhộivậnhànhvàluậthợpđồngđượccoinhưmộtloạidầunhờnđểlàmchocơchếđóvậnhànhtốthơn.Trongmộtnềnkinhtếthịtrường,côngviệcđượcthựchiện,hànghóađượcphânphốivàviệcchuyênmônhóaquátrìnhlaođộngvàsảnxuấtđượcđiềuphốithôngquacáchợpđồng.Mọingườimuốncóphươngtiệngiaothông,vàhãngFordđápứngđiềuđóbằngviệccungcấploạixethểthaođadụng(SUV)cỡlớnvàxeôtôgiárẻ.Nếuloạiôtôđóhấpdẫnđốivớicôngchúngvàgiácảlạiphảichăng,mọingườisẽkýhợpđồngđểmuanó.HãngFordsẽđápứngnhucầucủangườitiêudùngbằngcáchthuênhâncông,muathépnguyênliệuvàlốpthànhphẩm,quảngcáoôtôtrêntruyềnhình,nhượngquyềnchocácnhàphânphốiởđịaphươngbánxecủahọ,vànhưvậy,họkýkếthàngngàncáchợpđồng.HệthốngsảnxuấtvàphânphốiphứctạpnàykhônghoạtđộngtheomệnhlệnhcủaỦybanSảnxuấtôtôTrungươngnhưởLiênXôtrướcđâymàđượctổchứcthôngquasựtươngtácgiữacáchợpđồngkhácnhau.

Cáchợpđồngnàymanglạilợiíchchonhữngngườigiaokết.hãngFordmongmuốncólãi,cáccôngnhânđượctrảlương,côngtyGoodyearbánđượclốpxechoFordvàthulờicònngườimuathìcóđượcchiếcxehữudụngvớimộtmứcgiáhấpdẫn.Lýthuyếtkinhtếhọckhẳngđịnhrằngtấtcảmọingườiđềucólợikhithamgiavàocơchếthịtrườngthựchiệnbằngcáchợpđồngbởimọingườisẽnhậnđượccáihọmongmuốnvàcácnguồnlựcthìđượcsửdụngmộtcáchhữuhiệunhất.Nếunhữngngườiláixemuốncóchiếcxetiếtkiệmxăngvàđỗxedễdàng,Fordsẽsảnxuấtvàbánnhiềuhơnxehơiloạinhỏtiếtkiệmnhiênliệu;nếuhọmuốnnhữngchiếcxengốnxănghơn,FordsẽcungcấpnhữngchiếcSUV.NếuForddựđoánsaivềnhucầucủakháchhàng,hãngToyotasẽlấymấtthịphầncủahọ.Tấtcảnhữnghiệuứngkinhtếnàysẽphátsinhthôngquađiềuphốisựlựachọncủacáccánhânbằngconđườnghợpđồng.

Quátrìnhgiaokếtvàthựchiệnhợpđồngkhôngchỉmanglạicácsảnphẩm.Mọingườicóthểthựchiệnaoướccủahọvàđạtđượcđiềuhọmuốntrongcuộcsốngthôngquanhữngthỏathuậnđượcthựchiện.Đihọcđạihọc,lựachọncôngviệcnàythayvìmộtcôngviệckhác,xâymộtngôinhà,sưutầmnghệthuậtcũngnhưthamgiavàocâulạcbộsứckhỏeđềuđượcthựchiệnthôngquacáchợpđồng.Nhìnchung,quátrìnhgiaokếtvàthựchiệnhợpđồngnóivềquyềntựdovàtựquyếtcủamộtcánhân.Theoquanđiểmnày,trongxãhộidânchủvàcởimởnhưnướcMỹ,cáccánhânđượctựdotớimứcnàolàdohọlựachọn.

Hợpđồng,dovậy,xácđịnhýcủachúngtakhiđềcậpđếnmộtxãhộidựa

vàothịtrườngvàcáclựachọncánhân.Luậthợpđồng,khigiúpchoxãhộikiểunàytrởthànhhiệnthực,cóhaichứcnăngđặcbiệt.Nócungcấpcơchếgiảiquyếttranhchấpchosựtraođổimuabán,vànóchứngminhcamkếtcủaxãhộitrongviệcđảmbảoquyềntựdovàquyềntựquyếtcủacánhân.

Nếuviệcthựchiệnhợpđồngcóthểxảyrangaytạithờiđiểmhaibênkýkếthợpđồng,luậthợpđồngcóthểlàkhôngcầnthiết.Tuynhiên,việcthựchiệnđồngthờilàrấthiếm.Mộthợpđồngmuanhàsẽphảimấtvàituầnhoặcvàithángtrướckhivụmuabánhoàntấtđểngườimuađủthờigiannhậnđượckhoảnvaythếchấpvàđểngườibáncóthểdọnđi.Nhưvậy,luậthợpđồngcungcấpgiảiphápantoànvềpháplýchoviệctraođổidựkiếnsẽthựchiệntrongtươnglai.Trongkhoảngthờigiangiữathờiđiểmkýkếtvàhànhđộngcuốicùngthựchiệnhợpđồng,cóthểsẽcónhữngphátsinhlàmảnhhưởngđếnquanhệnày.Ngườimuacóthểsẽtìmđượcngôinhàtốthơn,thayđổisởthích,hoặckhôngthểthuxếpđượckhoảnvaycầmcố.Bằngviệccungcấpmộtcơchếđảmbảothựchiệnhợpđồngdựkiếnsẽđượcthựchiệntrongtươnglai,luậthợpđồngđảmbảochocácbênthamgiahợpđồngcóthểđưaracáckếhoạchhoặcdựkiếnđầutưdựavàonhữnggìngườikhácđãhứahẹnvớihọ.Ngườibánnhàcóthểsửasoạnchoviệcchuyểnđi,ýthứcđượcrằngluậthợpđồngsẽngăncảnngườimuađổiývàchophépngườibánsửdụngnhữngbiệnpháppháplýnhấtđịnhnếungườimuacóýđịnhkhôngthựchiệnhợpđồng.

Luậthợpđồngcũngcungcấpcơchếgiảiquyếtvấnđềnảysinhtrongquátrìnhhoặcsaukhithựchiệnhợpđồng.Ngườibánnhàvàmuanhàcóthểkhôngthỏathuậntronghợpđồngvềviệcxửlýnhưthếnàokhingôinhàbịcháytrướckhivụmuabánhoàntất,nhưngluậtsẽgiảiquyếtmộtkhiđiềuđóxảyra.

Khiluậthợpđồngthểhiệnvaitròbằngnhữngchứcnăngnày,cácluậtsưcũnglạicóxuhướngđềcaotháiquátầmquantrọngcủanó.Luậthợpđồngquantrọngcácbênthamgiahợpđồnghỏiýkiếncácluậtsưđểđượctrợgiúpvềmặtpháplýkhilênkếhoạchcũngnhưsoạnthảohợpđồngvàgiảiquyếttranhchấpphátsinhtuynhiên,nếuchúngtanhìnvàotoàncảnhcácquanhệhợpđồngtrongxãhội,chúngtasẽthấyluậthợpđồngchỉlàphầnnhỏcủabứctranh.

Phầnlớncáchợpđồngđượcthươnglượngvàthựchiệnmàchẳngphátsinhbấtkỳrắcrốinào.Cácsinhviênluậtđượcđàotạođểnhìntấtcảcáccuộcmuabánnhưthểmộtthảmhọatiềmtàng,vàđiềuđókhiếnchocácluậtsưthườngkhôngnhìnthấyrằngmọiviệcthườngtựnóvậnhànhtốt.Chẳnghạn

nhưtronghàngtriệuhợpđồngmàFord,cácnhàcungcấpvàcácnhàphânphốicủahọkýmỗinăm,chỉcómộtlượngrấtnhỏphátsinhrắcrối.Goodyeargầnnhưlúcnàocũnggiaolốpxeđúnghạnvàchấtlượngđúngnhưthỏathuận,nhữngngườimuaôtôthìcũngmuaxetừcácnhàphânphốimàkhôngcóvấnđềphátsinh.Trongmộtnềnkinhtếvậnhànhchủyếudựatrêncácthỏathuậntư,hầunhưmọithứđềuphảivậnhànhtrơntru,nếukhôngthìtoànbộnềnkinhtếsẽtanrã.Rấtmaylàmọithứđềudiễnrakhásuônsẻ,vàvìvậyluậthợpđồngchỉphảicanthiệptrongmộtsốtươngđốiítcáctrườnghợp.

Thậmchíngaycảkhicórắcrốiphátsinhđốivớimộthợpđồngthìluậthợpđồngcũngchỉlàphươngcáchcuốicùng.KhicótranhchấpgiữaFordvàmộttrongsốcácnhàcungcấpcủahãng,chẳngaitrongsốhọtìmđếnluậtsưngaycả.Thayvàođó,ngườiphụtráchmuasắmcủaFordvàgiámđốcbánhàngcủanhàcungcấpđósẽgọichonhauvàtìmcáchgiảiquyếtvấnđề.NhàcungcấpmuốngiữgìndanhtiếngcủamìnhcũngnhưviễncảnhbánđượchànglâudàichoFord,vàFordthìmuốntoànbộdâychuyềnlắprápphảiđượcduytrìtrôichảy,vìvậymàmộttronghaibênhoặccảhaisẽrấtsẵnlòngnhượngbộđểgiảiquyếtrắcrối.Ngườitakýkếtcáchợpđồngđểgiảiquyếtcôngviệc,chứkhôngphảiđểxácđịnhcácquyềnpháplýcủamìnhkhicóhànhviviphạm.Nếucóvấnđềphátsinhthìviệcthuyếtphụcbênthamgiakýhợpđồng,kêugọinhữnghànhviứngxửtheođúngchuẩnmực,hayđedọadùngcácbiệnpháptrừngphạtvềkinhtếsẽlànhữngbiệnphápđượcưathíchhơnnhiềusovớiviệcgọiluậtsưvàthamgiavàoquátrìnhkiệntụngtốnkém.Quymôtranhchấpcũngkhiếnngườitacânnhắcđếnchuyệncókiệncáohaykhông.MộtngườichủnhàkhônghàilòngvớingườithợsửaốngnướcđếnthayvòinướccóthểphànnànvớichínhngườithợđóhoặcvớiVănphòngtiếpnhậnkhiếunạicủakháchhàngchứítkhitrảcảtrămđô-lachocácchiphíratòachỉđểlàmchoviệcsửaốngnướcđượctốthơn.

Chứcnăngthứhaivàtrừutượnghơncủaluậthợpđồng,đólàđềcaoquyềntựdovàtựđịnhđoạtcủacánhân.Luậthợpđồnglàminhchứngchosựtôntrọngcủaluậtđốivớicácgiátrịđóthôngquaviệcđảmbảothựcthicácthỏathuậnđãđượcgiaokếtvàthôngquaviệcápđặtcácnghĩavụđốivớiconngườichỉkhivàởmứcđộmàngườitađãcóthỏathuậnchấpnhậncácnghĩavụđó.Đólàđiềumàchúngtagọilàtựdohợpđồng.Tựdohợpđồngbaogồmquyềntựdođượchợpđồngvàquyềntựdokhônghợpđồng.Quyềntựdođượchợpđồnglàkhảnăngthamgiavàobấtkỳhợpđồngnàomàbạnmuốn.Vềmặtlýthuyết,khảnăngthamgiavàocáchợpđồngkhôngbịhạnchếbởiluậthợpđồng.Cònquyềntựdokhônghợpđồnglàkhảnăngkhông

thamgiavàobấtkỳhợpđồngnàotrừkhibạnmuốn.NếubạnkhôngmuốnmuachiếcxeFocus,hãngFordkhôngthểnàokiệnratòađểyêucầubạnlàmđiềunày.

Trongsuốthơnmộtthếkỷ,quyềntựdohợpđồngđãvừalàtrungtâmcủacácnguyêntắccủaluậthợpđồngvừalàtrungtâmcủalờikêugọidựatrêntriếtlývềchủnghĩacánhântrongtổchứcxãhội.Tuynhiên,quyềntựdohợpđồngcũngnằmtrongsốnhữngthứcótínhchấtkhẩuhiệutotátnhấtcủaphápluậtvàchínhtrị,ởđóngườitanắmbắtýtưởngbằngviệcbỏquanhữngsựtinhtếmàviệcthựcthiýtưởngđòihỏi.Thựctếlàquyềntựdohợpđồngphảnánhmộtkhíacạnhquantrọngcủasựlựachọnhaylàưngthuậnvớiýnghĩalàcơsởcủaluậthợpđồng,nhưngnếunguyêntắcnàykhôngđượcápdụngmộtcáchthậntrọngcóthểgâynhầmlẫn.

Đểnhìnnhậnkhíacạnhtinhtếcũngnhưđiểmyếucủaquyềntựdohợpđồng,chúngtahãyxemxétmộtvụviệcđiểnhình,vụHurleykiệnEddingfieldđượcTòaánTốicaobangIndianaxétxửvàonăm1901.GeorgeEddingfield,mộtbácsĩởthịtrấnMacenhỏbévàlàbácsĩriêngcủagiađìnhCharlotteBurk,đãkhámchoBurktrongsuốtquátrìnhcômangthai.KhiBurktrởdạ,côcảmthấytìnhtrạngcủamìnhrấttồitệ.GiađìnhcôbáochoEddingfield,nhưngôngtừchốiđến.MộtngườiđưatinđãđếngặpEddingfieldnhiềulần,thôngbáorằngBurkvàđứacontrongbụngcôđangtrongtìnhtrạngnguyhiểmvàkhôngcóbácsĩnàokháccả,đồngthờicũnghứatrảtiềnchoông.Tuynhiên,Eddingfieldvẫntừchốimà"khôngđưarabấtkỳlýdohợplý"nàotheonhậnđịnhcủaTòaán.BurkvàđứaconcủacôđãchếtdokhôngđượccanthiệpkịpthờivàgiađìnhcôkhởikiệnbácsĩEddingfield.

TòaántốicaobangIndianachorằngEddingfield,vớitưcáchlàmộtbácsĩđượccấpphép,khôngcónghĩavụphảiđếnđểcứuchữachoBurk.TòaánthậmchícũngkhôngxétđếnviệcEddingfield,vớitưcáchlàbácsĩgiađìnhcủaBurk,cótráchnhiệmtheoluậthợpđồngđểđếncứuchữachobệnhnhâncủamình.Nguyêntắctựdokhônghợpđồngđượcápdụngtrựctiếptrongtrườnghợpnày.Vớilýdoluậthợpđồngdựatrênsựưngthuận,khôngaibịbắtbuộcphảigiaokếtmộthợpđồngmàngườiđókhôngmongmuốn,thậmchíngaycảkhiđólàngườibácsĩduynhấtcóthểcómặtđểđiềutrịchomộtbệnhnhânđangnguykịchmàtrướcđóôngtađãtừngđiềutrị.

VụviệcHurleykiệnEddingfieldthểhiệnmộtsốphứctạptrongápdụngnguyêntắctựdohợpđồngvàtrongýtưởngvềsựlựachọnhayưngthuậnlàcơsởcủaluậthợpđồng.Trướchết,tựdokhônghợpđồngkhôngphảilàmột

nguyêntắctuyệtđối.Doquanniệmcủaxãhộiđãthayđổisovớinăm1901,giờđâyluậtphápliênbangđãcóquyđịnhyêucầucácbệnhviệnphảichữachạychobệnhnhântrongmộtsốtrườnghợpnhấtđịnh.Mộtsốngànhluậtkháccũngđòihỏimọingườiphảithamgiavàomộtsốhợpđồngchodùhọmuốnhaykhông,quađólàmhạnchếnguyêntắctựdokhônghợpđồng.Mộtôngchủcóthànhkiếnsẽkhôngmuốnthuêmộtngườidađen,ngườitheođạoHồihayphụnữlàmviệc,nhưngluậtvềquyềndânsựyêucầuôngtaphảilàmđiềunày.Mộtngườiláixephảithamgiahợpđồngvớimộtcôngtybảohiểmđểcóđượcbảohiểmôtôbắtbuộcmộtđiềukiệnđểđượcláixe.

Thứhai,ngaycảkhiquyềntựdohợpđồngđượcápdụngthìquyềntựdođượchợpđồngcủamộtngườicũngvẫnbịảnhhưởngrấtlớnbởinhữngtìnhhuốngthựctếtronghoàncảnhcủahọ.VídụnhưtrongvụHurley,việcbệnhnhânlựachọnbácsĩbịchiphốibởihệthốngcungcấpdịchvụytế.VàođầuthếkỷXX,cácbácsĩđãyêucầunghềcủamìnhlànghềphảiđượccấpphép,hạnchếtriệtđểsựthamgiavàolĩnhvựcnghềnghiệpnàyvàthamgiavàomộtchiếndịchloạitrừcáchìnhthứchànhnghềytếkhác.TấtcảnhữngđiềunàyđãkhiếnchoBurkkhôngcóchỗchămsócytếnàokhácngoạitrừmộtbácsĩduynhấttrongmộtthịtrấnnhỏcủabangIndiana.SựlựachọncủagiađìnhcôđãcóthểkhácđinếunhưcónhiềubácsĩhơnhoặcnếuviệcchămsócytếđượcxemnhưmộtdịchvụcôngcộngmàmọingườiđềucóthểđượcsửdụngthôngquachươngtrìnhcủaChínhphủ.

Chúngtacũngcóthểnhìnthấynhữngảnhhưởngtươngtựtrongcáctìnhhuốnghiệnnay.Quảngcáođịnhhìnhsởthíchcủangườitiêudùng.Nhiềucộngđồngkhôngcóđủphươngtiệngiaothôngcôngcộngkhiếnmọingườibắtbuộcphảimuaxe.Khisuythoáikinhtế,ngườicôngnhânthườngphảichấpnhậnbấtkỳcôngviệcnàohọcóđượcvớibấtkỳđiềukiệnnào.Dovậy,quyềntựdohợpđồnglýtưởngluônbịđặtvàothựctếphảiđốimặtvớinềntảngxãhộicũngnhưnhữngkhókhănvềkinhtế.Phápluật,khiđịnhhìnhmứcđộpháttriểncủaquyềntựdohợpđồng,phảixácđịnhxemnềntảngđócầnđượccânnhắcởmứcđộnào.

Thứba,luậthợpđồngchỉlàmộtphầncủasựlựachọn.GiảsửchúngtalấylýdorằngEddingfieldđãnhiềulầnchữatrịchoBurkvàgiađìnhcô,trongmộtthờigiandàihọđãcoinhaunhưlà"bácsĩcủatôi"và"bệnhnhâncủatôi",vànhưvậy,chúngtasuyrarằngởđâycómốiliênhệgiữangườibácsĩgiađìnhvớibệnhnhân.LiệuchúngtacóthểsuyluậnlàEddingfieldđãđồngýsẽđếnkhicầncấpcứu?Theocáchnày,chúngtađangđixadầnsựưngthuậnvớitưcáchlàcơsởcủahợpđồng.Cácbêntronghợpđồngcóthểbịràngbuộcbởicácđiềukhoảnnhấtđịnhcungcấpdịchvụtrongtìnhhuống

khẩncấpthậmchíngaycảkhihọkhôngthựcsựđồngývớinóhoặckhôngnghĩđếnđiềuđó.Chúngtacóthểnóirằngbệnhnhâncóquyềntrôngđợibácsĩcủacôphảiđếnchữachocôtrongtìnhhuốngcấpcứutheocácđiềukhoảnthôngthườngtrongmốiquanhệgiữabácsĩvàbệnhnhân.Vànếunhưvậythìcơsởcủatráchnhiệmhợpđồngđangbảovệmongmuốncủabệnhnhânxuấtpháttừmốiquanhệvớibácsĩgiađìnhhơnlàýđịnhcủaconngườiđằngsauquanhệđó.Nhưngchínhđiềunàycũngkhônghoàntoànđúng.Eddingfieldcóthểđãkhôngcóýđịnhcungcấpdịchvụcấpcứu,nhưngchínhBurkcóthểcũngđãkhôngtínhtrướcđếnđiềunày.Trongtrườnghợpđó,sựtrôngđợithựcsựvềviệccầnđượcbảovệlàkhôngcó.Mặcdùvậy,khixuấthiệntìnhhuốngkhẩncấp,chúngtavẫncóthểyêucầubácsĩphảichịutráchnhiệmvìđãkhôngcóhànhđộngcứuchữa.Cơsởcủatráchnhiệmkhiđódựatrênnhậnthứccủachúngtavềchínhmốiquanhệ.Vàrờixahơnmộtchútnữasựưngthuận,nhậnthứccủachúngtavềviệcnhữngnghĩavụđólàgìkhôngphảiđượcthunhậntừnhữngkhảosátthựctếđơngiảnvềviệccácbácsĩvàbệnhnhânnghĩgìvàhọthườnghànhđộngnhưthếnào.Mỗichúngtavẫnchorằngcáimàchúngtacholàcâutrảlờiphảidựatrênnhữngbằngchứngvềmốiquanhệđiểnhìnhgiữabácsĩvớibệnhnhân,kinhnghiệmđibácsĩcủachínhchúngtavàýthứccủachúngtavềtráchnhiệmmàmỗingườiphảicóđốivớinhữngngườikhác.

QuyếtđịnhnhưvậyvềphạmvicủatráchnhiệmpháplýtrongvụviệcgiốngnhưtrườnghợpHurleykiệnEddingfield,cũngnhưtrongcácvụviệcvềhợpđồngkhác,làmộtloạiquyếtđịnhvềviệccoichínhsáchxãhộinàolàtốtnhất.Sựưngthuậncủacácbênkhôngcótínhchấtquyếtđịnhđốivớiquyềntựdođượchợpđồngvàtựdokhônghợpđồng.Hệthốngphápluậtcầnphảiđưaraquyếtđịnhnày.Khimộttòaánchorằngmộtbácsĩphảihaykhôngphảichămsócchobệnhnhântrongtìnhhuốngcấpcứu,tòaánđanghànhxửgiốngnhưcơquanlậpphápđưaraquyđịnh,chẳnghạnnhưvềviệcngườiláixeôtôphảicóbảohiểmhoặcmộtôngchủkhôngđượccóhànhviphânbiệtchủngtộc.Mỗimộtquyếtđịnhnàyđềudựatrênviệcđánhgiáxemđiềugìlàtốtnhấtcholợiíchchungcủaxãhội.Dovậy,lựachọntrongvấnđềhợpđồngluôncósựđốikhángvớicácbốicảnhcụthểcủaviệchoạchđịnhchínhsáchpháplý.

Bạngiaokếtmộthợpđồngbằngcáchnào?

Bạncóthểgiaokếtmộthợpđồnggầnnhưlàbằngbấtkỳcáchnàobạnmuốn.

Cácnguyêntắccơbảncủahợpđồngchiphốicáicầncóđểtạoramộthợp

đồng.Khigiảthiếtmộtngườiđãđưaramộtlờihứa,chúngtađitìmxemliệucóthểcoiđólàmộtngườicósuynghĩthíchhợpkhilựachọncamkếtthựchiệnmộthànhvitrongtươnglai.Haiyếutốcủamộtlờihứacócamkếtvàthờigianlàtrongtươnglaichínhlàchìakhóachoviệcgiaokếthợpđồngvàluậthợpđồng.Khibạnhứalàmmộtđiềugìđótứclàbạnnóirằngbạnthựcsựsẽthựchiệnnó,chứkhôngphảibạnsẽlàmnókhibạncảmthấythíchlàmtạithờiđiểmtươnglaiđó,haybạnsẽlàmtrừkhibạnđổiý.

Cáchthíchhợpnhấtđểxácđịnhliệucóphảiaiđóđãđưaralờihứahaykhônglàcăncứvàongôntừcamkết.Khicóngườinói:"Tôihứatrả5.000đô-lachochiếcxecủaanh",việcchorằngngườiđóđãcamkếtmuachiếcxelàhợplý.Nhưngđókhôngphảilàcáchduynhấtđểxácđịnhmộtcamkếthợpđồng.Việcgiaokếtmộthợpđồngcóthểbằngnhữngcáchnóingụýhoặclàkhôngdùnglờinàocả.Tạimộtbuổibánđấugiá,ngườitổchứcđấugiátuyênbố:"ChúngtôicóbứctranhPicassotuyệtvờiởđây".Vàtrongvôsốnhữngtìnhhuốngcóthểlàhàihước,nếunhưbạngiơtaycủamình,gậtđầu,haygãimũi,rấtcóthểbạnđãbuộcmìnhphảitrả20triệuđô-lachobứctranh.

Khíacạnhnàycủaphápluậtđượcgọilàluậtvềhìnhthứchợpđồngtứclàmộthợpđồngđượchìnhthànhtheocáchnào.Cóhaicâuhỏiđốivớihìnhthứchợpđồng:Chúngtađangtìmkiếmcáigì?Chúngtaphảinhìnvàođâuđểtìmthấynó?Pháttriểntừýtưởngrằngluậthợpđồngnóivềsựưngthuậnđượcthểhiệnrabênngoài,chúngtasẽđitìmxemliệucácbênđãbàytỏsựưngthuậnthamgiavàohợpđồnghaychưa.Đểxácđịnhđượcđiềuđó,chúngtaphảinhìnvàocácngôntừvàhànhvicủacácbên.

Hãyxemxétmộtnhómcácsựviệcminhhọachomộthợpđồngđượchìnhthànhmộtcáchhoànhảo.Mộtnhânviênlàmviệctheomộthợpđồnglaođộngsẽhếthạnvàongày15tháng12.Đầutháng12,chủtịchcôngtyđềnghịgiahạnhợpđồngchonhânviênđómộtnămnữa.Vịchủtịchvàngườinhânviênđócùngnhauthảoluậncácchitiếtvềtráchnhiệmcủangườinhânviên,mứclương,chămsócytế,nghỉngơi,nghỉốmvàthểhiệntấtcảnhữngđiềuđótrongmộtvănbảnviếtkhádài.Trongmộtnghilễtrịnhtrọng,cảhaiđãkývàohợpđồng,bắttayvànổsâm-panhđểđánhdấusựtiếptụcmốiquanhệcủahọ.

Tronggiảthiếtnày,cảhaicâuhỏivềhìnhthứccủahợpđồngđềuđượctrảlờimộtcáchdễdàng.Bằngviệckýmộtvănbảnviếtcónhanđề"Hợpđồnglaođộng"cóchứacácđiềukhoảnmàchúngtathườngnhìnthấytrongnhữngvănbảntươngtự,vịchủtịchvàngườinhânviênđãthểhiệnrằnghọcóý

địnhthamgiavàomộtmốiquanhệpháplýmàngườitagọilàhợpđồnglaođộng;cáibắttaygiữahọcũngnhưviệcnânglysâm-panh,mặcdùkhôngcầnthiết,nhưngcũngthểhiệnđượcýmuốncủahọ.Vănbảnthìrấtchitiếtvàcụthểvềcácnộidungcầncócủamộthợpđồng;đólàmộtbằngchứngnữavềýđịnhcủahọbởinhữngngườiviếtracáchợpđồngvớiđộdàinhưvậythườngcóýđịnhđểcácđiềukhoảnđóràngbuộcmình,vànótạochotòaáncăncứđểtìmđượccácđiềukhoảncủathỏathuậntrongtrườnghợpcótranhchấpphátsinh.

Giảthiếtnàyminhhọachomộthợpđồngđượchìnhthànhmộtcáchhoànhảobởibằngchứngcủaýđịnhgiaokếthợpđồnglàrấtthuyếtphụccũngnhưthỏathuậnbanđầulàrấtrõràngvàđầyđủ.Vàởđây,hợpđồngđãđượchìnhthànhvàothờiđiểmcảhaibênkývàovănbản,nhưngquátrìnhgiaokếthợpđồngcòncónhữnghìnhthứckhácnữa.Thườngthìhợpđồngđượchìnhthànhthôngquađềnghịhợpđồngvàchấpnhậnđềnghị,trongđómộtbênkhởiđộngquátrìnhgiaokếtvàbênkiahoàntấtnó.Mộtláthưviếtrằng:"Tôisẽbánchoanhchiếcôtôcũvớigiá1.500đô-la"làmộtđềnghịgiaokếtmàbạncóthểchấpnhậnnóbằngcáchviếtlại:"Tôisẽmuanó".

Khôngmaycholuậthợpđồng,cáchợpđồngđượchìnhthànhmộtcáchhoànhảorấtítcótrênthựctế.Nhiềuhợpđồngkhôngđượcthểhiệnvớimứcđộchínhxáchayrõràngởmứccầnthiết.Hãyxemvụkiệnlàmcơsởđểngườitaxâydựnggiảthiếttrênđây,vụEmbrykiệnMcKittrick,CôngtyhàngkhôHargadine(1907).

Embrylàngườiphụtráchbộphậnmẫucủacôngtyhàngkhô.MặcdùhợpđồnglàmviệccủaEmbrykếtthúcvàongày15tháng12,McKittrick,Chủtịchcôngtythườngthoáithácmỗikhianhtatìmcáchđềcậpđếnviệcgiahạnhợpđồng.Cuốicùng,vàongày23tháng12,EmbryđếngặpMcKittrickvàtuyênbốanhsẽđingaytrừkhihọthỏathuậngiahạnhợpđồngthêmmộtnămnữa.McKittrickhỏiEmbrylàphònganhtađanghoạtđộngthếnào,vàEmbrytrảlờihọđangrấtbậnvìbâygiờlàmùacaođiểmtrongnăm,cácnhânviênbánhàngphảiđirangoàigặpgỡcáckháchhàng.KhiđóMcKittricktrảlời:"Vậyhãytiếptụcđi,khôngcóvấnđềgìvớianhcả.Cứcửcácnhânviêncủaanhđigặpkháchhàngvàđừngđểđiềuđólàmanhbậntâm".Embry,chorằngmìnhđãcómộthợpđồngmới,tiếptụclàmviệcchođếnkhibịthôngbáochothôiviệcvàongày15tháng2.

Liệucóhợpđồngnàođượcthiếtlậptrongtìnhhuốngnàykhông?Embrychorằngcó,cònMcKittrickthìnóirằngôngtađãquábậnvàbịphântâmvàocáccôngviệckhác,vìthếquênchưatốngkhứEmbryđichứkhônghề

cóýđịnhràngbuộccôngtyvàomộthợpđồngmớivớianhta.Ởđâychúngtalạigặplạivấnđềliệusựưngthuậncóphảilàcăncứcaonhấtđểxácđịnhtráchnhiệmhợpđồnghaykhông.NếuđúnglànhưvậythìEmbryđãkhônggặpmay.Thựctế,luậtđãchorằngnếusuynghĩcủaEmbrylàhợplýkhisuyluậnrằngMcKittrickđangđưaramộtlờihứa,chúngtasẽbảovệsựtrôngđợihợplýcủaanhta.Việckiểmtraxemliệumộthợpđồngđãđượchìnhthànhhaychưakhôngphảiởviệcliệungườiđócóthựcsựcóýđịnhđưaramộthứahẹnhaykhôngmàởviệcliệunhữngngôntừvàcửchỉcủangườiđócóthểđượcngườimànóhướngtớisuyluậnmộtcáchhợplýrằngđãđủđểhàmnghĩamộtlờihứahẹnhaychưa.(Chúngtôigọingườiđưaralờihứalàngườihứavàngườimàlờihứahướngtớilàngườiđượchứa).Thuậtngữchuyênngànhluậtchotrườnghợpnàylàbiểuhiệncủasựđồngý,hướngchúngtađếnthuyếtkháchquanvềhìnhthứchợpđồng,tậptrungvàonhữngyếutốkháchquanvàcóthểquansátđượclàngôntừvàcửchỉ,thayvìthuyếtchủquan,tậptrungvàotrạngtháitâmlýthựctếcủangườiđưaralờihứa.

Mụcđíchcủaviệcnhìnvàocácngôntừchứkhôngnhìnvàoýđịnhthựcsựlàđểbảovệsựtrôngđợihợplýcủangườimàlờihứahướngtới.Nhưmộtcâuchâmngônluậtthôngdụngđãnói,"đếnquỷcũngchẳngbiếtđượcconngườitanghĩgì".Chodùlàai,ngườingheđượclờihứahaytòaánđangphânxửvụviệcthìcũngchẳngcócáchnàođểbiếtđượcýnghĩchủquancủangườikhácmàkhôngphảidựavàonhữnglờianhtanóirahaynhữnghànhđộnganhtathựchiện.KhiEmbrynghethấyMcKittricknóithìnhữnggìvanglêntrongtìnhhuốngđógiốngnhưmộtlờihứa,vàanhtacóquyềnchorằngmộtlờihứađãđượcđưara.Embryđãhợplýkhichorằnganhtađãcóđượchợpđồng,dựatrênbiểuhiệncủasựđồngýcủaMcKittrickvàtiếptụclàmviệc.SẽlàkhôngcôngbằngnếubácbỏsựtintưởngcủaEmbry,vàvìvậyMcKittrickphảichấpnhậnhợpđồngchodùôngtacóthểchưabaogiờcóýđịnhgiaokếtnó.

Cácluậtgiathườngphânbiệtluậthợpđồngvớiluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnbằngcáchchorằngtráchnhiệmhợpđồngdựavàoviệccácbênđưaralựachọntrongkhitráchnhiệmbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩndophápluậtquyđịnhmàkhôngcầncósựưngthuận.Thuyếtkháchquankhiếncholuậthợpđồnggầnhơnvớiluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn.Sửdụngcácngôntừcórấtnhiềuđiểmgiốngvớiviệcláixe;nếukhôngcẩnthận,bạnsẽlàmchomộtngườinàođóbịthương.NhữnggìMcKittricknóira(vànhữngcửchỉđicùngvớinónhưxuatay,mỉmcười,nhúnvai)cóthểtạorasựtrôngđợitrongsuynghĩcủaEmbryvàgiữanhtatiếptụclàmviệcchocôngtythayvìđitìmkiếmmộtcôngviệckhác.ChodùMcKittrick

cóýđịnhhaykhôngcóýđịnhbịràngbuộcbởinhữnggìmìnhnói,ôngtavẫncầnphảithậntrọngkhicânnhắctácđộngcủanhữnglờinóiđóđốivớiEmbry.Nếuôngtabấtcẩn,ôngtahoàntoàncóthểphảichịutráchnhiệmvề"sựlơđễnhkhihứahẹn",giốngnhưviệcchịutráchnhiệmkhiôngtalàmchoEmbrybịthươngdoláixeẩu.

Cómộtvấnđềphổbiếnliênquanđếnviệchìnhthànhhợpđồngđốivớicáchợpđồngkhôngxácđịnhrõràng.Chẳnghạnnhưmộtbảnthỏathuậnviếtvềviệcbánmộtngôinhàkhôngđềcậpgìđếnkhinàoviệcmuabánsẽphảiđượcthựchiện(tứclàkhôngnóirõkhinàothìngườimuasẽgiaotiềnđểnhậnđượcbảncôngchứnghợpđồng).Hoặcgiảsửlànócótấtcảcácđiềukhoảntrừquyđịnhvềgiátiềnbởicácbênchưanhấttríđượcmứcgiácuốicùng.Nếungườibánmuốntừbỏhợpđồng,trongcảhaitrườnghợp,anhtađềucóthểđưaralýlẽlàhợpđồngnàychưarõràngnênkhôngthểthựchiệnđược.

Sựrõrànglàrấtquantrọngchoviệchìnhthànhhợpđồngbởihailýdo.Thứnhất,sựrõràngchínhlàbằngchứngcủasựưngthuận;chúngtathườngchorằngmộthợpđồngtỉmỉđếntừngchitiếtsẽlàbằngchứngchomộtmongmuốngiaokếthợpđồngtốthơnnhiềusovớimộthợpđồngvẫncòncómộtsốvấnđềbịbỏlại.Thứhai,mộthợpđồngrõràngsẽlàcơsởpháplýrấttốtchotòakhiphảigiảiquyếtcáctrườnghợpcóviphạmhợpđồng.Nếuhợpđồngkhôngnóikhinàothìcácbênsẽphảithựchiệnnghĩavụ,tòaánkhôngthểnàoxácđịnhkhinàohọbịcoilàviphạm;nếuhợpđồngkhôngchỉrõgiácả,tòaánsẽrấtkhócócăncứđểđưarabiệnphápbảovệquyềnlợi.

Quaytrởlạivớiviệcxemxétcácyếutốkháchquan,chúngtacóthểthấysựkhácnhaugiữahaitrườnghợp.,Căncứvàosựtrôngđợihợplýcủacácbên,liệuchúngtacóthểđiềnvàochỗtrốngnhữnggìchưađượcnêutronghợpđồng?Khingườitakhôngấnđịnhmộtngàycụthểđểthựchiệnhợpđồng,chúngtacóthểtuyênbốrằngcácbêncómộtkhoảngthờigianhợplýđểthựchiệnnó.Chúngtacóthểxácđịnhthờigianhợplýbằngcáchxemxétcácgiaodịchbấtđộngsảntươngtựvàxemcácbênphảichuẩnbịnhữnggìđểthựchiệnhợpđồngvớitrườnghợpnàylàngườimuacầnthờigianđểlàmcácthủtụcthếchấphoặclonguồntiềnthanhtoán.Dựatrêntấtcảcácthôngtinnày,chúngtacóthểđiđếnkếtluận60ngàyhay90ngàylàthờigianhợplý.Nhưngmứcgiánàolàhợplýđốivớitrườnghợpcácbênkhôngxácđịnhmứcgiácụthể?Mặcdùchúngtahoàntoàncókhảnăngtìmđượcgiábáncủamộtloạibấtđộngsảntươngđươngnhưngmọingườivẫnýthứcđượcrằngmỗibấtđộngsảnđềucósựkhácbiệtvàngườibánvàngườimuakhithươnglượngđềudựavàocácyếutốcábiệttrongtừngtrườnghợp.Dovậy,

việcápđặtcácđiềukhoảnvềgiásẽbịmiễncưỡnghơnnhiềusovớiápđặtđiềukhoảnvềthờihạnthựchiện,cũngcónghĩalànếukhôngcóđiềukhoảnvềgiáthìcũngkhôngcóhợpđồng.

Liệumộthợpđồngcónhấtthiếtphảibằngvănbảnthìmớicóhiệulựckhông?

Thôngthường,mộthợpđồngkhôngnhấtthiếtphảibằngvănbản.Chỉcầncácbênthểhiệnmộtcáchđầyđủmongmuốngiaokếthợpđồngcủahọ,nhữnglờihứamiệngcũngsẽcóhiệulực.

Tuynhiên,cũngcómộtsốloạihợpđồngphảibằngvănbảnthìmớicóhiệulực.CórấtnhiềuloạilờihứađượcĐạoluậtchốnggianlậnđiềuchỉnh.LuậtchốnggianlậnđượcbanhànhđầutiênởnướcAnhvàonăm1677vàchủýcủangườilàmranólàhạnchếsựgianlậnvàbộiướcđangrấtphổbiếnvàothờiđiểmnổraCáchmạngAnh.Đạoluậtnàyliệtkêmộtloạtnhữngloạihợpđồngmàtrongđócácvấnđềgianlậnđượcxemlàđặcbiệtnghiêmtrọngvàyêucầuphảicóbằngchứngbằngvănbảnvềviệccócácthỏathuậnthuộcloạiđóthìhợpđồngmớiđượccoilàcóhiệulực.

Đạoluậtvềchốnggianlậnđãđượctấtcảcácnướctronghệthốngthôngluậthọctập.(ĐiềukỳquặclàQuốchộiAnhlạibãibỏphầnlớncácđạoluậtcủanướcnàyvàonăm1954).Cóthểcósựkhácnhaugiữaluậtcủacácnướcngaytrongviệcliệtkêcáchợpđồngđòihỏiphảibằngvănbản,songnhìnchungđềucócáchợpđồngsauđây:

•Hợpđồngvềviệctrảnợ.

•Hợpđồngvềhônnhân.

•Hợpđồngmuabánlợiíchliênquanđếnđấtđai.

•Hợpđồngkhôngđượcthựchiệntrongthờigianmộtnămsaukhigiaokết.

•Hợpđồngmuabánmộttàisảncógiátrịtừ500đô-latrởlên.

Đểđảmbảocáchợpđồngnàyđượcthựcthi,nguyênđơnphảixuấttrìnhđượcvănbảnđượcbênkiakýtrongđócóbằngchứngvềviệccógiaokếthợpđồng.

Đạoluậtchốnggianlậnchothấysựthiênvềthểthứcgiaokếtcácthỏathuậncủaluậthợpđồng.Khicácbêngiaokếttuânthủcácthểthứcđãđượcquy

định,chẳnghạnnhưkývàomộtvănbảnđểxácnhậnthamgiavàohợpđồng,họthểhiệnsựnghiêmtúctronghànhđộng,giốngnhưnhữngđứatrẻkhiđưaralờithềthốtrằng"Xinthềthậtlòng".Sựtuânthủcácthểthứccũngmanglạichotòaánnhữngchứngcứchắcchắnvềchủýgiaokếthợpđồngcũngnhưvềnhữngđiềukhoảnmàcácbênđãthỏathuận.

Trongcáclĩnhvựckhác,thểthứccũngđượcquantâmvìnhữnglýdotươngtự.Chúngtachorằngmộtsốhànhvicótầmquantrọngvàvìvậyđặtranhữngthểthứcnhấtđịnhtrướckhiluậtphápcóthểcôngnhậnnhữnghànhviđó.Mộtdichúcphảiđượcviếtra,kývàcóngườilàmchứng.Mộtchứngthưvềchuyểnnhượngbấtđộngsảnphảiđượcký,đóngdấuvàcôngbố.Mộtcuộchônnhânphảiđượcthểthứchóabằngviệctraonhaunhữnglờithềtrướcmộtlinhmụchaymộtcôngchứcnhànước.

Tuynhiên,vấnđềđốivớicácthểthứcmàphápluậtđặtralàđôikhingườitakhôngtuânthủchúng.Mộtcụgiàốmyếusẽnguệchngoạcvàidòngvềviệcmìnhmuốntàisảnsẽđượcchiachoaisaukhichết.Mộtngườichủđấtsẽcóthểtựchiađấtcủamìnhchonhữngđứacháumàchẳngđưachochúngtàiliệuchứngthựcnào.Mộtcặpđôicũngcóthểsẽsốngcùngnhaunhưvợchồngmàchẳngcóđăngkýhônthúhaynghithứcgìcả.Trongmỗitrườnghợpđó,nếuchúngtacanthiệpvàogiaodịchchỉvìlýdothểthứckhôngđượctuânthủ,cóthểchúngtasẽlàmhỏngmộtmốiquanhệđangtốtđẹphoặcchốnglạinhữngmongmuốnrấtrõràngcủacácbên.Nhưngmộtmặckhác,côngnhậnmộtgiaodịchkhôngtuânthủcácthểthứclạilàmhỏngcácquyđịnhphápluậtvềcácthểthứcnày.Khiphảigiảiquyếtnhữngviệcnhưvậy,chúngtarơivàotìnhhuốngkhóxử,nhưngthườngxảyra,làchínhsách(màởđâylàvềcácthểthức)đượctạorađểngănngừasựbấtcông,nhưnglạiphảithừanhậnrằngnếuápdụngnómộtcáchthựcsựnghiêmngặtthìcũnglạitạorabấtcông.

CáchgiảithíchcủatòaánđốivớiĐạoluậtchốnggianlậnphảnánhnhữngxungđộtgiữaviệcđềcaocácthểthứcvớiviệcnhậnthứcđượcnhucầuphảigiảmbớtyêucầuđốivớicácthểthứcnhằmthựcthicônglýtrongmộtsốtìnhhuốngcụthể.Khixácđịnhmộthợpđồngcụthểcóthuộcdiệnđiềuchỉnhcủađạoluậtnày,tòaánthườngnghiêmkhắchơntrongcáclĩnhvựcmàhọchorằngởđóthểthứclàquantrọngvànươngnhẹhơnđốivớinhữnglĩnhvựcmàhọchorằngthểthứckhôngquantrọnglắm.Vídụnhưmuabánđấtđaithườnglànhữnggiaodịchcóýnghĩavềmặtkinhtếvàkhikýhợpđồngmuabánđấtđaithìcầnphảicóvănbảnmớithiếtlậpđượcquyềnsởhữu.Dovậy,tòaánthườnggiảithíchphạmvicủaĐạoluậtnàyápdụngđốivớihầuhếtcáchợpđồngquyềnchọn,hợpđồngmuabánvàcácthỏathuận

khácliênquanđếnchuyểnnhượng,chothuê,thếchấpđấtđai.Lýdođểcáchợpđồngkhôngđượcthựchiệntrongvòngmộtnămphảithuộcdiệnđiềuchỉnhcủađạoluậtnàythìlạikhôngđượcrõnhưvậy,vìvậytòaáncũngthườngđưarakhỏiphạmviđiềuchỉnhđốivớinhữnghợpđồngkhôngđượcthựchiệntrongmộtnăm,chủyếubằngviệcdiễngiảiquyđịnh"mộthợpđồngsẽkhôngđượcthựchiệntrongvòngmộtnăm"thành"mộthợpđồngkhôngthểthựchiệntrongvòngmộtnăm".Vìvậy,mộthợpđồngxâymộttòanhàchọctrờikhôngthuộcphạmviđiềuchỉnhcủađạoluậtnàyvìvềmặtlýthuyếtcóthể(màthựctếthìkhôngthể)xâymộttòanhàchọctrờitrongvòngmộtnăm;nếucóngườinàođóngớngẩnđồngýxâymộttòanhàchọctrờimàkhôngcóthỏathuậnbằngvănbảnthìhợpđồngđóvẫncóhiệulực.

TòaáncũngnhậnthấynhucầuápdụngmộtcáchlinhhoạtĐạoluậtvềchốnggianlậnthôngquagiảithíchmộtcáchkhôngquácứngnhắcquyđịnhrằngmộthợpđồngphảibằnghìnhthứcviết.Nhưvẫnthườngđượcgiảithích,Đạoluậtnàykhôngđòihỏimộtvănbảnđơnlẻđượccảhaibêncùngkýphảiđượcxuấttrìnhđểchứngminhsựtồntạicủahợpđồng.Hợpđồngcóthểđượchìnhthànhbởithưtừ,mẫubiểu,hóađơntínhtiềnhaybiênlaidocácbênlậpra.Việccóđủbằngchứngvềcácđiềukhoảncơbảncóthểđượcchấpnhậnvàkhôngnhấtthiếtđòihỏiphảiviếtratấtcảcácđiềukhoản.Vàvănbảnkhôngnhấtthiếtphảiđượcký;cácchữcáiđầu,condấu,giấyinsẵntiêuđềđượcxemlàđủđểxácnhậnvănbản.Cácđạoluậtgầnđây,đểphùhợpvớisựgiatăngcủacácgiaodịchđiệntử,đãxácđịnhrằngquyđịnhvềthểthứctrongĐạoluậtvềchốnggianlậnvàcácquyđịnhtươngtựvềviệcphảibằnghìnhthứcviếtđượcxemlàđãđượctuânthủgiốngnhưvănbảnthểhiệntrêngiấy,nếuđượcghinhậnbằngcácbảnghiđiệntử,chẳnghạnnhưemail.

Cóphảiaicũngcóthểtạolậphợpđồng?

Gầnnhưaicũngcóthểtạolậpquanhệhợpđồng,nhưngcóhainhómngườiđượcluậtbảovệtheocơchếđặcbiệthơn,đólàtrẻemchưađếntuổitrưởngthành(thườnglà18tuổi)vànhữngngườibịbệnhtâmthần.Nếumộtđứatrẻhaymộtngườikhôngđủnănglựcvềmặtnhậnthứcđưaramộtthỏathuậnthìnóbịvôhiệuvềphíangườiđó.Nhữngngườinhưvậyđượcgọilàkhôngđủnănglựcgiaokếthợpđồng.

Thoạtđầuthìđiềunàycóvẻnhưlàđitheonguyêntắccơbảnchiphốiluậthợpđồng.Hợpđồngdựatrênsựtựdolựachọn,nhưngmộtsốngườikhôngcókhảnănglựachọn.Mộtđứatrẻkhôngđủchínchắnởmứcđộcầnthiếtđểđưaramộtsựlựachọnthựcsự.Mộtsốngườiđãtrưởngthànhnhưngbịbệnh

vàmấtkhảnăngnhậnthứccầnthiếtđểcóthểcóđượcmộtsựlựachọncóýnghĩa,hoặccóthểhọcốgắngđưarathỏathuậntrongkhiđangbịảnhhưởngbởirượuhaythuốcvàbịmấtkhảnăngnhậnthứctạithờiđiểmthỏathuận.

Chodùnhưvậy,nênnhớnguyêntắcngượclạilạidựatrênmứcđộhợplýcủasựtrôngđợitừphíangườimàlờihứahướngtới.Điềugìxảyrakhimộtngườigiaokếtvớingườitrônggiốngnhưngườiđã19tuổinhưngthựcralạimới17,hoặcvớimộtngườihànhđộngcóvẻnhưngườibìnhthườngnhưnghóaralạiđangbịsayrượuhayloạnthần?Mộtlầnnữa,chúngtalạiphảiđốimặtvớisựxungđộtcủacácnguyêntắc.Chúngtamuốnbảovệngườikhôngđủnănglựcđểgiaokếthợpđồng,nhưnglạicũngmuốnbảovệngườimàngườiđógiaokếtcùngkhimàngườicùnggiaokếtđóhànhđộngmộtcáchhợplý.

Phápluậtgiảiquyếtsựxungđộtnàybằngviệccốgắngđưaramộtcăncứtrungdungvàđôikhilàdudigiữacácnguyêntắcnày.Vídụđốivớitrườnghợpmộtngườibịtâmthần,tòaánthườngtuyênbốrằngviệcngườiđókhôngđủnănglựcchỉgiảithoátchongườiđókhỏiquanhệhợpđồngnếubênkiabiếthoặccólýdođểbiếtvềsựkhôngcónănglựcđó.Nếunhưbềngoàicũngnhưhànhđộngcủamộtngườikhiếnchongườikhácnghĩrằnganhtacóđủnănglựcgiaokếthợpđồngthìsẽlàhợplýnếudựavàoviệcthểhiệnbênngoàiđó;mặtkhác,khibêncùnggiaokếthợpđồngbiếtbênkiacótiềnsửbịbệnhtâmthầnvàđanglựachọnmộtcáchthiếutỉnhtáothìtronggiaodịchđóđốitáckhôngthểnóirằnganhtasẽbịthiệthạinếungườikiakhôngbịràngbuộcbởihợpđồng.Trongtrườnghợpđốivớingườivịthànhniên,tòaánthườngápdụngquyđịnhrằngngườinàochưađủtuổitrưởngthànhthìsẽkhôngbịràngbuộcbởihợpđồng;mộtngườichưathànhniêndùtrôngbềngoàicũngnhưhànhđộnggiốngnhưmộtngườitrưởngthànhthìcũngvẫnlàngườichưathànhniên.Tuynhiên,tòaáncũngđãtạorarấtnhiềungoạilệ.Mộtngườichưathànhniêncóthểchấpnhậnhợpđồngcủamìnhsaukhiđãđạtđộtuổitrưởngthànhbằngviệcxácnhậnbằngngônngữhoặcchấpnhậnviệcbênkiathựchiệnhợpđồng,vàkhiđó,hợpđồngsẽcóhiệulựcràngbuộc.Ngườichưathànhniêncũngcótráchnhiệmthanhtoántheohợpđồngkhimuanhữngthứ"vậtdụngcầnthiết".Thuậtngữkhôngmớinàytrongthôngluậttrướcđâyđượchiểulàđồăn,thứcuốngvànhữngthứlặtvặtkhác,nhưngngàynaythìnóbaogồmcảdịchvụytế,giáodục,hayôtô.Ởmộtvàibang,ngườichưathànhniêncònphảichịutráchnhiệmthanhtoánđốivớicảnhữngthứmìnhmuanếunóidốituổi;ngườivịthànhniêndùchưađủđộchínchắnđểgiaokếthợpđồngvẫnchịutráchnhiệmnóisựthật,giốngnhưnhữngngườitrưởngthành.

Hợpđồngđãgiaokếtcóphảilúcnàocũngcógiátrịthựcthi?

Khôngphảilúcnàocũngvậy.(Bạnđãnhậnracáiâmđiệuquenthuộcchưa?Sinhviênluậtthườngrấtthấtvọngbởicâutrảlời"Còntùy"hơnlà"Có"hay"Không").

Trongmộtthờigiandài,câuhỏilớnđốivớiluậthợpđồngchínhlà"Phápluậtsẽcôngnhậngiátrịthựcthiđốivớinhữnglờihứahẹnnào?"Đốivớihọcthuyếthợpđồngthìlĩnhvựcnàyđượcbiếtđếnvớikháiniệmhiệulựccủasựhứahẹn,vàhọcthuyếtchínhđượcápdụngởđâylàsựđánhđổi.Câuchuyệnvềsựđánhđổikỳquặcnhưngcũngkíchthíchsựtòmò.Trongkhoảng100năm,bắtđầutừcuốithếkỷXIX,sựđánhđổiđượccoilàhọcthuyếttrungtâmcủaluậthợpđồng.Tuynhiên,nókhôngcóýnghĩalắmtrongviệcápdụngvìtòaánthườnglảngtránhnóvàgiờđâyđãvứtbỏđimộtphầnđángkểhọcthuyếtnày.Ngàynay,họcthuyếtvềsựđánhđổichỉápdụngđểgiảiquyếtvấnđềphátsinhtrongmộtsốítvụviệc,nhưngnhữngnghiêncứuvềnóvẫnmanglạinhữnghiểubiếtthúvịvềcáchmàcácluậtsưsuynghĩvàvềviệcluậthợpđồngđãpháttriểnnhưthếnào.

Hãyxemxéthaigiảthuyếtđơngiảndựavàomộtvụviệcmàcácgiảngviêndạyluậthợpđồngyêuthích:(1)Ngườichúđồngýbánvàngườicháuđồngýmuachiếcôtôcủachúvớigiá5.000đô-la.(2)Ngườichúhứachocháuchiếcôtôvàongàysinhnhậttớicủacháu.Trongtừngtrườnghợpnày,nếungườichúđổiýthìliệulờihứacógiátrịthựcthihaykhông?

Giảthuyếtđầutiênkháđơngiản.Cảngườichúvàngườicháuđềuđãtựmìnhthựchiệnquyềntựdohợpđồngvàsựchấpthuậnđóđượcthểhiệnmộtcáchrõràng,vìvậychúngtanghiêngvềquanđiểmlàlờihứaphảiđượcthựcthi.Bảnchấtcủasựcóđicólạitrongtrườnghợpnàylàkháiniệmtraođổi.Bấtkỳsựtraođổinàocũnglàmộthợpđồngcógiátrịthựcthi,bởivìcácbêntronghợpđồngmớilàngườiđánhgiáđượccáigìlàgiátrịthựcsựđốivớimình.Mộtchiếcôtô,mộtnămlàmviệc,mộtcâyđànviolonStrad,vàmộtngôinhàđượcđịnhgiátheomứcmàngườikhácsẵnlòngtrảchonó.Khinàomàngườitathểhiệnrabênngoàiýđịnhvềviệcthamgiavàosựtraođổithìởđócóhợpđồng.Phạmvicủahọcthuyếtvềsựđánhđổiđượccóthểđượcthểhiệnmộtphầntrongthuyếtvềkhoảntiềndanhnghĩa.Nếuaiđómuốnbánngôinhàcủamìnhchỉđểlấymộtkhoảntiềndanhnghĩa,ngườiđóhoàntoàncóquyềnlàmnhưvậy,vàviệctraođổitạothànhmộthợpđồngcógiátrịthựcthi.Nếungườinàysauđóđổiý,tòaáncũngsẽkhôngchấpnhậnlậpluậnrằngngôinhàgiátrịhơnkhoảntiềndanhnghĩađó.Phépđoduynhấtcủasựcôngbằngtrongnềnkinhtếthịtrườnglàmứcgiáđạtđược

bởimộtngườimuatựnguyệnvàngườibántựnguyện,vìvậytòaánkhôngcócơsởnàođểcóthểđưarasuyđoánthứcấpđốivớisựđịnhđoạtcủacácbên.

Giờchúngtaxemxétgiảthuyếtthứhai,ngườichúhứachocháuchiếcôtô.Ởđây,chúngtacũngcósựưngthuậnđượcthểhiệnrabênngoài.Nhưvậyđãđủchưa?Mặcdùđãcómộtlờihứa,nhưngđólàlờihứatặngmộtmónquà,khôngphảilàlờihứathamgiavàomộtsựtraođổi.Hứatặngquà,đặcbiệtgiữacácthànhviêngiađình,thườngràngbuộclỏnglẻohơn,ítchủýhơnsovớilờihứavềmộtsựtraođổicóđicólại.Điềunàychothấyvấnđềởchỗđôikhi,rấtkhóđểxácđịnhliệuđólàmộtlờihứanghiêmtúcvàphảiđượchiểumộtcáchnghiêmtúchaykhông,vàbởivìchúngtakhôngmuốnkhuyếnkhíchmọingườihứahẹntặngquàmộtcáchdễdàng.Vàquàtặngcũngkhôngphảilàmộtgiaodịchcómụcđíchkinhtế.Nếumụcđíchcủahợpđồnglàthúcđẩycácgiaodịchđểcácnguồnlựcđượcsửdụngmộtcáchhiệuquảnhấtthìtặngquàlạikhônghướngđếnmụcđíchnày.Cólẽnguồnlựccógiớihạncủaphápluậthợpđồngcầnđượcđểdànhchoviệcđảmbảothựcthinhữnglờihứatrongkinhdoanh.

Đâychínhlàcáchtiếpcậncủahọcthuyếtvềsựđánhđổi.Hệquảtấtyếucủanguyêntắcrằngtấtcảcáclờihứađượccânnhắccẩnthậnđềucógiátrịthựcthichínhlàquytắcrằngbấtkỳlờihứanàokhôngthểhiệnsựxemxétcẩnthậnđềukhôngcógiátrịthựcthi.Lờihứatặngquàđượcđưaramộtcáchtựnguyệnvànghiêmtúc,nhưngbởivìngườichúkhôngnhậngìvềphíamìnhkhihứahẹnnênnócũngkhôngbịràngbuộcvềmặtpháplý.Chúngtacóthểlậpluậnngượclại,rằngngườichúcónhậnđượcgìđósựhàilòngvềmặttinhthầnmàôngtacóđượckhitặngquàchocháuchẳnghạn.Nhưngphápluậtphảnđốiýtưởngnày,bởitrọngtâmcủanólàsựtraođổi;thậmchínếungườichúcảmthấyhàilòngkhiđãgiúpđượccháumìnhthìngườicháucũngkhôngphảilàngườimanglạiđượcchoôngtacảmgiácđóđểcóthểcoinónhưsựtraođổi.(Tuynhiên,cũngphảilưuýlàkhingườichútrênthựctếđãgiaoôtôchocháuthìôngtasẽkhôngthểđòilạiđược);mặcdùlờihứatặngquàkhôngcógiátrịthựcthitheoluậthợpđồngnhưnghànhđộngtặngquàđãđượcthựchiệnlạilàmộtgiaodịchcógiátrịpháplýtheoluậttàisản).

Mặckhác,chúngtalạixemxétmộtvụviệcđượccácgiáosưluậtyêuthích,vụHamerkiệnSidway(1891).Trongvụviệcnày,ngườichúhứavớicháusẽchocháu5.000đô-lanếungườicháuchịunhịnkhôngthuốclávàrượuchođếnkhitròn21tuổi.Ngườichúkhôngnhậnđượcgiátrịkinhtếnàotừviệcngườicháuthựchiệnnghĩavụcủamìnhtheothỏathuận,nhưngđiềuđó

khôngquantrọng.Nếungườichúthấyviệcthỏathuậnnhưvậylàđángđểlàm,cóthểbởivìôngtaquantâmđếnsứckhỏehoặcđạođứccủađứacháu,thìtòaáncũngcólýdođủđểyêucầuthựcthilờihứa.Khôngquantrọnglàngườicháucóthểcólợihayítnhấtlàcũngkhôngbịhạivềmặtsứckhỏekhithựchiệnnghĩavụ;bởivìanhtađãphảitừbỏmộtcáigìđó,vàsựtraođổitheođóphảiđượcthựcthi.

Hãyxemxétmộtsốtrườnghợpđiểnhìnhcóápdụnghọcthuyếtđánhđổi.Haibênđãgiaokếtmộthợpđồngthỏathuậnlạivềđiềukhoảncủahợpđồngtrongquátrìnhthựchiện.Theocácquytắctruyềnthốngvềsựđánhđổi,sựsửađổicóthểkhôngcógiátrịthựcthi.Nếumộtngườichủtănglươngchonhânviênhayngườichovayđồngýtừbỏmộtphầnkhoảnnợ,lờihứanàykhôngcógiátrịthựcthibởivìnókhôngphảilàmộtphầncủasựtraođổi.Ngườichủhaychủnợởđâykhôngnhậnđượcgìcảkhiđưaralờihứamớinày,bởivìnhânviêncủaôngtađãcónghĩavụpháplýphảilàmviệcvàconnợthìcónghĩavụphảitrảtoànbộkhoảnnợ.Quytắcnàyđượcgọilànghĩavụđãtồntạitừtrước:việcthựchiệnmộtnghĩavụđãtồntạitừtrướckhôngphảilàyếutốđểxemxétmộtlờihứamới.

Hoặcgiảsửbangiámđốccủamộtcôngtythôngbáotrướcmộtthờigiandàirằng,ghinhậnsựlàmviệctậntụycủangườinhânviên,côngtysẽtrảchocômộtkhoảntrợcấpsuốtđờibấtkỳkhinàocônghỉhưu.Ngườinhânviên,khiđãcóđượcsựhứahẹnđảmbảochomìnhvềtàichínhnàyđãxinnghỉhưuchỉsaumộtthờigianngắn.Côngtyđó,nhưmộtviệclàmtấtyếu,đãphảinuốtlời.Nếulờihứađượcđưaratheomộtcáchkhác("Khinàocônghỉhưu,chúngtôisẽtrảtrợcấp"),ởđósẽcósựtraođổi,nhưngnhưđãnói,lờihứacủacôngtyvềcănbảnlàmộtlờihứatặngquà.Bởivìngườinhânviênvềphíamìnhcũngkhôngđưarahứahẹnhaybấtkỳcáigìđểtraođổi,lờihứahẹnsẽđượccoilàkhôngcógiátrịpháplýdothiếuyếutốtraođổi.

Họcthuyếtvềsựđánhđổithểhiệnmộtcáchnhìnkháthựcdụngvềbảnchấtconngườivàthựctiễngiaokếthợpđồng.Mọingườiđềumưucầuchobảnthân;chẳngcóaichokhôngcáigìcả;chỉcónhữngsựtraođổicócânnhắcvềmặtkinhtếmớicóhiệulực.Hạnchếcủaquanđiểmnàykhiếnchokếtquảgiảiquyếtcácvụviệcđãnóiđếnởtrênkhôngđượcêmthấm.Cácvụviệcliênquanđếnnghĩavụđãtồntạitừtrướcvàvụngườinhânviênnghỉhưulàmvôhiệunhữnggiaodịchthươngmạithôngthườngvàvẫnđượcthừanhận.

Tòaánđáplạinhữngbănkhoănnàyđốivớinhữngvụviệcliênquanđếnsựđánhđổibằngviệcpháttriểncácquytắcloạitrừbớtsựkhắcnghiệtcủanó.

Vàogiaiđoạnđầuhìnhthành,cácquytắcnàythườngthểhiệndướidạnggiảithíchhoặclàmlệchđimộtchúthọcthuyếtvềsựđánhđổiđểđạtđượckếtquảngượclại.Chẳnghạnnếumộtconnợthựchiệnmộtsốnghĩavụbêncạnhviệctrảmộtphầnkhoảnnợ,vídụnhưanhtađưachochủnợ1.000đô-lavàchiếckhăntayđểthanhtoánkhoảnnợ2.000đô-lathìquytắcvềnghĩavụtồntạitừtrướccoinhưđượcđápứngbởivìconnợđãthựchiệnnhiềuhơnnghĩavụmàanhtađãbịràngbuộc.

Gầnđâythìtòaánđãbácthẳngyêucầuvềsựđánhđổivớiýnghĩalàđiềukiệnđểhợpđồngcóhiệulực.Trongmộtsốtrườnghợp,sựbácbỏnàydựatrênsựcôngbằngvàchínhsáchcôngcộng.Mộtlờihứatặngquàchomộttổchứctừthiệnđượccoilàcóhiệulựcchodùngườihứatặngkhôngnhậnđượcgìvềphầnmình.Mộtvàitrườnghợpbácbỏkhácchủyếudựatrênthựctếhoạtđộngthươngmại.Quytắcvềnghĩavụtồntạitừtrướcđượcthaythếbởicácquytắcchophépcácsửađổihợpđồngcóhiệulựcnếunhưnhữngsửađổinàyđượcthựchiệnmộtcáchcóthiệnchívàtrongnhữngtìnhhuốngmàcácbênđãkhôngthểdựliệuđượcvàothờiđiểmgiaokếthợpđồng.Giờđâyđãcómộtquytắccơbảntráingượcvớiquytắcđánhđổi,đólàquytắcvềsựđángtincậy.Mộtlờihứakhôngthểhiệnsựđánhđổivẫncóhiệulựcnếungườiđượchứađócóthểsuyluậnmộtcáchhợplýlàlờihứađángtincậy.Khimộtnhânviênlàmviệclâunămnghỉhưudotinvàolờihứacủabangiámđốclàtrảtrợcấpchomình,việctintưởngđósẽthaychosựđánhđổivàlàmcholờihứacóhiệulực.

Nếumộthợpđồngthiếucôngbằng,liệutòaáncóthểkhôngchothựcthi?

Đólàmộtcâuhỏikhóđốivớiluậthợpđồng.Lýthuyếtkhoảntiềndanhnghĩacủahọcthuyếtđánhđổikhôngchophéptòaáncanthiệpvàosựthươnglượngcủacácbên,bấtkểnóthiếucôngbằngnhưthếnào;cácbênđãtựthỏathuậnvớinhautheocáchmàhọmuốnvàsauđóthìhọbịràngbuộcvớinó.Nhưngđúnglàmộtsốhợpđồngcónhữngđiềukhoảnrấttệ.Trongnhữngvụviệcquábấtcông,tòaáncómộtsốcôngcụkhácđểhợpđồngthiếucôngbằngkhôngđượcthựcthi.

Trongngữcảnhnày,khôngdễdànggìđểđịnhrõkháiniệm"thiếucôngbằng"cũngnhưđểcóthểđưachotòaánmộtcôngthứcchínhxácnhằmxácđịnhkhinàomộthợpđồnglàthiếucôngbằng.Tòaánđượcxemlàcóvaitròxácđịnhtrongmỗivụviệccăncứvàocácnguyêntắcchungđiềuchỉnhnhữngvụviệcđó,vìvậykhôngthểcứchỉbámvàocảmnhậncănbảnlàmộtbênđãđưaranhữngđiềukhoảnkhôngtốt.Tòaánđãhìnhthànhnênhailoạichỉdẫn,gợiýrằngmộthợpđồngcầnphảiđượcxemxéttheomộtcáchđặc

biệt.Trướchết,cầnxemcógìđóđángnghingờtrongquátrìnhmàcácbênthỏathuậnđểđạtđếnnộidungcuốicùngcủahợpđồnghaykhông.Môhìnhcủathuyếttựdohợpđồnggiảđịnhrằnghaibênđượcthôngtinđầyđủvàtựmìnhđộclậpthươnglượngtrêncơsởlợiíchlớnnhấtcủamình,nhưngquátrìnhthươnglượngtrongtừngtrườnghợpcụthểlạikhôngđạtđượcđếnmứclýtưởngnhưvậyởmộtsốkhíacạnhquantrọng.Thứhai,hợpđồngmàcácbênđạtđếnlàquáthiênlệchchomộtbên.Mộtbênthườnglàbêncólợithếtrongquátrìnhthươnglượngthườngđạtđượcthỏathuậnnhiềuhơnmứcđượcxemlàcôngbằngtrongnhữngtrườnghợpnày.

Cảhaihướngdẫnnàyđềucựckỳcóvấnđề.Nếuápdụngtrànlan,chúngcóthểpháhủycácnguyêntắccănbảncủaluậthợpđồng.Trongnhiềuhợpđồng,mộtbênhoặcbênkiacónhữnglợithếkhithươnglượngvàđạtđượcthỏathuậncólợihơndocóhiểubiếttốthơn,kỹnăngnhiềuhơnhoặcvịthếkinhtếlớnhơn;giaokếthợpđồngcơbảnlàviệcđạtđượcnhữngthỏathuậntốtnhấtcóthể.Vấnđềnangiảilàởchỗkhinàongườitacóthểvạchraranhgiớirõrànggiữanhữnglợiíchcôngbằngvàkhôngcôngbằng.Chúngtacóthểnhìnthấyđượcnhữngkhókhănnàythôngquaviệckháiquáthaihọcthuyết:bịcưỡngéphoặckhôngđủkhảnăngnhậnthức.

Thuyếtvềbịcưỡngépchophépmộtbênkhôngbịràngbuộcbởiquanhệhợpđồngkhianhtabịbuộcphảigiaokếthợpđồngdướisựđedọacủabênkia.Khinạnnhâncủamộtvụcướpchấpnhậnđưavícủamìnhchobọncướphaybốmẹcủamộtembéđồngýtrảtiềnchuộcchobọnbắtcócđểconcủamìnhcóthểtrởvềantoàn,thìhợpđồngđókhôngcógiátrịthựcthibởinóđượcgiaokếttrêncơsởsựđedọa.Logictươngtựcũngđượcápdụngtrongcácgiaodịchtraođổicóđicólạimàởđó,mộtbênépbênkiaphảichấpthuậncácđiềukhoảncủahợpđồng.Trongmộtvụviệckhánổitiếng,mộtngườichủnợchỉchovaymộtlầnvàđãhếtquyềnđòinợxinđượctrátcủatòađểbắtgiữmộttoatàuchởnướcđávừamớiđượcxếpđầynướcđácủaconnợ.Connợbuộcphảithanhtoánchokhoảnnợvôhiệukiahoặclànhìnvụlàmăncủamìnhtanthànhnước,vàviệcthanhtoánrõrànglàdobịépbuộc.(VụChandlerkiệnSanger,1874).

Tấtnhiênviệcvạchramộtranhgiớigiữasựcưỡngđoạtvànhữngáplựckinhtếcóthểchấpnhậnđượclàvôcùngkhókhăn.KhiWalmartsửdụngsứcmạnhkinhtếcủamìnhđểđạtđượcmứcgiácólợinhấttừnhàcungcấp,đóđơngiảnlàmộtnỗlựcthươnglượngvàlàmộtviệclàmănthànhcông,khôngphảilàmộtvụthỏathuậnkhôngchínhđáng,giốngnhưsựcưỡngbức.Thuyếtvềsựcưỡngbứcchỉdànhchonhữngtrườnghợpmàbêngiaokếthợpđồngkhôngcómộtsựlựachọnnàohợplýngoàiviệcchấpnhậncác

điềukiệnđãđượcbênkiađưaravàkếtquảthươnglượngchỉcólợichomộtbên,nhưtrườnghợpnạnnhâncủavụcưỡngđoạttàisảnhaychủcủacontàuchởnướcđáđãnêuởtrên.

Tươngtự,thuyếtvềsựkhôngnhậnthứcđượcchophéptòaánkhôngyêucầuthựcthimộthợpđồngmàtrongđómộtbênbịhạnchếtrongkhảnăngraquyếtđịnhcũngnhưkhảnăngthươnglượngvànộidunghợpđồngcơbảnlàkhôngcôngbằng.TrongmộtvụviệcnổitiếngcủaOraLeeWilliams,mộtngườihưởngtrợcấpởWashingtonD.C.trongsuốtcảgiaiđoạnnămnămđãmuađồnộithấtvàcáchànggiadụngkháctheomộtchươngtrìnhthanhtoánđịnhkỳđượccungcấpbởimộtcửahàngnộithấttrongthànhphố.Mỗilầnnhưvậy,ngườiphụnữnàylạikývàomộthợpđồngmẫutrongđócónộidungliênquanđếntiềnnợnhưsau:

Khoảntiềnthanhtoánđịnhkỳmàngườimuaphảitrảchocôngtytheohợpđồngthuêmuanàynằmtrongvàkhôngphảilàkhoảnbổsungchokhoảntiềnthanhtoánđịnhkỳmàngườimuaphảitrảtheocáchợpđồngthuêmuatrướcđó,dùlàbằnghóađơnhayghinợtàikhoản;vàtấtcảcáckhoảnthanhtoánmàngườimuathựchiệnởhiệntạivàsauthờiđiểmhiệntạiđềusẽđượctínhtheotỉlệchotấtcảcáchợpđồngthuêmuamàngườimuacònchưathanhtoánhếtchoCôngty,dùlàbằnghóađơnhayghinợtàikhoảntạithờiđiểmmàngườimuathựchiệnviệcthanhtoán.

Tácdụngcủađiềukhoảnrốirắmnàylàđểchotấtcảcácmặthàngđãmuađềucódưnợchođếnkhitoànbộdưnợcủatấtcảcácmặthàngđềuđãđượcthanhtoánhết.KhiWilliamskhôngtrảnợđúnghạnchomặthàngmuasaucùng,mộtbộgiànâmthanhnổigiá515đô-la,cửahàngápdụngtheođiềukhoảnhợpđồngđểthulạibộgiànnàyvàtấtcảcáchànghóađãmuatrongnămnăm.Tổnggiácảcủatấtcảcáchànghóanàylà1.800đô-lavàbàWilliamsđãtrảđược1.400đô-la.

TrongvụWilliamskiệnCôngtyđồnộithấtWalker-Thomas,(1965),TòaánPhúcthẩmHoaKỳtuyênbốrằngđiềukhoảnvềnợnàykhôngcógiátrịbắtbuộcthihànhđốivớiWilliamsvìnólàđiềukhoảnmàngườitakhôngnhậnthứcđược.Dokhảnăngcóthểnhậnthứcđượcphụthuộcvàotìnhhuốngcụthểtrongmỗivụviệc,tòaphúcthẩmhướngdẫntòasơthẩmquaytrởlạixemxétthựctếtrườnghợpcụthểnàycóphảiWilliamsđãthựcsựkhôngcóđượcmộtquyếtđịnhđầyđủkhithamgiavàohợpđồngdohoàncảnhkinhtếvàdosựkhóhiểucủacácngônngữpháplýkhông?vàliệuthỏathuậnmàcácbênđạtđượccómanglại"lợithếkhônghợplý"chocửahànghaykhông?

Đâylàmộttrườnghợprấtnhạycảmđốivớihọcthuyếtvềsựkhôngcókhảnăngnhậnthức:mộtdoanhnghiệplợidụngbánđượchàngchomộtngườisốngbằngtrợcấpnhữngthứmàngườiđócóthểkhôngcókhảnăngchitrảvàsauđósửdụngmộthợpđồngđầynhữngngôntừpháplýkhóhiểuđểlấylạitoànbộnhữngmónhàngđãmuachỉvìngườiđóviphạmnghĩavụthanhtoáncómộtlần.Nhưngápdụngthuyếtvềkhôngđủkhảnăngnhậnthứcvàotrườnghợpnàycũngchothấycóvấnđề,vàluậtsưcóthểphảnbáclạirằngnếuchúngtaphánquyếtvềmộtvụviệctheocáchnàythìcóthểcánhcửathoátlũsẽmởvàgâyranhữngtácđộngghêgớm.Nếutòaánchorằnghợpđồngnàythuộctrườnghợpkhôngđủkhảnăngnhậnthứcthìtrongcácvụviệctươngtự,tòacũngphảiraquyếtđịnhtươngtựsauđó,vàsauđónữa,chođếnkhitoànbộcácnềntảngcủaphápluậthợpđồngđãbịphávỡ.Phảichọnmộttrongsốnhữngkhảnăngítỏivàđềukhôngtốiưulàbảnchấtcủaquanhệhợpđồngtrongkinhtếthịtrường.Nếumộtngườisốngbằngtrợcấpkhôngđủkhảnăngchitrảtiềnmặt,liệucóphảilàthiếucôngbằngkhicómộttrongsốítcáccửahàngđồngýchongườiđónợyêucầungườiđóphảichấpnhậnnhữngđiềukhoảnquánặngnềnhằmbảovệlợiíchcủacửahàng?Nếuchúngtađiquáxatrongviệccanthiệpvàocáchợpđồngnhưvậy,tòaánsẽnhậnđượcnhiềukhiếukiệnvềviệchợpđồngkhôngthểhiệnkhảnăngnhậnthứcđầyđủ,vàchúngtacóthểphảiquẳngđicáikháiniệmcơbảnrằngthỏathuậnlàthỏathuận.Vìlýdonày,tòaáncũngkhácẩntrọngđểkhôngđưakháiniệmvềsựkhôngđủkhảnăngnhậnthứcđiquáxa.

Phápluậtnhìnnhậnthếnàovềhợpđồngmẫu?

Mộttrongnhữngvấnđềquantrọngliênquanđếnviệchìnhthành,tínhcóhiệulựcvàsựcôngbằngcủahợpđồngđangnổilêntronghìnhthứchợpđồngthôngdụngnhấthiệnnay,hợpđồngmẫu,thườngđượcgọilàhợpđồngcósẵn.Mộthợpđồngmẫulàmộtloạithỏathuậnđãđượcchuẩnhóadobêncóvịthếchiphốitronggiaodịchsoạnsẵnchogiaodịchđóvàcácgiaodịchtươngtựkhác,chứađựngtrongđónhữngđiềukhoảnchuẩnvàthườngđượcđưarachobênkiatronghợpđồngvớingầmýlàchấpnhậnhoặckhônggiaokết.Hợpđồngbảohiểm,hợpđồnglàmthẻtíndụng,hợpđồnglaođộng,hợpđồngdịchvụInternet,hợpđồngmuaphầnmềmvàcáchợpđồngmuabánchỉlàmộtvàivídụcủacáchợpđồngmẫumàchúngtavẫnbiếtđếnhiệnnay.Hợpđồngmẫuhếtsứcquantrọngđốivớimộtnềnkinhtếhiệnđạibởinóchophépcáccôngtylớnhoạtđộnghiệuquảvàgiảmchiphígiaodịchchotấtcảmọingười.Nhưngnócũngcónhữngnguycơnhấtđịnhbởinóchophépbêncóvịthếcaohơnápđặtýchícủamình,khimàcácđiềukhoảncủahợpđồngđượcđưaratheocáchkhócóthểđọcvàhiểuđượcvàothờiđiểmgiaokếthợpđồngvàkhôngcócơhộidànhchothươnglượng.Dohợpđồng

mẫuxuấtpháttừlýtưởngcủaluậthợpđồnglàhaibênđềucóhiểubiếtđầyđủcùngnhaugiaodịchnênphápluậtđãgặpnhữngkhókhănnhấtđịnhkhiphảiđiềuchỉnhcáchợpđồngnày.

Ápdụngthuyếtkháchquancủaviệchìnhthànhhợpđồng,tòaánnhìnchungthườngbắtđầubằngquanniệmcáchợpđồngmẫulàcóhiệulực.Nếumộtngườimuakývàomộtmẫu,đưathẻtíndụngra,haynhấpchuộtvàomục"Chấpnhận"trongmộthộpthoạitrựctuyến,ngườibáncóquyềnhoặclàchorằngngườimuađóđãđọcvàđồngývớicácđiềukhoảnđượcđưaratronghợpđồngmẫuhoặclàđãđồngývớinómàchẳngđọcgìcả.Tuynhiên,vìgiảđịnhnhưvậylàkhôngthựctế,đôikhitòaáncũngtìmcáchđiềuchỉnhnó.Mộtngườiláixenhậnđượcmộtthẻgửixetrongkhuđậuxecóthểkhôngbuộcphảibiếtrằngđằngsauthẻgửixeđócónhữngđiềukhoảnvềloạitrừtráchnhiệm,vàvìvậychẳngcóhợpđồngnàocả.Nguyêntắctươngtựcũngđượcápdụngkhimàcácđiềukhoảnđượcthểhiệnởnhữngvịtríkhónhậnbiết,trongcáctàiliệubổsung,nằmcuốiphầnđiềukhoảnvềdịchvụtrêntrangwebhoặcchỉxuấthiệnchốclát.Mộtsốđạoluậtđặtracácchuẩnmựccụthểvềviệcthôngtingiúpchokháchhàngcónhiềucơhộihơnđểcóthểhiểuđượcnộidungcủahợpđồng;chẳnghạnBộluậtThươngmạiThốngnhấtquyđịnhđiềukhoảnmiễntrừđốivớitráchnhiệmbảođảmtínhthươngmại(nghĩalàmộtlờicamkếtngầmđịnhcủangườibánrằnghànghóamàhọbánralàloạihàngđúngnhưtêngọicủanóvàsẽcótácdụngđúngnhưchứcnăngthôngthườngcủanó)phảilàđiềukhoản"dễnhậnbiết".

Mộttrongnhữngvấnđềđặcbiệtkhókhănphátsinhtừnhữnghợpđồngmuahàngtừxa,trongđócácđiềukhoảncủahợpđồngchỉđượcchuyểnchongườimuasaukhiđãmuabánxong.ChẳnghạntrongvụHillkiệnGateway2000(I997),RichvàEnzaHillgọiđếnGatewayvàđặthàngmộthệmáytính,cungcấpsốthẻtíndụngđểthanhtoán.Hàngsauđóđượcchuyểnđếntrongmộtchiếchộpcócảchiếcmáytínhmớicủahọ,bộdâycáptươngthíchvàhướngdẫnsửdụngcùngvớimộtbộgiấytờtrongđócómộtloạtcácđiềukhoảntheokiểucôngthức,baogồmmộtcâurằngôngbàHillchấpnhậncácđiềukhoảnnàynếunhưhọkhôngtrảlạimáytínhtrongvòngbamươingày.Vàithángsau,khimáytínhkhôngchạyđượcvàGatewaykhôngchịusửa,họđãkhởikiện.GatewaybiệnhộbằngviệcchỉramộtđiềukhoảncũngcótínhcôngthứcquyđịnhcáckháchhàngđãtừbỏquyềnkhởikiệnGatewayratòavàvìvậy,thayvìkiệnratòathìhọphảiđưasựviệcđếntrọngtài.MặcdùđiềukhoảntrọngtàikhôngđượcđưarakhiôngbàHillđặthàngvàGatewaychấpnhậnđặthàng,tòaánvẫntuyênbốrằngnóvẫnlàmộtphầncủahợpđồngkhimàôngbàHillkhôngđónggóichiếcmáytínhvàtrảnólại(bằngchiphícủamình),đúngnhưnộidungđãđượcyêucầutrongđiều

khoảnmàGatewayđưara.Cáctòaánkhácthìlạigiảiquyếttheohướngngượclại,chorằngngườitiêudùngkhôngbịràngbuộcbởicácđiềukhoảnđưarasaukhihợpđồngđãđượcgiaokết.

TừvụviệccủaHill,chúngtathấyrằngmộttrongnhữngvấnđềcủahợpđồngmẫulàthườngcónhữngđiềukhoảngâyngạcnhiênhoặcnhữngđiềukhoảnmàngườitasẽkhôngđồngýnếucóthểlựachọn.Khicáchọcthuyếtvềhìnhthànhhợpđồngchophépmộtđiềukhoảnnhưvậytrởthànhmộtphầncủahợpđồng,cómộtcáchđểcáctòaánbảovệngườitiêudùng,đólàgiảithíchđiềukhoảnđótheocáchcólợichongườitiêudùng,khimàhọcócơhộiđểgiảithích.Chẳnghạnđểgiảithíchhợpđồngbảohiểm,vịthẩmphánliênbangRobertKeeton,ngườitrướcđólàGiáosưLuậtởHarvardđãtổnghợpcáchtiếpcậncủamộtsốtòaánđểđiđếnkếtluậnrằng"sựtrôngđợihợplýcủa[bênđượcbảohiểm]sẽđượcchấpthuậnchodùviệcphântíchkỹcácđiềukhoảncủahợpđồngbảohiểmcóthểphủnhậnsựtrôngđợinày”.Trongmộtvụviệcnổitiếng,mộtnộidunginsẵnnằmlẫntrongcácđiềukhoảncủahợpđồngbảohiểmnóirằngtiềnbảohiểmsẽchỉđượctrảtrongtrườnghợptrộmđộtnhậpvàonhànếucódấuhiệucóthểnhìnthấyđượcvềviệccósựđộtnhậpbằngsứcmạnhtừbênngoàicửa,tuynhiên,tòaánvẫnchorằngmongmuốnhợplýcủabênkýhợpđồngbảohiểmvềviệchọcầnđượcbảohiểmđốivớibấtkỳdấuhiệurõràngnàocủaviệcđộtnhậpphảiđượcchấpnhận.

Căncứcuốicùngđểtòaáncóthểtuyênmộtđiềukhoảntronghợpđồngmẫukhôngcôngbằngchínhlàbằngcáchtuyênbốđiềukhoảnđókhónhậnbiết.Sựnguyhiểmcủaviệclạmdụnghọcthuyếtvềkhôngcókhảnăngnhậnbiếtkhiếnchotòaánkhôngmuốnđẩynóđiquáxa.Mộtđiềukhoảntrọngtàibắtbuộctrongđóyêucầungườitiêudùngphảitừbỏquyềnkhởikiệnratòacólẽlàloạiđiềukhoảnphổbiếnnhấtloạinày.Trongthủtụctrọngtài,mộtngườihoặclàmộthộiđồngtrọngtài,khôngphảithẩmphánvàthậmchícóthểkhôngphảiluậtsưcóquyềnquyếtđịnhvụviệc.Mặcdùcáctrọngtàiviênđượcxemlàphảituânthủcácquyđịnhcủaphápluật,giốngnhưcácthẩmphánvàhộithẩmnhưngquyếtđịnhcủahọ,nhìnchungsẽkhôngđượctòaánxemxétlại,ngaycảkhihọxemxétkhôngđúngthựctếkháchquanhoặckhôngđúngluật.Cácdoanhnghiệpthíchlựachọntrọngtàibởinógiảmchiphíkiệntụngvàgiúpchuyểncácvụviệctừtòaánvàbanhộithẩmsangmộtcơquangiảiquyếttranhchấpkhácdochínhhọlựachọnvàhọtrôngđợirằngsẽdễthôngcảmvớihọhơn.Cácđiềukhoảntrọngtàigiờđâytrởthànhthôngdụngtrongcáchợpđồngpháthànhthẻtíndụng,hợpđồnglaođộng,hợpđồngtiêudùngvànhiềuloạihợpđồngkhác.Mặcdùchúngthườngnằmởmộtvịtrílẩnkhuấttrongcácvănbảnđượcinsẵnhoặcnằmở

phầnvănbảnxuấthiệntrướcmục"Tôichấpnhận",TòaántốicaovẫncôngbốrộngrãicáchgiảithíchĐạoluậtTrọngtàiliênbangtheohướngtáchcácđiềukhoảntrọngtàirakhỏicáchọcthuyếtvềhợpđồngkháccóthểhạnchếhiệulựccủanó.Tuynhiên,vídụvềmộtvụtranhchấpđượcnhiềungườibiếtgiữanhàhàngHootersvàmộtnhânviênphụcvụđãtừnglàmởđóvềviệccóquấyrốitìnhdục,tòaánvẫnbácbỏđiềukhoảntrọngtàibêncạnhcácđiềukhoảnbấtbìnhđẳngkhác,trongđóchophépHooterslựachọncáctrọngtàitrongsốnhữngngườiquảnlýcủachínhmình.

Mộtkhiđãgiaokếthợpđồng,liệubạncóthểkhôngbịnóràngbuộc?

Cáchdễdàngnhấtđểthoátkhỏisựràngbuộccủamộthợpđồnglàphảilàmsaođểbênkiađồngýchobạntừbỏhợpđồng.Bênkiatronghợpđồngcóthểkhôngnhấtthiếtphảibắtbạnthựchiệnhợpđồng,chodùngườiđócóthểcóquyềnnhưvậyvềmặtpháplý.Phầnlớnnhữngngườithamgiavàocácquanhệlàmănđềulànhữngngườihiểubiếtvàhànhđộnghợplý.Họmuốnlàmnhữnggìcầnthiết,vàđiềuđókhôngphảilúcnàocũngcónghĩalàphảithựchiệntấtcảcácquyềnmàphápluậttraochohọ.Trongnhiềutìnhhuống,ngườitacóthểchorằngsẽlàkhônghaynếubắtngườikhácphảilàmcáiviệcmàngườitakhôngmuốnlàm.Thêmvàođó,phầnlớncáchợpđồngđềuxuấtpháttừnhữngmốiquanhệlâudài,vàcólẽviệcgiữgìnquanhệquantrọnghơnlàlợiíchtừmộtlầnhợpđồngmanglại.Phầnlớncáctrườnghợp,sẽchẳngđángnếuđemmộthợpđồngnhỏkiệnratòaánliênbang.

Ngườiđãgiaokếthợpđồngcũngcóthểcómộtsốcôngcụmàphápluậtchophépđểtừbỏquanhệhợpđồng.Chúngtađãthấynhiềuhợpđồngkhôngcóhiệulựcthựcthidocónhữngkhiếmkhuyếtnhấtđịnhtrongquátrìnhthỏathuậnhoặcdoảnhhưởngcủahọcthuyếtcưỡngbứchoặckhôngđủkhảnăngnhậnthức.Thêmvàođó,mộtbêncóthểđượcphépkhôngthựchiệnhợpđồngdolỗitrongquátrìnhthànhhợpđồng,haydonghĩavụtronghợpđồnglàkhôngthựchiệnđược,haydođiềukiệnđểthựcthinghĩavụtronghợpđồngkhôngđượcthỏamãn.

Nhiềuhợpđồngcónhữngdựđoántrongtươnglai,nhưngdựđoánđósauđólạibịsai.Mộtnhàđầutưhợpđồngmuacổphiếucủamộtcôngtyvớihyvọnglàviệckinhdoanhcủacôngtysẽđượcmởmangvàgiácổphiếusẽtăng.Nếunhàđầutưđónhầmvàgiácổphiếubịsụtgiảm,ngườinàysẽkhócóthểtừbỏhợpđồng(hoặcđưanótrởlạinhưbanđầu,nếunhưgiaodịchđãđượcthựchiện)dosựsailầmcủamình.Khảnăngcổphiếugiảmgiálàmộttrongnhữngrủiromàngườinàyđãchấpnhậnkhikýhợpđồngvàphápluậtkhôngchophéptừbỏrủirodolỗicủangườiđó.

Mặcdùvậy,cónhữnglúcsailầmkhôngliênquangìđếnrủirotrongnộidungthươnglượngcủacácbên.Giảsửmộtnhàthầukhichuẩnbịmộthồsơthầuchomộtcôngtrìnhxâydựngđãtínhnhầmchiphínguyênvậtliệuvàđưaramức1.000đô-latrongkhiđánglẽphảilà11.000đô-la.Nhàthầunộphồsơthầuvớimứcgiáthầulà15.000đô-lachứkhôngphảimứccầncólà25.000đô-lavàngườichủchấpnhậngóithầunày.Nếunhàthầupháthiệnngayrasaisót,tòaáncóthểchấpthuậnđểanhtatừbỏhợpđồng.Ngườichủsẽkhôngbịthiệthạinhiềukhichophépnhàthầutừbỏhợpđồngnếuviệcnhầmlẫnđượcpháthiệnngaylậptức,khisonóvớigánhnặngchiphímànhàthầuphảichịuvìđưaramứcgiáthấpnhưvậy.Nhưngmặtkhác,nếunhàthầutínhtoánsailầmdựđoáncôngviệcchỉlàmmấthaituầntrongkhithựcralàmấtmộtthángthìtòaánsẽkhôngchấpthuậnchoanhtatừbỏhợpđồng.Nhàthầuphảichấpnhậnrủirolàcôngviệcsẽkéodàihơnthờigianhaituầnkhimàgiáthầudựatrênsựtínhtoánđólàmứcgiáấnđịnh.

Đôikhisailầmmàcácbênmắcphảiliênquanđếntìnhtrạngthựctếtạithờiđiểmgiaokếthợpđồnghơnlànhữngdựđoánvềviệcthựchiệnnótrongtươnglai.Điềunàyđãxảyratrongmộtánlệquantrọngcủaluậthợpđồng,vụSherwoodkiệnWalker(1887),vụ"bòkhôngđẻ".Ngườimua,trongvụnàymuốnmuavàiconbògiốngAngus,liênhệvớingườibáncóchủngloạibòđótrongtrangtrạicủaôngta.Ngườibáncảnhbáongườimuarằngcórấtnhiềukhảnăngbòkhôngđẻđược.NgườimuachọnmộtconcótênlàRosevàhọthỏathuậnmứcgiá5,5xumộtcânAnh,dobòcóthểkhôngđẻnênhọchỉđịnhgiáởmứcbòthịt.Saukhibòđượccânlên,ngườimuatrảsốtiền80đô-ladựatheocânnặngnhưngkhiđó,ngườibántừchốigiaobòbởiôngtapháthiệnrarằngRoseđangmangthaivànhưvậy,giátrịcủanóphảitừ750đến1.000đô-la.Tòaáncũngphánquyếtrằngngườibánkhôngbịbuộcphảithựchiệntheohợpđồngbởicảhaibênđềucónhầmlẫnvềvậtmàhọđangmuabán.

PhánquyếtcủatòatrongvụSherwoodkiệnWalkerdựatrênquanniệmvềrủirotrongquanhệhợpđồng.Chắcchắnlàngườimuavàngườibánđềuhiểuhọđangthỏathuậnvềmộtconbòcụthể,Rose,nhưngthỏathuậncủahọchỉdựatrêngiảđịnhrằngconbòđóchỉđểlàmthịtvàkhôngđẻ.Sailầmtrongviệcnhậnđịnhtìnhtrạngcủabònhưmộtgiảđịnhcơbảntronghợpđồngảnhhưởngđángkểđếnmứcgiácủahợpđồngvàkhôngphảilàrủiromàmộttronghaibênphảichấpnhận,bởi(theonhậnđịnhcủatòaán),cảhaiđềuchorằngbòkhôngđẻ.Khigiảđịnhcủahợpđồngkhôngđúngvàcũngkhôngnằmtrongphạmvirủiro,bênbáncóthểtừbỏhợpđồng.Vụviệccóthểđitheohướngkhácnếumộttrongnhữngrủirocủahợpđồnglàliệubòcóđẻđượckhôngvàngườimuathìnghĩbòđẻđượcvàngườibánthìcho

rằngkhông.Khiđó,cảhaibênsẽbịràngbuộcbởihợpđồngnàychodùthựctếđitheohướngnào.

Kháiniệmvềrủirotrongquanhệhợpđồngcònmởrộngtớicảcácvụviệcchophéptừbỏhợpđồngtrongcáctrườnghợpkhác,liênquanđếnviệckhôngcókhảnăngvàkhôngđúngvớitrôngđợi.Đôikhinghĩavụmàmộtbêncamkếtthựchiệnlạikhôngcókhảnăngthựchiệntạithờiđiểmcầnthựchiện.Vídụ,trongvụTaylorkiệnCaldwell(1863),ngườichủthínhphòngđồngýchomộtnhàtổchứctrongvùngthuêbốnngàyđểtổchứcmộtsốbuổihòanhạc.Trongkhoảngthờigiantừkhithỏathuậnđếnkhidựđịnhtổchứchòanhạcthìphòngnhạcbịcháy.Ngườitổchứcchươngtrìnhyêucầubồithườngthiệthạivìôngchủphòngnhạcđãkhôngcungcấpphòngnhạctheođúngnhưcamkết.Ngườichủphòngnhạcđáplạirằngôngtacầnphảiđượcgiảiphóngkhỏinghĩavụhợpđồngbởinghĩavụnàylàkhôngthểthựchiệnđược,ôngtakhôngthểchothuêphòngnhạckhiphòngnhạcthựctếkhôngcònnữa.

Đâylàmộtlậpluậnrấtthuyếtphục;nếubạnkhôngthểlàmmộtđiềugìthìlàmsaocóthểphảichịutráchnhiệmvìđãkhônglàmđiềuđó?Tuynhiên,phảichúýlàcómộtvàibướclậpluậnmàchúngtaphảitrảiquađểđiđếnkếtluậnđó.Ngườichủkhôngthểchothuêphòngnhạc,nhưngđiềuđókhôngcónghĩarằngôngtakhôngphảichịutráchnhiệmvềnhữngthiệthạidokhôngthểlàmcôngviệcmàôngtađãcamkếtlàm.Vấnđềởđâylàliệuôngtacóthểthoátkhỏitráchnhiệmchứkhôngphảilàliệucónênbuộcôngtaphảilàmđiềukhôngthể.

Cáctòaángiảiquyếtvấnđềnàyđúngtheocáchvẫnthườnggiảiquyếtđốivớicácvấnđềkháccủaluậthợpđồng.Khicácbênkhôngthểhiệnrõràngđiềugìsẽxảyratrongtrườnghợpphòngnhạcbịcháy,tòaánbuộcphảixácđịnhxemmongmuốncủahọlàgì,tứclàhọcómongmuốnnàomộtcáchhợplý,vàđiềuđócũngcónghĩalàkếtquảnhưthếnàosẽlàcôngbằngdựatrênquanđiểmcủatòavềviệccácbênthườnglàmvàmongđợitrongtìnhhuốngnày.Đitheophântíchnày,tòaánthườngkếtluậnrằngviệckhôngthểthựchiệnhợpđồnglàmộtcăncứchophépmộtngườikhôngcònbịràngbuộcbởihợpđồng,vìvậyngườichủphòngnhạckhôngphảibồithườngdokhôngcungcấpđượcnóchongườitổchứcchươngtrìnhâmnhạc.

Songsongvớithuyếtnàycòncómộtthuyếtkhác,đitừmộtkhíacạnhkháccủahợpđồng,đượcbiếtđếnvớitêngọimụcđíchkhôngđạtđược.Vàonăm1902,mộtcuộctuầnhànhlớndựđịnhtổchứcởLuânĐônđểchàomừngviệclênngôicủavuanướcAnh,EdwardVII.Chủcáccănnhàdọccon

đườngsẽdiễnracuộctuầnhànhchonhữngngườimuốnxemtuầnhànhthuêvớigiácaohơnrấtnhiềusovớimứcgiáchothuêthôngthường.Khôngmay,Edwardbịốmvàlễđăngquangphảihoãnlại.Nhữngngườiđãthuêphòngvớimongmuốnđượcquansátcuộcdiễuhànhmuốnhủyhợpđồng.Việcthựchiệnnghĩavụcủahọlàkhôngkhảthivàcũngchẳngcònýnghĩa.Sẽlàlýtưởngnếuhọcóthểtrảtiền,ngồitrongphòngđượcthuêvàongàyđãđịnh.Tuynhiên,thựctếlàmụcđíchcủaviệcthamgiavàohợpđồngcủahọkhôngđạtđược;mặcdùhọcóthểthuêphòng,họkhôngthểsửdụngnóvàoviệcquansátmộtcuộctuầnhànhsẽkhôngxảyra.Trongtrườnghợpnày,tòaánchophéphọhủybỏhợpđồng,cũngvớilýdolàhợpđồngkhôngthựchiệnđược.Tòaánxácđịnhlàviệctrìhoãnbuổiđăngquangkhôngphảilàrủiromàngườithuêphảichịukhimàhọhiểuhợpđồngtheomộtcáchthôngthườnghợplý.

Sẽthếnàonếuviệcthựchiệncủamộtbênphụthuộcvàomộtsựkiệnvàsựkiệnđókhôngxảyra?

Cáchphổbiếnnhấtđểviệckhôngthựchiệnhợpđồngđượcchấpnhậnlàvìnghĩavụbạnphảithựchiệnphụthuộcvàoviệccómộtđiềugìđóxảyrahoặcmộtđiềugìđókhôngbaogiờxảyra.Cácluậtsưgọiđólàđiềukiệncủanghĩavụ.QuaytrởlạivụHamerkiệnSidway,giảsửngườichúhứachocháu5.000đô-lanếungườicháunhịnkhônghútthuốcvàuốngrượuchođếnkhiđủ21tuổi.Vàobữatiệcsinhnhậtlầnthứ21củamình,chàngtraibảongườichúcủamìnhrằngcậutavẫnuốngrượuvàhútmộtbaothuốcmộtngày,nhưngcậuravẫnmuốnnhậnđượctiền.Liệungườichúcónghĩavụphảitiềnđưachocháumìnhkhông?Tấtnhiênlàkhông.Lờihứacủaôngchúchocháu5.000đô-larõrànglàcóđiềukiện:Nếucháubỏthuốcvàrượuthìchúsẽchocháusốtiềnđó.Vàbởivìđiềukiệnđểngườichúphảichocháutiềnchưabaogiờxảyranênngườichúcũngkhôngphảiràngbuộcbởinghĩavụnày.Việckhôngbịràngbuộcxảyrangaycảkhingườicháuchưabaogiờhứabỏthuốcvàrượu.Vìngườicháuchưabaogiờhứanênngườichúkhôngthểkiệncháuđiềukiệnkhônggiốngnhưlờihứanhưngtrừkhiđiềukiệnđóđápứngđược,cònkhôngthìcháukhôngbaogiờcóquyềnđòichúphảiđưatiền.

Vụviệcnàytươngđốiđơngiảnbởitừngữsửdụngtrongviệchứahẹnthểhiệnrấtrõràngđiềukiệncủanó.Giảsửmộttrườnghợpkhác,ngườichúđồngýbánvàcháuđồngýmuachiếcôtôvớigiá5.000đô-la.Cháuxuấthiệnvàođúngthờigianvàđịađiểmđãđịnhvàthôngbáovớichúrằngcậutavẫnmuốnlấychiếcxenhưngkhôngmuốntrảtiền,đòilấychìakhóaxevàquyềnsởhữu,tuyênbốsẽkiệnchúnếukhônggiaoxechocậuta.Liệu

ngườicháucóthểkiệnđượckhông?

Thoạttiênthìvụviệcnàycũngđơngiản.Mặcdùtrongthỏathuậnkhôngnóirõlàngườichúchỉphảiđưaôtônếucháutrảtiền,chúngtavẫncóthểđảmbảorằngmọiviệcphảiđúngnhưvậy.Vìsaochúngtabiếtđượcđiềuđó?Ởđâychúngtacũnglàmtheođúngcáchthứctạoraýnghĩacủalờihứamàchúngtasửdụngđểxácđịnhliệucótồntạimộtlờihứahaykhông,khinàochúngtachorằngmộthợpđồngđãđượchìnhthành.Chúngtakhôngthểbiếtđượcýđịnhchủquancủacácbên,vàvềcơbảnthìcũngchẳngcầnphảibiết,nhưngchúngtacóthểxâydựngnênnhậnthứcvềviệcnhữnggìđượccoilàhợplýtrongcáctìnhhuốngcụthể.Sẽkhônghợplýkhichophépcháulấychiếcxevàchẳngđưachochúđồngnàongoàiviệcdọadẫmvềkhảnăngxảyramộtvụkiện,dovậyngườicháuphảihoàntấtđiềukiệnngầmđịnhtronglờihứacủachúmangtiềnđếntrướckhicậutacóthểđượcquyềnsởhữuchiếcxe.Trongtrườnghợpnày,lờihứacũngtrởthànhđiềukiện;nếucháukhôngtrảtiền,chúcóthểtừchốigiaoxe(bởivìđiềukiệnđểchúphảithựchiệnnghĩavụnàyđãkhôngxảyra)vàkiệncháuvìđãviphạm(bởivìcháuđãviphạmlờihứalàtrảtiềnchochiếcxe).

Mặcdùvậy,sựviệcvẫntạoramộttìnhthếtiếnthoáilưỡngnan.Điềukiệnởđâycũngcóthểđượcgiảthiếttheohướngkhác.Cháukhôngbuộcphảitrảtiềnchochútrừkhingườichúđãgiaoxechocháu;cáimàngườicháumualàchiếcôtô,khôngphảilàđểrướcmộtvụkiệnvàothân.Vàchúngtacóthểhìnhdungrakếtcụccủasựviệctrongmộttìnhhuốngrấtngớngẩn,đólàchúthìcứgiữchìakhóavàcháuthìgiữtiền,ngườinàyđòingườikiaphảithựchiệnnghĩavụtrướcrồimìnhmớithựchiện.Khiđócảhaiđềubịcoilàviphạmhợpđồngvìđãkhôngthựchiệnnghĩavụ,haychẳngcóngườinàoviphạmcảvìđiềukiệnđểngườiđóthựchiệnnghĩavụchưaxảyra?Ởđây,lạimộtlầnnữa,chúngtaphảisửdụngkinhnghiệmvàsựphánxétđểđưaramộtgiảipháphợplý.Thựcrangườichúkhôngcầnphảiđưachìakhóachocháutrướckhiđiềukiệnlàcháuthựchiệnnghĩavụtrảtiềnchưaxảyra.Nếuchúđưachìakhóachocháu,cháucóthểláixeđimàkhôngtrảtiền.Thayvìvậy,chúchỉcầnbàytỏýđịnhthựchiệnnghĩavụ,bằngviệcthểhiệnlàmìnhsẵnsàng,thiệnchívàcókhảnăngthựchiện,vàcháucũngphảilàmđúngnhưvậy.

Nhiềuhợpđồngchứađựngnhữngđiềukiệnkhôngphụthuộcvàoviệcthựchiệnnghĩavụcủabênkia.Hợpđồngbảohiểmlàmộttrongnhữngvídụmàchúngtagặphàngngày.Côngtybảohiểmhứathanhtoánchongườichủnhàbấtkỳthiệthạinàoxảyrachongôinhàmàngườiđóđãmuabảohiểm,trongtrườnghợpngôinhàbịthiệthại.Nếungôinhàkhôngbịthiệthại,điều

kiệnđểcôngtybảohiểmthựchiệnnghĩavụkhôngbaogiờxảyra,vàcôngtychẳngbaogiờphảithanhtoán.

Khitòaánraphánquyếtrằngmộtnghĩavụtheohợpđồnglàcóđiềukiện,liệuđiềukiệnđócóphảiđượcđápứnghoàntoànthìnghĩavụđómớibắtbuộcphảithựchiệnkhông?Trongmộtsốtrườnghợpthìđúnglànhưvậy;nếungườicháuchỉcó2.000đô-latrongtổngsố5.000đô-laphảitrả,cậutakhôngthểđòilấychìakhóacủachiếcxe.Nhưngtrongmộtsốtrườnghợpkhác,cácđiềukiệncóthểđượccoilàđápứngmàkhôngnhấtthiếtphảiđượcthựchiệnmộtcáchhoàntoàn.ChúngtasẽcùngxemxétvụCôngtyJacob&YoungskiệnKen(1921)vớicáclậpluậncủavịthẩmphánvĩđạiBenjaminCardozo.

KentthuêmộtcôngtyxâydựngcótênJacob&Youngsđểxâychomìnhmộtdinhthựởnôngthônđượcthiếtkếtheocungcáchriêng.Hợpđồngxâydựngcómôtảchitiếtvềviệcngôinhàphảiđượcxâynhưthếnào,trongđóbaogồmcảyêucầuđườngốngdẫnnướcbằngsắtđúcsẵnphảilà"hàngcủaReading"(đượcsảnxuấtbởiCôngtyốngdẫnReading,mộtnhàsảnxuấtrấtđángtincậy).Khiviệcxâydựnggầnnhưđãhoàntất,KentbiếtđượcrằngJacob&YoungsđãsửdụngmộtsốốngdẫncủaCôngtyCohoesthayvìcủaReading.KiếntrúcsưcủaKentyêucầuJacob&YoungsphảitháodỡhếtcácốngdẫnkhôngđúngtheohợpđồngrakhỏitườngvàthaybằngốngdẫncủaReading,mặcdùhailoạinàytươngđươngnhauvềchấtlượng.

PhầnlớnnhữngngườichủnhàcóthểsẽthathứchoJacob&Youngsvềviệckhôngtuânthủđiềukiệndohọkhôngthấynhấtthiếtphảibắttuânthủhợpđồngmộtcáchquácứngnhắc.Tuynhiên,Kentlàmộtngườinổitiếng"chạykhắpthịtrấnđểđòibằngđượcmộtđô-la",vàôngtađưahợpđồngra,yêucầuphảithựchiệnđúngtheonó,bấtkểphítổnchoviệcđó,vàcũngkhôngkểđếnviệcôngtavẫnchưatrảchoJacob&Youngssốtiềnvẫncònnợtronghợpđồng.

Đâylàmộtvụviệcrấtđượcchúý.Jacob&Youngskhôngthựchiệnđúngnghĩavụ;liệuviệckhôngthựchiệnđúngnghĩavụnàycóýnghĩacủaviệcđiềukiệnkhôngđượctuânthủ,giốngnhưtrườnghợpngườicháukhôngtrảđủtiềnchochiếcôtôhaykhông?CóvẻnhưkhôngcôngbằngkhibắtnhàthầuphảithựchiệnmộtkhốilượngcôngviệcvôíchđểdỡcácđườngốngCohoeshoàntoàncóthểsửdụngtốtvàthaybằngđườngốngcủaReading.(VàchúngtacóthểngờrằngKentđãdựđoánnhàthầusẽkhônglàmđiềuđó,vìthếKentcóthểgiữlạibấtkỳkhoảntiềnnàomàôngtacònphảitrảtheohợpđồngvàchẳnglàmgìvềchuyệnđườngốngcả).Mặtkhác,cácbên

đãxáclậpmộtthỏathuậntrongđóchỉrõđườngốngphảilàcủaReading,vàthỏathuậnlàthỏathuận.

Nhưngđólàmộtthỏathuậnnhưthếnào?ỞđâytòaánphánquyếtrằngthỏathuậnkhôngphảilàJacob&Youngsphảixâymộttòanhàchínhxácnhưđượcmôtảthìmớiđượcthanhtoán,màchỉlàphảixâyvềcơbảnlàtuânthủtheođúngthiếtkế.Mộtsốchỉnhsửanhỏ,chẳnghạnnhưloạiđườngốngkháckhôngcóảnhhưởnggìđếntínhnăngcủangôinhàvàkhôngcóýnghĩađángkể;ngườichủthầuvẫnphảiđượcthanhtoánđầyđủ.NếuJacob&Youngsđểngôinhàdởdang,họcóthểsẽchẳngnhậnđượcđồngnào,nhưngnếuhọđãhoànthànhgầnnhưlàxongngôinhàthìKentphảitrảtiền.ThẩmphánCardozođãlậpluậnnhưsau:

Ngườinàoquantâmnhiềuđếnsựcânđốivàlogictrongviệchìnhthànhcácquytắcpháplýhơnlàlàmchonóthíchứngvớithựctếđểđạtđượcmộtkếtquảcôngbằngsẽgặpkhókhănvớiviệcphânloạikhimàranhgiớiđểphânbiệtkhámờnhạtvàkhôngphảilàbấtbiến.Cónhữngđiềumà,khôngnghingờgì,cóthểphảiđượcđánhgiátheoyêucầuchắcchắcvànhấtquán,thiênvềcácchuẩnmựcchặtchẽ.Tòaánphảicânbằngđượcnhữngyêucầunàyvớicácyêucầuvềcônglývàcôngbằng,vànhữngyêucầusauphảiđượcchútrọnghơn.

Cómộtvấnđềcóliênquanđếnsựthỏamãnđiềukiện.GiảsửKentthuêmộtngườitrangtrínộithấtđểlậpramộtbảnthiếtkếchongôinhàởnôngthôn.Kentlàngườirấtkiểucách,vìvậyôngtahứathanhtoánchonhàthiếtkếnộithấtnàygấpđôinếuôngtathíchbảnthiếtkếvànếukhôngthíchthìsẽchẳngthanhtoánđồngnào.Nhàthiếtkếlàmviệcmiệtmàivàkếtquảlàcóđượcmộtbảnthiếtkếđoạtgiảithưởng,đượccácnhàphêbìnhnghệthuậtvàcảcácnhàthiếtkếkháctunghô.KhôngmaylàKentlạikhôngthíchnóvàtừchốithanhtoán.Liệuchúngtacóthểchorằngbảnthiếtkếcũnggiốngđườngốngnước:rằngbấtkỳaikháccũngđồngýnónhưvậylàtốtvàngườichủphảihàilòngvớinóhaykhông?Trườnghợpnàykhôngphảinhưvậy.Sựhàilòng,trongtrườnghợpcủađườngốngnước,dựatrêncácđặcđiểmvềchứcnăngthuầntúy,trongkhisựhàilòngđốivớimộtbảnthiếtkếmangtínhnghệthuậtthìlạiphụthuộcvàoquanđiểmcánhân.QuyềntựdocủaKenttrongviệcthiếtlậpmộtthỏathuậntheocácyêucầucủamìnhdẫntòaánđiđếnkếtluậnrằngnếuKentkhôngthíchbảnthiếtkế,điềukiệnđểchoôngtaphảithanhtoánđãkhôngxảyra.(Tuynhiên,Kentthựcsựphảikhôngthíchbảnthiếtkế;ôngtakhôngthểsửdụngsựkhônghàilòngmộtcáchcóchủýcủamìnhđểtừbỏcácnghĩavụtronghợpđồngkhilýdothựcchấtkhôngphảinhưvậy).

Nhữngvídụnàychothấyluậtvềcácđiềukiệnlàcựckỳphứctạpvàcũngcựckỳquantrọng.Xemxétliệucóphảicóđiềukiệnđượcđặtrahaykhông,điềukiệnđólàgìvàliệucóphảinóđãđượcthỏamãnhaykhôngchiếmmộtphầnlớntrongcáctranhchấpphátsinhtừhợpđồng.

Tòaáncóbắtbuộcaiđóphảithựchiệnmộthợpđồnghaykhông?

Nếucóaiđókhôngthựchiệnđiềumìnhđãhứatứclàngườiđóđãviphạmhợpđồng.Mộthệquảthôngthườngđốivớiviệcviphạmhợpđồnglàbênkiakhôngphảithựchiệnnghĩavụthuộcvềphầncủamình.Bênviphạmhợpđồngtrướcđãtạoramộttìnhhuốngkhôngthỏamãnđiềukiệnđểbênkiaphảithựchiệnnghĩavụ,giốngnhưtrườnghợpchúkhôngphảigiaochìakhóaxechocháunếucháukhôngthanhtoán.Khôngbịyêucầuphảithựchiệnhợpđồngvànếucóthể,cóquyềngiữlạimộtphầnnghĩavụphảithựchiệnđốivớibênkia(chẳnghạnnhưgiảmsốtiềnphảithanhtoán)thườnglàlợithếlớnnhấtmàmộtbêntrongquanhệhợpđồngcóthểcóđược.

Hậuquảkháccủaviệcviphạmhợpđồnglàbênbịviphạmcóquyềnsửdụngnhữngbiệnpháppháplýđốivớihànhviviphạm.Chúngtacóthểsuyluậnralàbênbịviphạmcóthểyêucầubênkiathựchiệnnghĩavụ,chẳnghạnnhưgiaohànghóa,haythựchiệncôngviệcđãhứahẹn.Đưarayêucầubênviphạmphảithựchiệnhợpđồngsẽkhẳngđịnhđượctầmquantrọngcủaviệcgiữlờihứavàđảmbảorằngbênkiakhôngbịthiệthạibởihànhviviphạm.

Tuynhiên,trongluậthợpđồng,yêucầubênkiathựchiệnnghĩavụ(cònđượcgọilàthựchiệnmộtnghĩavụcụthể)làmộtbiệnphápcótínhngoạilệ,chỉxảyrađốivớimộtsốvụviệc.Thôngthường,bênbịviphạmchỉcóquyềnđòibồithườngthiệthạiđểthaythếchoviệcthựchiệnnghĩavụđãgiaokết,chứkhôngphảichínhviệcthựchiệnnghĩavụđó.

Cóbalýdođểtòaáncoiviệcthựchiệnmộtnghĩavụcụthểnhưmộtbiệnphápítdùng.Lýdothứnhấtmangtínhlịchsử.Bồithườngthiệthạibằngtiềnvốnvẫnthườngđượctòaánsửdụng.Yêucầuaiđóphảilàmmộtcôngviệcnhưlàmộtbiệnpháppháplýthườngchỉcóởcáctòaáncônglý.Xuấtpháttừsựbấtđồngvềmặtchínhtrịgiữatòaánápdụngluậtthôngthườngvàtòaáncônglý,cácbiệnphápdựatrêncácnguyêntắccủaluậtcônglý,chẳnghạnnhưthựchiệnnghĩavụcụthể,đượcquanniệmlàmangtínhngoạilệ.(XemthêmChương4).

Lýdothứhaixuấtpháttừthựctế.Trongnhiềuvụviệc,tòaángặpkhókhăn

trongviệcyêucầuaiđóphảilàmmộtviệcrồilạiphảixácđịnhxemliệungườiđócótuânthủyêucầukhông.Nếuhợpđồngyêucầumộtchủthầuxâydựngphảixâymộtngôinhà,mộtsốđiềukhoảntronghợpđồngcóthểrấtdễđểđánhgiámứcđộthựchiệnchẳnghạnnhưngôinhàđócóđượcxâyđúngkíchthướcnhưtrongbảnthiếtkếkhôngnhưngcũngcónhữngđiềukhoảnkhácrấtkhóđểxácđịnhliệulàphầnđồmộccóđượcthựchiện"theocáchkhéoléo"không?Tòaánkhôngmuốnphảixemxétmộtquátrìnhthựchiệncôngviệcđầyphứctạpvàphảinghecácbênhếtlầnnàyđếnlầnkhácchạyđếntòađểphànnànvềkhíacạnhnàykháccủanó.

Lýdothứbamangtínhquanniệm.Nguyêntắccănbảncủacácbiệnpháppháplýtrongquanhệhợpđồnglàmộthợpđồngđiểnhìnhluôncógiátrịtiềntệ.Luậthợpđồngcónhiệmvụbảovệchonhữngngườiđangdựavàolờihứacủangườikhác,nhưnghọcóthểđượcbảovệhoàntoànthôngquaviệcđưachohọgiátrịtiềntệtươngứngvớigiátrịmàviệcthựchiệnlờihứamanglạichohọ,chứkhôngnhấtthiếtcứphảilàthựchiệncôngviệcđó.Bồithườngthiệthạibằngtiềnđượccoilàcótácdụnggiốngnhưthựchiệncôngviệcđãhứahẹnbởibênbịthiệthạicóthểsửdụngsốtiềnđểtìmkiếmsựthaythếcósẵntrênthịtrường.Nếuhợpđồngliênquanđếnxâynhàvàbênthầuxâydựngkhôngthựchiệnnó,ngườichủcóthểthuênhàthầukhácvàkiệnnhàthầutrướcvìgiáphảitrảcaohơn,nếucó;cònnếungườichủviphạm,bênthầuxâydựngcóthểyêucầunhậnđượckhoảnlợinhuậnlẽracóthểnhậnđượcdothựchiệncôngviệcnày.

Nguyêntắcbồithườngthiệthạibằngtiềnnhưmộtsựthaythếtươngxứngchoviệcthựchiệnhợpđồnglàmộtnguyêntắccóảnhhưởngrấtmạnhvàcórấtítngoạilệchonó.Chỉkhinàotiềnbồithườngthiệthạikhôngthểthaythếchoviệcthựchiệnhợpđồngthìkhiđóbênbịviphạmmớicóquyềnyêucầuthựchiệnnghĩavụđãghitronghợpđồng.Điềunàythườngxảyrachỉkhithứđemrabánlàduynhấtvàthịtrườngkhôngcócáithaythế.ChẳnghạnnếungườimuahợpđồngđểmuamộtchiếcCadillacmớitạimộtđạilýbánhàngcủaGMvàđạilýbánhàngviphạmnghĩavụ,ngườimuakhôngcóquyềnyêucầuthựchiệntráchnhiệmbánhàngbởivìngườiđócóthểmuađượcchiếcxegiốnghệtnhưvậyởchỗkhác.NếungườimualạihợpđồngđểmuachiếcxeCadillaccũđời1992vàngườibánviphạmnghĩavụ,sẽrấtkhóđểngườimuacóthểtìmđượcchiếcxevớimodelgiốnghệtnhưvậyvàởtrongtìnhtrạngtươngtự,nhưngthậmchíngaycảkhiđó,tòaánvẫncóthểchorằngtiềnbồithườngthiệthạilàđủbởingườimuavẫncóthểmuađượcmộtchiếcxetươngtự.NhưngnếungườimuahợpđồngmuachiếcxeCadillacvàngđời1966củaElvisPresley,ngườimuasẽcóquyềnyêucầuthựchiệnhànhvicụthể.ChiếcCadillaccủaElvislàduynhất,vìthếkhông

cókhoảnbồithườngthiệthạinàocóthểbùđắplạiđượcthiệthại.

Nguyêntắcchorằngtiềnbồithườngthiệthạiđủđểthaythếchoviệcthựchiệnhợpđồngdựatrênmộtquanđiểmvềvaitròcủaluậthợpđồngtrongxãhội.Luậthợpđồngthuầntúygiảiquyếtcácquanhệkinhtếtrongxãhộivàkhôngcóvấnđềđạođứctrongđó.Hậuquảduynhấtcủaviệckhônggiữlờihứalàbênviphạmphảibùđắpchobênbịviphạmcácthiệthạixảyra.Khôngcósựkếtánnàovềmặtđạođứcđốivớihànhviviphạmhợpđồng,chonênphápluậtcũngkhôngđòihỏibênviphạmphảithựchiệnnghĩavụtheohợpđồnghaytrừngphạtanhtavìhànhviviphạm.Trongxãhộihiệnđại,quanđiểmnàycònđượcpháttriểnthànhmộtnguyênlýkinhtếcóthểkhiếnnhiềungườingạcnhiên,cótêngọilàsựviphạmcólợi.Đólà,nếumộtbênviphạmhợpđồngbởianhtacóthểcóđượcmộtthỏathuậnkháccólợihơnthìđókhôngchỉkhôngbịcoilàxấumàcònđángkhen.Bởikhibênviphạmđãbồithườngthiệthạithìhiệuquảkinhtếđượcbảotoànvàtấtcảmọingườiđềucólợi;bênbịviphạmcóđượclợiíchngangbằngvớicáiđãđượccamkếtvàbênviphạmthìđạtđượcmộtthỏathuậncólợihơnchomình.

Nguyêntắcvềsựviphạmcólợicũngcóđiểmyếu.Sựbồithườngthiệthạidohànhviviphạmnếucóthểthìcũngrấthiếmkhicókhảnăngbùđắphếtchonhữngtổnthấtcủabênbịviphạm.Mộttrongsốnhữnglýdocóthểđưaralàbênbịviphạmphảitrảphíluậtsưvàcácchiphíkhácchovụkiện.Hơnnữa,theonhậnthứcthôngthường,sựviphạmcólợichỉdừnglạiởmộtnửasựviệc.Chúngtathườngnghĩđếnhệthốngphápluậtnhưlàmộttrậttựvềmặtđạođức.Mộttrongnhữngđiềumàluậthợpđồngcầnlàmlàchỉracáigìđúngvàcáigìsai.Giữlờihứalàđúng,cònphábỏnólàsai,vàdùcóbồithườngthiệthạithìcũngkhôngthểlàmchonótrởthànhđúnghoàntoànđược.Tuynhiên,quanđiểmnàyđãbịbácbỏgầnnhưhoàntoàntrongcácgiảipháppháplýcủaluậthợpđồng.

Ngườikhônggiữlờisẽphảibồithườngởmứcnào?

Hợpđồngcógiátrịthựcthibởimọingườiđềutrôngđợirằngaiđãhứathìsẽphảithựchiệnlờihứađó.Khimộtlờihứabịphábỏ,sựtrôngđợicủabênbịviphạmtrởthànhthướcđophổbiếnđểđánhgiámứcđộthiệthạidohànhviviphạmhợpđồng.

Hãylấymộtvídụđơngiản.Mộtnôngdânđồngýbánmộtxetảibíngôchochủmộtcửahàngnôngsảnởvenđườngcáivớimứcgiá100đô-la.Khingườinôngdânđókhônggiaođượcsốbínày,ngườichủcửahàngmuamột

xetảibítừmộtnôngdânkhácvớigiá120đô-la.Ngườichủcửahàngvốntrôngđợirằngmìnhchỉphảitrả100đô-lađểlấyxetảibí,vìvậyyêucầungườinôngdânkhôngthựchiệnđúnghợpđồngkiaphảibồithường20đô-lalàđủđểlàmthỏamãnsựtrôngđợicủaôngta.Nếungườichủcửahàngmuasốlượngbíthaythếvớimứcgiá100đô-lahayíthơnthếthìngườinôngdânviphạmkiasẽkhôngphảibồithườnggì,bởiôngchủcửahàngvẫnđảmbảođượclợiíchnhưkhingườinôngdânkiathựchiệnlờihứacủamình,kểcảkhikhôngtrảtiềnbồithườngthiệthại.

Tươngtự,nếungườichủcửahàngtừchốilấybívàngườinôngdânphảibánnóvớigiá90đô-la,ngườichủcửahàngphảitrả10đô-latiềnbồithườngthiệthạiđểđưangườinôngdântrởlạivịtríđúngnhưkhilờihứađượcthựchiện:khôngcònbítrongxetảivàtrongtúicủaôngtathìcó100đô-la.Nếuthịtrườngbíkhônggiảmgiávàngườinôngdânlạibánđượcnóvớimứcgiá100đô-lahaycaohơn,ngườichủcửahàngkhôngphảibồithườnggìcả.

Trongtấtcảcáctrườnghợpnày,chúngtađềugiảđịnhlàbênbịviphạmkhôngphảichịuphítổngì,kểcảkhimuabíthaythếhaybánbíchongườikhác.Nếunhưcónhữngkhoảnphítổnđó,chúngtasẽphảicộngchúngvàotổngthiệthại.Chẳnghạn,nếungườinôngdânkiaphảichởbíđixahơnđểbánlạichúngsaukhingườichủcửahàngđãviphạmhợpđồng,ngườinôngdânsẽphảiđượcnhậnchiphíchuyênchở;nếuôngtakhôngnhậnlạiđượcphầnchiphíchuyênchởthìtứclàtrôngđợicủaôngtatừhợpđồngđãkhôngđượcđápứng.

Giảsửkhingườinôngdânviphạm,ngườichủcửahàngkhôngmuabíthaythế.Luậtphápquyđịnhrằngôngtavẫncóquyềnđượcbồithườngthiệthại,tínhtoánbằngsốtiềnmàôngtaphảibỏthêmkhimuabíthaythế.Nếugiáthịtrườngtănglênđến120đô-lamộtxetảibí,ngườichủcửahàngnàycóquyềnđòibồithường20đô-lamặcdùthựctếôngtakhôngphảibỏsốtiềnđóra.Cácgiảipháppháplýcủaluậthợpđồngdựatrênsựtrôngđợivàoviệcthựchiệnhợpđồngchứkhôngphảivàohànhđộngthựctếthựchiệndựatrênsựtrôngđợiđó.Lýdochođiềunàykhôngđượclàmrõlắm,nhưngnhữngkhókhăngặpphảitrongnhữngtìnhhuốngphảichứngminhđượclàaiđóthựcsựđãdựavàomộthợpđồngcụthểcầnphảiđượcgiảiquyết.NếungườimuakhôngphảilàchủcủamộtcửahàngnhỏvenđườngmàlàLibby'svàmuahàngngànxetảibíđểchếbiếnthànhmónbánhnướngnhânbí,sẽrấtkhóđểliênhệmộthợpđồngcụthểbịviphạmvớimộtsựthaythếcụthể,nhưngchúngtacóthểhìnhdunglàthếnàocũngcóthiệthại.

Luậthợpđồngđặtranhữnggiớihạnnhấtđịnhđốivớinhữngthiệthạidựa

trênsựtrôngđợi.Mộttrongnhữnggiớihạnđólàthiệthạiphảiđượcnhìnthấytrước.Giảsửhợpđồngmuabánbíđặtrangàygiaohànglà15tháng10vàngườichủcửahàngđãdànxếpđểcóthểbánnóvớimộtmứcgiánhấtđịnhchomộtsốlớphọcđểlàmlồngđènbíngôvàodịplễHalloween.Khingườinôngdânkhônggiaođượcbíthìcũngđãquámuộnđểngườichủcửahàngcóthểtìmmuađượcbítừchỗkhác,vìthếôngtabịthiệthạinhiềuhơnlàmứcgiáchênhlệchthôngthườngkhibánbí.Ởđây,trôngđợicủangườichủcửahàngcaohơnthôngthường,vàvấnđềđặtrasẽlàbênnàophảigánhchịuthiệthạinày.Ngườichủcửahàngsẽnêurasựtrôngđợicủamìnhvàomộtkhoảnlợinhuậncaohơnthôngthường,cònngườinôngdânthìđáplạirằngôngtakhônghềbiếtgìvềdựdịnhđặcbiệtcủangườichủcửahàngkia.Phápluậtthìchorằngchỉkhingườinôngdânbiếthoặcthôngthườnglàphảibiếtvềthiệthạicụthểthìôngtamớiphảichịutráchnhiệmvềnó.Dokhôngcósựkếtánnàovềmặtđạođứcđượcápdụngđốivớinhữngtrườnghợplờihứakhôngđượcthựchiện,bênđưaralờihứahẹnchỉphảihànhđộngmộtcáchhợplý,trongđócóviệcphảibồithườngchonhữngthiệthạimàôngtacóthểnhìnthấytrướcđược.Cáchtiếpcậnnàychothấysựtươngphảnrấtthúvịvớiluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩn,trongđóbêngâyrathiệthạiphảichịutráchnhiệmđốivớitấtcảcáchậuquả,dùcónhìnthấytrướchaykhông,dolỗitrongluậtvềbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnlàyếutốquantrọnghơnsovớitrongluậthợpđồng.

Giớihạnthứhaiđượcđặtralàbênkhôngviphạmkhôngthểyêucầubồithườngchonhữngthiệthạimàngườiđócóthểtựtránhđượcnếuhànhđộngmộtcáchhợplý.Quytắcnàyápdụngphổbiếnnhấttrongcáchợpđồnglaođộng.Nếumộtgiámđốcdoanhnghiệpbịthảihồikhihợpđồngvẫncònthờihạn6tháng,liệucôtacóthểchỉngồinhàxemphimtruyềnhìnhvàănkẹorồivẫnlĩnhlươnghaykhông?Khôngnhấtthiếtphảithế.Nếucôtatìmkiếmcôngviệckháchaynhậnlàmmộtcôngviệctươngtựnếucóngườimời,thiệthạicủacôtasẽgiảmđiởmứcmàngườituyểndụngcũcủacôtacóthểchứngminhlàcôtacóthểkiếmđượcbằngmộtcôngviệckhácthaythế.Chuẩnmựcởđâychínhlàsựhợplý;côtakhôngbịbuộcphảiđitừđầunàysangđầukiađấtnướcchỉđểkiếmmộtcôngviệc,vàcũngkhôngphảichấpnhậnmộtcôngviệcvớimứclươngtốithiểuởMcDonald's.

Giớihạnthứbalàthiệthạiphảichứngminhđượcởmứcđộrõràngcầnthiết.Giớihạnnàycóthểgâyranhữngkhókhănđặcbiệttrongnhữngvụviệccủacácdoanhnghiệpmớithànhlập.Giảsửmộtdoanhnhâncókếhoạchmởmộtnhàhàngmớivàongày1tháng3,nhưngviệckhaitrươngbịtrìhoãnhaithángdobêncungcấpthiếtbịnhàbếpkhônggiaolòbếpvàtủlạnhđúnghạn.Doanhnhânnàycóthểsẽrấtkhóchứngminhvớimứcđộ

chắcchắnhợplýrằnglợinhuậncủanhàhàngsẽởmứcnàotrongthờigianhaitháng;lượngkháchluitớicủamộtnhàhàngrấtcótínhsuyđoán,vàthậtkhóđểsuyluậntừthựctiễnkinhdoanhcủacácnhàhàngkhác.

Giảthiếtnàychothấyrằngcầncónhữnggiảipháppháplýkhácbổsungchocácquytắcvềthiệthạiliênquanđếnsựtrôngđợi.Thiệthạidoniềmtinđượcchấpnhậnkhithiệthạidotrôngđợikhôngápdụngđược,đểbùđắpchochiphímàbênbịviphạmphảichịukhidựavàocáccamkếttronghợpđồng.Ngườichủnhàhàngcóthểkhôngkhôiphụclạiđượcnhữngtổnthấtlàlợinhuậnbịmất,nhưngnếungườiđóphảibỏrahàngtrămđô-lađểmuacáctrangquảngcáotrênbáochívàingiấymờiđếndựkhaitrươngvàongày1tháng3.,nhữngchiphíđóđãuổngphívànhàcungcấpphảichịutráchnhiệmvìnhữngchiphíđónhưlànhữngthiệthạidoniềmtin.Thiệthạidophảikhôiphụctrangtháibanđầulànhữngchiphíđểkhôiphụclạinhữnglợiíchđãchuyểnchobênkia.Nếungườichủhủybỏhợpđồngvớinhàcungcấpvàmuathiếtbịởnơikhác,ngườichủnhàhàngđócóquyềnlấylạikhoảntiềnđãtrả.

Nếucácquytắcvềthiệthạitrongquanhệhợpđồngđượcvậndụngtốt,ngườitasẽítkhiviphạmhợpđồng.Trừkhiaiđócóthểcóđượcmộtthỏathuậntốthơnnhiềukhiviphạmhợpđồngvàđigiaokếtvớingườikhác,cònnếukhôngsẽchẳngđángđểngườitabồithườngthiệthạichobênkia.Nhưngnhữngquytắcvềbồithườngthiệthạilạikhôngvậnhànhtốtlắm.Ngoàicácgiớihạnvềkhảnăngcóthểnhìntrướcđược,cóthểtránhđượcvàsựchắcchắnđốivớicácthiệthạicủacáclợiíchđượctrôngđợi,ngườitacònphảichịuphítổnđểđượcbồithường.Bênbịviphạmcònphảithuêluậtsưvàtrảcácchiphíkiệntụng.Cácchiphínàycũnglànhữngthiệthạigâyradoviệcviphạmhợpđồng,nhưngchúngkhôngđượcbồithườngnhưnhữngthiệthạitừhợpđồng.Vìvậynếubênbịviphạmbịmất10.000đô-la,ngườiđócóthểphảitrả2.000đô-lacholuậtsưvàcácchiphíkhácđểđượcnhậnlạinó,cónghĩalàngườiđósẽbịmấtkhoảntiềnnày.Ngoàira,lạicònmấtthờigianvàsựkhóchịukhitheođuổiviệckiệntụng,vàgánhnặngtàichínhcũngnhưtâmlýlàkhôngthểbùđắpđược.Dođó,rấtnhiềutrườnghợpviphạmhợpđồngkhôngđángđểtheokiện.

Tuynhiên,từmộtgócđộkhác,nhắclạicácbiệnphápđảmbảocủaluậthợpđồng,vídụcácquytắcvềtráchnhiệmpháplýphátsinhtừhợpđồng,thựcralàthừa.Sựrănđemàcácbiệnpháppháplýnàymanglạitrongviệcngănngừangườitakhỏithấthứakhôngquantrọngbằngcácyếutốkhác.Mọingườisẽtránhthấthứabởingườitathấylàmnhưvậylàkhôngđúngđắn.Ngườikhácsẽnghĩkhôngtốtvềhọ,màdanhtiếngthìmớilàthứtàisản

đángquýtronglàmăn.Đốitáclàmăncóthểsẽtừchốihợptácvớihọtrongtươnglainếuhọviphạmhợpđồng.Vìvậy,cácbiệnphápđảmbảothựchiệnhợpđồng,giốngnhưnhữngphầnkháccủaluậthợpđồng,cũngchỉlàmộtphầncủacâuchuyện.

7.BạnlàaiquanhữnggìbạnsởhữuLuậtTàisản

Luậttàisảncólẽlàmônluậtcơbảnlàmđauđầusinhviênnhất.Nguyêntắccơbảncủaluậttàisảncóvẻkhárõràng:bạnsởhữucáigìđóthìtứclànólàcủabạn,vàbạncóthểlàmbấtkỳđiềugìbạnmuốnvớinó.Nhưngluậttàisản,hơnbấtkỳngànhluậtnàokhác,cócảgánhnặnghàngngànnămlịchsửvàcóquánhiềunhữngkhíacạnhmangtínhkỹthuật.Bạncóbiếtrằngbạncóthểsởhữungôinhàcủabạntheoquyềnsởhữuhoàntoàntuyệtđốitrừkhicáibạncóthuộcquyềnsởhữuhoàntoàntuyệtđốibịràngbuộcbởimộtđiềukiệnkèmtheo?Haynếubạncóýđịnhđểlạitàisảnchoconcháu,hãythậntrọngđừngđểviphạmLuậtcấmchuyểnnhượngbấtngờ.Cảhaidisảnnàycủathờiphongkiến,vànhiềuthứkhácnữa,vẫncòntồntạitrongluậttàisảnhiệnđạingàynay.

Khôngnhữngthế,luậttàisảncũngliênquanđếnnhữngvấnđềchínhsáchxãhộicơbảnvàcôngnghệđangpháttriển.Liệuchínhphủcóthểcấmxâydựngtrêncáchònđảochắncửavịnhđểngănxóimònbờbiểnhaykhông?Nếumộtngườichủđấtkhôngsửangôinhàđangcóngườithuê,liệungườithuênhàcóthểtựmìnhsửanóvàtrừsốtiềnsửachữavàotiềnthuênhàhaykhông?Nếumộtbácsĩnghiêncứupháttriểnmộtsảnphẩmcógiátrịthươngmạitừmáucủabệnhnhân,aisẽlàngườicóquyềnđốivớisảnphẩmđóbácsĩhaybệnhnhân?Ailàngườisởhữumộthìnhảnhđượcđưalêntrênmạngthôngtintoàncầu?

Chươngnàybắtđầubằngmộtsốnguyêntắccơbản,sauđólàxemxétmộtsốkhíacạnhquantrọngcủaluậttàisảntừthờitrungcổđếnthờihiệnđại.Chủđềrấtrộng,vìvậychúngtôichỉnêuranhữngnétcơbản.

Luậttàisảnlàgì?

Conngườitrongnềnvănminhcủachúngtađãcónhữngquanniệmmangtínhcảmtínhvềtàisản,vàmộtphầnnhiệmvụđặtratrongchươngnàylàtìmhiểumứcđộkhácbiệtgiữakháiniệmvềtàisảntrongluậtvớiquanniệmcảmtínhđó.Chúngtahãybắtđầuvớiquanniệmcảmtínhvềtàisản,quanniệmmàchúngtacóthểnhậnthấyngaytừsuynghĩmànhữngđứatrẻtiếpthuđượctừchamẹchúng.

Ngaymộtđứatrẻcũngđãcóquanđiểmrấtrõvềtàisản:"củaconchứ!"Mónđồchơi,conbúpbê,haychiếcchănmàSuziebébỏngthườngthíchđắp,đềulàcủabé.Ẩntronglờinói"củacon"chínhlàquanniệmvềquyềnsởhữu,giốnghệtquanniệmvềquyềnsởhữucủachamẹcôbéđốivớingôinhà,chiếcôtô,haytiềnbạccủahọvàđóđềulànhữngvídụvềtàisản.CốtlõicủaquanniệmnàychínhlàcáimàSirWilliamBlachstone,tácgiảcủachuyênluậntừthếkỷXVIIIcótínhchấtgiảinghĩaluậtnướcAnhgọilà"Quyềnchếngựtuyệtđốivàduynhất...đốivới...vật...trongsựloạibỏhoàntoànquyềncủacáccánhânkháctrongxãhội”.Quyềnsởhữu,hayquyềnchếngự,làkhảnăngkiểmsoátviệcsửdụngđốivớimộttàisản.Suziecóthểgiảvờrằngbúpbêcủabélàmộtvịkháchtrongmộttiệctrà,haylàNữthầnCổtích,haylàngườimẹđangđilàm,cũnggiốngnhưchamẹcủabécóthểsơnnhàmàucam,đặtgiườngngủtrongphòngkhách,haytreoảnhAdolfHitlerlêntường.Bécóthểchobạnchơicùngbúpbê,haykhôngchobạnchơivớinó,cũnggiốngnhưchamẹbécóthểmờihàngxómsangnhàchơihaykhôngchohọvàonhà.Bécóthểđưachobạngiữhộ,đổilấymộtmónđồchơikhác,hoặctừchốiđổiđồchơi,cũnggiốngnhưchamẹbécóthểbánnhàvớibấtkỳmứcgiánàotrongphạmvicóthểmàhọcóthểbánđượchoặcgiữlạikhôngbán.

Trongxãhộicủachúngta,quanniệmvềquyềnsởhữuđốivớivậtvẫnđượcxemlàtrungtâmcủaýniệmvềsởhữu.Luậttàisảnquantâmđếnnhữngvậtkhácnhaumàconngườicóthểsởhữuvàcáchmàngườitasởhữuchúng.Cảhaithànhtốcủakháiniệmnàyvậtvớitưcáchlàđốitượngcủaluậttàisảnvàquyềnsởhữutuyệtđốiđềuchưađầyđủ,songluậtvềtàisảnthìlạicònrườmràhơn.

Trướchết,hãyquantâmđếnvật,haycòngọilàđốitượngcủaquyềntàisản.ConbúpbêcủaSuzievàngôinhàcủachamẹcôbélànhữngthứcóthểtrởthànhtàisảncủaconngười.Hầunhưtấtcảnhữnggìhữuhìnhđềucóthểtrởthànhkháchthểcủaquyềnsởhữu.Chúngtaphảinói"hầunhư",bởivìcómộtsốthứmặcdùhữuhìnhnhưngviệcnócóthểtrởthànhtàisảnhaykhôngvẫncòngâytranhcãi.Suzie"thuộcvề"chamẹcủacôbé,nhưngkhôngphảilàtàisảncủahọ.(Điềunàycũngthểhiệnsựthayđổitrongkháiniệmtàisản;nếuSuzielàngườiMỹgốcPhithìtrướcnộichiến,côbécóthểlàtàisảncủamộtaiđó).ThếcònquảthậncủachaSuziethìsao?Chúnglàtàisảnvớiýnghĩarằngkhôngaicóthểlấychúngđiđược,nhưngliệuchúngcóphảilàtàisảnvớiýnghĩarằngôngấycóthểbánmộtquảchoaiđócầnghépthậnhaykhông?(Ởmộtsốquốcgia,câutrảlờilàCó;ởnướcMỹ,câutrảlờilàKhông,ítnhấtlàđếnthờiđiểmnày).

Tàisảncũngkhôngphảichỉbaogồmnhữngvậthữuhình.NếuchacủabéSuzielàmộttácgiả,ôngcóquyềntácgiảđốivớinhữngcuốntiểuthuyếtôngviếtra.Đólàmộtdạngvôhìnhcủatàisảntrítuệ;ôngkhôngsởhữucuốnsách,màlàsởhữuquyềnxuấtbảncáccuốnsách.ChacủaSuziecũngcóthểsởhữucổphiếu,tráiphiếu,phầnvốngóptrongcácquỹđầutưchung.Cáccôngcụtàichínhkiểunhưvậylàhìnhthứcphổbiếnnhấtcủatàisảntrongxãhộichúngta,chodùchúngchỉlàvôhình.

Khiphápluậtđitheoconđườngnhậnbiếtlợiíchcủacáctàisảnvôhình,quanniệmcốtlõicủaluậttàisảnliênquanđến"vật"đãbịchiatách.Liệuquyềnđểnhậncáclợiíchcóphảilàtàisảnhaykhông?Vàcònnhữnglợiíchvàđặcquyềnkháctừchínhphủnữa,chẳnghạnnhưbằngláixe,biểnhiệutaxi,haygiấyphépphátsóngtruyềnhình?Liệumộtnhânviêncóquyềntàisảnđốivớicôngviệccủamìnhkhông?Liệucóphảitấtcảcácđặcquyềnhayquyềnlợiđềucókhảnăngtrởthànhđốitượngcủatàisản?

Việcchuyểntừcáctàisảnhữuhìnhsangvôhìnhlàmnảysinhmộtvấnđềđốivớiluậttàisản.Nếutàisảnkhôngchỉgắnvớivậtthìphạmvicủaluậttàisảnsẽlàgì?Nếunómởrộngđếntấtcảcácyếutốcógiátrịtiềmnăngthìmọithứđềucóthểlàđốitượngcủaluậttàisản.Nhưngnếutấtcảmọithứđềucóthểlàmộtphầncủatàisảnthìsẽchẳngcógìthựcsựlàđặcbiệtđốivớiluậttàisảncả.

Việcnêuracácvấnđềnàycũngđãminhhọachosựkhiếmkhuyếtcủayếutốthứhaicủatàisảnlàkháiniệmvềquyềnsởhữutuyệtđối.ChamẹcủaSuziesởhữungôinhàcủahọ,nhưngquyềnsởhữuđócònlâumớiđạtđượcnhưquanniệmcủaBlackstonevềquyềnchếngựtuyệtđối.Họkhôngthểsửdụngtàisảncủahọchobấtkỳđiềugìhọmuốn.Nếuhọmuốnmởmộtcửahàngtrongngôinhàcủamình,cácquyđịnhvềphânkhuchứcnăngcủakhuvựchọsinhsốngcóthểkhôngchophéplàmđiềuđó.Nếuhọtổchứcnhữngbữatiệcồnàohayđểrácchấtđốngtrênbãicỏ,hàngxómhayquanchứcđịaphươngcóthểcónhữngbiệnpháppháplýnhấtđịnhđểngănchặnhọ.Họcũngkhôngthểngăncảnngườikhácsửdụngtàisảnnày.Họsởhữuphầnđườngđibộphíatrướcngôinhà,nhưngkhôngđượccấmngườiđibộđitrênđó.Vàngườikháccũngcóthểcónhữngquyềnlợinhấtđịnhđốivớitàisảncủahọ.Nếuhọvaytiềnđểmuanhà,họphảitraochongânhàngmộtquyềntheohợpđồng(thựcchấtlàmộtlờihứahẹnsẽthanhtoán)vàlợiíchtừtàisản(nhậnthếchấpngôinhàđểđảmbảochokhoảnvay).

Khixemxétkháiniệmmởrộngcủatàisảngồmcảcácvậtvôhìnhcùngvớisựsụpđổcủakháiniệmquyềnsởhữutuyệtđối,chúngtathấyrằngluậttài

sảnkhôngthựcsựchỉlàvềviệcsởhữuđốivớivật.Thayvàođó,luậttàisảnquantâmđếnmốiquanhệgiữaconngườivớiconngườitrongsựliênhệvớinhữngnguồntàinguyêncógiátrị.NhữngmốiquanhệđókhôngđượcchỉrõtrongquanniệmvềquyềnsởhữutuyệtđốicủaBlackstone,haycủacôbéSuzie,màsẽmangnhữngnộidungkhácnhauphụthuộcvàohoàncảnhkhácnhau.Luậttàisảnquyđịnhvềmộttậphợpcácquyền;khôngcómộtquanniệmnàovềquyềnsởhữucóthểbaotrùmđượctấtcả.Thayvàođó,sẽlàcácmốiquanhệpháplýkhácnhaumàconngườicóthểcóđượcliênquanđếnnhữnglợiíchcógiátrị.

Tậphợpcácquyềnxácđịnhlợiíchnàomàmộtngườichủcóthểcóđượcđốivớimộttàisảnnhấtđịnh.Hãyxemtậphợpcácquyềngiốngnhưmộtbócủi.Nếumộtngườiômcảbócủi(tấtcảcácquyềnđốivớimộtđốitượngcủaquyềntàisản),vôhìnhhayhữuhình,chúngtasẽchongườiđólàchủsởhữucủatàisản.Ngaycảkhihọkhôngômcảbócủi,nhưngmàlàphầnlớncủabócủi,hoặcmộtvàithanhcủiquantrọngnhất,thìchúngtavẫncoihọlàchủsởhữu.Dướiđâylànhữngthanhcủiquantrọngnhất,haychínhlànhữnglợiíchquantrọngnhấtđốivớitàisảnmàmộtngườicóthểcóđược.Vìquyềntàisảnlàkhôngtuyệtđối,tấtcảnhữngyếutốnàycũngcógiớihạnnhấtđịnh.

•Tựdosửdụng.ChamẹcủaSuziecóthểlàmnhữnggìhọmuốnđốivớingôinhàcủahọmàkhôngcầnphảixinphépngườikhác.

•Quyềncấmđoán.KhôngaikháccóthểsửdụngngôinhàtrừkhichamẹcủaSuzieđồngýchohọdùng.

•Quyềnchuyểnnhượng.ChamẹcủaSuziecóthểbánhoặcđemngôinhàđichongườikhác.Họcũngcóthểquyếtđịnhsốphậncủangôinhàsaukhihọchết,bằngviệcđểlạinóchoSuziehoặctặngchoHiệphộibảovệđộngvật(SPCA)trongdichúccủahọ.

•Quyềnđượcbảovệtrướccáchànhvigâyhại.Giốngnhưviệckhôngaikháccóquyềnsửdụngngôinhà,khôngcóaicóquyềngâythiệthạichongôinhà.NếungườihàngxómchặtcâycủahọvàđổlênmáinhàcủachamẹSuzie,chamẹemcóquyềnđòilạitừngườihàngxómtiềnbồithườngthiệthạidochiphíphátsinhđểsửachữamáinhà.

Mứcđộtươngđốithayvìtuyệtđốicủaluậttàisảnđượcthểhiệnkhinhìnvàonhữngvídụmàởđómộttrongsốnhữngquyềnlợicơbảnnêutrênđượcxácđịnhrõvàbịhạnchế.Mộttrongnhữngquyềnquantrọngnhấttrong

nhómquyềnnêutrênlàquyềncấmđoánngườikhácsửdụngtàisảncủamình.Quyềncấmđoánnàycómộtsốbiểuhiệnrõràng;mộtngườivôgiacưkhôngthểđếnngủtrongphòngkháchnhàbạnnếukhôngđượcbạnchophép.Bấtkỳsựxâmnhậpnàovàomảnhđấtcủabạnmàkhôngđượcphépcủabạnhaykhôngvìnhữngđặcquyềnnhấtđịnhđượcluậtquyđịnhđểvàođềubịcoilàxâmnhậptráiphép.Nếuaiđóđingangquamảnhđấtcủabạn,némrácởđó,haythậmchídắtmộtconchóđitrênbãicỏnhàbạn,đócũnglàxâmnhậptráiphép.Theotruyềnthốngthìmộtngườichủđấtđượcxemlàkhôngchỉsởhữuphầnbềmặtcủađấtmàtấtcảphầnxuốngsâuđếntrungtâmcủatráiđấtcũngnhưlêntận"bầutrời”.Đếnngàynay,phầnđầucủaquanniệmđóvẫncònđượccôngnhận;hàngxómcủabạnkhôngthểđàođườnghầmphíadướimảnhđấtnhàbạn,hayđàochéoquađểlấymộtthứkhoángchấtnàođóphíadướimảnhđấtcủabạn.Tuynhiên,phầnsauthìkhôngcònchínhxácnữa.Mộtchiếcmáybaybayphíatrênnhàbạnởđộcao9km,hoặcmộtvệtinhbaytrênquỹđạotráiđấtởphíatrênnhàbạnkhôngphảilàsựxâmnhậptráiphép.

Hơnnữa,phápluậtcũngquyđịnhmộtsốđặcquyềnnhấtđịnhđểđivàophầnbấtđộngsảncủangườikháctrongmộtsốtrườnghợp,vàđókhôngphảilàxâmnhậptráiphép.Vídụnhưngườibánnhàcómộtkhoảngthờigianhợplýsaukhibánđểdichuyểncáctàisảnvẫnđểtrongngôinhà,trừkhicácbênthỏathuậnrằngtoànbộtàisảncủabênbánphảiđượcchuyểnratrướckhihoàntấtviệcmuabán.Cáccôngchứcnhànướcnhưcảnhsáttrậttự,cảnhsátphòngcháychữacháyvàthanhtraytếcóthểvàonhàtrongmộtsốtrườnghợpđểbảovệtrậttựcôngcộng.NếuchamẹcủaSuziethựchiệnviệckinhdoanhởtrênmảnhđấtcủahọ,phápluậtvềchốngphânbiệtđốixửngăncảnhọlàmcáiviệclàkhôngchophépkháchhàngđivàomảnhđấtcủahọvìlýdochủngtộc.

Hãygiảthiếtlàkhôngcósựxâmphạmvềmặtvậtlýđốivớingôinhàmàlànhữnghìnhthứcxâmphạmkhác.Liệuchủcủabấtđộngsảncóquyềnngăncảnngườikhácgâytiếngổn,gâymùi,khóihaylàmrungkhông?Nếubạnsốnggầnmộtnhàmáysảnxuấtphânvôcơ,vànhàmáyđóthảiramùikhóchịu,thỉnhthoảnglạicòncóbụirơixuốngđấtcủabạn,liệuđócóphảilàquyềntàisảncủabạnđãbịxâmphạmkhông?Câutrảlờicủaluậtlàcó,nếusựxâmphạmlênviệchưởngdụngtàisảncủabạnđượccoilàkhônghợplý.Sựxâmphạmđốivớitàisảnnàyđượcgọilàgâyphiềnphức.Nócũngcóthểviphạmquyđịnhcủađịaphươnghayphápluậtcủabangquyđịnhchitiếtvềnhữngvấnđềnày.

Dĩnhiên,vấnđềrắcrốiởđâychínhlàxácđịnhkhinàothìnhữngthứnhư

bụi,mùi,tiếngồnbịcoilàkhônghợplý.Hãynghĩđếnnhữngtiếngồncókhảnănggâyraphiềnphức.Đứaconcủahàngxómnhàbạntậpđànpiano(rấttệ)cảtiếngđồnghồsaukhitantrườngthìsao?Vàbannhạcrockcủacậuanhtraiđangởtuổimớilớntậpluyệnởâmđộcaonhấtcảtiếngđồnghồsaugiờhọc?Haytậpcảbatiếng?Tậpvàobanđêm?Tậpvàođêmtrướcbuổihòanhạc?Tốinàocũngtập?Nhưbạncóthểthấy,cầnphảicósựnhậnđịnhvàđánhgiáđốivớinhữngviệcnày.Tòaánsẽxemxéttừngdạngxâmphạm,xảyrakhinào,ởđâuvàmứcđộthườngxuyênnhưthếnào,nócótácđộngnhưthếnàođếnviệchưởngdụngcũngnhưgiátrịkinhtếcủatàisảncủabạnđểquyếtđịnhxemcócoimộthànhđộngcụthểlàgâyphiềnphứchaykhông.Việcnhìnnhậnvàđánhgiánàythuộcvềmộtphầnnhiệmvụcủatòaánkhixemxétcácmốiquanhệcấuthànhnênluậttàisản.

Chínhvìvậymàluậttàisảnkhôngphảilàvềvật,hoặcthậmchílàbằngmộtquanniệmđơngiản,làsựsởhữuđốivớivật.Thayvàođó,luậttàisản,giốngnhưtấtcảcácluậtkhácnóivềsựphânbổcácnguồnlựccógiátrịtrongxãhội.Nó,mộtcáchtấtyếu,sẽgắnliềnvớicácvấnđềvềkinhtế,chínhtrị,vàcáchnhìncủachúngtavềmộtxãhộinhưthếnàolàtốt.Khiđó,chúngtacầnkhámphácáigìđủđiềukiệnđểđượccoilàtàisản,khimộtthứđượccoilàtàisảnthìýnghĩacủanólàgì,vàcâutrảlờichonhữngcâuhỏinàyliênhệthếnàovớicácquanhệxãhội,quyềnlựcvàcônglý.

Vìsaochúngtacầncóluậttàisản?

Câuhỏiđầutiên,giốngnhưvớibấtkỳngànhluậtnào,đólàvìsaochúngtacầncóluậttàisản?Cụthểhơn,làvìsaochúngtacầnmộthệthốngtàisảnriêng?Cóvấnđềgìkhôngnếuthayvàođó,chúngtađểchobấtkỳaicũngđều"sởhữu"tấtcảmọithứcùngnhau,haylàđểchokhôngcóbấtkỳquyềnsởhữuđốivớibấtkỳthứgìcógiátrịthựcthivềmặtpháplý?

Thựcrathìchúngtacũngchẳng"cần"cósởhữutưnhân,ởgócđộlàxãhộicóthểtồntạimàkhôngcầncónó.Chúngtabiếtđượcđiềunàybởiđãtừngcónhữngxãhộivậnhànhtốtvớiquanniệmvềtàisảntưnhânkhônggiốngnhưchúngta.Hãycùngnhìnlạimộttrongnhữngxãhộiđãtừngtồntạitrướcthờiđạicủachúngta,nướcAnhthờiphongkiến.

VàothờiTrungcổ,nhấtlàsausựxâmchiếmcủađếchếNormanvàonăm1066,nhànướcvàxãhộiAnhđượctổchứckháchẳnsovớingàynay.CómộtbàitụngcangắncótênMọithứđềutươisángvàđẹpđẽmôtảkháiquátcácthangbậctrongxãhộiphongkiếnbấygiờ:

Ngườigiàutronglâuđài

Ngườinghèođứngngoàiđường

Dùbậccaohaythấp

ThânphậnChúatraocho

Nhàvuaởvịtrícaonhấttrongthangbậchìnhkimtựthápcủaxãhộiphongkiến,tiếpxuốngdướilàcáclãnhchúa,sauđólàđếncácquýtộcnhỏ,cáchiệpsĩvàcuốicùnglàngườinôngnô.Cácbậcbềtrênkhôngthểyêucầungườidướiquyềntựđộngtuânthủhọ,nhưcácchínhphủngàynaycóthểyêucầu;vànhữngngườiởthangbậcdướicũngkhôngthểyêucầubềtrênbảohộchomình,nhưnhữngcôngdânngàynaycóthểlàm.Haivấnđềđiliềnvớinhaulàtuânthủvàbảohộnàyđượcxửlýbởimộtcơcấumàởđómỗithànhviêncủatrậttựxãhộiphongkiếnđềucó:mộtthânphận.Thânphậnconngườitrongxãhộiphongkiếnđịnhraquyềnsởhữuđốivớiđấtđailoạiquyềntàisảnquantrọngnhấtcũngnhưvịtríxãhộivànghĩavụvềmặtchínhtrị.Nhàvuacóthểbanđấtchomộtlãnhchúa,đổilạilãnhchúaphảiđồngýcungcấpmộtsốlượngbinhlínhnhấtđịnhđểđichiếnđấuchonhàvua.Lãnhchúađếnlượtmìnhcũngcóthểbanđấtchomộthiệpsĩvàhiệpsĩđổilạiphảiđồngýchiếnđấubảovệlãnhchúa,điềunàycũngchophéplãnhchúathựchiệnnghĩavụcủamìnhđốivớinhàvua.Vàtiếptụctheocáchnhưvậyxuốngđếnnhữngngườinôngnô,họcóthểđượcgiaođấtđểcanhtácvàphảithựchiệnmộtsốnghĩavụvớilãnhchúanhưnộptôvàphụcvụ.Docácquyềntàisảnmangtheonócácnghĩavụnhưchiếnđấuhaylaođộng,tàisảnkhôngcókhảnăngchuyểnnhượngmộtcáchtựdo;nhàvuakhôngthểđồngývớitrườnghợpngườimualạihaythừakếđấtđaicủalãnhchúakhôngthểthựchiệnchonhàvuanhữngnghĩavụmangtínhđiềukiệnđó.Vìthế,tàisảntrongxãhộiphongkiếncórấtítnhữngđiểmgiốngvớitàisảnriêngtrongxãhộihiệnđại,nhưngtrậttựxãhộimànóhỗtrợthìvậnhànhrấttốt.

Hệthốngluậttàisảntrongxãhộihiệnđạipháttriểntừhệthốngthangbậcxãhộithờitrungcổ.Vìsaochúngtalạiphảicótàisảnriêng,vànómanglạiđiềugìchochúngta?Nhữngcâuhỏinàyđãđeođẳngcácluậtsư,quantòa,cáchọcgiảsuốttừthờicủaBlackstonevàJohnLockechođếntậnngàynay.Câutrảlờikhônghoàntoànthỏamãn,vàsựthiếurõràngnàylàmộttrongnhữngnguồngốcđưađếnsựmơhồcủaphápluật.Ởđâychúngtatậptrungvàobaloạilậpluậnchủyếutrongcáctranhluậnvềluậttàisản:trướchết,tàisảnkhuyếnkhíchconngườitalàmviệccónăngsuấthơn.Thứhai,tàisảnđảmbảođượcsựtựdovềchínhtrị.Thứba,tàisảnđónggópchosựphát

triểncủaconngười.

Tàisản,mặcdùcóthểcòncónhữngtranhcãi,khuyếnkhíchconngườităngnăngsuấtbằngviệcmanglạichongườitamộtsốsựđảmbảokhibiếtrằngtàisảncủamìnhsẽđượcbảovệvàbằngviệctạoramộthệthốngtrongđótàisảncóthểđượcchuyểngiaochonhữngngườisẽsửdụngnómộtcáchcóhiệuquảnhất.NhữngcáchnóigiốngnhauvềphápluậttừthờicủaBlackstoneđếnthờihiệnđạiđãđượcsửdụngđểminhhọachonó.Giảsửbạnquyếtđịnhtrồngmộtloạicâytrênmảnhđấtcủamình.Bạnxớiđấtlên,gieohạt,tướinướcvàbónphânchocâytrồngcủabạn.Khiđếnngàyđượcthuhoạch,bạnpháthiệnrarằngngườihàngxómđêmtrướcđãlấyhếttấtcảsảnphẩmbạntrồng.Nếubạnkhôngcóquyềntàisảnđốivớicâytrồngcủabạnvàquyềnđócógiátrịthựcthivềmặtpháplý,cáchduynhấtbạncóthểlàmlàsửdụngvũlựcđốivớingườihàngxómcủabạn,điềumàbạnsẽchẳngdámlàmnếuanhtatokhỏehơnbạn.Vàsaunày,bạnsẽchẳngmuốnvấtvảtrồngcấygìnữanếunhưbạnkhôngthểhưởngthụthànhquảmìnhlàmra.

Lạigiảsửbạnkhôngphảilàmộtnôngdângiỏi,nếuđemsovớihàngxómnhàbạn.Khitrồngngômộtnăm,bạnchỉcóthểlàmrađượcmộttrămgiạngôtrênmảnhđấtcủabạn,trongkhimộtngườinôngdângiỏihơncóthểlàmrađếnhaitrămgiạ.Nếubạncóthểbánmảnhđấtcủabạnchongườihàngxómđểtrồngngô,cảbạnvàngườihàngxómđềucólợihơn.Nhưngbạnkhôngthểlàmnhưvậytrừkhibạncóquyềntàisảnđốivớiđất,đểđượcđộcquyềnsửdụngnóvàđượcchuyểngiaoquyềnsửdụngnó.

Nóimộtcáchngắngọn,luậttàisảnphụcvụchohoạtđộngkinhtế.Nếumọingườiđượcphápluậtbảovệđểsửdụngtàisản,khảnăngpháplýđểngăncấmngườikhácsửdụngnóvàkhảnăngchuyểnnhượngtàisảnchongườikhác,họsẽcảmthấymuốnđầutưcôngsứcvàvốnliếngvàopháttriểncácnguồnlực,vàcácnguồnlựccũngsẽđượcchuyểnvàotayaicóthểsửdụngnóhiệuquảnhất.Hệquảlàcáccánhânsửdụngcácnguồnlựcsẽđượclợivàcảxãhộicũngsẽđượclợibởi,nóinhưmộtnhàkinhtế,nóđảmbảođượcrằngcácnguồnlựcsẽhướngvề”cáchsửdụngtốtnhấtvàtốiưunhất”.

Việcliệusởhữutưnhâncóthựcsựkhuyếnkhíchcáchoạtđộngcóhiệuquảhaykhôngcònphụthuộcsựđúngđắncủanhữnggiảđịnhẩntrongcáclậpluậncủakinhtếhọc.Cónhiềucuốnsáchtậptrungtìmhiểucáclậpluậnkinhtếnày,vàởđâychúngtakhôngthểđisâuvàođó.Tuynhiên,hãycânnhắccáchmộtlậpluậnkinhtếchuyểncácphântíchlýthuyếtvàomộtgiảđịnhcótínhkinhviện:rằngmộtngườisẽlàmbấtkỳđiềugìmàphápluậtkhông

cấm,vàrằngmộtngườisẽchỉlàmnhữngthứmàphápluậtbảohộ.Khôngnhấtthiếtlàngườimạnhsẽăntrộmcủakẻyếu,haynhữngngườinôngdânsẽchỉtrồngcấykhimàcôngsứccủahọđượcphápluậtbảovệ.Trongcảhaitrườnghợp,cácáplựcxãhộihayquanniệmkhácnhauvềlợiíchcánhânvàlợiíchcộngđồngcóthểkhiếnchongườitahànhxửkhôngtheocáchmàcáclậpluậnvềkinhtếdựbáo.Cácnhànhânchủnghọcđãmôtảnhữngxãhộivànhữnggiaiđoạnmàởđósởhữuchungcácnguồnlựcchứkhôngphảisởhữutưnhâncũngmanglạihiệuquảkinhtế.

Hơnthếnữa,ngàynay,tranhcãivềchứcnăngkinhtếcủasởhữutưnhânđãcómộtdạngthứckháckhixemxétcácquyềnsởhữutrítuệdướidạngđiệntử,chẳnghạnnhưphimảnh,âmnhạcvàcácnộidungsốtrựctuyến.MộtsựbảovệcaocóthểkhuyếnkhíchcácnhàsảnxuấttạoranhiềunộidunghơncácbannhạcrocksẽthuâmnhiềubàiháthơnvàcáccôngtythuâmsẽphânphốinhiềuđĩaCDhơnnhưngnócũngngăncảnhoặclàmnảnlòngnhữngngườimuốnpháttriểntrêncácnộidungđócácnhạcsĩhiphopsẽcóítkhảnăngđểhòaâmlạinhạccủacácbàihát,vànhữngngườihâmmộsẽcóítkhảnăngđểlậpcáctrangwebtrênđótảicácbàihátđượcyêuthíchđểbàytỏlònghâmmộ.

Quyềnsởhữutưnhâncũngcócảkhíacạnhchínhtrịtrongđó.Khảnăngsởhữutàisảnvàtừđótạorasựđộclậpđốivớingườikhácchodùđólànhữnglãnhchúacủaxãhộiphongkiếnhaychínhphủthờihiệnđạichophépnhữngngườisởhữuđốivớitàisảnđòiđượcsựđộclậpvềchínhtrị.Đôikhingườitanóirằngquyềnsởhữulàtiềnđềcủanềndânchủ,bởiquyềnsởhữuchophépmộtcôngdânphátbiểutựdovàthamgiavàocácvấnđềcôngcộngmàkhôngphảilolắngrằngsựthamgiavềmặtchínhtrịsẽlàmtổnhạiđếnlợiíchkinhtếcủamình.ĐốivớiThomasJefferson,điềunàycónghĩalàtấtcảmọingười(haychíítlàtấtcảnhữngngườiđànôngdatrắngtrưởngthành),cầnphảicóđượccơhộisởhữuđấtđai,vàquyềnsởhữuđấtkhôngchỉđượctậptrungvàomộtsốítgiađìnhgiàucó.”Sựlệthuộckhiếnngườitaphảiquỵlụyvàcóthểbịmuachuộc”,ôngviết,trongkhiquyềnsởhữuđộclậpsẽhỗtrợchonềndânchủ.

Vàonhữngnăm1960,cuộctranhluậnmangtínhchínhtrịvềtàisảnđượcápdụngđốivớinhữngngườiphảisốngnhờvàotiềnbanphátcủachínhphủ.Trongmộtbàiviếttạpchírấtnổitiếngcótênlà”Quyềntàisảnmới”,GiáosưCharlesReichcủaTrườngLuậtYalechorằngnhữngngườinhậntiềntrợcấp,côngchứcnhànướcvànhữngngườiđượccấpgiấyphépcũngnhưđượctraođặcquyềncầnphảicócácquyềntàisảntrongnhữnglợiíchmàhọnhậnđượcđểthiếtlậpsựđộclậpvềmặtchínhtrịđốivớinhànước.

Gầnđây,chúngtađãnhậnrađượcnhữnggiớihạntrongcáctranhluậnmangtínhchínhtrịvềsởhữutưnhân.NhưJeffersonđãlưuý,khôngphảilàquyềntàisảnmàlàsựphântáncácquyềntàisảnmớilàcáiđónggópchonềndânchủ.Khitàisảntậptrungtrongmộtcôngtylớn,vàkhicáctổchứclắmtiềnbạcthốngtrịhệthốngtruyềnthôngđạichúngvàcácquytrìnhchínhtrị,khảnăngđểcáccánhânthamgiavàgâyảnhhưởngsẽbịsuygiảm.

Vàvấnđềcuốicùnglàquyềnsởhữucóýnghĩariêngtưrấtlớn.Nhữngthứngườitađượcsởhữucóthểsẽrấtquantrọngbởinógópphầntạoraýthứcvềbảnthân,ýthứcvềvịtrívàýthứcvềsựtồntạicủamìnhcũngnhưcáigìthuộcvềmình.KhôngphảimởrộngquáxađểnóirằngtầmquantrọngcủamộtconbúpbêđượcyêuthíchhaymộtchiếcchănquýbáuđốivớiSuziebébỏngcũngngangvớitầmquantrọngcủaviệcsởhữungôinhàđốivớibốmẹbé,haynhữngthứđượcyêuquýkhác,từvậtgiatruyềnđếnchiếcôtôđắtgiá.Cácyếutốnàycủaquyềntàisảnxácđịnh,ởmộtgócđộnhấtđịnh,Suzievàbốmẹcủabélàai,vànếukhôngthểsởhữunhữngthứđóthìhọcóthểsẽlànhữngconngườikhác.Vấnđềnàykhôngthểđượcnhìnnhậnkhichúngtanhìnvàomộtmôitrườngmàởđóconngườirấtítkhảnăngtiếpcậnđếnquyềnsởhữu.Trongtùhoặctrongcáctrạitâmthần,nhữngngườitrongđócũngtậphợpmộtsốthứthuộcvềmình,giấuchúng,hoặcmangchúngđiđâyđóđểthiếtlậpmộtkhônggianriêngvàđểcóýthứcvềbảnthân.Mộtminhchứngquantrọngvềviệcthiếubảnngãtrongtrậttựtôngiáolàtừbỏquyềnsởhữu:khôngchỉlàlờinguyềnrằngmìnhsẽlàngườivôsản,màcònlàsựtừbỏkhảnăngcóđượcnhữngthứngoàinhữngvậtdụngthiếtyếukhácnhưlànhữngtàisảntưnhân.

Cónhữngloạitàisảnnào?

Tàisảnbaophủmộtdiệntíchrấtlớn.(Xinthứlỗichoviệcchơichữ).Nhưchúngtađãnhìnthấy,búpbêcủaSuzie,ngôinhàcủachamẹcôbé,vàquyềntácgiảcủachacôbéchỉlàmộtsốvídụvềtàisản.Phápluậtquyđịnhkhácnhauvềcácloạitàisảnkhácnhau,vìvậyviệcphânloạinhữngtàisảnmàmộtngườicóthểsởhữulàrấthữuích.

Cólẽsựphânbiệtcănbảnnhấtchínhlàgiữabấtđộngsảnvàđộngsản.Bấtđộngsảnlàđấtvànhữngthứgắnliềnmộtcáchbềnvữngvớiđất.(TừgốccủanótrongtiếngAnhlà"realestate"và"realtor").Độngsảnlàtấtcảnhữngtàisảncònlại.Đồđạctrongnhà,trangsứcvàôtôlàcácđộngsản,vàcảnhữngthứvôhìnhkhácnhưquyềntácgiả,bằngsángchế,cổphiếuvàtráiphiếu.Mộtsốloạitàisảncũngchứngtỏnhữngkhókhănvềmặtđịnhnghĩamùamàngđanglênđôikhicũnglàbấtđộngsản,đôikhilạilàđộngsản

nhưngtrongphầnlớntrườnghợpthìsựphânbiệtgiữađộngsảnvàbấtđộngsảnrấtdễnhậnbiết.

Vìsaochúngtaphảicósựphânbiệtnhưvậyvàcáinàotheođósẽphứctạphơn.Nhưchúngtathấyvàothờitrungcổ,đấtđaikhôngchỉlàtàisảnmàcònlàcơsởđểtổchứcxãhội.Saukhichếđộphongkiếntanrã,đấtđaivẫnđượcđốixửmộtcáchđặcbiệtbởinólàloạitàisảnphổbiếnnhấtvàquantrọngnhất,vàvìthếđượcápdụngnhữngthủtụcđặcbiệt.ChẳnghạnnhưkhiThomasJeffersontranhluậnvềviệcphânchiatàisảnnhưmộthìnhthứcchốnglạichếđộchuyênchế,cáimàôngmuốnđềcậpchínhlàviệcphânchiađấtđaichonhữngđiềnchủnhỏ,đốilậpvớiviệcnắmgiữdiệntíchlớnđấtđaicủatriềuđạiphongkiến.

Ngàynay,sựphânbiệtmangtínhlịchsửgiữađộngsảnvàbấtđộngsản,kếthợpvớinhữngsựkhácnhauvềtínhnănggiữacáctàisảnkhôngdichuyểnđiđượcvànhữngtàisảncóthểmangđiđâyđiđó,đượcnhìnnhậntrongcáchthứcxửlýkhácnhauđốivớicáctàisảnkhácnhau.Cócácnhómchếđịnhphápluậtkhácnhauđiềuchỉnhtừngloạitàisản,vàtrongmỗinhómđólạiđượcchiathànhcácnhómquyđịnhnhỏhơn.Việcbánmộtmảnhđấtcóthểđượcmộtchếđịnhluậtđiềuchỉnh;bánmộtchiếcôtôlạiđượcchếđịnhkhácđiềuchỉnh.Cáchthứcđểmộtngườichủđấtsửdụngmộtmảnhđấtcóthểđượcquyđịnhbởimộtvàichếđịnhluật,trongkhiquyềncủamộtngườichủsởhữumộtchiếcôtôhaylàquyềntácgiảcòncónhiềuquyđịnhkháchơnnữa.

Mộtđiềucũngdễnhậnthấylàmộtvàitàisảnthìhữuhìnhvàmộtsốkhácthìvôhình.Đấtđaithựcsựđãtừnglàloạitàisảnbaotrùmnhất,nhưnggiờđâycáctàisảnvôhìnhđãlàmchobấtđộngsảntrởnênnhỏbéđicảvềgiátrịvàtầmquantrọng.Mộtgiađìnhbìnhthườngcóthểsởhữumộtchiếcôtôvàmộtngôinhà,nhưnghọcũngcóthểsởhữumộtquỹhưutrí,mộtvàiquỹđầutư,vànhữngtàikhoảnnhàbăngcógiátrịvượtxacáctàisảnhữuhìnhcủahọ.

Cómộtloạitàisảnvôhìnhđặcbiệtlàtàisảntrítuệ,haylàtàisảnđượctạorathôngqualaođộngtríócchứkhôngphảilàlaođộngchântay.Quyềnđốivớisángchếvàquyềntácgiảlàtàisảntrítuệ.Quyềnđốivớimộtsángchếlàquyềnđượcđộcquyềnsửdụng,cấpquyềnchongườikháchoặcbánmộtsángchế.Khimộtnhàsángchếthiếtkếramộtcáibẫychuộttốthơn(hayđểsátthựctếhơntrongthờiđạingàynay,khiphòngnghiêncứucủamộtcôngtydượcphẩmlớntạoramộtloạithuốcmới),ngườisángchếranócóthểlàmđơnlêncơquannhànước,cungcấpcácthôngtinvềtínhmớivàtính

hữudụngcủaphátminhđó,vàđượccấpquyềnđốivớisángchế.Điềuđólàmchosángchếđótrởthànhquyềnsởhữucủangườisángchếtrongmộtsốnămnhấtđịnh.Phápluậtvềquyềnđốivớisángchếbanđầuđượcquyđịnhvớimụctiêubảovệcácsángkiếntrongngànhcơkhí,kiểunhưbẫychuột,còngiờđây,nóđượcmởrộngtớirấtnhiềuloạiphátminhkhácnhau;đãcónhữngtranhcãixungquanhvấnđềlànócóthểmởrộngđếnmứcnàođốivớicácphươngthứckinhdoanh(chẳnghạnnhưhệthốngđặthàngbằngmộtlầnkíchchuộtcủaAmazon.com),cáccơthểsống(chẳnghạnnhưcácvikhuẩnbénhỏđượcdùngđểlàmsạchcácvếtdầuloang),vàthậmchílàcácphátkiếnkhoahọc(chẳnghạnnhưviệcgiảimãbộgenngười).

Tươngtự,khimộttiểuthuyếtgiaviếtmộtcuốnsách,ngườiđósẽcóđượcquyềnsởhữutrítuệđượcbiếttớivớicáitênquyềntácgiả.Quyềntácgiảđượcápdụngđốivớinhiềuloạitácphẩmcótínhsángtạo,baogồmcảcáctácphẩmvềnhữngchuyệncóthậthoặcgiảtưởng(chẳnghạnnhưquyểnsáchnày),tranhảnh,bàihát,cácbộphim,vàtrangweb.Quyềntácgiảbảovệchoviệcdiễntảýtưởngchứkhôngphảibảovệýtưởng;Disneykhôngthểngăncảnbạnlàmrabộphimhoạthìnhcónhânvậtchínhlàchúchuộtvuinhộn,nhưnghọcóthểngăncảnbạnthểhiệnđúngchúchuộtMickeyđó.

Nhãnhiệulàmộtloạitàisảnkhácliênquanđếnquyềnsởhữutrítuệ.Sángchếvàtácquyềnđượcbảovệvìchúnglànhữngsángtạomới;cònnhãnhiệuđượcbảovệvìchúngcógiátrịthươngmại.Cáitên”McDonald’s“vàbiểutượnghìnhcungmàuvàngcógiátrịbởimọingườigắnnóvớiđồănnhanhcủaMcDonald’svàvớitấtcảnhữngsựtiệnlợi,chấtlượngcũngnhưvuithúmàcôngtynàycốgắngtạoravớihìnhảnhcủahọ.Theođó,CôngtycủaMcDonald’scóquyềntàisảnđốivớitênvàbiểutượngcủahọ,mặcdùmứcđộlợiíchthìrấtkhácsovớicáctàisảnkhác.

Quyềnsởhữutrítuệbộclộmộtsốkhíacạnhrấtquantrọngtrongquyềntàisảnnóichung.Trướctiên,khichúngtanghĩtớitàisản,rấtdễđểnghĩrằngtàisảnlàcáigìđótựnhiên,vàvấnđềduynhấtchỉlàlàmthếnàođểđịnhdạngnó.Đấtđai,câycối,vàthậmchícảnhữngthứđượcsảnxuấtrađềulànhữngthứtồntạivàtựnóđãđượcđịnhdạnglàtàisản.Nhưngtácquyềnvàsángchếvềbảnchấtphảilàmrõrằngđólàmộtsảnphẩmcủaluật.Nếukhôngcóphápluật,vẫncóthểcócácphátminh,cáccuốntiểuthuyết,nhưngkhôngcóquyềntàisảntrongđó.Dotàisảntrítuệđượcluậttạoravàđiềuchỉnh,cóthểsẽdễdànghơnđểnhậnranósovớinhữngtàisảnđãđượcđịnhdạngquanhiềuthếkỷbằngcácquytắccủathôngluật.

Thứhai,tàisảntrítuệlàmrõmộtđềulàkhôngcómộtkháiniệmduynhất

đốivớiquyềnsởhữutàisản.Sángchế,tácquyềnvànhãnhiệuđềulàcácloạitàisảntrítuệ,nhưngphápluậtđiềuchỉnhchúnglạitạoracáclợiíchkhácnhauvàliênquanđếntừngloạilạicómộttậphợpquyềnkhácnhau.Chẳnghạn,thờigianhưởngquyềnđốivớisángchếlàhaimươinăm,đốivớiquyềntácgiảthìtínhbằngcuộcđờicủatácgiảcộngthêmbảymươinămnữa(hoặclênđến120nămnếutácquyềndomộtcôngtynắmgiữ);vàđốivớinhãnhiệuthìlàthờigianmànhãnhiệuđócòncógiátrịthươngmại.Nghịviệncũngcólúcđưaranhữngthayđổiđốivớithờihạnnàyvàonăm1998,họkéodàithờigianhưởngtácquyềnthêmhaimươinăm,vàđiềuđángkểlànóđãbảovệđượcbảnquyềncủaDisneyđốivớichúchuộtMickeykhiđósắphếtthờigianbảohộ.Sauthờihạnđó,cáctàisảnnàytrởthànhtàisảncôngcộngvàcóthểđượcsaochéphaysửdụngbởibấtkỳai.Trongmỗitrườnghợp,phápluậthìnhthànhnênquanniệmvềviệcsởhữuđốivớitàisản,vàcáckháiniệmđưaracósựkhácbiệtgiữacácloạitàisảnkhácnhau.

Thứba,tàisảntrítuệ,giốngnhưtấtcảcácloạitàisảnkhác,làsảnphẩmcủaphápluậtkhitìmcáchcânbằnggiữacáclợiíchcủangườisởhữu,ngườikhôngsởhữuvàxãhộinóichung.Hiếnphápchophépchínhphủliênbangcấpsángchếvàtácquyền”đểthúcđẩysựtiếnbộcủakhoahọcvànghệthuậtứngdụng”,vàluậtvềtàisảntrítuệvừatạoravừahạnchếquyềncủachủsởhữuđểđạtđượcmụctiêunày.Đểđổilạiviệcđượcchínhphủcôngnhậnquyềnđộcquyềnđốivớisángchế,nhàsángchếphảitiếtlộsángchếcủamìnhlàgìvànóvậnhànhnhưthếnào;nhữngnhàsángchếkháckhiđócóthểdựavàođóđểtạoranhữngphátminhcủariênghọ.Tácquyềnthìbaohàmtrongnókháiniệmsửdụnghợplý,vìthếmàquyềncủangườicótácquyềnkhôngcótínhchấtđộcquyền;mộtnhàbìnhluậncóthểtríchmộtphầntácphẩmtrongbàibìnhluậncủamình,haymộtgiáosưđạihọccóthểsửdụngmộtphầncủanóđểminhhọachomộtvấnđềnàođótrongmộtkhóahọctiếngAnhmàkhôngbịcoilàviphạmquyềntácgiả.Trongmộtvàinămgầnđây,nhữngtranhluậnsôinổinhấtvềquyềntácgiảcóđềcậpđếnsựcânbằngnày,chẳnghạnnhưliệuthờihạnhưởngquyềntácgiảcónênđượckéodàihơnkhôngvàliệusựchiasẻthôngtinthôngquamạnglướicủanhữngngườicùnglĩnhvựccóphảilàviphạmtácquyềnhaykhông.

AisởhữuInternet?

Internetlàmộtminhhọarấttốtchoviệcxemxétvềtàisảnbởisựbùngnổcủacôngnghệmớivànhữngứngdụngmớimangđếnchophápluậtrấtnhiềunhữngvấnđềkhácnhauphảigiảiquyết.Phầnđầuchươngnàygiảithíchrằngluậttàisảnkhôngđitheoquanniệmcảmtínhvềquyềnsởhữu

tuyệtđốiđốivớisựvật.Internetđượctạothànhbởirấtnhiềuthứ,baogồmthôngtingiốngnhưvậtchấtvàmộtvàithứkhônghềgiốngnhưvậtchất,vàđểxácđịnhaicóquyềngìđòihỏicácphântíchsâusắcchứkhôngchỉlànhữngquanniệmcảmtính.

PhầndễhiểunhấtcủaInternetdướigócđộtàisảnlàhạtầngkỹthuậtcủanó.Internetlàmộtmạnglướicủacácmạnglướimáytính.Bạnsởhữumáytínhcủamìnhởmỗiđầumốicủamạnglưới.NhàcungcấpdịchvụInternetcủabạnsởhữuđườngcápđivàonhàbạnvàởđiểmkếtnốivớimáytínhcủabạn.CáccửahangStarbuckssởhữumáypháttínhiệuWiFidànhchokháchhangcủahọ.Vàhằnghàvôsốnhữngmáyphát,điểmkếtnối,vệtinh,máytínhvàhệthốngdâycápcũngđượcnhữngngườikhácsởhữu.

Tuynhiên,khichúngtanóivềInternet,phầnlớnthờigiancủachúngtasẽđượcdànhđểnóivềthôngtintrôinổitrongcáihệthốnghạtầngđó:e-mail,cácvideotrênYouTube,nhậtkýmạng,Wikipedia,phim,cácấnphẩmbáomạng,cáchìnhavatarởtrongmạngSecondLife,vànhiềuthứkhác.Phápluật,baogồmcảluậthợpđồng,luậtbồithườngthiệthạidolỗibấtcẩnvàluậttàisản,gặpmộtsốkhókhănkhiápdụngchoviệctạoracũngnhưpháthànhcáctàisảnlàthôngtinnày.

MộtnguyêntắccơbảnlàtấtcảmọithứtrênInternetđềuđượcsởhữubởimộtngườinàođó.MạnglướitruyềnhìnhFoxsởhữutácquyềnđốivớicácphầncủaloạtphimhoạthìnhTheSimpsonsđăngtảitrêntrangwebcủahọ.Googlesởhữunhãnhiệu"Google"nhiềumàusắcnằmtrêntrangtìmkiếm.Mộtcôngtylớnđưamộtquảngcáothươngmạilêntrangwebcủamình,mộtsinhviênđạihọctảimộtđoạnvideolậpdịlênYouTube,haymộtngườiviếtnhậtkýmạngviếtnhữngdòngsuynghĩvềchúchócủamình,tấtcảđềucóquyềntàisảnđốivớicácthôngtinđó.

Bởimọithứtrênmạngđềuđượcsởhữubởiaiđó,chủsởhữucóthểđòicácquyềnthôngthườngnhưmộtchủsởhữutàisản.MộtcôngtyâmnhạccótácquyềnđốivớimộtbàihátcóquyềnđốivớiviệcpháthànhbàiháttrênmạngtươngtựnhưlàpháthànhbằngđĩaCD.Bởivậy,khiJoelTenenbaum,mộtsinhviênđãtốtnghiệpđạihọcởProvidence,đảoRhode,sửdụngcáctrangchiasẻthôngtinnhưNapsterđểđăngvàtảibamươibàihátcủaNirvanavàcácnhómnhạckhác,bồithẩmđoànđãxửvàyêucầucậutaphảitrả675.000đô-lachocáccôngtythuâmcủacácnhómnhạcnàyvìđãviphạmtácquyền.Tươngtự,nếubạnđănglêntrangwebcủamìnhmộttậpphimSimpson,bạncứchờđấy,sẽcómộtláthưtừluậtsưcủaFoxgửiđếnnóivớibạnrằngbạnđangviphạmtácquyềncủahọvàyêucầubạndỡbỏnóđi.

Nhãnhiệucũngmanglạicácquyềntươngtự.Panavision,mộtnhàsảnxuấtthiếtbịquayphimkhiđăngkýtrangwebpanavision.comthìpháthiệnralàđịachỉnàyđãđượcDennisToeppenđăngký.ToeppenđềnghịbánnóchoPanavisionvớigiá13.000đô-lavàđâylàmộtphầncôngviệclàmăncủaanhtađăngkýtênmiềncủanhữngthươnghiệunổitiếngtrongđócóDeltaAirlines,EddieBauer,LufthansavàNeimanMarcusvàbánlạichonhữngngườisởhữucácthươnghiệuđó.(VụPanavisionInternationalkiệnToepen,1998).Tuynhiên,thayvìphảitrảtiền,PanavisionđãthắngkiệnToeppenvìhànhvilàmgiảmgiátrịthươnghiệucủacôngtyđó.Nghịviệnnăm1998cũngđãbanhànhLuậtvềBảovệngườitiêudùngchốngcáchànhvichiếmchỗtrênmạngđểngăncảnnhữngviệclàmănkhônghợpphápđó.JohnZuccariniđăngkýtênmiềnelectronicboutique.com,ebwold.comvàebworl.comđểlợidụngviệcnhữngngườisửdụngwebcóthểđánhnhầmtêntrangwebkhitruycậpvàotrangthươngmạiđiệntửboutique.comvàebworld.com,trangwebcủanhàbánlẻtròchơiđiệntửtrênvideoElectronicsBoutique.ElectronicsBoutiquekiệnvàtòaán,bằngviệcápdụngđạoluậtnày,đãlệnhchoZuccarinitrảlạitênmiềnvàbồithườngthiệthại.(VụCôngtyElectronicsBoutiqueHoldingskiệnZuccarini,2000)

Nhưngnhưtrongnộidungchươngnàythườngxuyênđềcập,quyềntàisảnkhôngcótínhchấttuyệtđối.Ngườichủsởhữucủamộtthươnghiệuhaytácquyềnkhôngcóquyềnngăncảnngườikhácsửdụngmộtphầnbấtkỳcủatácphẩmcủahọchotấtcảcácmụcđích.AndrewFaberlậpramộttrangwebcótênlàBallySucksđểđăngnhữngkhiếunạivềcâulạcbộsứckhỏeBallyTotal.MặcdùtrangwebsửdụngtênvàlogođãđượcđăngkýthươnghiệucủaBally,nókhôngviphạmhaylàmgiảmsútgiátrịthươnghiệubởikhôngaicóthểnhầmtrangwebdànhchoviệckhiếunạivớitrangwebchínhthứccủaBally.(VụCôngtyBallyTotalFitnesskiệnFaber,1998).Tươngtự,khiStephanieLenztảilênmạngYouTubemộtđoạnvideovềcậucontraimườibathángtuổinhảynhótvàhátbài"Let'sGoCrazy"củanhómPrince,hangUniversalMusicđãgửithôngbáochoYouTubeviệndẫnđạoluậtQuyềntácgiảthờiđạisốhóađểyêucầulàđoạnvideođóphảiđượcdỡbỏdoviphạmquyềntácgiả.YouTubethôngbáochoLenzlàsẽdỡbỏđoạnVideođó.Thựchiệnquyềncủamìnhtheoquyđịnhcủađạoluật,Lenzđãgửimộtthôngbáophảnđối,nạirarằngviệccôsửdụngbàihátđólàviệcsửdụngcôngbằngđượcluậtbảnquyềnchophép.YouTubeđănglạibàihátvàLenzđithêmmộtbướcnữa,kiệnlạiUniversalvềviệcápdụngsailuật.(Vụkiệnđãkéodàihainămvàvẫncòntiếpdiễn).

CáccôngnghệInternetmớimanglạinhữngvấnđềcònphứctạphơn.Googlevàcáccôngcụtìmkiếmkhácphảiphụthuộcvàoquyềntàisảntrí

tuệkhôngthuộcvềhọ.Mộttìmkiếmđốivới"TheSimpsons"trênGooglechoracácđườngdẫntớitrangwebcủahãngtruyềnhìnhFox,nhữnghìnhảnh"đãlưulại"vềtrangwebcủaFoxđượclưugiữtrênhệthốngmáytínhcủaGoogle,cáchìnhảnhthunhỏvànguyêncỡcủacácnhânvậtSimpsonstừmộtvàitrangwebkhác.LiệunhưvậycóphảilàGooglexâmphạmbảnquyềncủaFoxhaykhông,khiđưaracáchìnhảnh,lưutrữcáchìnhảnhtrênmáytính,hayđưarađườngdẫntớinhữngtrangwebmàbảnthânchúngcũngđangviphạmbảnquyềncủaFox?Mộtloạtcácvụviệcđãđưaracâutrảlời,thườnglàquanniệmrằngcáccôngcụtìmkiếmkhiđăngxuấtnhữngthôngtinmàhọkhôngsởhữulàviệcsửdụngcôngbằng.Mộttrongsốnhữnglýdođượcđưaralàquátrìnhtìmkiếmcóđặctính"truyềntải"chứkhôngphảilàxuấtbảnlạicáchìnhảnh,vàmụcđíchcủaluậtbảnquyềnlàđểthúcđẩysựsángtạo;cáccôngcụtìmkiếmcũngphụcvụchomụcđíchnàybằngviệclàmchoviệctìmkiếmthôngtintrênmạngdễdànghơn.

KhinóiđếnthôngtintrênInternet,ngườitathườngcóthiênhướngtìmrasựgiốngnhaugiữanóvớicácloạitàisảntruyềnthống,nhưngđôikhi,rấtkhóđểtìmrasựgiốngnhau.Trongthếgiớivậtchất,hànhvixâmphạmvàođộngsảnđềcậptớisựcanthiệpvàonhữnglợiíchcủachủsởhữuđốivớiđộngsản,chẳnghạnnhưkhimộtthanhniênmớilớnđemchiếcôtôcủangườihàngxómđithử.Đốivớihệthốngmáytính,liệuaicóthểxâmnhậpvàođượckhông?KhiphầnmềmrobotcủaBidder'sEdgetruycậpvàotrangwebđấugiácủaeBay100.000lầnmộtngàyđểthuthậpnhữngthôngtinvàquytậpvềtrangwebcủaBidder'sEdge,quađótạoraviễncảnhlàkhinhữngngườithuthậpthôngtinđấugiákháclàmtươngtự,máychủcủaeBaycóthểbịquátải,tòaánđãphánquyếtrằngBidder'sEdgephảichấmdứthànhvicủamình.(VụCôngtyeBaykiệnCôngtyBidder'sEdge,năm2000).NhưngkhiKouroshHamidi,mộtnhânviêncũbấtmãncủaIntelgửisáuemailtrongthờigianhainămcho35.000nhânviêncủaIntel,tòaánphánquyếtrằngởđâykhôngcósựxâmphạmbởitácđộngcủanhữngbứcthưcủaHamidilênhệthốngcủaIntellàkhôngđángkể(VụCôngtyIntelkiệnHamidi,2003).

Internetđượcđiềuchỉnhbởicảluậttàisảnvàluậthợpđồng.Cáctrangwebquyđịnhviệcmọingườicóthểsửdụngthôngtintrêntrangwebđókhôngquacácđiềukhoảnvềdịchvụ,chodùhọcóđồngýbằngviệcnhấnvàonút"Chấpnhận"haylàkhông;Chương6đãbànvềhiệulựccủacácđiềukhoảnnày.Nhưngmộtvàingườisởhữucáctàisảntrítuệtrêntrangweblạicócáchlàmkhác,mởrộngchứkhônghạnchếquyềncủamọingườitrongviệcsửdụngtàisảncủahọ.BlizzardEntertainmentchonhữngngườisửdụngtròchơiđóngvaicótênWorldofWarcraftcủahọmộtquyềnbaotrùmđểcóthể

sửdụngcôngcụchụpmànhìnhtừtròchơitrêncáctrangwebriêngcủahọ.CreativeCommonslàmộttổchứcphilợinhuậncungcấpcácmẫuđơnchuẩnđểcấpquyềnsửdụngcáctàisảntrítuệkhiếnchongườisửdụngtrangwebcóthểchongườikhácsửdụngcáctácphẩmcủahọmộtcáchdễdàng.HệthốngcấpquyềncủaCreativeCommonsbaogồmcảnhữngmẫuđơnchẳnghạnnhưchophépngườikhácsửdụngtácphẩmcủahọtheobấtkỳcáchnàovớiđiềukiệnhọphảighinhậnngườichủsởhữuđầutiên,chophép"cùngchiasẻ"bằngviệcsửdụngcáctàisảnvớiđiềukiệnsauđóhọchophépngườikhácsửdụngtácphẩmcủamình,vàđểsửdụngnóbằngbấtkỳphươngthứcnàokhácngoạitrừvìmụcđíchthươngmại.

TháchthứcđángkểnhấtmàInternetđưarađốivớiphápluậtxuấtpháttừnhữngkhônggianảo,nhưthànhphốBlazingFallsnơicưtrúcủacácSims,StarWarsGalaxiesvớicácquânđoànLukeSkywalkervàSecondLifevớihàngtriệucưdânvàmộtnềnkinhtếriêng.Cáctàisảntrongcáckhônggianảocũngcógiátrịtrongthếgiớithật;đô-laLinden,loạitiềntệlưuhànhởSecondLife,đượcmuabánbằngđô-laMỹtrêneBay.Avatartrongthếgiớiảonhậncáctàisảntheođúngnhưcáchmàcácchủnhâncủanótrongđờithựclàm,thôngqualàmviệc,muabánvàsựkhéoléo,vàtàisảnđốivớimộtthànhviêntrongthếgiớiảocũngquantrọngnhưcáctàisảntruyềnthốngtrongmộtxãhộivậtchấtthôngthường.Liệuphápluậtcóvìthếmàcôngnhậncácquyềntàisảnảohaykhông?Haymộtcôngtytạoravànắmgiữthếgiớiảocóthểsửdụngcácđiềukhoảndịchvụđểkiểmsoáttấtcảnhữnggìdiễnratrênđóhaykhông?MarcBraggkiệnLindenResearch,nhàsảnxuấtcủaSecondLife,saukhiLindenđóngbăngtàikhoảncủaanhta,làmanhtabịmấtsốtàisảnảotrịgiá4.0006.000đô-latrongthếgiớithật;BraggvàLindensaucùngđãdànxếpđượcvụviệc.Nhưngluậtnàosẽđượcsửdụngđểgiảiquyếtcáctranhchấpphátsinh?Nếumộtthếgiớiảolàmộtcộngđồngvàcócácquytắccũngnhưluậtlệcủanó,liệunócónêncóhệthốngphápluậtriêngkhông,hayliệuphápluậthiệnhànhcónênítnhấtlàcôngnhậncácquytắcvàluậtlệđócógiátrịràngbuộctạicáctòaáncủathếgiớithậthaykhông?Khimàcácmôitrườngnàyđãpháttriểntừcáctròchơithànhcácthếgiới,chúngtháchthứccácquanniệmvềtàisảnvàphápluật.

Ngườitacóthểtrởthànhchủsởhữutàisảnbằngcáchnào?

Cómộtvấnđềcănbảncủaluậttàisản,đólàtrongtìnhhuốngnàothìphápluậtcôngnhậnmộtngườiđượcsởhữumộttàisản.Đểxácđịnhđượcđiềuđó,luậtphápphảibámtheocácchínhsáchtiềmẩnnhữngsựthiếunhấtquánnằmbêntrongquyđịnhcủaluậttàisản.Chúngtamuốnkhíchlệmọingườilàmviệccóhiệuquả.Chúngtamuốncôngnhậnviệcmọingườiđượcnắm

giữnhữngtàisảncógiátrịchobảnthân.Chúngtamuốncómộthệthốngthểhiệnrõràngcáigìthuộcvềai.Vàcònnữa.

Mộtngườicóthểtrởthànhchủsởhữucủamộttàisảnbằngnhiềucách.Cóhaicáchkháquantrọngtronglịchsửxãhộinhưnggiờđâykhôngcònxảyranhiềulàkhaiphávàxâmchiếm.Khaiphácónghĩalàtìmralãnhthổmàtrướcđóchưađượcbiếttớivàlàmđiềugìđóđểtrởthànhngườisởhữunó,chẳnghạnnhưdựnglácờvàthiếtlậpmộtvùngđấtmới.Giờđâycảthếgiớiđềuđãcóchủ,vìvậymàkhámphákhôngcònlàcáchđượcsửdụng.Phầnđấtchưađượcgiữchỗduynhấtcònlạinằmbênngoàivũtrụ,nhưngtheođiềuướcquốctếthìHoaKỳkhôngđượcsởhữumặttrăng,chodùlàquốcgiađầutiênđặtchânlênđó.Tronglịchsử,xâmchiếmthườngđiliềnvớikhaiphá.CáccườngquốcchâuÂunhưHàLan,Anh,PhápvàTâyBanNhađãtừnggiànhquyềnsởhữuchâuMỹthôngquaviệcthiếtlậpcácvùngđấtđầutiênkhôngphảicủangườibảnđịa,chinhphụcnhữngngườichâuMỹbảnđịasinhsốngởđóvàchiabảnđồthànhnhữnglãnhthổmới.

Mộtcáchthứctrởthànhchủsởhữuđốivớitàisảnliênquanđếnkhaiphávàxâmchiếmlàtrởthànhngườiđầutiênchiếmhữuhoặcsửdụngtàisản,đưađếnsựrađờicủathànhngữ“aiđếnđầutiên,ngườiđócóquyền”.Nguyêntắcnàyđượcminhhọabằngmộtcuộcchiếnđấu,cảbằngpháplývàchântay,đểdànhquảbóngchàymàBarryBondsđánhvàlậpkỷlụclầnthứ73thamgiatrậnđấuởgiảiquốcgia.ChàngvậnđộngviêncủađộiNhữngngườikhổnglồSanFranciscođánhmộttráibóngvềkhánđàibênphảicủasânvậnđộngPacBellParkvàongàycuốicùngcủamùabóngnăm2001.AnhchànghâmmộAlexPopovtómđượcnó,nhưngrồingaysauđólạixảyramộtvụgiànhgiật,vàmộtngườihâmmộkhác,PatrickHayashilàngườicuốicùnglấyđượcquảbóng.PopovkiệnHayashi,lậpluậnrằngquảbóngphảilàcủamìnhbởianhtalàngườiđầutiênchiếmđượcnó.ĐộiNhữngngườikhổnglồ,ngườisởhữubanđầucủaquảbóng,theoquyước,traoquyềnsởhữunóchobấtkỳngườihâmmộnàocóđượcnó.Saubatuầntranhluậntạitòa,trongđócócảviệcxemlạibăngghihìnhsựviệc,lắngnghekhoảngmộttánhânchứngvàthamkhảoýkiếncủacácchuyêngiapháplý,thẩmphántòathượngthẩmKevinMcCarthyphánquyếtrằngPopovtrongmộtkhoảnhkhắcđãnắmđượcquảbóng,nhưngchưađủlâuđểkiểmsoátđượcnó.Hayashithìbịxôngãxuốngđấtvàkhiđóđãnhặtđượcquảbóngbịlănra.Mỗingườiđềuđãchiếmhữunóvàkhôngaicóhànhvisaitrái,vìvậymỗingườiđềucóquyềnđốivớiquảbóngmà,theophánquyếtkhônngoancủathẩmphánKevinMcCarthy,cóthểthựchiệnđượckhibánnóđi,quađómỗingườinhậnđượcmộtnửasốtiềnthuđược.(Quảbóngsauđóđượcđemđấugiávàđượcbánvớigiá450.000đô-la,vàhaianh

chàngPopovvàHayashikháthấtvọngvìtrướcđónóđượcdựđoánởmức1,5triệuđô-la).

Vậycònnhữngtàisảnđượckhaiphásaukhiđãcóngườikhácthiếtlậpquyềnsởhữuđốivớinóthìsao?Giảsửbạnnhặtđượcmộtcáinhẫnởtrênđườngvàmangđếnthợkimhoànđểxácđịnhgiátrịcủanó.Ngườithợkimhoànchobạnbiếtlàchiếcnhẫncóđínhnhữnghạtkimcươngđắttiền,nhưngkhôngchịutrảnóchobạnvìchorằngbạnkhôngphảichủsởhữuđíchthực.Vậyaimớilàngườisởhữuchiếcnhẫn?Hãynhớlạirằngsởhữukhôngphảilàquanhệgiữangườivàvật,màlàquanhệgiữaconngười.Đúnglàbạnkhôngphảilàchủsởhữucủachiếcnhẫn,nhưngvềmặtsởhữuthìbạncóquyềncaohơnsovớingườithợkimhoànbởibạnlàngườitìmthấynóvàchiếmhữunó,vìvậybạncóquyềnđòinóphảiđượctrảlạichobạn.

Nhưnggiờlạigiảsửlàngườithợkimhoànnhậnrachiếcnhẫnđóthuộcvềmộtkháchhàngcủaôngta,gọingườikháchhàngđóđếncửahàngđểđòilạinhẫn.Aisẽlàngườiđượclấynó,bạnhayngườikháchhàngkia?Vịkháchhàngđó,ngườichủbanđầucủachiếcnhẫn,sẽlàngườiđượclấylại.Bạn,ngườitìmthấychiếcnhẫn,cóquyềnđểsởhữucaohơnsovớingườithợkimhoànvànhữngngườikhác,nhưngtrừngườichủsởhữuđíchthực.Tứclàcâuchâmngôn"Nhặtđượcthìgiữ,đểmấtthìkhóc"khôngthểhiệnđúngtinhthầncủaluật.Điềunàylýgiảimộtnguyêntắcchungvềnhữngvậtbịmất:traochúngchocảnhsátvànếungườichủsởhữubanđầukhôngnhậnlạinótrongmộtthờihạnnhấtđịnh,vậtđóthuộcvềngườinhặtđược,tứclàngườicóquyềncaohơnsovớinhữngngườikhácvàchỉsauchủsởhữu.

Mộttrongnhữngcáchthứckhácđểcóđượcquyềnsởhữuđốivớitàisảnlàbằngcáchchiếmhữunghịchđảo.Chiếmhữunghịchđảolàmộtkháiniệmtươngđốikỳquặcbởinóchophépmộtngườisởhữumộtvậtbằngviệclấynórakhỏingườichủsởhữuhợppháp.ChúngtahãyxemxétvụCôngtyTiogaCoalkiệnCôngtySupermarketsGeneral(1988).PhốAgate,nằmởkhuđấtcủaSupermarketschưabaogiờmởcửachocôngchúngvàvìvậyđãbịđưakhỏiquyhoạchcủathànhphốvớitưcáchlàmộtkhuphốcôngcộng.Từnăm1948đếnnăm1978,Tiogatựsửdụngnó,kiểmsoátviệcravàobằngmộtcáicổngcókhóa.Vàonăm1978,Tiogalàmđơnkiệnđòiquyềnsởhữukhuphố,ápdụnglýthuyếtchiếmhữunghịchđảo.

Từnăm1948,Supermarkets,vớitưcáchngườichủsởhữuđíchthựccủakhuphố,lẽrađãcóthểkiệnđểyêucầuTiogachấmdứtsửdụngnó.ThuyếtvềchiếmhữunghịchđảogiảithíchrằngSupermarketsđãtrìhoãnviệckhiếukiệntrongmộtthờigianquádàivàvìvậyquyềnkhởikiệnkhôngcòn.Đây

làmộtsựmởrộngcủanguyêntắcvềthờihiệu,yêucầuviệckhiếukiệnphảiđượcthựchiệntrongmộtthờihạnxácđịnhsaukhithiệthạixảyra,nếukhôngsẽkhôngđượcchấpnhận.Thôngthường,phápluậtkhôngbảovệquyềnlợichongườicóhànhđộngsaitrái,chẳnghạnnhưhànhviđichiếmđấtcủangườikhác,nhưngtrongtrườnghợpnày,việclàmrõaithựcsựsởhữumảnhđấtmàTiogađãsửdụngtrongthờigiandàicònquantrọnghơn,vàvìvậyđãtraonóchoTiogavìsựcầncùvàtrừngtrịSupermarketvìthiếutráchnhiệmđểđòilạiquyềncủamìnhtrongmộtthờigiandài.

Cácphánquyếtliênquanđếnviệcxácđịnhcácyêucầucủachiếmhữunghịchđảothựctếrấtđadạng,nhưngthôngthườngthìmộtngườichiếmhữunghịchđảocóthểđòiquyềnsởhữunếutrongthờihạnluậtđịnh(từmườiđếnhaimươimốtnămtùytừngbang),ngườiđóđãsửdụngcôngkhaivàliêntụcmảnhđấtmàkhôngcósựchophépcủachủsởhữu.Vềbảnchất,ngườichiếmhữungượcphảicóhànhxửgiốngnhưngườichủsởhữu,khaithácmảnhđấtgiốngnhưviệckhaitháccủangườichủsởhữu,theocáchmàngườichủsởhữucóthểnhậnthấylàcóngườikhácđãthựcsựchiếmlấymảnhđấtchomình.VídụnhưtrongvụkiệncủaCôngtythanTioga,mộtngườichủsửdụngcóthểthựcsựsửdụngnóthườngxuyênvàkhóacánhcổngđivàokhuđất,nhưviệcmàTiogađãlàmtrênthựctế;SupermarketsđãcórấtnhiềucơhộiđểbiếtviệcmàTiogađanglàmvàcũngnhưyêucầuTiogaphảidừngviệcđólại.

Mộtngườicóthểcóđượcquyềnsởhữuđốivớitàisảnthôngquaviệcđượctặngcho.Tặngcholàviệctraochongườikhácmộtmónquàcógiátrịtàisản.Đểviệctặngchocóhiệulựcpháplý,ngườitặngphảithựcsựcóýđịnhtặngquà,tàisảnhoặcbằngchứngvềtàisảnphảiđượctraochongườinhậnvàngườinhậnphảiđồngýnhậnnó.Phápluậtrấtthậntrọngđốivớicácviệctặngchocóchủý,vớiquanniệmrằngconngườiquantâmđếnlợiíchbảnthânhơnlàvịthađốivớingườikhác,vìvậyluônyêucầunhữngbằngchứngrõràngvềýđịnhtặngchocũngnhưsựchuyểngiao(Việcđồngýnhậncũngđượcmặcđịnhnếunhưviệctặngcholàcólợichongườinhận).Yêucầuvềviệccósựchuyểngiaolàhếtsứcquantrọngbởinólàmchongườitặngchothấyrõmộtsựthậtlàngườiđóđangtừbỏtàisảncủamìnhvàthểhiệnbằngchứngcủaviệctặngcho,đềphòngnếusauđólạicótranhchấp.Nhưvậy,nếutôiđưachobạnmộtchiếcnhẫnvànói”Tôimuốnbạnnhậnnó”,việctặngchosẽcóhiệulực.Cònnếutôinói”Tôimuốnbạnnhậnchiếcnhẫnnày,vàtôisẽđưanóchobạnsaukhitôiđãđeonóđểđidựbữatốI”,thìviệctặngchokhôngcóhiệulực.Ởđâykhôngcómộtsựchuyểngiaoquà,vàlờihứatặngquàthìthườngkhôngđảmbảođượchiệulựcpháplý.(XemChương6).

Thếcònnhẫnđínhhônthìsao?Khimộtngườiđànôngtraochovịhônthêcủamìnhchiếcnhẫn,ởđócũngthểhiệncảýđịnhtặngquà,cảsựchuyểngiaovàcảsựchấpnhận.Nếuviệcđínhhônbịhủybỏthìliệuanhtacóđượcquyềnđòilạinhẫnkhông?Đâycólẽlàtìnhhuốngduynhấtđượctòaáncoilàviệctặngchocóđiềukiện.Chiếcnhẫnđượctraogắnvớidựđịnhkếthôn,vìvậynókhônggiốngnhưchiếcáolen,quyểnsách,haythậmchílàmộtthứđồkimhoànkhácmàanhchàngtặngkhiđangtìmhiểu.Nếuhônnhânkhôngthànhhiệnthực,anhtacóquyềnđòilạichiếcnhẫn.

Tàisảnđượcmuabánnhưthếnào?

Phươngthứcphổbiếnnhấtđểtrởthànhchủsởhữucủamộttàisảnlàmuanó.Tấtnhiên,ngườitamuavàbántàisảnhàngngày,từtờbáobuổisángchođếnchiếcôtôchogiađình.Phầnlớncáckhíacạnhpháplýphátsinhtừcácgiaodịchnàyđềudoluậthợpđồngđiềuchỉnhchứkhôngphảiluậttàisản.Ởđây,chúngtasẽbànvềgiaodịchcóýnghĩakinhtếnhấtđốivớiphầnlớnmọingười,giaodịchmuanhà.Mụcđíchkhôngphảilàđưaramộtdanhmụccácvấnđềpháplýcầnquantâmkhiđimuanhàmàlàđểminhhọachomộtsốkhíacạnhquantrọngcủaluậttàisảnxuấthiệntrongcácgiaodịchbấtđộngsản.

Trướchếtchúngtahãycùngxemxéttạisaocácgiaodịchmuanhàlạiđángđểxemxétriêngrec.Mộttrongnhữnglýdorấtrõràng,đólàsốtiềnbỏra.Ngôinhàcủamộtgiađìnhcólẽlàtàisảnlớnnhấtcủahọ,vàcólẽlàcũnggắnbóvớingườitagiốngnhưbảohiểmnhânthọhayquỹhưutrí.Khisốtiềnphảibỏracàngnhiềuthìphápluậtdườngnhưcàngcóxuhướngphứctạp.Nhưngviệcmuabánmộtbấtđộngsảncònphứctạphơnbởiquanniệmvềtậphợpcácquyềnđốivớibấtđộngsản.Vớiphầnlớncácdạngđộngsản,thườnglàtạimộtthờiđiểmchỉcómộtngườicólợiíchđốivớinó,vàđóthườnglàngườichiếmhữutàisản.Bấtđộngsảnthìkhác.Thườnglàcómộtsốngườikhácnhaucólợiíchđốivớibấtđộngsảnvàviệcchiếmhữukhôngphảilàmộtdấuhiệuđầyđủcủaquyềnsởhữu.Mộtbấtđộngsảncóthểđượcchuyểnnhượngnhiềulầntrongthờigianvàinăm,vớinhữngranhgiớikhôngrõràngvànhữngdấuhiệukhôngđầyđủcủaquyềnsởhữu,ranhgiớibấtđộngsảngiữacáisâncủahainhàhàngxómcóthểkhôngđượcthiếtlậprõrệt,vàmộtngânhàng,mộtcôngtychovaymuanhà,hayôngbànộigiúpthanhtoáncáckhoảntiềncònthiếuđềucóthểcólợiíchđốivớibấtđộngsảnđó.Dovậy,mộtsốnguyêntắcphápluậtriêngđãđượchìnhthànhđốivớicácgiaodịchbấtđộngsản.

Hãymôtảcácyếutốcủamộtgiaodịchmuabánnhàđiểnhình,sauđótập

trungvàohaiyếutốđặcbiệtphùhợpchoviệcnghiêncứuluậttàisản.Giaodịchliênquanđếncảkháiniệmtàisảnvàhợpđồng.Cácvấnđềphátsinhtừhợpđồngmuabánxảyrathườngxuyênđếnmứcngườitacóxuhướngxửlýchúngtheocáchhơikhácsovớicácvấnđềvềluậthợpđồngtrongtìnhhuốngkhác.Tụclệ,thônglệởđịaphương,sựthiệnchívàhợptácchứkhôngphảiphápluậtmớilànhữngyếutốgiúpchonhiềugiaodịchđượcthựchiệnvàhoàntất;chỉkhicónhữngvấnđềphátsinhkhôngthểđượcgiảiquyếtbằngcáccáchthứckhácthìcácbênmớiphảiviệnđếnhệthốngphápluật.

Mộtngườichủngôinhàvàngườimuacóthểtựthỏathuậnviệcmuabán,nhưngcórấtnhiềugiaodịchcósựthamgiacủangườimôigiớibấtđộngsảnvớitưcáchtrunggian.Mặcdùngườimôigiớithườnglàmviệcvớicácngườibánvàngườimua,giúpchongườibántiếnhànhcácchuẩnbịcầnthiếtchoviệcbánnhà,đặtramứcgiá,quảngcáovàgiúpngườimuatìmđượcngôinhàphùhợpnhưngtheohợpđồng,ngườimôigiớithườnglàđạidiệncủabênbánchứkhôngphảiđạidiệncủabênmua.(Gầnđâycáckháiniệmvềngườiđạidiệncủabênmuahoặcđạidiệnképchocảhaibênđãbắtđầuxuấthiệnnhưngchưaphổbiến).Theohợpđồngmôigiới,ngườimôigiớicónghĩavụgiúpchobênbánđạtđượcmứcgiábáncaonhấtcóthểvàbảovệcáclợiíchkhácchobênbán.Tuynhiên,phápluậtcũngxácđịnhcácnghĩavụcụthểmàngườimôigiớiphảithựchiệnđốivớibênmua,chẳnghạnnhưnghĩavụtrìnhbàymộtcáchkháchquanvềtìnhtrạngcủangôinhà.

Khimàngườimuađãhướngsựquantâmvàomộtngôinhà,ngườiđósẽđưaramộtmứcgiá.Tùyvàothônglệởđịaphươngmàviệcđưaragiácóthểbằnglờinóihoặcvănbảnvàviệcchàogiáđócóphảiđikèmvớimộtkhoảntiềnđặtcọcđểđảmbảotínhnghiêmtúchaykhông.Khingườimuavàngườibánđãthỏathuậnđượcvềgiá,họsẽđiđếnthựchiệnmộtthỏathuậnmuabánbằngvănbản,trongđóbaogồmcảgiá,ngàyhoàntấthợpđồng,cácđiềukiệnđểhoàntấthợpđồng,quyềnkiểmtrangôinhàcủangườimuavàtráchnhiệmcủangườibántrongviệcchuyểnchongườimuađứngtênsởhữungôinhà.Ngàythanhlýhợpđồngcóthểđượcxácđịnhvàituầnhoặcthậmchívàithángsauđó,chophépngườibánthựchiệnnhữngcôngviệcchuẩnbịcầnthiếtđểhoàntấtviệcmuabán,nhấtlàviệcthếchấpvaytiềnmuanhà.Khigiaiđoạntrunggiannàyđãkếtthúc,cácbênsẽhoàntấtviệcmuabánbằngviệctraođổicácgiấytờcầnthiết,baogồmcảviệcchuyểntiềntừbênmuasangbênbánvàchuyểncácgiấytờchứngthựctừbênbánsangchobênmua.

Hãycùngxemxéthaiyếutốcủagiaodịchnày.Trướchết,bảnchấtcủagiao

dịchlàbênbánchuyểngiaochobênmuacácquyềnđốivớimảnhđất.Vậycáimàngườibánchuyểngiaothựcchấtlàgì,vàđiềugìsẽxảyranếuphátsinhvấnđềaisởhữucáigì?Thứhai,trongphầnlớntrườnghợpthìngườimuaphảivaytiềnthìmớicóthểtrảđượcsốtiềnbênbányêucầu,thườnglàvaytừngânhànghoặccôngtynhậnchovaythếchấp.Vậymộtkhoảnchovaythếchấpsẽcónhữngquyềntàisảnnào,vànócóýnghĩanhưthếnàođốivớingườimuavàngânhàng?

Khimảnhđấtđượcbán,ngườibánchuyểnchongườimuamộtvănbảnchínhthức,đâylàmộtvănbảnviếtchínhthứcthểhiệnsựchuyểngiaobấtđộngsản.(Vănbảnchứngthựcđượcsửdụngtrongtấtcảcácgiaodịchmuabánđất,ngaycảkhiđólàgiaodịchtặngcho).Vàothờitrungcổ,phươngthứcchuyểngiaokhôngphảibằngvănbảnnhưbâygiờmàlàbằngnghithứcchuyểngiaovĩnhviễn.Ngườimuavàngườibángặpnhautạimảnhđất,vớisựcómặtcủanhữngngườilàmchứng,ngườibántuyênbốrằnganhtađangchuyểngiaoquyềnsởhữuvàđưachongườimuamộtcànhcâyhoặcmộtcụcđấtbiểutượngchosựchuyểngiao.Ngàynay,vănbảnchứngthựcsẽphụcvụchomụcđíchchuyểngiaochínhthứcđó,nóthểhiệnrõràngvớimọingườirằngviệcchuyểngiaođãđượcthựchiệnvà,thôngquavănbảnchứkhôngphảilàngườilàmchứng,ghinhậnmộtsựchuyểngiao.Vănbảnchứngthựcchỉracácbênbaogồmai,mảnhđấtđượcchuyểngiaolàgì,thểhiệnýđịnhchuyểngiaotàisảncủabênbán.Vănbảnchứngthựcphảiđượcbênbánkývàchuyểngiaochobênmua(hoặcđạidiệncủabênmua);đâychínhlànguồngốccủacụmtừ“ký,đóngdấuvàchuyển”,mặcdùphầnlớncácquốcgiađãbỏyêucầuphảiđóngdấu.

Ngườichủcủangôinhàkhiđượcnhậnvănbảnchứngthựcđósẽđượcđứngtênsởhữuđốivớingôinhà.Đứngtênlàkháiniệmchínhthứcthểhiệnquyềnsởhữuđốivớibấtđộngsản.Điểnhìnhlàkhimộtngườibánđượcyêucầuphảisangtênsởhữuchongườimua.Ýnghĩapháplýđầyđủcủakháiniệmnàykháphứctạp,đểhìnhdungranóhãynghĩđếnnhữnggìmàngườimuamongmuốnnhậnđược:quyềnsởhữuđầyđủđốivớibấtđộngsảnmàkhôngcóbấtkỳlợiíchxungđộtnào,chẳnghạnnhưbịngườikháckiệnđòiquyềnsởhữu,chothuêhaythếchấp(đượcgọichunglànhữngcảntrởđốivớiquyềnsởhữu)vàcũngkhôngcóbấtkỳvấnđềnàotronggiấytờsởhữu(đượcnhắcđếnnhưlànhữngsaisóttừchuỗiquátrìnhchuyểngiaosởhữu).Mộttrongnhữnglýdomàviệcmuabánbấtđộngsảnhìnhthànhnênmộtchếđịnhphápluậtphứctạpnhưvậylàởchỗkhôngdễdàngđểđảmbảorằngsẽkhôngcónhữngcảntrởđốivớiquyềnsởhữuhaynhữngsaisóttừchuỗiquátrìnhchuyểngiaosởhữuđốivớimộtbấtđộngsản.Dùthếnàothìmảnhđấtcũngđãởđóhàngtrămnăm,trongthờigianđóđãcónhiềungười

sởhữunó,muanó,vaytiềnthếchấpbằngnó,chuyểngiaonó,đểchongườihàngxómsửdụngnó,vànhiềuchuyệnkhácnữa.Bấtkỳmộthànhđộngnàotrongsốđóđềucóthểảnhhưởngđếnviệcđứngtênsởhữutronghiệntại.Làmsaođểngườibánvàngườimuacóthểđảmbảolàngườibántraochongườimuađúngcáiquyềnsởhữutươngứngvớisốtiềnmàngườibánphảitrả?

Mỗibangđềutìmcáchgiảiquyếtvấnđềnàybằngviệcbanhànhcácquyđịnhvềghisổvàquyđịnhđótạorahệthốngsổđịachínhcủaquốcgia.ThôngthườngcácđạoluậtsẽhìnhthànhnênCơquanlưutrữcácchứngthựchoặcVănphònglụcsựtạicácquậnmàởđócácbảnchứngthựcbánđất,hợpđồngchothuêdàihạn,hợpđồngthếchấpvàcáctàiliệukhácliênquanđếnviệcchuyểnnhượngđấtđaiđượclưugiữ.Khimàởnhiềubang,cácđạoluậtvềghichépsổđịachínhđãtồntạinhiềuthếkỷ,việcghichépvềđấtđaicungcấpkháđầyđủlịchsửcácmảnhđấtvớicácquyềntrênđó.Sẽcómộtbảnlưuvănbảnchứngthựcmàngườibánnhậnđượctừkhingườiđómuamảnhđấtvàmộtbảnlưuvănbảnchứngthựcmàngườiđãbánmảnhđấtchongườibánhiệntạinhậnđượctừkhingườiđómuamảnhđấtđó,vàcứthếngượctrởlạiquákhứ.

Cácđạoluậtvềghisổđịachínhcũngthiếtlậpquyềnưutiêngiữanhữngngườimuađấtvềsau.Giảsửmộtngườibánvôlươngtâmbánmộtmảnhđấtchohaingườikhácnhau.Aisẽlàngườithựcsựđượcsởhữunó?Ởmộtvàibang,ngườiđầutiênghisổchứngthựcsẽlàngườiđượcsởhữu,thậmchínếungườikiabiếtrằngmảnhđấttrướcđóđãđượcbánchongườikhác.Hệthốngnàythúcđẩyngườitachạyđuađếnvănphòngtưpháp,vàvìthếkhôngđượcápdụngnhiều.Biệnphápđượcápdụngphổbiếnhơnlàquyđịnhrằngngườimuathứhaichỉđượcquyềnsởhữucaohơnnếukhimuamảnhđấtngườiđókhôngđượcthôngbáovềviệcchuyểnnhượngtrướcđó,hoặclàngườimuathứhaiđượcquyềnưutiênnếukhôngđượcthôngbáovàđãđăngkýghisổtrướcngườimuađầutiên.

Hệthốngđăngkýghisổkhôngthểloạitrừđượctấtcảcácvấnđềliênquanđếnsởhữuđấtđai.Trướctiên,ngoàinhữngvănbảnđượclưutrữtrongvănphònglưuchứngthưcòncónhữngbảnlưucầnphảiđượctìmkiếmđểxácđịnhtấtcảcácquyềnđốivớibấtđộngsản.Chẳnghạnnếuthuếbấtđộngsảnchưađượcthanhtoán,chínhquyềncóthểthựchiệnviệcsaiápbấtđộngsảnđểthuthuế,vàviệcsaiápđóchỉđượcthểhiệntrêncácbảnlưucủacơquanthuế.(Saiáplàviệcápdụngbiệnphápcầmgiữđốivớibấtđộngsảnvàchỉcóhiệulựckhibấtđộngsảnđượcbán;tạithờiđiểmbán,ngườisaiápcóquyềnđòitiềntừsốtiềnbánbấtđộngsản).Nhữngvấnđềkhácthậmchí

khônghềxuấthiệntrongcácsổsáchlưutrữ;mộtngườihàngxómcóthểcóquyềnđiquamảnhđất,nhưngquyềnđóchỉcóthểđượcnhậnthấy(nếunhậnrađược)khingườitatrựctiếpđếnxemxétmảnhđất.

Nhữngphươngthứckhácnhaucũngđãhìnhthànhđểgiảiquyếtvấnđềvềđứngtênsởhữubấtđộngsản.Cóhaiphươngthứcchínhlàtìmhiểulịchsửsởhữuvàbảohiểmquyềnsởhữu.Cảhaiphươngthứcnàyđềubắtđầubằngviệctìmkiếmcáchồsơlưutrữ.Cácluậtsưhoặcnhữngngườichuyênxácđịnhlịchsửcủabấtđộngsảnsẽtìmhiểucáctàiliệulưutrữcủanhànướcđãcóđểxácđịnhngượctrởlạichuỗichuyểngiaoquyềnsởhữu.Họcũngsẽtìmkiếmcảcácbảnsaiápthuếvàcácvấnđềtiềmtàngkhác,vàhọsẽkiểmtrađểxemliệucóviệcchẳnghạnnhưmộtngườisởhữutrướcđóđãbánmảnhđấtđóhailầnhoặckhôngthanhtoánkhoảnthếchấp.Khiviệctìmhiểulịchsửsởhữuđãthựchiệnxong,luậtsưcủabênmuacóthểxácđịnhđượcliệuquyềnsởhữuđócóđầyđủkhảnăngđểđượcchuyểnnhượngkhônghoặcnếukhông,cầnphảilàmgìđểgiảiquyếtnhữngvấnđềgắnvớinó(vídụnhưthanhtoánchokhoảnnợthuế).Cònđốivớiviệcbảohiểmquyềnsởhữu,nhàbảohiểmbảohiểmchocácsaisótcóthểảnhhưởngđếnquyềnsởhữucủangườimuahoặclàmngườimuacóthểbịmấtmảnhđất.

Khôngcónhiềungườimuanhàcóthểđủtiềnđểtrảchonhữngvụmuabánđắtđỏnhưvậy,vìvậyrấtnhiềungườiphảivaymộtphầnlớnsốtiền.Thườnglàhọvaytừmộtđịnhchếchovaynhưngânhàng,côngtychovaythếchấp,hoặctổchứctiếtkiệmvàchovay,nhưnghọcũngcóthểvayhọhànghoặcvaychínhngườibán.Giaodịchcóhaiyếutố,mộtlàyếutốhợpđồngvàhailàyếutốtàisản.Khitiềnđểmuangôinhàkhôngphảilàquàtặng,ngườichovaytrôngđợimìnhsẽđượctrảlạitiền.Đểđảmbảochosựtrôngđợinàyđượcthựchiện,ngườichovayyêucầungườivayphảihứatrảlạitiền.Thườnglàngườivaysẽkývàomộtkhếước,vănbảntrongđónêurõthờihạnvayvànghĩavụtrảnợ.Nếungườivaykhôngthanhtoántiềntheođúngthờihạn(chẳnghạnnhưthanhtoánmộtkhoảntiềncụthểhàngtháng),ngườichovaycóthểkiệnvìhànhviviphạmcamkếttrảtiền.

Mặcdùvậy,việcngườichovaykiệnngườivayvìviphạmnghĩavụtrảnợkhôngtạorasựđảmbảonhiềuđốivớingườichovay.Ngườivaycóthểbánngôinhà,tiêuxàisốtiềnthuđượctừviệcbánnhàđóvàngườichovaythìchẳngcòngìngoàiviệctheođuổimộtvụkiệnchẳngđángđểthuhồilạitiền.Vìvậynhữngngườichovaythườngcócáchbảovệchocácquyềnlợitheohợpđồngbằngchínhquyềnđốivớibấtđộngsản.Quyềnđốivớibấtđộngsảnchínhlàviệcthếchấp(mortgage,mộtsốbangởHoaKỳgọilàdeedoftrust).Vănbảnthếchấpsẽcónhiềuquyđịnhgiốngnhưkhếướcvay,chẳng

hạnnhưviệccamkếtthanhtoán,nhưngvấnđềcốtlõichínhlàviệcdùngcănnhàlàmvậtthếchấpđểđảmbảochonghĩavụtrảnợ.Nếubênvaykhôngthanhtoánkhoảnnợ,ngườichovaycóthểtheođuổiquyềnđốivớibấtđộngsảnbằngviệcbánngôinhàvàthuvềsốtiềncònnợtừtiềnbánnhà.(Cácquyềnđốivớitàisản,baogồmcảđộngsản,cũngđượcsửdụngđểđảmbảotrongnhiềutrườnghợp.Vídụkhingânhàngchomộtdoanhnghiệpvay,ngânhàngcóthểnhậnmộtquyềntàisảnlàmđảmbảotươngứngvớiviệcthếchấplàhànghóatrongkhocủadoanhnghiệp).

Thếchấplàmộtvídụvềviệccónhữngquyềnlợitrùngnhautrongmộtbấtđộngsản.Chừngnàomàngườichủnhà(đượcgọilàngườithếchấp)duytrìtráchnhiệmthanhtoán,ngườichovay(ngườinhậnthếchấp)khôngthểlàmgìđểđòiquyềnlợicủamìnhđốivớimảnhđất.Nhưngkhingườivayviphạm,quyềnlợiđốivớibấtđộngsảncủangườichovaysẽphátsinhvàngườichovaykhiđócóthểđòiphầnquyềncủamình.

Cùngvớinhữnglợiíchsonghànhkhác,việcthếchấpcũngthểhiệnsựxungđộtgiữalợiíchcủangườivayvàngườichovay.Giảsửngườichovayđãtrảđượcmộtnửakhoảnnợvàsauđókhôngtrảđượctiếp.Liệungườichovaycóđượclấybấtđộngsảnvớilýdocósựviphạmnàykhông?Nếucóthìngườichovayđúnglàđãvớđượccủatrờicho,bởingườiđóvừacóđượcbấtđộngsảnđólạicònđượcmộtphầntiềnđãthanhtoán.Quamộtthờigiandài,tòaánvàcơquanlậpphápđãxâydựngcácquytrìnhđểcânbằngđượclợiíchcủacácbên.Ởphầnlớncácbang,nếungườichovaymuốnnhậnđượcquyềnlợicủamìnhđốivớibấtđộngsảnkhibênkiaviphạm,ngườiđóphảiđemvụviệcratòa.Ngườivayvẫncóthểđượcgiữlạibấtđộngsảnđóbằngviệcthựchiệntrảnợ.Nếukhông,tòaánsẽchophépbánbấtđộngsảnđóvớisựgiámsátcủamộtnhânviêntòaán.Nếusốtiềnthuđượctừviệcbánbấtđộngsảnthấphơnsốtiềnmàngườivaycònnợ,tòaánsẽphánquyếtđểngườichovayđượcnhậnthêmsốtiềnbùvàophầncònthiều.Nếutiềnthuđượccaohơnsốtiềnnợ,ngườivayđượcnhậnvềphầntiềnchênhlệch.

Tàisảnđượcchuyểngiaonhưthếnàokhingườisởhữuquađời?

Cómộtchếđịnhriêngcủaluậttàisảnquyđịnhcáchgiảiquyếtđốivớitàisảnkhingườisởhữuquađời.Đólàluậtvềdichúc,vềthừakếtrongtrườnghợpkhôngcódichúc,vàdinguyện.Phầnlớntàisảnđượcchuyểnlạichovợhoặcchồnghoặcthếhệsaucủachủtàisảnkhingườinàyquađời,hoặcthôngquacáckếhoạchđượcdựđịnhtrướckhingườichủquađời,hoặchiếnchocácmụcđíchtừthiệnhoặcthôngquadinguyện.

Trướchếtchúngtahãylưuýđếnthủtục.Mỗibangđềucóphântòariêngtronghệthốngtòaáncủamìnhđểgiảiquyếtcácvấnđềvềdichúcvàdinguyện,gọichunglàtòadisản.Khimộtngườiquađời,dichúccủangườiđósẽđượctrìnhratòadisảnvàmộtngườithihànhdichúcsẽđượcchỉđịnhđểquảnlýtàisảncủangườichết,thucáckhoảnchovayvàtrảcáckhoảnnợ,đồngthờiphânchiatàisảntheochỉđịnhtrongdichúc.Nếungườichếtkhôngcódichúc,tòadisảnsẽchỉđịnhmộtngườiquảnlýtàisảnđểphânchiatàisảncủangườiđãkhuất.Việcphânchiadisảncóthểlàmộtquátrìnhrấtphứctạpvàbởinóđượcquảnlýbởitòaán,nósẽđượccôngkhaihóa,vìvậyđãcóngườitìmcáchlảngtránhquátrìnhnày.Mộtsốngườivìmụcđíchlảngtránhmàlậpcácủythácngaytừkhicònsống(cáchlàmnàybảnthânnócũngcóvấnđề),mộtsốngườikhácdùngcácbiệnphápđểkhôngphảidùngđếndisảnnhưbảohiểmnhânthọ,vàmộtsốbangchophépphânchiacáctàisảngiátrịkhônglớnthôngquamộtquátrìnhrútgọn,đỡtốnkémthờigianvàtiềnbạchơn.

Mộtngườichếtmàkhôngcódichúcnàođượcgọitrongluậtlàchếtkhôngđểlạidichúc,vàviệcphânchiatàisảncủangườiđósẽđượcthựchiệntheoquyđịnhcủaluật.PhápluậtcủanướcAnhvàothờitrungcổquyđịnhkhácnhauvềvấnđềthừakếkhôngtheodichúcđốivớiđộngsảnvàbấtđộngsản.Đấtlàtàisảnquantrọngnhấtvàgắnvớicácbổnphậncủaxãhộiphongkiến,vìvậyduytrìquyềnsởhữuđấttrongtaymộtsốngườiđểduytrìsựgiàucócủavươngtriềulàmộttrongnhữngđiềurấtđượcchútrọng.Contraiđượcưutiênhơncongáitrongluậtthừakế,vàcontrưởngđượcưutiênhơnsovớiconthứ.Theođó,ngườicontrailớnnhấtcònsốngtạithờiđiểmthừakế,nếucó,sẽđượcthừakếtoànbộđấtđaicủangườichatheoquytắcquyềncontrưởng.TinhthầndânchủcủaCáchmạngMỹđãđưađếnxóabỏsựphânbiệtnàynhưlàmộttrongnhữngthểhiệncủasựđốilậpvớichếđộquýtộcđịachủtruyềnthống.

Ngàynay,tấtcảcáchệthốngphápluậtđềucóđạoluậtđiềuchỉnhviệcthừakếtheophápluật.Nhưngnếuchúngtakhôngmuốnduytrìmãimãichếđộquýtộcđãcólịchsửlâudàithìchúngtaphảilàmgì?Mụcđíchcaonhấtlàphânchiađấtđaitheonhưcáchmàđasốngườidânmongmuốn.Khixâydựnggiảđịnhnày,phápluậtsẽcânnhắcxemngườidânnênmongmuốnđấtđaiđượcphânchianhưthếnào,cũngnhưngườidânmuốnđấtđaiđượcphânchianhưthếnào.Dựatrênđó,phápluậtgiảđịnhrằngđaphầnngườidânmongmuốntàisảnđượcphânchiachonhữngngườiphảisốngdựavàohọnhiềunhất.Nếungườiđểlạithừakế(ngườimất)chếttrướcvợhoặcchồngmìnhvàkhôngcóngườikếtục(conhaycháu)thìngườivợhoặcchồngđóđượcthừakếtoànbộđấtđai.Nếungườichếtcóngườikếtục

nhưngkhôngcóvợhaychồngthìnhữngngườikếtụcđượcnhậnphầnđấtđó.Nếucócảvợhoặcchồngvàngườikếtụccònsốngthìđấtđượcphânchiachonhữngngườinày,thườnglàngườivợhoặcchồngnhậnmộtphầnbahoặcmộtnửađất(hoặccóthểhơnđốivớimảnhđấtnhỏ)vànhữngngườikếtụcnhậnphầncònlại.

Cácquytắcthừakếkhôngcódichúcnhìnchungđềucóchungmộtcáchthức.Ngườivợhoặcchồngcònsốngvàđãcóhônnhânnămmươinămvớingườichết,đồngthờikhôngcóphươngtiệnkiếmsốngriêngnàođượcđốixửcũnggiốngnhưngườivợchỉmớicókếthônvớingườiđãmấttrướcđómộtngàyvàlạicósảnnghiệpriêng.Conđãtrưởngthành,convịthànhniên,conđượcyêuquý,conbịghẻlạnhđềucóquyềnnhưnhau.Đểviệcthừakếkhôngphảithựchiệntheoluậtvàdisảnthừakếcủamìnhđượcchiakhôngđồngđềuchonhữngngườikhácnhau,viếtdichúckhicònsốnglàcáchlựachọncủanhiềungười.

Ngoàira,còncóítnhấthailýdokhácđểngườitađểlạidichúc.Thứnhất,nếubốmẹmấtmàconcònnhỏ,nhữngđứatrẻvàtàisảncủachúngphảiđượcgiámhộ.Nếucảchamẹđềumất,tòaánsẽchỉđịnhngườigiámhộchonhữngđứatrẻ,đócóthểlàngườimàchamẹbọntrẻmuốnhoặckhông.Còntrongdichúc,ngườichahoặcmẹcóthểchỉđịnhngườigiámhộcủabọntrẻvàthườnglàtòaánsẽcôngnhậnsựlựachọnđó.Thậmchínếuchỉcómộtngườichahoặcmẹmất,nhữngđứatrẻthừakếtàisảntheophápluậtvẫncầnphảicómộtngườigiámhộtàisảnđượcchỉđịnh,tứclàvẫnphảicósựcanthiệpcủatòaánởmộtmứcđộnhấtđịnhvàmộtlầnnữa,quyếtđịnhcủatòaáncóthểkhôngđúngvớiýnguyệncủachahoặcmẹđứatrẻ.Thứhai,luậtvềthuếdisảncủaliênbangcóthểsẽlấyđimộtphầnlớngiátrịtàisản,thậmchícảđốivớinhữngtàisảncógiátrịkhônglớnlắm.Côngthứctínhcóthểthayđổithườngxuyên,nhưngmộtngườithuộctầnglớptrunglưucósởhữumộtngôinhà,cóbảohiểmnhânthọ,cótiềntrongquỹhưutrívàcócáckhoảnđầutưcóthểbịđánhthuếdisản.Córấtnhiềumẹocóthểđượcsửdụngtrongmộtbảndichúcđểgiảmthiểumứcthuếphảichịutrênmộtkhốitàisảnthừakế.

Dovậy,córấtnhiềungườilậpdichúcđểphânchiatàisảncủamình.Quyềnđịnhđoạttàisảnbằngdichúclàmộttrongnhữngquyềncơbảngắnvớiquyềnsởhữutàisản.Giốngnhưviệcngườitacóthểbán,mangcho,pháhủyhoặcđịnhđoạtbằngcáchkhácđốivớitàisảntrongkhingườiđócònsống,thìngườitacũngcóthểchỉđịnhaisẽđượcnhậnnósaukhingườitachết.

Cómộtngoạilệrấtquantrọngcủanguyêntắctựdođịnhđoạttàisảnbằngdichúc.Vềcơbản,mộtngườiđãcógiađìnhkhôngthểlậpdichúcchođitấtcảtàisảncủamìnhmàkhôngđểlạimộtchútgìchongườibạnđờicủamình.Hônnhânđượcnhìnnhậnnhưmộtsựliênkếtcóýnghĩakinhtế.Khicáccặpvợchồngcònsống,họcónghĩavụphảichămlochonhauvàcóquyềnchiasẻtàisảnvàthunhậpkhilydịvà,trongmộtsốtrườnghợp,cóquyềnđượcchiatàisảnthuộcsởhữucủangườikia.Nghĩavụhìnhthànhtừmốiliênkếtcóýnghĩakinhtếnàykhônghoàntoànchấmdứttạithờiđiểmmộtngườichết.Luậtphápcókháiniệmkỷphầnlựachọncủangườivợhoặcchồngtrongkhốitàisảncủangườichết.Vídụ,nếungườichồngtrongdichúcđểlạitấtcảtàisảnchonhữngđứaconvớingườivợtrước,chonhântìnhvàchoHiệphộibảovệđộngvật(SPCA),ngườiquảphụcủaôngtacóquyềnđòimộtphầntàisảntrongkhốidisản.Mặcdùphápluậtcủamộtsốnơicóthểkhácnhaunhưngnhìnchung,luậtcủacácbangthườngchongườivợgóađóđượchưởngmộtphầnbadisảncủangườichếtchodùtrongdichúcngườitakhôngđịnhđoạtnhưvậy.Mộtsốđạoluậtgầnđây,đitheomôhìnhcủaBộluậtmẫuthốngnhấtvềthừakế,tăngmứckỷphầntàisảnđượchưởngcủangườivợhoặcchồngcủangườichếttheothờigianchungsốngvàcótínhđếnkhốitàisảnhiệncócủangườicònsốngđểquyếtđịnhmứckỷphầnlựachọnngườiđóđượchưởng.

Hãylưuýđếnhaiđiểmliênquanđếnđạoluậtvềkỷphầnlựachọn.Trướchết,kỷphầnđólàtùychọn;ngườivợhoặcngườichồngcònsốngcóthểyêucầuđượcnhậnhoặctừchốikỷphầnđó.NếungườivợgóađãtựmìnhcóđủtiềnvàkhôngbănkhoăngìkhitiềncủangườichồngđượcđểlạichoSPCA,hoặcnếudichúccủangườichồngcódinguyệntrongđóviệcsửdụngdisảnchocácmụcđíchđãđượchoạchđịnhđượcthểhiệnrấtchitiếtvàngườivợkhôngmuốnlàmthayđổinó,bàtacóthểtừchốinhậnkỷphầncủamìnhvàđểchodichúcđượcthựcthitheođúngnộidungnhưvậy.Thứhailàcóvẻkỳquặckhiluậtvềkỷphầnlựachọnđảmbảomộtphầntrongdisảnchongườivợhoặcchồngnhưnglạikhôngđảmbảochoconcáicủangườiđãkhuấttrongkhiconcáicóvẻnhưlàphụthuộcvềkinhtếnhiềuhơn.Tuynhiên,giảđịnhcủaluậttrongtrườnghợpnàylàngườivợhaychồngcònsốngsẽphảinuôinấngcáccon,vàchuyểntiềnchongườivợhoặcchồngđósẽtránhđượcviệcphảichỉđịnhmộtngườigiámhộđểquảnlýtàisảncủanhữngđứatrẻ.

PhầnlớnnhữngngườiMỹởđộtuổitrungniêntrởlênvàcómộtkhốitàisảnđángkểđềucódichúc,vìvậyđểlạidisảntheochúcthưlàcáchphổbiếnnhấtđểchuyểngiaotàisảnkhingườitamất.Vềcơbản,ýđịnhphânchiatàisảnphảiđượcthểhiệnbằngvănbản,đượcngườiđểlạidichúckývàđược

kýchứngthựcbởingườilàmchứng.

Mụcđíchcủaviệcyêucầucácthểthứccụthểđốivớidichúccóthểđượcnhìnnhậnkhiđốichiếucácdichúcđúngthểthứcvớicácdichúckhác.GiảsửsaukhiJaneDoemất,đứacháutraicủabàđiđếntòavànóirằngbàdìyêuquýcónóivớianhtarằnganhtasẽđượcnhận100.000đô-lasaukhibàmất.LàmsaochúngtacóthểchắcchắnrằngDoethựcsựđãtuyênbốnhưvậy?Giờkhibàkhôngcònnữa,đứacháutraicủabàlàngườiduynhấtchứngkiếnviệcđó,vàkhimàviệcđórấtcólợichocậuta,lờilàmchứngcủacậutathậtđángnghingờ.Thứhai,làmsaochúngtacóthểchắcrằngýcủabàtalànhưvậy?Bàcóýthứcrằngbàđangchođimộtphầntàisảncủamìnhhaychỉlànóichuyệntầmphào?Thứba,bằngcáchnàochúngtacóthểchắcchắnđượcvềýđịnhcủabà?Liệucóđiềukiệnnàođikèmtheomóntiềnđókhông?Thứtư,làmsaochúngtacóthểchắcchắnđượcrằngbàđãkhôngthayđổiýđịnhcủamình,vàcóthểđãnóihoặckhôngnóichongườicháubiếtvềsựthayđổiđó?

Dichúclàmtheođúngthểthứccóthểcungcấpđượccácbằngchứngvềýđịnhditặng,đồngthờicũnglàmrõvớicảngườiđểlạidichúccũngnhưtòaánrằngviệctặngchotheodichúclàmộthànhđộngđãđượccânnhắcmộtcáchnghiêmtúc.

Vấnđềlàởchỗđếnmứcnhưthếnàothìđượccoilàđúngthểthức.Tronglịchsửthìcácyêucầuvềviệcthểhiệnbằngvănbản,đượckývàcóngườilàmchứnglànhữngyêucầuđãtồntạivàhầunhưkhôngbịthayđổi.Yêucầuvềviệcdichúcphảibằngvănbảncungcấpchotòaánmộtdạngbảnghicốđịnhđểcóthểcânnhắcvàđảmbảosựnghiêmtúccủangườilàmranó.Yêucầuvềviệcphảiđượckýthểhiệnsựnghiêmtúc,vànócũngchứngtỏđólàýđịnhsaucùngcủahọ.(Mộtchứcnăngkhácnữalàcungcấpbằngchứngrằngđóthựcsựlàdichúccủangườiđểlạidisảngiờđâycóvẻkhôngcònquáquantrọngnhưtrướckia).Phápluậtgiảđịnhrằngnếuaiđóchỉghichépvềviệcphânchiatàisản,haydựthảomộtdichúcthìvănbảnđóthườngkhôngđượcký;chỉkhiđãcóbảnhoànthiệncuốicùngthìngườitamớikýnó,vìvậychữkýthểhiệnrằngngườilậpdichúcđãcóquyếtđịnhcuốicùngvàthểhiệnđầyđủýđịnhcủamình.Việcyêucầucóngườilàmchứngcũngphụcvụchomụcđíchtươngtự.

Mỗikhiphápluậtyêucầunhữngthểthứccụthể,mộtcâuhỏilạinảysinhlàđiềugìsẽxảyrađốivớinhữngtrườnghợpmàthểthứckhôngđượctuânthủ,nhưngmụcđíchbêntrongnóvẫnđạtđược.Giảsửnhưvàothờiđiểmkýdichúc,ngườiđểlạidichúcđivàonhàtắmkhimộttrongnhữngngườilàm

chứngđangký.Việclậpdichúcđókhôngtuânthủtheođúngquyđịnhcủaluậtvềviệcnhữngngườilàmchứngphảikývớisựcómặtcủangườilậpdichúc;liệutòadisảncótừchốihiệulựcthựcthicủadichúcchỉvìlýdođókhông?Nếutòaánkhôngchodichúcđượcthựcthi,cónghĩalànósẽphủnhậnhiệulựccủaýđịnhcủangườiđểlạidisảnchỉvìnhữnglýdomangtínhkỹthuật.Nếutòaáncôngnhậndichúc,thìtứclàtòalạiđãbắtđầuquátrìnhlàmsứtmẻdầncácquytắcvềthểthức,manglạikhảnănglàđếnmộtlúcnàođó,tấtcảcácyêucầunàysẽbịhủybỏhoàntoàn.Mộtsốbangcóthểcóyêucầunghiêmngặthơncácbangkhác,nhưngxuhướngchungnhữngnămgầnđâylàcóthểgiảmnhẹcácyêucầuđốivớimộtsốsaisótkhôngquáquantrọngnhưtrườnghợptrênđây.

Giờhãyxemxétmộtvụviệckhácựcđoan.Vàongày8/6/1948,mộttainạnđãkhiếnCecilGeorgeHarrisbịcuốnvàochiếcmáykéo.Khichânđãbịkẹpnhưngtaycòncửđộngđược,Harrisviếtnguệchngoạclênthànhcủachiếcmáykéo:”Nếutôichếttrongtìnhtrạngnày,tôiđểlạitấtcảchovợtôi.CecilGeoHarris“.

Ởđây,chúngtacómộtvănbảnthểhiệnđượcýđịnhđểlạitàisảnnhưnglạikhôngcóngườilàmchứng.Liệunócóthểđượcchấpnhậnkhikhôngtuânthủđầyđủcácyêucầuvềthểthức?Mộtlầnnữa,phápluậtlạiphảiđốimặtvớimộtsựlựachọnkhókhăn.Côngnhậnhiệulựccủamộtdichúcviếttaysẽlàmhỏngcácyêucầuvềthểthứcđãđượcphápluậtquyđịnhvàcũnglàmhỏngcácmụcđíchkhingườitađặtracácthểthức.NhưngkhôngcôngnhậnhiệulựccủanóthìlạiphủđịnhýnguyệnrấtrõràngcủaHarristrongtrườnghợpnày,đólàngườivợsẽlàngườiđượchưởngtoànbộdisảncủaôngta.Nócũngthểhiệnmộtsựthiênvịtrongphápluậtvàkhôngcólợichonhữngngườikhôngđủtiềnđểthuêluậtsưsoạnthảodichúc.Khoảngmộtnửasốbangcôngnhậncácdichúcviếttay,mộtsốbangtrongđóchỉcôngnhậndichúcviếttaynếuđượclậpbởinhữngngườithuộclựclượngquânđộikhilàmnhiệmvụởnướcngoài,vớigiảđịnhlànhữngngườilínhđangchiếnđấukhócóthểđigặpluậtsưcủahọ.

Theothủtụctốtụngcủatòadisản,ngườicódichúcphảiđệtrìnhbảndichúcđểđượcxácthựcvàcôngnhậnhiệulực.Nếucóngườitinrằngbảndichúcđượcđưarakhôngcóhiệulựcthìphảicóyêucầuxemxétlạinó;ngườiyêucầuxemxétlạilàmnhưvậybởihọcóthểởvịtríđượcnhậndichúc,cóthểlàtheophápluật,nếunhưdichúcđókhôngcóhiệulực.Ngoàiviệccócácsaisótvềthểthức,căncứchủyếuđểxemxétlạimộtdichúc(nhưngcũngvẫnlàchưaphổbiếnlắm)làlýdongườiđểlạidichúcthiếunănglựcnhậnthứcđểlậpdichúchoặclàphảichịunhữngáplựckhông

chínhđáng.

Vớinhữngmụcđíchkhácnhau,phápluậtsửdụngcácđịnhnghĩavềnănglựcnhậnthứccũngkhácnhau.Câuhỏiởđâylàliệungườiđểlạidichúccónhậnthứcđượcrằngmìnhđanglàmgìxungquanhbảndichúcđóhaykhông?Nhậnthứcởđâybaogồmnhậnthứcvềbảnchấtcủatàisảnđangsởhữu,nhữngngườisẽđượcnhậnnóhoặcbịtướcquyềnnhậnnó,vàmốiquanhệgiữanhữngngườiđóvànhữngtàisảnđượcchođi.Nhưvậy,ngaycảkhingườiđểlạidichúckhôngthểlàmnhữngcôngviệcthôngthườnghaybịchứngảogiáclàmìnhđangbịmaám,ngườiđóvẫncóthểcónănglựcđểlậpdichúcnếusựsuygiảmchứcnănghaychứngảogiáckhôngảnhhưởngđếnkhảnăngnhậnthứcởmứcđủđểphânchiatàisảncủamìnhmộtcáchcólýtrí.Nhữngvụviệcphứctạpliênquanđếnviệcngườiđểlạidichúccảmthấyphậtývìcácconhoặccáccháuđưamìnhvàobệnhviện,nhàđiềudưỡnghoặcviệntâmthần;liệusựphậtýnàycóphảilàcăncứhợplýhaykhông,mặcdùlàngườiđểlạidichúccầnđượcchămsóc,haylànócũngchỉlàảotưởng?

Nhữngáplựckhôngchínhđángcũngthườngđượcviệndẫn,hoặclàđốivớitoànbộhoặcmộtphầndichúc.Nhữngáplựckhôngchínhđángrấthayđượcviệnrakhingườiđượclợitừdichúccóvịtrícóảnhhưởnglớnđốivớingườiđểlạidichúc,chẳnghạnnhưluậtsưvàthânchủ,bácsĩvớibệnhnhânhoặcngườiquảnlýcáccôngviệccủamộtngườihọhàngcaotuổi.Vấnđề,phụthuộcrấtnhiềuvàocácdữkiệnthựctế,làliệudichúccóthựcsựlàýmuốncủangườiđểlạidichúchaykhônghayđólàýmuốncủangườigâyảnhhưởng.

Ủytháclàgì?

Ủytháclàmộtquyềnnằmtrongnhómcácquyềntàisảnvàđượcthựcthimộtcáchđặcbiệt.Trướchết,việcquảnlýtàisảnđượctáchbiệtkhỏiviệchưởnglợiđốivớitàisảnđó.Tàisảnđượcquảnlýbởimộtngườiđượcủythác,ngườinàythườngsẽcóquyềnđầutưtàisản,thuvềcáckhoảnthunhập,chothuêhaybánvàlàngườiđượctrảcôngchodịchvụcủamìnhchứkhôngđượcnhậnthunhậptừchínhtàisản.Ngườihưởnglợicủaviệcủythácgiữquyềnnhậncáclợiíchtừtàisản,chẳnghạnnhưthunhậptừtàisản.Thứhai,cácquyềncủangườihưởnglợiđượcxácđịnhkhiviệcủythácđượcthiếtlậpbởingườiủythác,tứclàngườiđưaramộtkhốitàisảnđểlàmtàisảnủythácgốc.Vídụngườiủytháccóthểxácđịnhcụthểlàngườihưởnglợicóthểđượcnhậnthunhậptừkhoảnủythácnhưngkhôngđượclấytừphầngốc,rằngmộtngườicóthểđượcnhậnthunhậptrongsuốtcuộcđờivà

sauđó,phầntàisảngốcsẽdànhchongườikhác,hoặctrongtrườnghợpđốivớicáckhoảnủytháccóýnghĩatừthiện,thunhậpcóthểđượcdànhchoviệctìmkiếmphươngphápchữabệnhungthưhoặcđểchămsócchonhữngconmèobịlạc.

Nhưcóthểthấytừnhữngvídụđượcđưarasaucùng,mộtsốkhoảnủythácđượcdànhchocácmụcđíchtừthiện,nhưngkhiđặtnótrongngữcảnhtàisảngiađìnhvàdichúcthìủythácchocáclợiíchtưthườngquantrọnghơn.Ủythácđượcdùngchonhiềumụcđích.Cáckhoảnủythácđượcthựchiệnkhingườitacònsốngcóthểgiữchotàisảnkhôngphảilàmthủtụcchứngthựcdisảnkhimất,giảmsựchúýcủacôngchúngvàtiếtkiệmchiphí,mặcdùlợiíchnàyhiệnnayđãbịgiảmđiítnhiềudonhữngcảicáchtrongcácluậtvềdisản.Việcủythác,dùlàđượcthựchiệnởgiaiđoạnnàođótrongcuộcđờicủangườiủythác(ủythácsinhthời)hayđượcthiếtlậpbởimộtdichúc(dinguyện)đềucóthểbảovệtàisảncủangườinàođókhôngđủkhảnăngquảnlýtàisảncủamình,cóthểlàdokhôngđủnănglựcpháplý(vídụmộtđứatrẻvịthànhniên)hoặcdokhôngcókhảnăngvềmặtthựctế(chẳnghạnnhưaiđókhôngnhạybénlắmđốivớicácvấnđềtàichính).Cóthểmụcđíchphổbiếnnhấtcủaủytháclàđểtránhthuế,đặcbiệtkhingườitatínhtoánviệcđểlạidisản.Gầnđây,luậtthuếdisảncủaliênbangcóquyđịnhvềthuếđốivớidisảnkhivượtquámứctốithiểu.Vídụkhingườichồngmất,tàisảncủaôngtacóthểchuyểnquamộtquỹủythácthayvìchuyểnchovợvànhưvậysẽtránhđượcsaunàykhingườivợchết,disảncủangườivợvượtquámứctốithiểuvàbịđánhthuế.

Ngườitasởhữutàisảnchungnhưthếnào?

Chúngtađãnóinhiềuvềtàisảnđượcmộtngườihoặcmộtcôngtysởhữu.Tuynhiên,trongnhiềutrườnghợp,lợiíchđốivớitàisảncácyếutốkhácnhaucủaquyềntàisảnthuộcvềkhôngchỉmộtngười.Vídụnhưnhữngtàisảndomộtsốngườigópchunghoặctàisảnđượcphânchia.

Theoluậttàisản,cóbaloạitàisảnđồngsởhữu,haylàbahìnhthứcsởhữuchung,đólàsởhữuchungliênđới,sởhữuchungtheophầnvàsởhữuchunghợpnhất.Trongcảbahìnhthứcsởhữuchungnày,mỗingườichủsởhữuđềucóquyềnlàmchủcũngnhưsửdụngđốivớitoànbộtàisản.Sởhữuchunghợpnhấtlàhìnhthứcsởhữuchungkháđặcbiệtởchỗnóchỉápdụngđốivớinhữngngườicóquanhệvợchồng,vìvậychỉcóhaingườiđồngsởhữuđốivớimộttàisảnhợpnhất,cònsởhữuchungliênđớivàsởhữuchungtheophầncóthểcósốlượngngườiđồngsởhữukhônggiớihạn.Sởhữuchungliênđớivàsởhữuchunghợpnhấtcóđiểmchungkhácvớisởhữu

chungtheophầnởchỗnhữngngườiđồngsởhữuđượchưởngquyềncủangườiởlại.Khimộtngườiđồngsởhữuchết,quyềnsởhữucủangườiđótựđộngchuyểnsangchocácđồngsởhữukháccònsống.Ngượclại,khimộtđồngsởhữucủatàisảnsởhữuchungtheophầnchết,phầnquyềnlợicủangườiđótrongtàisảnchungsẽđượcchuyểnsangchongườithừakếcủangườiđóchứkhôngphảichonhữngngườiđồngsởhữucònsống.Điểmchungnữalànhữngngườiđồngsởhữuliênđớivàđồngsởhữuhợpnhấtluôncóphầnbằngnhautrongkhốitàisảnchung;cònlợiíchcủanhữngngườiđồngsởhữutheophầncóthểđịnhphầntheocáccáchkhácnhau(vídụmộtngườisởhữumộtphầnbavàngườikiasởhữuhaiphầnba).

Ngàynay,việcđồngsởhữuxuấthiệntrongnhiềuhoàncảnh.Ngườivợvàngườichồngcóthểcùngsởhữumộttàikhoảnngânhàng,mộttàikhoảntrongquỹđầutưchungvàcóthểcùngsởhữungôinhà.(Ởnhữnghệthốngphápluậtthừanhậnsởhữuchunghợpnhấtcókhoảngmộtnửasốbangchấpnhậnđiềunàyđócóthểlàviệcsởhữuchunghợpnhất,nếukhôngthìsẽlàsởhữuchungliênđới).Haichịemcóthểcùngsởhữumộttrangtrạicủagiađình.Quyềntácgiảđốivớimộtbàihátcóthểcùngthuộcvềngườiviếtlờivàngườisoạnnhạcchobàihát.

Chúngtahãycùngxemxétvídụđểxemcáchìnhthứcđồngsởhữukhácnhaucóthểcóảnhhưởngnhưthếnào.Vídụnàytậptrungvàosởhữuchungliênđớivàsởhữuchungtheophần;sởhữuchunghợpnhấtcũngđượcsẽđượcsửdụngvớimụcđíchgầnnhưlàgiốngvớisởhữuchungliênđới.Giảsửcóhaichịemđượcthừakếngôinhàmàchamẹhọđãtừngsốngởđó.Câuhỏiđầutiênnảysinhđốivớicáctrườnghợpđồngsởhữulàđólàhìnhthứcđồngsởhữugì?Ngườimẹmấtsaungườicha,vàdichúccủabàviết,”TôiđểlạingôinhàcủatôichocácconcủatôilàJuanvàMaria”.VậyJuanvàMarialàđồngsởhữuliênđớihayđồngsởhữutheophần?Nóimộtcáchkháiquáthơn,khingườichủsởhữutrướcđókhôngthểhiệnrõýđịnhthìphápluậtsẽthiênvềhìnhthứcđồngsởhữunào?Câutrảlờinàyphụthuộcvàocơcấucủaluậttàisảnvàcácđiềukiệnxãhộiẩnchứatrongđó.

TừthờiTrungcổsangthờihiệnđại,phápluậtđãcósựchuyểnđổitừsựthiênvềsởhữuchungliênđớisangsởhữuchungtheophần.Sựưutiêncótínhtruyềnthốngđốivớisởhữuchungliênđớixuấtphátmộtphầntừlogiccủahệthốngsởhữuvàmộtphầntừnhữngsuytínhkháthựctế.Tronghệthốngxãhộidựavàothứbậc,cácđồngsởhữuliênđớiđượcxemnhưđangsởhữumộttàisảnduynhất;khimộttrongsốhọmấtđi,tàisảnđóvẫnkhôngthayđổivàchỉđơngiảnlàsốlượngngườisởhữugiảmđimột.Cólẽđiềuquantrọnghơnlàhệthốngtàisảntruyềnthốngđóhướngtớitậptrung

quyềnsởhữuvàotaymộtsốlượngnhỏcácđịachủvàđồngsởhữuliênđớicóthểđápứngrấttốtchomụcđíchnày.Sởhữuchungliênđớicũngđượcsửdụngnhưmộtcôngcụhữuhiệuđểhoạchđịnhvấnđềdisản,giúptránhđượcmộtsốkhoảnthuếcủanhànướcphongkiếnđánhvàoviệcchuyểngiaotàisảnkhichết.Tuynhiên,đếnthếkỷXVIIIthìcơsởcủanólạithayđổi.Vớisựpháttriểncủakinhtếthịtrườngvàđấtngàycàngđượcnhìnnhậnnhưmộtloạihànghóavàlàđốitượngcủaquyềnsởhữugiốngnhưcáctàisảnkhác,sẽcóýnghĩahơnkhicácnhàlậpphápvàtòaánlựachọnsởhữuchungtheophần,loạisởhữuchungchophéptàisảncóthểchuyểndịchdễdànghơn;mộtngườiđồngsởhữucóthểchuyểngiaophầncủamìnhtrongtàisảnchungkhingườiđóchết,anhtacũngcóthểsửdụngnólàmtàisảnđảmbảochokhoảnnợ,vàcácchủnợcóthểtinrằnghọsẽkhôngbịmấttiềnnếunhưngườivaybịchết.Dođó,ngàynayJuanvàMariađượccoilànhữngngườiđồngsởhữutheophần.

Tấtnhiênlàtrongnhiềutìnhhuốngpháplý,cáchtốtnhấtlàtránhtìnhtrạngnàybằngcácbiệnphápdựphòngtrướcđó.Phápluậtchophépmọingườixácđịnhloạiquanhệmàhọmuốnthiếtlập,vàcácluậtsưgiỏicũngsẽthườngxuyêngiúpkháchhànglàmđiềunày.Vídụnếubạnmởmộttàikhoảnởngânhàngcùngvớimộtthànhviêngiađình,bạnsẽthấyrằngmộttrongnhữngômàbạncóthểđánhdấuvàođóđểxácđịnhhìnhthứcsởhữuchunglà”Sởhữuchungliênđớigắnvớiquyềncủangườiởlại”,dấuhiệurõràngvềýđịnhcủabạnlàkhôngthiếtlậpquanhệsởhữuchungtheophần.Mộtsốluậtsưthậntrọngthậmchícònthêmvào"vàkhôngphảilàsởhữuchungtheophần"đểxóatanbấtkỳnghingờnàođốivớinó.Vịluậtsưsoạnthảodichúcchongườimẹcũngnhưvậy,cóthểquyđịnhrõđólàsởhữuchungliênđới,nếuđólàđiềumàngườimẹmongmuốn.

Vậycáimàmộtđồngsởhữucólàgì?Đồngsởhữuliênđớivàđồngsởhữutheophầnvềcơbảncócácquyềnnhưnhauđốivớitàisản.Trongmỗitrườnghợp,mỗiđồngsởhữuđềusởhữucáclợiíchkhôngphânchiađốivớitoànbộkhốitàisản."Khôngphânchia"cónghĩalàJuanvàMariamỗingườiđềucóquyềnsởhữuđốivớitoànbộngôinhà;họkhôngphảichianóratheokiểuvậtlý,đểJuanthìsửdụngnhàbếpcònMariathìsửdụngphòngkhách.Nếuhọkhôngsốngởđómàchothuênhà,phầncủahọtrongsốtiềnthuênhàsẽđượcchiađều(nếuhọlàđồngsởhữuliênđới)hoặctheophầnsởhữucủahọtrongkhốitàisản(nếulàđồngsởhữutheophần).

NếuJuanvàMarialànhữngđồngsởhữutheophần,khiJuanchết,nhữngngườithừakếcủaôngtasẽđượcthừakếcácquyềncủaôngtrongkhốitàisản.Tuynhiên,nếuhọlàđồngsởhữuliênđới,Mariasẽđượcsởhữutoàn

bộsốtàikhiJuanchết.NếuJuanmuốntránhđiềunàyđểchocácconcủamìnhcóthểđượcthừahưởngphầncủaôngtrongkhốitàisảnđó,ôngcóthểtìmnhữngcáchkhácnhauđểtáchkhốitàisảnliênđớiđóra,chuyểnnósangsởhữuchungtheophầnvànhưvậylàmmấtquyềncủangườiởlạicủaMaria.Ởkhíacạnhnàythìsởhữuchunghợpnhấtlạikhác.Domộttrongnhữngmụcđíchthiếtlậphìnhthứcsởhữunàylàbảovệquyềnlợichongườivợhaychồngcònsống,quyềncủangườiởlạidovậykhôngthểbịphábỏtrongcáctrườnghợpsởhữuchunghợpnhất.

Sởhữuchunghợpnhấtlàmộttrongcáchìnhthứcsởhữucủacáccặpvợchồng.Ngoàinóra,tronglịchsửcòncónhiềuquytắcđượcápdụngđốivớitàisảntrongquátrìnhhônnhân,vàcácquytắccũngthayđổitheosựthayđổicủahệthốngxãhội.

Tronghệthốngthôngluật,mộtcặpvợchồngthườngđượcnhìnnhậnnhưlàmộtchủthểdướiconmắtcủaluậttàisản,vàngườiđólàngườichồng.Ngườichồngkiểmsoáttoànbộtàisản,chodùnólàcủachồnghaycủavợ,vàanhtacóthểbánmảnhđấtthuộcvềngườivợhoặcquyếtđịnhsửdụngnótheocáchcủamìnhmàkhôngcầnvợđồngý.Ngườivợchỉđượcbảovệduynhấtbởiquyềnđốivớitàisảncủachồngkhichồngmất.Theoquyđịnhvềquyềnđốivớidisảncủangườichồng,ngườivợgóakhicònsốngcóquyềnđòimộtphầnbasốbấtđộngsảncủachồngthayvìmộtthựctếlànhữngđứaconđượchưởngtoànbộ.Ngườiđànônggóavợcóquyềntươngtự,nhưnglớnhơn,đượcgọilàquyềnđốivớidisảncủavợ,theođóôngtađượchưởngtoànbộquyềnlợitừđấtđaicủangườivợchođếnhếtđời.

VàokhoảnggiữathếkỷXIX,tấtcảcácbangđềuthôngquaĐạoluậtVềTàisảncủaNgườiphụnữcógiađình.Đạoluậtnàytraochongườiphụnữcóchồngquyềnđượcquảnlýtàisảncủamìnhgiốngnhưnhữngngườiđànôngvàcảnhữngngườiphụnữđộcthân.Chođếnngàynay,tàisảnliênquanđếnhônnhânđượcđiềuchỉnhbởihaihệthốngphápluật,đượcgọilàtàisảnriêng(cóhiệulựcởphầnlớncácbang)vàtàisảnchung(đượcápdụngởmộtsốbangmàdướithờithuộcđịađượcquảnlýbởihệthốngluậtdânsự,chẳnghạnnhưbangCalifornia,TexasvàLouisiana).

Ởnhữnghệthốngphápluậtcôngnhậntàisảnriêng,tàisảncủavợvàchồngđươngnhiênđượccoilàriêngbiệt.Nếungườivợsởhữumộtmảnhđấthoặcmộtsốgiasúc,côtacóthểsửdụnghoặctừbỏnómàkhôngcầncósựđồngýcủangườichồng.Trongthờikỳhônnhân,hạnchếduynhấtđốivớingườivợtrongviệchưởngcácquyềncủamìnhlànghĩavụnuôidưỡngnhau;ngườivợkhôngthểmộtmìnhhưởngthụtàisảncủamìnhvàđểchongười

chồngđóikhổ(vàngượclại).Tấtnhiên,cáccặpvợchồngcóquyềnlựachọnchếđộsởhữuchungđốivớitàisản.Khilidị,tàisảncủamỗingườisẽđượcchiatheoquytắcphânchiacânbằng.Tòaánxửcholydịcóquyềnrấtlớntrongviệcphânchiatàisảngiữacáccặpvợchồnglyhôndựatrêncăncứcânbằng,haycôngbằng,cóxemxétđếncôngsứcđónggópchokhốitàisảnvàcảnhucầusửdụngnósaukhilydị.

Đốivớinhữnghệthốngphápluậtcôngnhậntàisảnchung,tàisảndomỗibênsởhữutrướckhikếthôn,haytàisảncóđượctrongthờikỳhônnhândomộtbênđượctặngchohayđượcthừakếlàtàisảnriêngcủamỗingườivàphápluậtđốixửvớinógiốngnhưtàisảnởcácbangmàphápluậtcôngnhậntàisảnriêng.Cáctàisảnkháccóđượctrongthờikỳhônnhânsẽlàtàisảnchung.Tàisảnchungởđâyrấtgiốngvớihìnhthứcsởhữuchunghợpnhất.Mỗibêncóquyềnđộclậpsửdụngtàisảnchungmàkhôngcầnphảiđượcsựđồngýcủabênkia.Mỗingườicũngđượcquyềnchuyểnnhượngtàisảnchongườikhác,ngoạitrừđấtđaivàmộtsốtàisảnnhấtđịnhđểlàmcôngcụsảnxuấtmàviệcchuyểnnhượngphảiđượcsựđồngýcủacảhaingười.Khilyhôn,ởmộtsốbangmàphápluậtcôngnhậntàisảnchung,tàisảnsẽđượcchiađềuchohaivợchồng;mộtsốbangkhácsửdụngnguyêntắcphânchiacôngbằngđểchiatàisản.

Mộthạnchếđángkểđốivớiquyềnlợicủangườivợhoặcchồnglàviệchạnchếquyềnđượcchuyểngiaotàisảnkhichết.Ởphầnlớncácbang,khảnăngcủangườivợhoặcchồngtrongviệcchuyểngiaotàisảnsaukhichếtbịhạnchếbởiquyđịnhvềkỷphầnlựachọn.Quyđịnhvềkỷphầnlựachọncótácdụnggiốngnhưquyềncủavợđốivớidisảncủachồngvàquyềncủachồngđốivớidisảncủavợtronghệthốngthôngluậttruyềnthống.Chodùnộidungcủadichúclàgì,ngườivợhaychồngcònsốngvẫncóquyềnyêucầumộtkhoảnnhấtđịnhtrongkhốitàisảncủangườichết,thườnglàmộtphầnbahoặcmộtnửa.Kỷphầnlựachọnmanglạichongườicònsốngmộtphươngtiệnđểbảovệkhỏinhữngthiệtthòivềlợiíchkinhtếdoviệckếthôn.

Quyềnsởhữucóthểđượcchiatheonhữngcáchnàokhác?

Đốivớisởhữuchungliênđớivàsởhữuchungtheophần,mỗithànhviênđềulàchủsởhữucủatàisản,mặcdùngườiđóphảichiasẻquyềnsởhữuvớinhữngngườikhác.Ngườitacòncóthểchiasẻquyềnlợichungđốivớitàisảnbằngmộtcáchkhác,màthuậtngữpháplýgọilàquyềnđịadịch.Kháiniệmnàycóthểđượcgiảithíchbởimộtsốvídụ.Đểcungcấpdịchvụđiệnthoại,côngtyđiệnthoạiphảinốidâycápquađấtcủanhiềungười,cóthể

chạyngầmdướiđấthoặcbắtquacáccâycột.Haingườihàngxómchungnhaumộtbứctườngnằmtrênranhgiớichồnglênphầnđấtcủacảhainhàvàaicũngphảicótráchnhiệmđónggópđểduytrìbứctườngđó.Nhữngngườisởhữunhàtrênđấtphânlômàhợpđồngmuabánchỉchophéphọxâymộtngôinhàtrênphầnđấtcủahọ,mặcdùxungquanhkhôngcóquyhoạchnàongăncảnviệchọchianhỏđấtcủamình.Ôngbầutrongmộtrạpchiếuchiếmmộtphầnđấtcủangườichủrạptrongthờigianchiếuphim.

Tấtcảnhữngvídụnàyđềucóđiểmchunglàmộtngườicóquyềnđốivớitàisảncủangườikhác.Quyềnlợinàycóthểgắnvớiviệcsởhữu(ngườihàngxómcùngsởhữubứctường)hoặckhông(nhưngườiđiđếnrạpxemphim).Quyềnlợinàycóthểchophépmộtngườilàmmộtviệc(ngồitrongrạp),yêucầungườikhácphảilàmmộtviệc(duytrìbứctường)hayngăncảnngườikháclàmmộtviệc(chianhỏmộtmảnhđất).Trongcáctrườnghợpnày,ngườichủđấtcónghĩavụlàchấpnhậnmộtphầntrongquyềnsởhữutoànbộcủamìnhbịlấyđihoặcchuyểngiaochongườikhác.

Giốngnhưcácvấnđềcótínhhọcthuyết,giữacácquyềnđócónhữngđiểmkhácbiệtrấtcănbản.Chúngtanóirằngngườiđixemởrạpcóquyềnsửdụngbấtđộngsảncủangườichủrạpbởingườiđóđãđượcchophépvàotrongđóvớimụcđíchvàthờigiancụthểđượcgiớihạn.Quyềnđócóthểbịthuhồi;hãynhìnvàomặtsaucủatấmvéxemphimvàbạncóthểsẽnhìnthấynhữnglờituyênbốrằngngườiquảnlýrạpcóthểthuhồiquyềnđótạibấtkỳthờiđiểmnào.Côngtyđiệnthoạicóquyềnđiquavàđólàquyềnsửdụngbấtđộngsảncủangườikháccótínhlâudài.Nhữngngườichủcủacácmảnhđấtphânlôcóthểcógiaoướcvềhạnchếsửdụngđấthoặccamkếtvềsửdụngđấtvớinộidungtạoranhữnghạnchếđốivớiviệcsửdụngđấtcủachủsởhữu;đâylànhữngcôngcụchophépkiểmsoátviệcngườikhácsửdụngbấtđộngsảnchứkhôngphảitraoquyềnđểsửdụngnó.

Ởđâychúngtasẽkhôngtìmcáchđểhiểuđượcphápluậtvềquyềnđịadịchmộtcáchquáchitiết.Ngườitavẫnmôtảnónhưlà"mộtbãilầykhôngthểdiễntảhết"vớicơmanlànhữngthuậtngữcổxưa,nhữngsựphânbiệtrấttinhtếvànhữngquytắckhóhiểucóthểlàmđiêuđứngcảnhữngsinhviênluậtcầnmẫnnhất.Nhưngchúngtacóthểdùngchủđềnàyđểminhhọachomộtsốđiểmrấtcơbảncủaluậttàisản.

Trướchết,quyềnđịadịchlàchếđịnhcủaluậttưvềbấtđộngsảnvàviệcsửdụngđất.Ngườitabắtđầubằngviệcnắmgiữtoànbộcácquyềncấuthànhnênquyềnsởhữuvàsauđónhượngđimộtsốquyềntrongđóthôngquacáchìnhthứcchođiqua,giaokếtvànhiềuhìnhthứckhác.(Đôikhi,cácquyền

địadịchkhôngxuấtpháttừnhữnggiaoướcrõràng,màtừnhữngngụýtrongcácthỏathuận,nhưngtrườnghợpnàyítgặp).Khảnăngđểhànhđộngtheocáchnàylàkhôngchỉlàmộtthànhtốcủaquyềnsởhữumàcònlànănglựcgiaokếthợpđồng.Mỗingànhluậtlạitraochocáccánhânmộtmứcđộtựquyếtnhấtđịnhđểtạoranghĩavụởdạngnàyvàđểxácđịnhcácnộidungcụthểcủanó.Quyềnđịadịchrấtcóýnghĩatrongviệckiểmsoátcáchoạtđộngxâydựngvàtạoranhữngloạihìnhkhudâncưkhácnhauthôngquacáchànhđộngcủacánhân,đặcbiệtởnhữngkhuphânlôvùngngoạithànhvànhữngkhudâncưđượcquyhoạch.

Thứhai,phápluậtvềquyềnđịadịchkhôngphảilàphápluậtvềhợpđồng.Sựpháttriểncủamộtchếđịnhphápluậtriêngbiệtchothấysứcmạnhcủakháiniệmtàisản,đặcbiệtlàbấtđộngsản.Docácnghĩavụkhôngchỉgắnvớicácbênmàcònvớitàisảncủahọvàcóthểđemlạilợiíchhoặctráchnhiệmchonhữngngườisởhữunóvềsauchonênchúngmanggánhnặngcủalịchsửvàlànhữngyếutốbổsungthêmcholuậttàisản.

Thứba,giốngnhưtàisảnvàhợpđồng,khảnăngđểmộtngườilàmđiềumìnhmuốnđốivớitàisảncủamìnhkhôngcótínhtuyệtđối.Quyềnđịadịchcũngcóthểbịhạnchếcảtrựctiếphoặcgiántiếpbởicácchínhsáchcôngcộng.Quyđịnhhạnchếđượcbiếtđếnnhiềunhấtlàviệccấmcácgiaokếtcóphânbiệtđốixử.Vàođầuthếkỷ,cáchợpđồngchuyểngiaođấtthườngcócácgiaokếtcấmnhữngngườichủtươnglaibánđấtchongườikhôngphảilàngườidatrắng.Quyđịnhhạnchếkiểuđósaunàyđãbịtòaántuyênlàkhônghợphiến;quyềnsởhữutàisảncủamộtcánhânbịhạnchếbởimốiquantâmlớnnhấtcủaxãhộithờiđólàchốngphânbiệtđốixử.Hạnchếđốivớiviệcsửdụngquyềnđịadịchvẫnthườnglàđốitượngbịkiệntụng,chẳnghạntrongnhữngvụviệcmàhiệphộicácchủsởhữunhàyêucầuthựchiệnnhữnghạnchếhếtsứckhắtkhe,haylàtrongtrườnghợpcónhữnggiaokếtràngbuộcrằngtrongmỗinhàchỉcómộtgiađìnhsinhsốngbịcholàngăncảnviệchìnhthànhnhữngmáinhàchungdànhchonhữngngườibịbệnhtâmthần.

Mộtcáchchiasẻquyềnsởhữukhácnữalàkhinhữngngườikhácnhausởhữunhữnglợiíchkhácnhauđốivớimộttàisảntạicùngmộtthờiđiểm.Đâylàvấnđềtồntạichủyếutronglịchsửthờitrungcổvàgiờđâychúngtacóthểkhôngcầnđểýnhiềuđếnnó,nhưngnócũnglàmộttrongnhữngminhhọathúvịcủanhữngxungđộtvềlợiíchnằmtrongtấtcảcácchếđịnhcủaluậttàisản.

GiảsửrằngGeraldO'HaramuốnduytrìđồnđiềnTaranhưtàisảngiatruyền

củadònghọ.Trongdichúccủamình,ôngđểlạinóchoScarlettsuốtđời,vàsauđó,khicôchết,đồnđiềnphảiđượctruyềnlạichocácconcủacô,vàcứnhưthếvềsauchừngnàomàdònghọO'Haracòncóngườikếtục.HaygiảsửrằngO'HarađểlạiđồnđiềnchobangGeorgia,vớiđiềukiệnlàbangsẽsửdụngnólàmvườncây,trồngítnhấtbaloạicâynguyênthủycủavùngGeorgia.Nếubangđápứngđiềukiệnnàytrongthờigian99năm,đồnđiềnđósẽhoàntoànthuộcvềbang;nếukhông,tàisảnđósẽđượctrảlạichoO'Haravànhữngngườithừakếcủaông.

Trongcảhaivídụnêutrên,chúngtađềuthấyđượcrằngnhữngconngườikhácnhaucónhữngmốiliênhệthếtụckhácnhauđốivớitàisản.Ởvídụđầutiên,khiO'Harachết,Scarlettcóquyềnsởhữuđốivớitàisảnsuốtđời,nhưnglàquyềnsởhữubịhạnchếbởiđiềukiệnlànóphảiđượctruyềnlạichoconcủacôkhicôchết.Ởgiảthuyếtthứhai,ngườichacủacôtraoquyềnsởhữuchobang,nhưngôngvẫngiữlạilợiíchcủamìnhtrongđó:đólàtrườnghợpnếubangkhôngduytrìđượcvườncây,tàisảnsẽbịtrảlại.

Cácvídụnàyliênquanđếnmộtvấnđềrấtcơbảnlàchúngtađểchonhữngngườichủsởhữukiểmsoáttàisảncủahọđếnmứcđộnào.O'HarasởhữuTaratheođịaquyềntuyệtđối,cónghĩalàôngsởhữutấtcảnhữngquyềnmàmộtchủsởhữucóthểcóđốivớitàisản.Rấtrõrànglàôngcóthểchođimảnhđấtcủamìnhkhicònsốnghoặckhiôngchết,vìvậymọingườichorằngôngcóthểthựchiệnmộtquyềnnhỏbéhơnlàchonóđivớiđiềukiệnkèmtheo(rằngphảidùngnólàmvườncây),hoặcchỉchođimộtphầnlợiíchtrongđó(choScarlettsuốtđời,vàsauđólàchocácconcủacô).

Nhưngchúngtacũngmuốnnhữngngườiđangsởhữutàisảnphảicóquyềnsửdụngnómộtcáchhiệuquả.Vìvậychúngtacóthểđểchongườichếtkiểmsoátviệcngườisốngsửdụngtàisảnởmứcđộnào?Hãyhìnhdungxemđiềugìsẽxảyranếuchúngtachophépchủsởhữuápđặtnhữnghạnchếvĩnhviễnđốivớiviệcsửdụnghoặcđịnhđoạttàisản.MộtsốchủđồnđiềncóthểmơvềnhữngđếchếgiađìnhvàcốgắnggiữtàisảnđólạichogiađìnhbằngcáchđặtranhữnghạnchếnhưO'Harađặtratrongdichúccủaông.Theothờigian,nódườngnhưsẽtậptrungtàisảnvàongàycàngítngườihơn,thayvìmangnóđếnchomộtsốlượngngườiđôngđảo.Hoặccóthểxảyrađiềungượclại;sauvàithếhệ,TaracóthểtrởthànhnhữngmảnhđấtnhỏdohàngchụcthànhviênthuộcđờisaucủanhàO'Harasởhữu.

Vấnđềtươngtựcũngsẽnảysinhđốivớinhữnghạnchếbênngoàigiađình.Cácđiềukiệncóthểthayđổiquathờigian,vàkhôngphảilúcnàocũngcóýnghĩakhilạmdụngnhữnghạnchếmànhữngngườisởhữutrướcđâyđặtra

đốivớitàisản.Saumười,haimươihaynămmươinăm,bangGeorgiacóthểthấyrằngTaracầnphảiđượcdùnglàmnhàởchocáccựuchiếnbinhđãtừngthamgianộichiến,haylàmthưviện,haylàmbệnhviệnthayvìvườncây,nhưngvìphảithựcthinhữnghạnchếcủaO'Haranênviệcthayđổiđókhôngthựchiệnđược.

Dovậy,tòaánphảitìmcáchcânbằngmongmuốncủanhữngngườimuốnlàmbấtkỳđiềugìtùythíchđốivớitàisảncủahọvớinhữnghệquảkhôngtốthìnhthànhtừviệcthựcthinhữnghạnchếkiểunhưvậy.Việccânbằngcóthểđượcthựchiệnbằngrấtnhiềucách.Thườnglàmộtngườichủsởhữuđểlạitàisảnsẽkhôngthểhiệnrõlắmvềlợiíchđangđượctạorahayhạnchếnàođangđượcđặtra.Trongnhữngtrườnghợpđó,tòaánsẽđặtracácgiảđịnh,vídụnhưchorằngnhữngngườiđểlạitàisảnkhôngcóýđịnhápđặtnhữnghạnchếlênmảnhđấtcủahọ,trừkhilàhọthểhiệnđiềuđómộtcáchrõràng.

Cáchthứhaiđểgiảiquyếtđốivớicáchạnchếvẫnđượctranhcãivềtínhlỗithờilàsửdụnghọcthuyếtcypres,(cónghĩalàápdụng"theonghĩagầnnhất").Theothuyếtnày,khimộtchúcthưđểlạitàisảnkhôngthểthựchiệnđượcđúngtheocáchmàngườiđểlạitàisảnđặtra,tòaánsẽtìmcáchđểnóđượcthựchiệnsaochogầnnhấtvớiýmuốncủangườiđểlạidisản.

Cáchthứbalàsửdụngnhữngquytắccủaluậtđểcấmđặtramộtsốhạnchếnhấtđịnhtrongdichúc.Cóthểlấymộtvídụ,Luậtcấmchuyểnnhượngbấtngờ,mộtbướctiếnquantrọngcủaluậttrongviệckiểmsoátsựgiàucómangtínhchuyênchế.Quytắcnàyquyđịnhrằngmộtquyềnlợitrongtươnglaiđốivớimộttàisảnphảithuộcvềaiđósaucùngphảithuộcvềaiđótrongthờigianhaimươimốtnămsaucáichếtcủangườicònsốngvàothờiđiểmquyềnđóđượctạora.Quytắccấmđặtranhữngyêucầuvĩnhviễnđãtratấnnhiềuthếhệsinhviênluật;TòaánTốicaoCaliforniađãtừngphánrằngquytắcnàyquáphứctạpvànếuluậtsưcókhônghiểuđượcnóthìcũngkhôngbịcoilàsaisót,vànộidungcủanócũngđãđượcđiềuchỉnhbởiluậtcủamộtsốbang.Tuynhiênkháiniệmcơbảncủanóthìcũngđơngiản.Mộtngườichủđấtkhôngthểcónhữngràngbuộcvĩnhviễnđốivớimảnhđấtcủamìnhbằngviệctạoranhữnghạnchếđốivớinhữngthếhệsau.Theoquytắcnày,cốgắngcủaO'Haratrongviệcđểchocácthếhệnhữngngườithừakếkếtiếpnhaucủamìnhđềuchỉđượchưởngquyềnchiphốiđốivớitàisảnlúccònsốngsẽkhôngđượccôngnhậnhiệulực.

Ngườichủnhàvàngườithuênhàcónhữngquyềntàisảngì?

Chothuêlàmộthìnhthứcquảnlýtàisảnrấtphổbiến,từviệcchothuêmộtcănhộtrongthờigianngắnhạnđếnviệcchothuêvănphòngtrongmộtthờigiandàiởtrongmộttrungtâmthươngmại.Chothuêlàmộtcáchchosửdụngchungđốivớibấtđộngsảntrongđóngườichủsởhữu,đượcgọilàchủnhàhoặcngườichothuê,chophépngườithuêsửdụngbấtđộngsảncủamìnhtrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh.Việcchothuêphổbiếnđốivớitấtcảmọingười,nhưngởgócđộluậttàisảnthìkháiniệmnàymangđếnnhữngvấnđềđặcbiệtthúvị.Mốiquanhệgiữachủnhàvàngườithuêlàmốiquanhệgì?Nhữngmốiquanhệnàyđượcluậtđiềuchỉnhởmứcđộnào?Cácbêncóthểởmứcđộnàođiềuchỉnhmốiquanhệđóbằngthỏathuận?

Phápluậtvềchủnhàvàngườithuêđãcónhiềusựthayđổixungquanhcáchgiảiquyếtcáccâuhỏinày,vàtrongđócómộtsốthayđổiquantrọngnhấtdiễnratrongthờigiangầnđây.Chúngtahãycùngxemxéthaisựthayđổivàmộtsốtácđộngcủanóđốivớiphápluậthiệnhành:sựthayđổitừquanniệmvềchothuêdựatrênquanhệtàisảnsangquanniệmvềchothuêcóbaohàmcácvấnđềcủahợpđồng,sựgiatăngcủacácquyđịnhđiềuchỉnhmốiquanhệgiữachủnhàvàngườithuê.

KhiphápluậtcủaAnhmớihìnhthành,việcchothuêđượccoilàsựchuyểngiaocủamộtquyềntàisản.Hãynhớrằnghệthốngsởhữukhiđódựatrênquanniệmvềthânphận.Dướisựchiphốicủaquanniệmnày,việcchothuêđượccoilàtạoramộtthânphậntrongmộtkhoảngthờigianngắnhơnthờigiansởhữumảnhđấtcủangườichủsởhữu,vàlàsựchuyểngiaothânphậnđóchongườithuê.Ngườichủtrênthựctếcóthểtừtraoquyềnsởhữutrongkhoảngthờigianvàinămchongườithuêvàngườinày,ởmộtýnghĩanhấtđịnh,làngười"chủ"mớitrongkhoảngthờigianđó,vớiviệcthựchiệnlờihứatrảtiềnthuêvàthựchiệnmộtsốnghĩavụbịhạnchếkhác.Mặcdùquanhệchothuêxuấtpháttừthỏathuậngiữangườithuêvàngườichothuê,bảnchấtcủanólàmộtquanhệtàisản,khôngphảiquanhệhợpđồng.Dođó,nghĩavụchínhcủachủnhàlàchuyểngiaotàisảntrongkhoảngthờigianđãđượcxácđịnh,vànghĩavụchínhcủangườithuêlàtrảtiềnthuêvàtrảlạitàisảnkhikếtthúcthờihạnthuê.Phápluậtquyđịnhrấtítcácnghĩavụkhácđốivớicảhaibên.

Môhìnhnàyrấtthíchhợpvớitruyềnthốngchothuêđấtnôngnghiệp,nhưnggiờđâykhôngcònthíchhợp.VàođầuthếkỷXIX,việcchothuênhàhoặcchothuêbấtđộngsảnđểkinhdoanhthươngmạitrởnênphổbiếnhơnlàchothuêđấtnôngnghiệp.Đốivớiviệcchothuênhàở,đặcbiệtlàchothuêcănhộởmộtkhuđôthịđôngđúc,ngườithuêphảicầnđếnchủnhàđểduytrìcácđiềukiệncănbảncủangôinhàvàkiểmsoáthànhvicủanhữngngười

thuênhàkhác,vàcungcấpcácdịchvụchẳnghạnnhưsưởiấmvànướcnóng.Đốivớinhiềuthịtrườngnhàởthànhphố,khảnănglựachọncủangườithuêcũngnhưkhảnăngđểmặccảlàrấthạnchế.Đốivớicáctrườnghợpchothuêmặtbằngkinhdoanhthươngmại,cácbênthỏathuậnngàycàngnhiềuvềcácđiềukhoảncụthể,xácđịnhcácnghĩavụvớichitiếtcụthểhơnsovớiluậtquyđịnhtrướcđó.Nhữngthayđổinàycũngkhiếntòaánvàcáccơquanlậpphápphảithayđổiquanniệmvềmốiquanhệgiữachủnhàvàngườiđithuê.Vàonhữngnăm1960,sựthayđổinàytiếptụcđượcthúcđẩymạnhmẽhơnkhicónhữngdịchvụpháplýdànhchongườinghèo,sựhoạtđộngmạnhmẽcủaphongtràođòiquyềndânsựvàquanniệmvềkhủnghoảngnhàở,cùngvớinhữngyếutốxãhộikhác.Kếtquảlà,quanniệmpháplývềviệcchothuêchuyểntừviệcchuyểngiaothuầntúymộtquyềntàisảnsangquanhệcóchứađựngnhữngkhíacạnhcủahợpđồngvànộidungcủahợpđồngđượcphápluậtđiềuchỉnhchặtchẽhơn,ítnhấtlàđốivớiviệcchothuênhà.

Cólẽthayđổiquantrọngnhấttrongtưduyvềviệcchothuêchínhlàphầnthayđổivềnghĩavụcủachủnhàliênquanđếnđiềukiệncủangôinhà.Tronglịchsử,việcchothuêđượccoilàchuyểngiaotàisản,vìvậyviệcchuyểngiaohoàntấtkhichủnhàđãtraochongườiđithuêquyềnchiếmhữungôinhàđó.Chủnhàcónghĩavụphảichuyểngiaonhàchongườiđithuênhưngkhôngcónghĩavụphảiđảmbảohayduytrìđiềukiệnsinhsốngcủangôinhà.Vídụnếuchủnhàkhôngcungcấpđượcthiếtbịsưởihaynướcnóngthìcóthểcoilàngườiđithuêkhônggặpmay.

VụviệcđầutiênthểhiệnsựthayđổiquanniệmvềquyềncủachủnhàvàngườithuênhàlàvụJavinskiệnCôngtyBấtđộngsảnĐệnhấtquốcgiamàTòaánPhúcthẩmHoaKỳtạiQuậnColumbiađãraphánquyếtvàonăm1970.Vụkiệnnàylàmộtphầntrongchiếndịchtranhtụngcủacácluậtsưcủanhữngngườiđithuênhànhằmđòiquyềnchongườithuênhà.BênchothuêlàCôngtyĐệnhấtquốcgiamuốnnhữngngườithuênhàphảirakhỏinhàvìkhôngtrảtiềnthuê.Nhữngngườiđithuênhàthừanhậnhọđãkhôngtrảtiềnnhưngphảnứnglạirằngchínhviệckhôngđảmbảođiềukiệnởtrongcáccănhộđãmanglạichohọquyềnbùtrừthiệthạibằngvớikhoảntiềnthuêđếnhạn.Tòaánkhiđólầnđầutiênnhậnrarằngcầncóxemxétđểthayđổiđốivớiphápluậtvềbấtđộngsản.Coiviệcchothuêlàmộtsựchuyểngiaotàisảncóýnghĩatrongmộtxãhộinôngnghiệp,nhưngvớinhữngngườidânsốngởtrongmộtcănhộthìnhữngthứngườitacầnnhữngrấtkhácvớiviệcchuyểngiaomộtmảnhđấtđểcanhtác:

KhingườidânthànhthịngàynayởHoaKỳ,kểcảngườigiàuvànghèo,tìm

kiếm"chỗtrúngụ",họsẽtìmmộtgóicáchànghóavàdịchvụcóuytín,mộtdịchvụtrọngóikhôngchỉcótườngvàtrầnnhàmàphảicóđủhệthốngsưởi,ánhsáng,thônggió,cácthiếtbịđườngốngđượcbảodưỡng,cửasổvàcửaravàoantoàn,dịchvụvệsinhvàbảotrìởmứccầnthiết.

Dođó,sẽthíchhợphơnkhicoiviệcchothuêlàmộthợpđồng.Trongcácvụviệcvềhợpđồng,việcbảovệngườitiêudùngđượcthựcthinhiềuhơn,vídụnhưyêucầurằngnhàsảnxuấtmộtsảnphẩmphảiđảmbảotínhantoànvàkhảnănghoạtđộngcủanó.Nguyêntắctươngtựcũngđượcápdụngđểkiểmsoátcáctrườnghợpchothuênhà.Tòaánsẽyêucầusựđảmbảovềkhảnăngcóthểởđược,tứclàyêucầuchủnhàphảiduytrìngôinhàphùhợpvớiyêucầucủabộquytắcvềnhàở.

SauvụJavins,sựđảmbảođươngnhiênvềkhảnăngcóthểởđượctrongmộtkhunhàởđãtrởthànhnguyêntắcđượcápdụngởhầuhếtphápluậtcủacácbang,cóthểbằngnhữngquyếtđịnhcủatòaánhayđạoluậtcủaNghịviện.Ởmộtsốbang,sựđảmbảonàyđượcthểhiệntrongbộquytắccủađịaphươngvềnhàởvàđượcdùnglàmchuẩnmựcứngxửcủanhữngngườichủchothuênhà;ởmộtsốbangkhác,sựđảmbảonàychungchunghơn,cóthểlàyêucầurằngchỗởphải”phùhợpvớiviệcsinhsốngcủaconngười”.Đôikhitấtcảcácloạinhàởđềuđượcquyđịnh;ởmộtsốtrườnghợpkhác,chỉcónhữngtòanhànhiềucănhộmớithuộcdiệnđiềuchỉnhcủaphápluật.

Việcápdụngyêucầuphảicónhữngđảmbảođươngnhiênchínhlàmộtphầncủaviệcthừanhậnrằngchothuênhàkhôngchỉlàviệcchuyểngiaoquyềnđốivớitàisảnmàcònlàhợpđồng,vàvìvậy,mộtcâuhỏisẽnảysinh,đólàcácbênđượctựdoởchừngmựcnàođểxácđịnhcácđiềukhoảnràngbuộcchomốiquanhệcủahọ.Liệuviệcchothuêcóthểbaohàmmộtthỏathuậnmàởđóngườiđithuênhàđồngýtừbỏcácđảmbảođươngnhiênvềkhảnăngcóthểởđược?Theocácnguyêntắchiệnđạivềtàisảnvàhợpđồng,câutrảlờithườnglàkhông.Nếukhôngthìnhữngngườichủđấtcóthểphủnhậnhiệulựccủanhữngđảmbảođươngnhiênbằngcáchđưavàomộttuyênbốmiễntrừtráchnhiệmtrongcácmẫuvănbảnchothuênhà,vàcórấtítngườiđithuênhàcóđủkhảnăngnhậnbiếtđượchoặccóđủkhảnăngđàmphánđểyêucầuloạibỏnhữngtuyênbốmiễntrừtráchnhiệmđó.

Docácđảmbảođươngnhiêndựamộtphầnvàoquanhệhợpđồngnêncácbiệnpháppháplýmàngườiđithuênhàcóthểsửdụngcũngsẽđượcmởrộng.Córấtnhiềucácbiệnpháppháplý.Vớibấtkỳhợpđồngnào,ngườiđithuêcũngcóthểkiệnđòibồithườngthiệthạinếucósựviphạmnhữngđảmbảođươngnhiênđó.Hoặcngườiđithuêcũngcóthểsửachữavàbùtrừtiền,

tứclàsửachữacănhộđểkhắcphụcviphạmcủangườichothuêvàsauđótrừchiphísửachữavàotiềnchothuênhà.Ngườiđithuênhàcũngcóthểđòitiềnbồithườngtheokiểuthụđộng,từchốitrảtiềnthuênhàvànếuchủnhàkiệnthìnêuraviệcviphạmnghĩavụbảođảmđươngnhiênđểbảovệchomình;nếutòaánthấyrằngcănhộkhôngđảmbảokhảnăngcóthểởđược,ngườithuênhàcóthểtiếptụcởđómàkhôngphảitrảtiềnnhàchođếnkhinàoviệcviphạmđượckhắcphục.

Khinàonhànướccóthểlấyđitàisảncủabạn?

Bảnthânýtưởngvềtàisảnđãmangýnghĩarằngtàisảnlàcủasởhữutưnhân;tàisảncủabạnthuộcvềbạn,bạncóthểlàmđiềubạnmuốnvớinó,vànhànướckhôngthểlấynóđicủabạn.Nhưngđiềuđókhônghoàntoànđúng.Giảsửrằngnhànướccókếhoạchxâymộtđườngcaotốcvàkhôngmay,nósẽphảichạyquasânnhàbạn.Bạncóthểkhôngchophépđườngcaotốcđóchạyquanhàmình,khiếnchonhànướcphảinắnlạituyếnđườngvàmấtthêmrấtnhiềuchiphícũngnhưsinhranhiềusựbấttiệnkhông?Không.Nếunhànướcthấycầnphảilàm,họcóthểxâyđườngcaotốcquađấtnhàbạn,ngaycảkhibạnphảnđối,bằngviệcthuhồimảnhđấtcủabạn.Tuynhiên,bởivìđólàđấtcủabạnnênnhànướcphảitrảtiềnchobạn.

Khôngnặngnềbằngviệclấyđimảnhđấtcủabạn,đólànhữngtrườnghợpmàchínhquyềnđiềuchỉnhcáchbạnsửdụngmảnhđấtcủamình.Điềuchỉnhởmứcđộnào?Luậtvềquyhoạchcủanhiềuđôthịkhôngchophéphoạtđộngkinhdoanhtrongkhuvựckhudâncư.Mộtsốcộngđồngởkhuvựcngoạiôyêucầucácgiađìnhphảigiữchobãicỏởnhàhọđượccắttỉagọngàng.Cácquyđịnhvềbảotồnvùngđầmlầy,rừngthôngvàkhuvựcbờbiểncóthểcấmhoàntoàncáchoạtđộngxâydựngtrongnhữngkhuvựcnhạycảmvềmôitrường.Liệuchínhphủcóthểsửdụngphápluậtđểđiềutiếtđốivớitàisảnởmứcđộnhưvậyđượckhông?

Chúngtahãybắtđầuvớisựhạnchếquyềnsởhữutưnhânởmứccaonhất,đólàviệcchínhphủcóthểyêucầumualạitàisảnthuộcsởhữutưnhân.Quyềnnàyđượcbiếtđếnvớikháiniệmquyềntrưngmua.Khichínhphủxácđịnhrằngmộttàisảntưnhânlàcầnthiếtchomộtmụcđíchcôngcộng,họcóthểyêucầumualạitàisảncủangườichủchodùngườichủđómuốnhaykhông.Trưngmualàmộtloạiquyềnlựcnằmbêntrongquyềnlựcnhànước;chínhquyềnbangvàliênbangcóquyềnmuavàngườidânphảibánvàđólàmộttrongnhữngquyềnlựckhôngthểthiếucủachínhquyền.Trênthựctế,vàothờikỳđầucủanềnCộnghòa,ngườitavẫnchorằngtàisảncóthểbịnhànướclấyđivàthậmchíkhôngcầnphảitrảtiền.Tuynhiên,hiếnpháp

củacácbangvàliênbangcũngcóquyđịnhnhữnghạnchếđốivớiquyềnnày.Tuchínhánthứ5củaHiếnphápMỹquyđịnhrằng:"Tàisảnthuộcsởhữutưnhânsẽkhôngbịlấyđichocácmụcđíchcôngcộngmàkhôngcósựbồithườngthỏađáng".Chínhquyềncóquyềnlấyđất,nhưnghọphảitrảchonómứcgiáhợplý.

Mứcđộmàquyềntrưngmuađượcchấpnhậncũngđãlàmrõmộtđiềurằngtàisảnkhôngbaogiờlàthuộcvềtưnhânmộtcáchtuyệtđối.Bảnthânviệcsởhữutàisảnđãcólợiíchcủacôngchúngtrongđó,nhưngkhilợiíchcủacôngchúngđòihỏiphảilấyđitàisảnthìkhônggìcóthểngăncảnđược.

Trườnghợptrưngmuađiểnhìnhngườichủcủangôinhàcóphầnsânsẽtrởthànhmộtphầncủađườngcaotốckháđơngiảnvềmặtpháplý.Chínhquyềntiếnhànhthủtụcthuhồiđấtvàxácđịnhmứcbồithườngthỏađáng.Xácđịnhmứcbồithườngnàolàthỏađángtrongmộttrườnghợpcụthểtrênthựctếkháphứctạp,songvềcơbảnthìnósẽđượcthựchiệnquaxácđịnhgiáthịtrườngcủatàisản.Nhưngnhữngtrườnghợpkhácthìvấnđềđặtraphứctạphơnnhiều.Đểthựchiệnquyềntrưngmua,tàisảnbịtrưngmuaphảiđượcsửdụngchomụcđíchcôngcộng.Xâydựngđườngcaotốcchotoàndânrõrànglàđểphụcvụmụcđíchcôngcộng,nhưngcònnhữngcôngviệckháckhônggiốnglắmvớinhữngchứcnăngtruyềnthốngcủachínhphủ?Tronghàngloạtcácvụviệc,TòaánTốicaođãthểhiệnsựtuânthủtuyệtđốicácquyđịnhcủaluậtvềcáiđượccoilàviệcdànhchocôngchúngsửdụnghaysửdụngvìmụcđíchcôngcộngđểxácđịnhquyềntrưngmua.TrongvụBermankiệnParker(1954),TòaánchophépQuậnColumbialấyđimộtkhucửahàngnằmtrênmộtkhuvựcđãbịhưhại,mặcdùbảnthâncửahàngđóvẫnđanghoạtđộnghiệuquảvàkhônghềbịxuốngcấp,đểcóthểthựchiệnđượckếhoạchtáithiếtchocảvùng.TrongvụSởnhàđấtHawaikiệnMidkiff(1984),quyđịnhcủabangHawaiđãđượcápdụngđểchophépnhữngngườithuênhàkiếnnghịlênSởnhàđấtHawaithuhồiđấthọđangthuêtừnhữngngườichủđấtđểbánlạichohọnhằmthúcđẩysựphânchiacôngbằngvàđểpháttriểnmộtthịtrườngđấtđaimở.Trongcảhaivụviệc,Tòaánđềutuyênbốrằng,“TuânthủnhữnghạnchếcụthểtrongHiếnpháp,khicơquanlậpphápđãquyđịnhtứclàlợiíchcôngcộngđãđượckhẳngđịnhvớiđầyđủcácnộidunghàmchứa”.

Khicácbangmởrộngviệcsửdụngquyềntrưngmuathìcâuhỏivềviệcmụcđíchcôngcộngcóthểđượcmởrộngđếnchừngmựcnàocàngbịtranhcãinhiềuhơn,vàtòaánquaytrởlạivấnđềvàonăm2005trongvụviệcđãđượctranhcãirấtnhiềulàvụKelokiệnThànhphốNewLondon.ThànhphốNewLondonthuộcbangConnecticuttiếnhànhcôngcuộchồiphụclạinềnkinhtế

ởvùngFortTrumbullvàcáchoạtđộngtáithiếtđượcthựchiệnbởiCôngtytưnhânphilợinhuậnNewLondonDevelopment(NLDC).Saumộtquátrìnhquyhoạchrấttíchcực,NLDCđãhoàntấtđượcbảnquyhoạchchovùngtrongđócómộtkháchsạn,cáccửahàngvànhàhàngtrongmột”làngđôthị”,mộtbảotàngCoastGuard,nhữngkhudâncưmới,khuvựcbánlẻ,vănphòngvàcảmộtbếntàu.BảnquyhoạchnàyđòihỏiNLDCphảithuhồiđấtcủa115chủđấttrongvùng,phầnlớntrongsốhọđồngýbánvớimứcgiáthỏathuận.ChỉcóchínngườikhôngmuốnbántheomứcgiámàNLDCđưara,hoặccũngcóthểlàkhônghềmuốnbán,trongđócónhữngngườiđãsốngởđólâunămnhưWilhelminaDery,ngườiđãđượcsinhratrongngôinhàcủamìnhởFortTrumbullnăm1918vàđãsốngởđógầnsuốtcảcuộcđời.Nhữngngườichủnàychorằngchínhquyềnkhôngcóquyềntrưngmua,vớilýdorằngkếhoạchtáithiếtkhôngphảilàvìmụcđíchcôngcộngdokhuvựcnàykhônghềbịxuốngcấpgìcảvàkếhoạchnàychẳngquachỉlàchuyểntàisảncủamộtchủsởhữutưnhânnàysangchochủkhác,khônghềđểchocôngchúngsửdụngtheonhưquyđịnhcủaHiếnpháp.Tòaánđãbácýkiếncủahọ,khẳngđịnhrằngviệcpháttriểnkinhtếchocộngđồngchínhlàmụcđíchcôngcộng.QuyđịnhcủaHiếnphápvề"việcsửdụngchung"khôngcónghĩalàcáctòanhàphảiđượcmởcửachotấtcảcôngchúngđivào.Thayvàođó,quyđịnhnàytừlâuđãđượcgiảithíchvớiýnghĩalàcơquanlậpphápquyđịnhrằngcôngchúngnóichungsẽđượclợitừviệcsửdụngmớimảnhđất,giốngnhưlàkhitòaánápdụngcácđạoluậtchophépxâydựngcácconđậpcủacácnhàmáylàmngậpđấtcủanhữngngườidânvùnglònghồhaychophépcáccôngtykhaimỏchởquặngquabấtđộngsảncủanhữngngườikhác,hoặc,nhưtrongvụBermanvàvụSởnhàđấtHawai,khiđấtđượcsửdụngchoviệctáithiếthoặcthậmchíchỉđơngiảnlàchuyểngiaosangchochủmới.TheoquanđiểmcủaTòaán,cơquanlậpphápchứkhôngphảitòaánlàngườicónhiệmvụxácđịnhcáigìđượccoilàmụcđíchcôngcộng:

Ởgócđộtổngthểthìphápluậtcủachúngtađãthừanhậnrằngcácnhucầucủaxãhộilàrấtkhácnhaugiữacácvùngkhácnhautrongmộtnước,giốngnhưviệctiếnhóatheothờigianđểthíchứngvớinhữnghoàncảnhthayđổi...Tronghơnmộtthếkỷ,cácquyếtđịnhcủaphápluậtliênquanđếnmụcđíchcôngcộngđãkhônkhéonétránhcáccôngthứccứngnhắcvànhữngsựxétnétquásâuđểtạorachocơquanlậpphápmộtphạmvirộngkhixácđịnhnhucầucủaxãhộilàmcăncứchoviệcsửdụngquyềntrưngmua.

Cóbốnthẩmphánphảnđốiđiềunày,lậpluậnrằngthựctếlàcácthànhviênthuộcđasốđãxóabỏđiyêucầusửdụngchungchoxãhộikhỏiđiềukiệntrưngmua.TheotuyênbốcủaThẩmphánO'Connor:”Tấtcảtàisảnthuộcsở

hữutưnhângiờđâycóthểdễdàngbịlấyđivàchuyểngiaosangchomộtchủsởhữutưnhânkhác,vớiđiềukiệnnócóthểđượcnângcấptrongquátrìnhđó,cónghĩalàđượctraochomộtngườichủsẽsửdụngnótheocáchmànhàlậpphápchorằngcóthểmanglạilợiíchchoxãhội”.CóhơnbốnmươibangđãbanhànhluậtđểđáplạiquyếtđịnhcủaTòaántrongvụKelo.Phầnlớncácđạoluậtbềngoàicóvẻnhưlàtránhlạmdụngquyềntrưngmuađểphụcvụchocáchoạtđộngxâydựngcómụcđíchthươngmại,nhưnglạiquyđịnhnhữngngoạilệlàmvôhiệuhóachúng,vídụnhưchophépthuhồinhữngbấtđộngsản”bịhưhại”hoặcvìlýdophụcvụcho”sựtăngtrưởngchắcchắn”.

GiảsửtìnhhuốnglàNewLondon,thayvìthuhồibấtđộngsảncủamộttrongnhữngchủđấtđangphảnđốilạithôngquamộtpháplệnhquyđịnhrằngđấtđósẽđượcsửdụnglàmchỗđậuxechomộtsốcửahàngbánlẻmớixây.Khiđónhữngngườichủđấtcóthểkhiếunạirằngchínhphủđãthựctếlấymấtđấtcủahọ,mặcdùvềmặtchínhthứcthìkhôngnóinhưvậy,vàchínhphủsẽbịyêucầubồithườngchoviệclàmnày.Trongvụviệckiểunày,nhữngngườichủđấtcóthểtiếnhànhkiệnngượclạichínhphủđểkhiếunạivềviệcthựcthiphápluậtvàyêucầuchínhphủbồithường.Phầnlớnnhữnggìxảyratrênthựctếsẽkhôngđếnmứcnhưvậy,nhưngranhgiớiđượcphânđịnhnhưthếnào?

NgaytừđầuthếkỷXX,TòaánTốicaođãcốgắngđểxácđịnhranhgiớinàythôngquahàngloạtcácvụán.Nguyêntắccơbảnlàquảnlýviệcsửdụngđấtlàhànhviphùhợpthuộcquyềnlựccủanhànước;nếucơquanlậpphápchorằngviệcđiềutiếtsửdụngđấtlàcầnthiếtđểngănngừathiệthạigâyracholợiíchcôngcộng,thậmchíngaycảkhitrênthựctếviệcđiềutiếtđólàmtriệttiêugiátrịcủađấtthìquyếtđịnhđóvẫnphảiđượctôntrọng;chỉkhiviệclấyđihếtgiátrịcủađấtkhôngđemlạilợiíchcôngcộngnàotươngứngthìviệcthuhồiđấtđómớibịcoilàtướcđoạtcủangườidân.VídụtrongvụPennCentralvàonăm1978,TòaánđồngývớiviệcThànhphốNewYorkkhôngchoxâydựngmộttòathápvănphòngởđầuNhàgaCentralGrandđểbảotồnkiếntrúccổcủanhàga(VụCôngtyPennCentralTransportationkiệnThànhphốNewYork).

Tuynhiên,vàođầunhữngnămcuốicủathậpniên1970,cácnhàhoạtđộngbảotồnđãtiếnhànhcácvụkiệnđểyêucầuxemxétlạicácquytắcvẫntồntạitừlâu,vàviệcTòaánthayđổithẩmphánđôikhicũngtạoranhữngphảnứngtrongcôngchúng.Cácphongtràogiatăngkhicácnhàbảotồnyêucầuxemxétcácquyđịnhvềbảovệmôitrườngvàkhinhữngngườixâydựngnhàcửavàcácnhàthầuxâydựngkhácyêucầuxemxétcácquyđịnhvềquy

hoạchvàsửdụngđất.

TrongvụánLucaskiệnỦybanduyênhảiNamCarolina(1992),đasốthànhviêncủaBồithẩmđoànđãthôngquacáigọilàquytắcvôđiềukiện:Khimộtngườichủsởhữubấtđộngsảnbịmấtđinhữnglợiíchkinhtếdoviệcsửdụngđấtmanglại,ngaycảkhiviệcđiềutiếtđólàdochínhcơquanlậpphápđặtrađểtránhnhữngthiệthạichocộngđồng,việcđiềutiếtđóvẫnđượccoilàtướcđấtcủangườidântrừkhinóthuộcvàotrườnghợpgâyphiềnphứctheoquyđịnhcủathôngluậttruyềnthống.Theođó,chínhquyềnđãtướcđoạtđấtcủamộtngườichủhailôđấttrênmộthònđảochắncửavịnhkhibanhànhmộtđạoluậtkhôngchophépcáchoạtđộngxâydựngởquágầnbờbiểnđểtránhxóimònvàcácthiệthạikhác.Khimàvấnđềmàđạoluậtnàylàmnảysinhcũngnhiềukhôngkémnhữngvấnđềmànógiảiquyếtđược,nócũngchothấymongmuốncủaTòaántrongviệcmởrộnghọcthuyếtvềtướcđoạtđấtcủangườidânsangđịahạtcủanhữngcáivốnvềmặttruyềnthốngvẫnđượccoilàthuộcquyềnđiềuchỉnhhợplệcủacơquannhànước.

Tòaáncũngđãthayđổicácquytắctruyềnthốngxácđịnhnhữngyêucầuđốivớicáchoạtđộngxâydựngmới.Khimộtngườichủđấtmuốnxinphépđểxâydựng,chínhquyềnyêucầungườiđóphảihiếnđấtchocôngcộnghoặccảitạođấtđểphụcvụchohoạtđộngxâydựng,chẳnghạnnhưxâydựngcôngviênhayđườngphố.Vềmặttruyềnthống,docósựtươngquanhợplýgiữacácyêucầuđặtravàcáchoạtđộngxâydựngnênhànhđộngcủachínhquyềnđượccoilàphùhợptrongphạmvithẩmquyền,khôngphảilàtướcđoạtđấtcủangườidân.Tuynhiên,trongvụviệcNolankiệnỦybanduyênhảiNamCalifornia(1987)vàvụDolankiệnThànhphốTigard(1994),Tòaánkếtluậnrằngnếukhôngcómốiliênhệchặtchẽvàtỉlệthuậngiữacácvấnđềnảysinhtừhoạtđộngxâydựngvớicácyêucầucủachínhquyềnthìviệcđiềuchỉnhđósẽbịcoilàtướcđấtcủadân.VídụtrongvụDolan,mộtngườichủcửahàngxinxâydựngmộttòanhàđểmởrộngquymôcửahàng.Chínhquyềnthànhphốchophépxâydựngvớiđiềukiệnlàngườichủcửahàngphảidànhramộtphầnđấtđểlàmchỗchongườiđibộvàđườngxeđạp.Tòaánđãbácbỏđiềukiệnnàyvìchorằngthànhphốkhôngchứngminhđượcđườngxeđạpđólàcầnthiếtchoviệcđilạicủacáckháchhàngmớinhờviệcmởmangcửahàng.

Tuynhiên,từvụLucas,Tòaándườngnhưcósựphânvânvềmứcđộđiềuchỉnhcácquytắctruyềnthống.ChẳnghạnnhưTòaánđãmởrộnghọcthuyếtnghiêmngặtkhiphủnhậnmộtđạoluậtcủaliênbangquyđịnhcáccôngtythancóbitumphảiđónggópphúclợiytếchocáccôngnhânmỏvềhưu;bốnthẩmphánchorằngđạoluậtnàyđãtướcđoạttàisảncủacáccông

ty,mặcdùthựctếkhônghềcóbấtkỳtàisảnnàohaymộtlợiíchnàocóthểxácđịnhđượcbịlấyđi,vàmộtthẩmphánthứnămthìphảnbácđạoluậtnàydựatrêncơsởvềyêucầutôntrọngquyềnsởhữucủacánhân.(EasternEnterpriseskiệnApfel,1998).Mặckhác,cácnhàvậnđộngtranhluậnrằngánlệLucasphảiđượcápdụngchobấtkỳquyềnlợinàođốivớitàisản,đểchonếunhưchínhquyềncókhôngchongườidânsửdụngtàisảntrongmộtkhoảngthờigianthìđócũnglàlấymấtcáclợiíchkinhtếcóthểcóđượctrongthờigianđóvànhưvậycũnglàmộtsựtướcđoạt,nhưngtrongvụHộiđồngbảotồnTahoe-SierrakiệnCơquanquyhoạchvùngTahoe(2002),Tòaánđãkhôngchấpnhậnvớilýdorằngviệctạmdừngxâydựngtrongthờigianhainămrưỡiđểthựchiệnquyhoạchkhôngtạothànhhànhvilấyđiquyềncủangườidânvìđóchỉlàviệcđiềuchỉnhtạmthờitấtcảcácquyềnđốivớibấtđộngsản.

8.TừTâmthầntớiMáulạnhTráchnhiệmhìnhsựvàLuậthìnhsự

Luậthìnhsựthuhútsựquantâmcủachúngtatheocáchkhônggiốngvớibấtcứngànhluậtnàokhác.Nhữngtộiáctàytrời,nhữngcâuchuyệnmùimẫnvànhữngbứcảnhtrầntụcluônchiếmvịtrítrêntrangnhấtcácbáocũngluônđượccôngluậnquantâm.Hìnhsựcũnglàchủđềchínhtrịnónghổicótácđộngtứcthờitớicácvấnđềcánhânconngười.Tuynhiên,trongluật,cácvấnđềđượcquyđịnhphứctạphơnnhiềusovớivẻbanđầucủachúng.Mụcđíchcủachươngnàylàđemđếnchobạncáchnhìnkhác,rộnghơn,vềtráchnhiệmhìnhsự.

Luậthìnhsựlàgì?

Luậthìnhsựcóthểhiểulàluậttrừngphạtnhữngkẻxấu.Đểđịnhnghĩachínhxác,chúngtacầnhiểurõsựkhácbiệtgiữaluậthìnhsựvàcácngànhluậtkháccũngđiềuchỉnhvấnđềtươngtự,vàcảsựkhácbiệtgiữabảnthânnộidungvàquytrìnhápdụngcủaluậthình.

Giảsửcó3thiếuniên(tạmgọilàTom,DickvàHarry)rủnhauđigâyrốitạimộtkhumuasắm,ngườithìtrộmđồởmộtsốgianhàng,ngườithìviếtlungtunglêntường,ngườithìđâmbổvàocáckháchhàngkhácmộtcáchthôlỗđểtrêutrọchọ.Câuhỏilà:liệuchúngđãphạmtộichưa?Hãythửnghĩxem:tạisaohànhvicủanhữngthiếuniênnàylạibịcoilàphạmtội,vàlàmsaođểchúngtakhắchọađượcnhữnghànhviđó?

Trộmđồtrongcửahiệurõrànglàphạmtội.Theoluậttiểubang,ăncắpthườngđượcquyđịnhlàhànhvilấyđimộtthứkhôngphảicủamình.Tom,DickvàHarrycóthểbịtruytốvìtộinày.Nóitớitruytố,chúngtamuốnnóitớimộtcánbộcóthẩmquyềncủabang(thườnglàChưởnglýhạt)khởitốvụviệcratòađểtòaánxemxétvàbuộctộinhữngngườinàyđãphạmtộihìnhsựvàtrừngtrịhọvềhànhviđó,cụthểlàhọsẽbịphạttiềnhoặctốnggiam.

Tuynhiên,truytốhìnhsựkhôngphảilàcáchlàmduynhấttrongtrườnghợpnày.Trướctiên,chủcửahiệu(bịgâyrối)cóthểkhởikiệndânsựđốivớicáchànhvinàyvìnócũngcấuthànhnghĩavụbồithườngtheoquyđịnhcủaluậtphápvềnghĩavụbồithườngngoàihợpđồngchiếmđoạttàisảncủangườikhác.Trongvụkiệndânsựnày,chủcửahiệusẽđượcnhậntừbịcantiềnbồithườngthiệthại–chứkhôngphảitiềnphạt–đểbùđắpchonhữngthiệthại

vềtàisảnmàmìnhphảichịu.Thứhai,nếuTomchưatròn14tuổi,Chưởnglýhạtcóthểtiếnhànhthủtụctruytốtrẻvịthànhniênđểxửlýthiếuniênnày.Truytốtrẻvịthànhniênkhôngphảilàtốtụnghìnhsựvìmụcđíchcủanókhôngphảilàđểtrừngphạtngườiphạmtộimàlàđểcảitạohànhvicủangườiđó;ngaycảkhingườiphạmtộiđượcgửitớitrườnggiáodưỡngthìbiệnphápđócũngkhôngbịcoilàchếtàihìnhsự.Thứba,nếupháthiệnraDickbịbệnhtâmthầnvàđiềuđókhiếncậutakhôngthểkiểmsoátđượchànhvicủamìnhkhitấncôngcáckháchhàngtạikhumuasắm,thìngườithâncủacậuhoặcchínhChưởnglýhạtcóthểđưaDickvàomộtcơsởđiềutrịtâmthần.Thôngquaviệcnày,vấnđềkhôngphảilàDickđãphạmtộihaychưamàlàliệucậutacógâynguyhiểmchochínhbảnthânhoặcchongườikháckhông.Trongtrườnghợpnày,ngaycảkhiDickbịtướcđisựtựdotráivớimongmuốn,cậutacũngkhôngbịcoilàcótội.Tấtcảnhữngbiệnpháptrênđềukhôngmangtínhhìnhsựbởichỉcóluậthìnhsự–vàluônluônphảilàLuậthìnhsựmớicóthểxácđịnhđượctộidanhlàgì,tráchnhiệmhìnhsựrasaovàchếtàihìnhsựhợpphápnàosẽđượcápdụngtheomộtthủtụctốtụngchínhthứcdoNhànướctiếnhành.

Điềugìsẽxảyranếutrênđườngtớikhumuasắm,Harrybịlĩnhmộtphiếuphạtdochạyxequátốcđộ?Liệuđócóphảilàmộttộidanhkhông?Rõràng,láixequátốcđộlàmộtviphạm,vàvìnó,Harrycóthểbịtruytốvàphảinhậnmộthìnhphạtcôngkhai(phiếuphạttiền).Song,chúngtathườngphânbiệtnhữnghànhviphạmluậttươngđốinhỏ,chẳnghạnchạyxequátốcđộ,vớinhữngviphạmnghiêmtrọnghơn,chẳnghạnnhưláixekhisayrượu.Rõràng,láixekhisayrượubịcoilàmộttội.

Tiếpnữa,giảsửHarrybịtruytốvìtộihànhhungngườikhác.LýdolàcậutađãđâmbổvàoJillngườiquảnlýcửahàngvàlàmcônàyngãxuốngsàn.Tạiphiênxétxử,Jillđãralàmchứngtrướctòavàkhairằng:mặcdùcôkhôngbiếtHarrylàaisongcôkhôngquábậntâmvềviệcmìnhbịHarryđẩyngãxuốngsàn,côkhôngbịđaulắmvàchorằngthiếuniênmớilớncũngcóthểvuiđùatíchút.LiệulờikhainàycủaJillcógiúpHarrythoáttội?Không,cậutavẫncóthểbịkếttội.HànhđộngcủaHarrygiốngnhưtấtcảcáchànhviphạmtộikhác.Cơsởđểkếtluậnđólàhànhviphạmtộikhôngnhữngchỉdựavàoviệcđólàhànhvisaitráivàảnhhưởngtớimộtcánhân,màcònvìhànhviđóviphạmcácchuẩnmựcchungvềsựđúngđắn.Nhànướcđãquyđịnhthếnàolàmộthànhvisaitrái,vànhiệmvụcủaNhànướclàphảitrừngphạtngườicóhànhvisaitráingaycảkhingườibịhạikhôngquantâmtớiđiềunày.

Đếnđây,hãygiảsửChưởnglýhạtquyếtđịnhtruytốTomvềtộitrộmđồ

mặcdùcậutamới14tuổi(ởhầuhếtcácbang,côngtốviêncóquyềnquyếtđịnhnhưvậy).Tạiphiêntòaxétxử,băngghihìnhtạicửahiệuchothấyTomkhôngcốtìnhlấychiếcmáyiPodtheonhưcáobuộc,màthựctếsaukhicậulaovàoquầyhàng,chiếciPodtựnhiênrơivàochiếctúicậumangtheovàcậukhôngbiếtgìvềđiềuđó.Trongtrườnghợpnày,Tomcóthểđượcthabổng–tứclàtòasẽquyếtđịnhcậukhôngcótội.Tạisaovậy?Hầunhưtrongmọivụviệc,luậthìnhsựđềuyêucầuvềyếutốlỗi:ngườiphạmtộiphảithựchiệnhànhvimộtcáchcóchủýhoặcchíítcũngphảilàquácẩuthả(chẳnghạnnhưgâytainạntrongtìnhtrạngsayrượu).Mộttrongnhữngđặcđiểmrấtkhácbiệtcủaluậthìnhsựlànóthểhiệnkháiniệmđángbịxửlý.Mộtngườiđãthựchiệnmộthànhvisaitrái,vàhànhviđóđángbịlênánvềmặtđạođứcthìkhiđómộtchếtàihìnhsựmớiđượcápdụng.Đểbịkếtán,ngườiđóphảithựchiệnmộthànhvitồitệ,vàngườiđóphảicóýđồxấutrongđầukhithựchiệnhànhvinày.

Đặttấtcảcácgiảthiếttrênlạivớinhau,chúngtacóthểthấyviệcxácđịnhmộtcáchcóhệthốngphạmviđiềuchỉnhcủaluậthìnhsựkhóhơnnhiềusovớiquanniệmbanđầu.NhữngviphạmhìnhsựsẽbịNhànướctruytố,songngoàitruytố,chínhphủcònápdụngnhiềubiệnphápxửlýkhácnữa.Mọihànhviviphạmthườngphảichịuhậuquảpháplýlàbịtrừngphạt,songcácthủtụctốtụngdânsự,xửlýcácviphạmnhỏ,tốtụnghànhchínhđềucóthểápdụngcácbiệnpháptrừngphạtđóvàkhôngphảimọihìnhphạtápdụngtrongcácvụánhìnhsựđềubấtlợiđốivớibênbịtrừngphạt.

Vìthế,cốtlõicủaLuậthìnhsựlàtrừngphạtvàlênánvềđạođứcdựatrênyếutốđángbịxửlý.Phạmtộilàhànhvisaitráiđángbịtrừngphạtbởinóviphạmcácchuẩnmựcđạođứcchungcủaxãhội.CóthểđâychưaphảilàmộtđịnhnghĩahoànhảosongnóđãthểhiệnđượcbảnchấtgiúpphânbiệtLuậthìnhsựvàcácngànhluậtkhác.

Cácgiảthiếttrêncũnggợiranhữngvấnđềcầnxemxéttrongmộtvụánhìnhsự.Thứnhất,bịcanđãthựchiệnhànhvibịphápluậtcấmhaychưa?Trộmcắplàtộidanhkhimộtngườilấyđimộttàisảnkhôngphảicủamình.ĐểkếtluậnTomđãphạmtộitrộmđồtạicửahiệu,côngtốviênphảichứngminhTomđãthựchiệnhànhviđó.NếuTomchưarakhỏicửahàngvớimónđồđóhoặcnếucậutađãtrảtiềnchomónđồnày,cậukhôngthểbịcoilàđãthựchiệnhànhvimàphápluậtcấm.Thứhai,bịcancóthựchiệnhànhviđóvớiýđồphạmtộitrongđầukhông?Hànhvitrộmđồkhôngchỉđòihỏiviệcthựchiệnhànhvilấyđồcủangườikhácmàngườithựchiệnhànhviphảiýthứcđượcrằngđồvậtmàmìnhlấythuộcvềngườikhác.NếuTombiếtchiếcsọtđặtcạnhcửaravàocóđểnhữngchiếcđĩaCDmiễnphí,thìviệccậulấy

mộtchiếcđĩarakhỏicửavàkhôngtrảtiềnkhôngthểbịcoilàhànhvitrộmđồ.Vấnđềthứba,nếubịcanthựchiệnmộthànhvibịcấm,vớiýđồphạmtội,thìngườinàycólýdogìđểbiệnhộchohànhviđó?BệnhtâmthầncủaDickcóthểlàmộttrongcáclýdogỡtội.Thứtư,nếubịcanchưathựchiệnhànhbịcấmvớiýđồphạmtội,liệungườinàycóthểvẫnbịtruycứukhông?GiảsửcảTom,DickvàHarrythỏathuậnđigâyrốibằngcáchtrộmđồtrongcửahiệu,nhưngthựctếHarrykhônglấybấtcứthứgì,thìliệucóthểtruycứuHarryvềtộiđồnglõakhông?

Giữaluậthìnhsựnộidung(làvấnđềđượcbàntớitrongChươngnày)vàluậttốtụnghìnhsự(làluậtvềthủtụcđượcquyđịnhtrongChương9củacuốnsáchnày)cómộtsựkhácbiệtcơbảnkhác.Luậtnộidungquyđịnhcácnguyêntắcchungcủatráchnhiệmhìnhsựvàđịnhnghĩathếnàolàhànhviphạmtội,nógiúptrảlờicáccâuhỏichẳnghạnnhư:Sựkhácbiệtgiữatộigiếtngườivàtộingộsátlàgì?Khinàomộtngườibịcoilàtâmthầnvàkhôngphảichịutráchnhiệmhìnhsự?Trongkhiđó,luậttốtụngbànvềquytrìnhđiềutravàxétxửhànhviphạmtội:Khinàocảnhsátđọcchonghiphạmnghevềquyềntốtụng(vụMiranda)củamình?Thếnàolàmộtphiênxétxửcôngbằng?

Luậthìnhsựthườngđượcchiathành2phần:cácnguyêntắcchungvềtráchnhiệmhìnhsựvàđịnhnghĩacáctộidanhcụthể.Cácnguyêntắcchungvềtráchnhiệmhìnhsựbaotrùmtoànbộcácđịnhnghĩatộidanh.Thứnhất,nếuluậthìnhsựcấmmộtsốloạihànhvisaitráithìkháiniệm“hànhvi”ởđâyđượchiểunhưthếnào?Quyđịnhvềcáctộidanhcụthểthườngđikèmvớiviệccấmthựchiệnmộtsốhànhvicụthể(chẳnghạnnhưlấyđồcủangườikhác).Songmộthànhviphạmtộiphảibaogồmcácyếutốcụthểnào?Thứhai,vìcáchànhviphạmtộichỉcóthểbịtrừngphạtkhihànhviđóđikèmvớitrạngtháiýthứcđángbịtrừngphạt;vậylàmthếnàođểxácđịnhđượctrạngtháiýthứcdẫntớitráchnhiệmhìnhsự?Luậtsẽđịnhnghĩamộtloạtcáctrạngtháiýthứccóliênquan,vàtòaánsẽápdụngcácđịnhnghĩađókhidiễngiảicácquyđịnhcủaluậthìnhsự.Thứba,khinàohànhvicủamộtngườicóthểđượcbàochữahoặcbiệnminhđểkhôngbịcoilàhànhviphạmtội?Mộthànhviphạmtộicóthểđượccoilàchínhđángnếuhànhviđóđượcthựchiệnđểtránhnhữnghậuquảnghiêmtrọnghơn.Tựvệcóthểlàmộttrongnhữnglýdobàochữa.Tươngtự,mộthànhvicóthểđượcbiệnminhnếungườithựchiệnhànhvicólýdođểkhôngphảichịutráchnhiệmvềhànhvicủamình.Chẳnghạn,ngườibịtâmthầnhoặccóvấnđềthầnkinhmặcdùcốtìnhgiếtngườisongmứcđộđángbịxửlýtrongtrườnghợpnàyvẫnchưađủđểhànhvinàybịcoilàtội.Thứtư,khinàomộtngườiphảichịutráchnhiệmvềnhữnghànhvimàmớichỉởgiaiđoạnphạmtộibanđầuhoặc

quámứccủamộttộiphạmnhưnglạikhôngcóđủcácyếutốcấuthànhtộiphạm?Cóthểmộtngườicóýđịnhphạmtộinhưngphạmtộichưađạt,ngườinàysẽphảichịutráchnhiệmvềýđịnhphạmtộiđó,nhưngkhoảngcáchgiữamứcđộphạmtộichưađạtvàtộidanhđượcquyđịnhtrongluậtlàgì?Hoặcmộtnhómtộiphạmcùngâmmưucướpngânhàngvàmộttrongsốhọbắnchếtngườibảovệtrongquátrìnhphạmtội,thìliệucảnhómcóphảichịutráchnhiệmvềtộigiếtngườikhông?

Việcxácđịnhrõcáchànhviphạmtộicụthểchủyếulànhằmxácđịnhnhữnghànhviphạmtộicụthểnàophảiđikèmvớitrạngtháiýthứcgìnhưlàcácyếutốcấuthànhtộiphạm.Giảdụnhưsựkhácbiệtgiữagiếtngười,cốsátvàngộsát?

Trướcđây,quyđịnhcácnguyêntắcchungcủaluậthìnhsựvàxácđịnhcáctộidanhvốnthuộcthẩmquyềncủatòaán.Tuynhiên,từthếkỷXIX,cáccơquanlậpphápbắtđầuxâydựngcácbộphápđiểntoàndiệnvềluậthìnhsự.Vàothậpniên50và60,ViệnLuậtHoaKỳmộttổchứctưnhâncủacácluậtsư,thẩmphánvàgiáosư,đãsoạnthảomộtBộLuậtHìnhsựmẫuđượccoilàkimchỉnamchohoạtđộngxâydựngluậthìnhsựcủacáctiểubang.Nỗlựcnàyđãrấtthànhcông,khoảngbaphầntưsốbangởMỹđãxâydựngcácbộluậtcủamìnhdựatrênBộLuậtHìnhsựmẫunày.Tấtnhiên,quyđịnhcủamỗitiểubangcónhữngđiểmkhácbiệtnhấtđịnhvàcáccơquanlậpphápthườngxuyênphảiviếtlạivàsửađổiluậtđểgiảiquyếtnhữngvấnđềmớiphátsinhtrongđờisống,songphảinóirằngBộLuậtHìnhsựmẫuvẫnlàđiểmkhởiđầuhữuíchchocáccuộcthảoluậnvềluậthìnhsựcủacáctiểubang.

Cácphầntiếptheosẽbànvềcácnguyêntắcchungcủatráchnhiệmhìnhsựvàđịnhnghĩavềmộtsốtộidanhquantrọngnhấtvàcũngthúvịnhất.Songtrướckhiđivàochitiết,chúngtanêntìmhiểuvấnđềcơbảnnhấttrongmọivấnđề:Vìsaochúngtalạicầnluậthìnhsự?

Vìsaochúngtacầnluậthìnhsự?

Câutrảlờirấthiểnnhiên.Chúngtacầnluậthìnhsựđểtrừngphạtnhữngkẻphạmtộivàphòngngừatộiphạm.Songkhixemxétcùngvớinhữngvấnđềpháplýđượctrìnhbàytrongcuốnsáchnày,chúngtathấyvấnđềkhôngđơngiảnchỉnhưvậy.

Mụcđíchđầutiêncủaluậthìnhsựlàquyđịnhrõnhữnghànhvinàoxãhộicoilàsaitrái.Giếtngườihàngxóm,đốtnhàngườitahoặcăncắpmáycắtcỏ

củahọ,tấtcảđềulàhànhvisaitrái.Cáchànhvibịcoilàphạmtộithườnglà(mặcdùkhôngphảilúcnàocũngvậy)nhữnghànhviđểlạihậuquảnghiêmtrọngnhấtchongườikhác.Giếtngườivàđốtnhàcóthểlàhànhvigâyhạinghiêmtrọng.Song,ăntrộmmáycắtcỏcủangườikhácchỉlàmộthànhđộngmangtínhtệnạnxãhội,khôngtệbằngsảnxuấtmáycắtcỏkhôngcóđủbộphậnantoàncầnthiết,vốnchỉbịcoilàmộthànhvidânsựsaitrái.Sựkhácbiệtgiữacáctộiphạmhìnhsựvànhữnghànhviviphạmnóichungthểhiệnởchỗtộiphạmhìnhsựlànhữnghànhviđặcbiệtđángbịxãhộilênán.Nóithếkhôngcónghĩalàchỉcóhànhviphạmtộimớiđángbịlênán.Mọihànhđộngsaitráiđềuđángbịlênánsongtheocáccáchkhácnhauchẳnghạncóthểbằngcáchápđặtcácnghĩavụdânsựngoàihợpđồnghoặccóthểchỉđơngiảnlàbịxãhộichêtrách.

Đốivớimộthànhvitộiphạm,chỉlênánkhôngthôithìchưađủ.Mứcđộsaitráicủahànhviđónghiêmtrọngđếnnỗi,ngườiphạmtộikhôngnhữngchỉphảibồithườngthiệthạihoặcbịbêuxấutạicộngđồngmàngườiđóphảibịtrừngphạt.Vìthế,khiđặtcâuhỏi“Vìsaochúngtacầntớiluậthìnhsự”,thựcchấtđiềuchúngtacầntrảlờilà“Tạisaochúngtacầnphảicócáchìnhphạt”.Câutrảlờinàycóýnghĩavôcùngquantrọngđốivớiluậthìnhsự;vìkhibiếttạisaophảitrừngphạt,chúngtasẽbiếtmìnhphảitrừngphạtai,trừngphạtnhưthếnàovàởmứcđộnào.

Cáclýluậngiavềluậthìnhđưarahaiquanđiểmgiảithíchcholýdophảitrừngphạtnhữngkẻphạmtội.Đólàquanđiểmvịlợivàquanđiểmtrừngtrị.Nhữngngườitheoquanđiểmvịlợichorằngluậthìnhsựlàcầnthiếtvìviệctrừngphạttộiphạmsẽmanglạilợiíchchotoànxãhội.Cònnhữngngườitheoquanđiểmtrừngtrịcoivaitròchủyếucủaluậthìnhsựlàtrừngtrị,nóimộtcáchkhác,tộiphạmphảibịtrừngphạtbởichúngđángbịnhưvậy.

Thuyếtvịlợidựatrênýtưởngxãhộiphảiđượctổchứcđểmanglạinhữngđiềutốtđẹpnhấtchosốlượngnhiềunhấtcácthànhviêntrongxãhội.Nhữngngườitheochủnghĩavịlợichorằng,luậthìnhsựmanglạiđiềutốtđẹpchoxãhộichủyếulàbởinócótácdụngphòngngừatộiphạm.Việctrừngtrịnhữngkẻphạmtộicóthểgiúpngănngừatộiphạmbằngnhiềucáchkhácnhau.Việcbỏtùtộiphạmsẽngănkhôngchongườinàytiếptụcphạmtội,hànhquyếtphạmnhâncótácdụngkhôngchohắncócơhộitáiphạm.(Biệnphápnàythườngđượcgọilàbiệnphápkiềmchếhaylàmmấtnănglực).Đâygọilàtínhrănđecáthể(tínhrănđecụthể)vìquanniệmchorằngmộtngườikhiđãbịtrừngphạtvềmộttội,thìkhảnăngngườiđóphạmmộttộikháclàrấtít.Còntheolýgiảivềtácdụngrănđexãhội,ýđồhànhđộngcủaconngườisẽmấtđikhihọbiếtmìnhcóthểbịtrừngphạt.Khiđưatộiphạm

vàosốngtrongmộtmôitrườngđượcquảnlýnghiêmngặt,ởđó,họcóthểđượcđiềutrị,tưvấnvàgiáodục;điềunàycóthểgiúphọtránhxacuộcđờitộiphạmhoặccảitạohọ.Khingườidânhiểubiếtvềnhữnghìnhphạtsẽđượcápdụng,nhậnthứccủahọvềtầmquantrọngcủanhữngtiêuchuẩnhànhvimàluậthìnhsựquyđịnhsẽđượccủngcốthôngquahànhvitốgiáctộiphạm.

Hãybắtđầutừviệccảitạo.Hìnhphạtcóthểphòngngừatộiphạmbằngcáchthayđổichínhnhữngngườiphạmtội.Khimộtngườiđãbịkếtán,ngườiđósẽđượctưvấn,điềutrịtâmlý,đượcgiáodục,họchỏinhữngtấmgươngđạođức,ngaycảkhiởtrongtùvàtrongthờigianthửtháchsaukhiratù,đểcóthểthayđổicuộcđờihọtừphạmtộisangmộtcuộcsốngbiếttuânthủphápluật.ÝtưởngvềsựcảitạolàhếtsứcquantrọngvàđâycóthểnóilàýtưởngchiphốiluậthìnhsựtrongsuốtthếkỷXX.Vớiviệcđặtramụctiêucảitạo,luậthìnhsựvàhìnhphạttậptrungvàongườiphạmtộichứkhôngphảivàohànhviphạmtội.Cácthẩmphánđãrấtcốgắngcáthểhóaviệcxétxửđểđápứngmụctiêucảitạotừngđốitượngtộiphạm.Cácnhàtùđãtổchứcrấtnhiềuhoạtđộnghọctậpvàcảitạo;vàviệcmộtsốtùnhânđượcratùtrướcthờihạnchứngtỏhọđãthayđổi.Tấtnhiên,nhàtùkhôngbaogiờlànhữngcơsởgiáodụctheođúngnghĩa,vìthế,khôngthểcóđủcácnguồnlựccầnthiếtđểthựchiệncácmụctiêucảitạo;tuynhiên,bảnthântinhthầnnàycủahệthốngphápluậthìnhsựđãcóýnghĩaquantrọng.

Trongnhữngnămgầnđây,mụctiêucảitạocủaluậthìnhsựđãkhôngcònnhưtrước,bởicónhữngýkiếnchỉtríchrằngchúngtachưahiểubiệnphápnàothựcsựcótácdụng.Mộtloạtnhữngnghiêncứuđượccôngbốvàonhữngnăm1970chothấytấtcảnhữngnỗlựccảitạohầunhưkhôngcótácdụngđốivớitỉlệtáiphạmhayxuhướngtáiphạm.Mộtsốchươngtrìnhcảitạotộiphạmcóthểcótácdụngtrongmộtsốtrườnghợpcụthểnhưnglạikhôngcócăncứrõràng;vìvậy,việcxâydựngmộthệthốnghìnhphạttrêncơsởcảitạovềmặtýtưởnglàtốt,songvềmặtlýtríthìkhônghay.Căncứvàotìnhhìnhtộiphạmthựctếcùngvớiquanngạingàycàngtăngcủaxãhộivềsựcầnthiếtphảimạnhtayhơnvớitộiphạm,mụctiêucảitạocủaluậthìnhsựngàycàngtrởnênmờnhạt.

Biệnpháplàmmấtnănglựcdânsựcótácđộngrõrệtđốivớitìnhhìnhtộiphạm:nếuchúngtabỏtùnhữngkẻphạmtội,chúngsẽkhôngcòncơhộiphạmtộinữavàvìthếtộiphạmsẽgiảm.Biệnphápnàydựatrêngiảđịnhrằngmộtsốtộiphạmcóxuhướngtiếptụcphạmtội.Chúngtakhôngthểcảitạonhữngkẻthườngxuyêntáiphạmnàymàchỉcóthểngănkhôngchochúngphạmtộibằngcáchloạibỏnhữngđốitượngnàyrakhỏixãhội,ítnhất

làtrongmộtthờigiannhấtđịnh.

Biệnpháplàmmấtnănglựcdânsựcũnglàmphátsinhvấnđềthựctếgiốngvớibiệnphápcảitạo.Chúngtasẽthấykhôngcôngbằngnếubỏtùtấtcảcáctộiphạmchỉvìmộtvàingườitrongsốđócóthểtiếptụcphạmtội,vìthếviệcápdụngbiệnpháplàmmấtnănglựcdânsựđòihỏikhảnăngtiênliệutộiphạmnàocókhảnăngtáiphạm.Đãcóthờiđiểmluậtphápcốgắngcáthểhóacáchoạtđộngxétxử,chẳnghạnkhikếtán,mộtthẩmphánthườngxemxétcácđặcđiểmvềlailịch,trìnhđộvănhóa,hoàncảnhxãhộithậmchícảyếutốtâmlýcủatộiphạmđểtìmhiểukhảnăngtiếptụcphạmtộicủangườinàyvàđểđưaraphánquyếtphùhợp.Chỉmớigầnđây,việcdựđoánkhảnăngphạmtộitrongtươnglaimớiđượcthựchiệnmộtcáchcóhệthốngtrênquymôlớn,trongđó,chútrọngtớitínhchấtcủatộiphạmvàcácyếutốkháchquantronglailịchcủangườiphạmtội.Songvớibiệnphápcảitạo,cóvẻnhưđiềunàycũngnằmngoàitầmkiểmsoát.Bằngchứngchothấychúngtachưacóđủđiềukiệnđểdựđoánvềhànhvitrongtươnglai,vàthựctếlà,khảnăngphạmtộitrongtươnglaithườngcóxuhướngbịdựđoánquámức.Kếtquảlàcónhữngngườiphảiởtùquálâumặcdùhọkhôngcókhảnăngtiếptụcphạmtội.

Tốgiáctộiphạmcũngcóthểlàmgiảmtìnhhìnhphạmtộibởinógópphầncủngcốnhậnthứccủangườidânvềcáisaicủanhữnghànhviphạmtội.Việctuyênbốmộthànhvilàcótội,việctrừngphạtngườiphạmtộicótácdụnglớnhơnnhiềusovớimộtbàithuyếtgiảngvềđạođức;nógópphầncủngcốxuhướngtuânthủluậtphápcủangườidân.Hầunhưaicũngmuốnlàmđiềuđúngđắn,vàsựhiểubiếtvềnhữnghìnhphạtgópphầncủngcốnhậnthứccủangườidânvềsựđúngđắnlàgì.Hầunhưaicũngmuốnđượcđốixửcôngbằng,nhưngnếuhọbiếtcónhữngngườiviphạmluậtmàkhônghềhấngìthìbảnthânhọcũngsẽcóxuhướngphạmluật.Đâylàphươngthứcphòngngừatộiphạmgiántiếpcủaquytrìnhhìnhsự.

Cảitạo,làmmấtnănglựcdânsựvàtốgiácđềunhậnđượcnhữngýkiếnủnghộ,tuynhiênmụcđíchcơbảnmangtínhthiếtthựccủaluậthìnhsựlàtínhrănđe.Tínhrănđegiảđịnhrằngconngườihànhđộngcólýtríbiếtcânnhắccái“được”vàcái“mất”trongmỗihànhđộngmìnhlàm.Nếuxãhộimuốnngănchặnnhữnghànhvinàođócủaconngười,thìđiềuduynhấtmàxãhộiphảilàmlàbắtmộtngườiphảichịunhiềucái“mất”nếuthựchiệnhànhviđó.Nếuăntrộmđượcquyđịnhlàmộttộidanhcóthểbịbỏtù,ngườidânsẽkhôngdámăntrộm.Đốivớimộthànhvicómứcđộsaitráinghiêmtrọnghơn,chúngtasẽtănghìnhphạtđểtăngthêmmứcrănđe–ăntrộmcóthểbịphạttù5năm,ăncướpcóthểbịphạttù10nămvàgiếtngườicóthểsẽbịtử

hình.

Tínhrănđeđượcthểhiệnbằngnguycơtrừngphạt.Tuynhiênmộtsốngườikhônghiểuđượcthôngđiệpđó.Họvẫnđicướpnhàbăngdùbiếtvềnguycơnày,khiđónhữngtrảinghiệmthựctếtrongnhàtùsẽcótácdụngrănđevớihọ.Nếungaycảviệcbỏtùcũngkhôngcótácdụngđốivớingườinày,thìviệcgiatănghìnhphạt,bỏtùlầnthứhaisẽgiúpngănngừahànhviăncướplầnthứba.Đâylàlôgiccủanguyêntắc“bấtquátam”trongluật,nếumộtngườiphạm3tộinghiêmtrọngthìngườiđósẽbịtùchungthân.Đâylàtácdụngrănđecụthểđốivớinhữngtộiphạmcónguycơtáiphạm.

Vớitưcáchlànềntảngcủaluậthìnhsự,tínhrănđetạoraýthứctrựcgiác.Khingườimẹcảnhcáo“nếucácconkhôngthôiđánhnhau,mẹsẽbắtcácconđứanàovềphòngđứaấy”,chỉcầndọanhưvậysongbọntrẻvẫnkhôngdámđánhnhautiếp.Mặcdùthếgiớirộnglớnphứctạphơnthế,songnguyêntắcnàydườngnhưvẫncótácdụng:khảnăngbịtrừngphạtcótácdụngrănđerõrệt.Songtácdụngrănđeđólạiphụthuộcvàomộtsốyếutố.Thứnhất,mặcdùnhìnchungphápluậthìnhsựnhằmngănngừatộiphạm,songtrongvấnđềnàylựachọndànhchocácnhàlàmluậtcòníthơncảviệclựachọncóhaykhôngnêncóluậthìnhsự.Thayvàođó,cáclựachọnđólàliệucónênhìnhsựhóamộthànhvicụthểhaykhông,trừngphạtnghiêmkhắctớimứcđộnào,vàcầnđầutưbaonhiêuchoviệcthựcthiluật.Vàsauđó,kếtquảlựachọnlàcáctộidanhđượcxácđịnhvàbiệnpháptrừngphạtđượcápdụngphảiđượcthôngtinmộtcáchcóhiệuquảtớicácđốitượngcókhảnăngphạmtội.Yếutốthứhai,cómộtsốtộiphạmvàtộidanhrấtkhóngănngừa:ngườibịbệnhtâmthần,thầnkinhkhôngổnđịnh,ngườihànhđộngtronglúcgiậngiữ,nhữngtộinhânluônchorằngmìnhcóthểtrốntùvàthànhviênbăngđảngnhữngngườihầunhưkhôngcòncơhộinàokháchoặcchorằngbịbắtvàbịtrừngphạtlàmộtphầncủacuộcđờihọ.Họlànhữngđốitượngkhôngthểrănđe.Thứba,khảnăngtrừngphạtvàmứcđộtrừngphạtcũnglàcácyếutốảnhhưởngtớitácdụngrănđecủacácchếtàihìnhsự.Nếumạidâmlàmộttộiđượcquyđịnhtrongluậthìnhsự,nhưngcảnhsátchỉcoiđâylàviphạmtầmthườngvàkhôngbaogiờbắtgáimạidâm;hoặcnếucóbắtthìrồisauđócácthẩmphánsẽthườngphạttiềnvớigiátrịkhôngđángkể,thìluậtpháphầunhưsẽchẳngcótácdụng.

Cácvấnđềliênquantớitínhrănđenóitrênlàcácvấnđềmangtínhthựctếcáigìcótácdụngvàcáigìkhông.Còncócảvấnđềđạođứcđốivớitácdụngrănđe,vốnlàlýdotacầntớiluậthìnhsự,làtâmđiểmcủaphươngpháptiếpcậnvịlợi.Mụcđíchchungcủaluậthìnhsựlàđểgiảmbớttộiphạm,vàđểđạtđượcmụcđíchđó,luậtrănđeđểcáchànhviphạmtội

khôngxảyra.Songtínhrănđecũngphảiphùhợpvớiquanniệmkhôngvịlợicủachúngtavềcônglý.Giảsửchúngtaengạirằngcácláixehiệnnaychưaquantâmtớingườiđibộ.Quốchộicóthểsẽphảnứngbằngcáchbanhànhmộtđạoluậtyêucầuláixephảinhườngđườngchongườiđibộ.(Nhiềutiểubangcóluậtnày).Songnếuthựcsựmuốnrănđeđểcácláixekhôngbấtcẩnnữa,chúngtacóthểápdụnghìnhphạttùvớithờihạn20nămđốivớinhữngngườikhôngtuânthủquyđịnhnày.Tấtnhiênlàmvậylàcựcđoan.Mongmuốnrănđe/ngănchặncủachúngtabịkiểmsoátbởikháiniệmvềsựtươngxứng.

Theogiảthiếttrên,ngaycảkhitácdụngrănđelàlýlẽvịlợiquantrọngnhấtbiệnminhchosựtồntạicủaluậthình,songđóchưaphảilàtoànbộcâuchuyện.Cómộtyếutốquantrọngkhácngàycàngđượcủnghộnhiềuhơntrongvàithậpniêntrởlạiđâylàtácdụngtrừngphạt.Nhữngngườiủnghộcáchtiếpcậnnàychorằngsựtrừngphạtthôngqualuậthìnhsựkhôngphảilàtrảthùmàlàcônglý.Khimộthànhđộngsaitráixảyra,sựsaitráiđóphảibịtrừngphạt.LấygiảthuyếtnổitiếngcủamộttriếtgialàImmanuelKantlàmvídụ.Giảsửxãhộilàmộthònđảođangchuẩnbịgiảitánvàtoànbộngườidântrênđósắpchuyểntớisốngởnhữngnơikhác.Vàođêmtrướcngàydichuyểnđó,cóngườiphạmtộigiếtngườivàngườinàyvẫnphảibịtrừngphạt.Ởđây,khôngcólýlẽvịlợinàocóthểbàochữachoviệctrừngphạt,bởingàyhômsaungườidântrênđảosẽkhôngcònnhìnthấynhaunữavàviệctrừngphạtsẽkhôngcótácdụngngănngừacáchànhviphạmtộitrongtươnglai.Song,cônglý(haysựcôngbằng)đòihỏixãhộiphảisửasaibằngcáchtrừngphạtkẻgiếtngười.

Họcthuyếtvềsựtrừngphạtđòihỏitaphảinhậnthứcđượcđâulàhànhđộngsaitrái.Trongnhiềutrườnghợp,chúngtahoàntoàntựtinvàođiềunày:cốtìnhgiếtngườikhikhôngcólýdobàochữahaybiệnminhluônluônlàviệclàmsaitrái.Trừngphạtcũngđòihỏitaphảiphânloạicấpđộsaitráiđểtộiphạmbịtrừngphạttheomứcđộnghiêmtrọngcủanó,vàđiềunàyphứctạphơnnhiều.Hànhvinàoxấuhơnđốtnhàhayăntrộmcóvũkhí,mạidâmhayláixekhisayrượu?

Ởđâycósựgiaothoagiữalýthuyếtvịlợivàlýthuyếttrừngphạt.Rănđelàcơsởđểxửlýhìnhsựcáchànhviphạmtộinhằmngănngừatộiphạm,songcácquytắctrừngphạtđòihòisựrănđeđóphảicôngbằng.Việcbỏtùmộtláixetrongthờigiandàivìngườinàykhôngnhườngđườngchongườiđibộcóthểcótínhrănđevànhờđócóthểhạnchếđượctìnhtrạngláixeẩu;songtheocácnguyêntắccủathuyếttrừngphạtthìhìnhphạtđólàkhôngcôngbằngvìnókhôngtươngxứngvớithiệthạicầnngănngừa.Tươngtự,tác

dụngngănngừatộiphạmsẽrõràngnếumộthìnhphạtđượcápdụngkhôngchỉvớingườiphạmtộimàđốivớimọithànhviêntronggiađìnhcủangườinày,songđiềuđósẽviphạmnguyêntắccơbảncủasựtrừngphạt.Tráchnhiệmhìnhsựsẽchỉápdụngnếumộtngườiphạmluật,nếuchưaphạmluậtkhôngthểtruycứutráchnhiệmhìnhsựđốivớingườiđó.Sựđốitrọnggiữanguyêntắctrừngphạtvàrănđecótácdụngtăngcườngtháiđộthượngtônphápluậtvàhànhxửtheoquyđịnhcủaphápluật;mộtđạoluậtđượcxemlàcôngbằngsẽđượctuânthủnhiềuhơnmộtđạoluậtbấtcông.

Hànhviphạmtộilàgì?

Mỗimộttộidanhhìnhsựđềuđòihỏiphảicóhaiyếutốcấuthànhtiênquyếtđólàhànhviphạmtội(thườngđượcnhắctớibằngmộtthuậtngữLatinhlàactusreus)vàýđịnhphạmtội(mensrea)đikèm.Yêucầuvềhànhviphạmtộicóthểdễdànghiểuđượcvàchỉgâytranhcãitrongmộtsốvụviệc,tuynhiênchínhnólàmchomụcđíchcủaluậthìnhsựđượcthểhiệnmộtcáchthúvị.Yêucầunàygồmhaiphần,hànhvidùngđểchỉhànhđộngcótínhchủýcủabịcan,cònphạmtộidùngđểchỉnhữngthiệthạiphátsinhtừhànhviđó.

Hànhvichỉđơngiảnlàmộtcửđộngcủamộtphầncơthể,chẳnghạndùngtaykéocòsúnghoặcrútchiếcvírakhỏitúicủangườibịhại.Ởđây,chúngtakhôngquantâmtớihậuquảcủahànhvinày,làviệcngườibịhạicóthểchếthoặctrịgiácủachiếcvíbịlấyđi,điềuchúngtaquantâmlàhànhvicủabịcan.Thếlàđủ,vìhànhviđãxảyravàbịcanđãchủýthựchiệnhànhviđó.Yếutốchủýcóýnghĩaquantrọng.GiảsửJohnDoeđanglặnglẽgọtmộtquảtáothìbỗnglêncơnđộngkinh.Tronglúclêncơn,mộtcơncocơbấtngờđãkhiếnchotaycầmdaocủaJohngiậtmạnhvàchémvàocổcủaJaneRoelúcđóđangngồicạnhJohn.HoặcmộtđêmDoerakhỏigiường,đilạivôthứctrongcơnmộngdu,nhặtcondaovàcứacổvợmình.Vậytrongcảhaitrườnghợptrên,Doecóbịcoilàđãthựchiệnmộthànhviphạmtộihaykhông?Theoluậtthìkhông,bởiýthứccủaDoelúctỉnhtáokhôngchỉđạoanhtathựchiệnhànhviđó.

Yêucầuvềhànhvichủýliênquangìtớiviệcthựchiệnmụcđíchcủaluậthìnhsự?Đôikhi,ngườitalýluậnrằngchúngtakhôngthểngănngừađượcnhữnghànhvivôthức,nêntrừngphạtnhữnghànhviđókhôngcóíchgì;nguycơbịtruycứutráchnhiệmhìnhsựkhôngthểngănmộtbệnhnhânđộngkinhlêncơncogiật.Songđiềunàykhônghoàntoànđúng.Chúngtakhôngthểngănmộtngườibịmộngduđilạitronggiấcngủ,nhưngchúngtacóthểhạnchếngườiđólâmvàonhữngtìnhhuốngcóthểgâynguyhiểmchongười

kháckhibịmộngdu;chẳnghạnnguycơbịtruytốcóthểsẽbuộcnhữngngườibịbệnhnàykhóachặtcửaphòng,khôngđểcácvậtsắcnhọntrongtầmvớihoặcthậmchíphảiđiđiềutrịbệnh.Mộtlýdoquantrọngnữacủaviệcđặtrayêucầuvềyếutốchủýcóliênquantớihọcthuyếtvềsựtrừngphạt.Biệnpháptrừngphạthìnhsựlàcầnthiếtbởitộiphạmđãlàmđiềusaitráitừgócđộđạođức.Chỉkhitộiphạmđãquyếtđịnhthựchiệnhànhđộngđó,tứclàđãhànhđộngmộtcáchcóýthức,thìviệcanhtabịtrừngphạtlàhoàntoàncôngbằng.

Vấnđềliênquantớiyếutốtựnguyệncũngphátsinhtrongmộtsốvụviệckhácphổbiếnhơnchứkhôngchỉliênquantớimộngdu.Chẳnghạnnhiềuluậtápdụnghìnhphạtđốivớicảviệcchiếmhữuđơnthuầnmatúyvàcácdụngcụăncắp.Ngaycảkhiluậtkhôngquyđịnhrõ,thìđiềunàyđượchiểulàchủýchiếmhữuhoặcduytrìsựchiếmhữu.Nếuaiđóthảmộtgóihê-rô-invàotúiquầncủabạnvàcảnhsátngaylậptứcpháthiệnra,thìbạnkhôngphạmtộitàngtrữmatúytráiphépvìbạnkhôngchủýchiếmhữusốmatúyđó.Việcchínhphủcóthểtruytốbấtcứhànhvichiếmhữunàolàđiềurấtcóích,mặcdùviệcchứngminhmộthànhvichiếmhữuthườngdễdànghơnchứngminhhànhvisửdụnghaymuabán.Nếubạncómatúyvàcócơsởhợplýđểsuyluậnrằngbạnđãchủýcóchỗmatúynàyhoặcbiếtlàmìnhđãcóchỗmatúynàytrongmộtthờigianđủdàiđểvứtnóđi,thìviệctrừngphạtbạnvềhànhvisởhữunàylàhoàntoàncólý.

Ngaycảkhibịcanchỉmớichủýthựchiệnmộtsốchứkhôngphảitấtcảcácbướccủaquátrìnhphạmtội,thìtrongtrườnghợpnày,tiêuchíchủýđượccoilàđãđượcđápứng.Giảsử,saumộtngàydàiđiđường,mộtláixetảivôcùngmệtmỏisongvẫntiếptụcláinênngủgậtvàđâmphảimộtngườiđiđường.Vậyngườiláixecóphạmtộigiếtngườikhông?Mặcdùđâmngườitrongtrườnghợpnàykhôngphảilàmộthànhđộngchủý,songviệctiếptụcláixetrongtìnhtrạngmệtmỏilàhànhđộngchủý,vìthế,yêucầuvềhànhvitrongtrườnghợpnàyđãđượcthỏamãn.Vấnđềtiếptheolàmứcđộgiếtngười.Ngườiláixelýluậnrằngmìnhchỉchịutộigiếtngườidosơý(ngộsát)vìkhôngphảianhtacốýđâmvàongườibịhại,ngaycảkhibanđầuanhtakhôngđểýláixecẩnthận.

TòaánTốicaoHoaKỳđãghinhậntrongHiếnpháphọcthuyếtvềsựchủýtronghaivụáncủathậpniên60,RobinsonkiệnBangCalifornia(1962)vàPowellkiệnBangTexas(1968).Californiađãbanhànhmộtđạoluậtcoinghiệnmatúylàmộttội,songtrongvụRobinsonTòađãkếtluậnrằngđạoluậtnàyđãviphạmđiềukhoảncấmápdụngcáchìnhphạttànbạovàbấtthườngtrongTuChínhánthứ8củaHiếnphápHoaKỳ.Theoquyđịnhcủa

Hiếnpháp,mộttiểubangkhôngđượctrừngphạtmộtngườichỉvìtìnhtrạngnghiênngậpcủangườiđó.Nghiệnlàmộtcănbệnhvàviệcphảichịucănbệnhđókhôngthểbịcoilàhànhvichủý.Tuynhiên,vụPowelllạiđưaragiớihạnchonguyêntắcnày.LeroyPowellbịkếttộisayxỉnnơicôngcộngvàngườinàyđãviệndẫntớibệnhnghiệnrượuvàcoiđónhưlýlẽbiệnhộchohànhđộngcủamình.Trườnghợpnàykhác,đólàkếtluậncủaTòaán.Powellbịtrừngphạtkhôngphảivìtìnhtrạngnghiệnrượumàvìanhtađãthựchiệnhànhđộngsayrượutạinơicôngcộng.MặcdùPowelllàngườinghiệnrượu,songlẽraanhtađãcóthểthựchiệncácbiệnphápđểkiểmsoáthànhvicủamìnhphátsinhtừcănbệnhđó.

Nếuluậtphápyêucầuphảicóyếutốhànhvi,vậythìviệckhôngthựchiệnmộthànhvinàođócóthỏamãnđiềukiệnnàykhông?TrongmộtvụviệcnổitiếngxảyraởThànhphốNewYorknăm1964,KittyGenovese,mộtcôgáitrẻbịtấncôngvàbịgiếthạidãmantrongvòngnửagiờkhi38cưdânsốngtrongcáccănhộxungquanhđóchỉlắngnghevàquansátsựviệctừcửasổnhàmình.Khôngmộtaitrongsốhọđếngiúphoặcchíítcũnggọicảnhsátđến.Vậycóthểtruycứubấtcứaitrongsốhọvềhànhvikhônggiúpđỡ?Câutrảlờicủaluậtlàkhông.Từtrướctớinaytrongnhữngtìnhhuốngnhưvậy,ngườitathườngđưarahailýdo.Lýdothứnhấtmangtínhthựctế.Rấtkhóđểchứngminhnhữngngườinàyđãgópphầngìvàocáichếtcủacôgáitrẻ.Lýdothứhaimangtínhnguyêntắclàdựatrênquyềnđượcđểmặcmộtmìnhvàchínhphủkhôngthểlàmgì.Nhànướccóthểtrừngphạtbạnvìbạnlàmđiềuxấu,songNhànướckhôngthểápdụngcáchìnhphạtcủaluậthìnhsựđốivớimộtngườichỉvìngườiđódứtkhoátkhônglàmđiềutốt.

Mặcdùtừtrướctớinay,cáclýdođượcđưarađểphảnđốiviệctruycứutráchnhiệmhìnhsựđốivớinhữngtrườnghợpkhônghànhđộngvẫnđượcchấpnhận,songkhôngphảilúcnàocũngvậy,ítnhấtlàtrongnhữngtrườnghợpcựckỳđặcbiệtkhimàtáchạirấtrõràngvànhữngvấnđềliênquantớiranhgiớilàkhôngthểkhôngvượtqua.Mộtngườibơigiỏicóthểcứumộtđứatrẻđangbịchìmmộtcáchdễdànghoặckhônggặpphảirủironào.Thôngthường,Chínhphủsẽquyđịnhnghĩavụphảihànhđộng.Nếubạnphảiđóngthuếchobảnthân,thìviệcyêucầubạnthựchiệnmộthànhviđơngiảncótínhnghĩacửcủaconngườicóphảilàmộtđiềuquánhiều?

Nguyêntắckhôngtruycứutráchnhiệmvìkhônghànhđộngcũngcónhữngngoạilệnhấtđịnh.Nổibậtnhấtlàmộtsốđạoluậtquyđịnhnghĩavụphảihànhđộng.Việckhôngđóngthuếhoặckhôngdừnglạitạihiệntrườngcủamộtvụtainạngiaothôngmàbạncóliênquancóthểđượccoilàviệckhônghànhđộng,vàviệckhônghànhđộngđóbịcoilàmộttộidanh.Tươngtự,

conngườitrongnhữngmốiquanhệnhấtđịnhcủamìnhphảithựchiệncácnghĩavụcủamốiquanhệđó.Chẳnghạn,cácbậcchamẹkhôngđượcphépđểconmìnhchếtđói,vànếubịtruytốvìtộibỏbêconcáithìkhôngaicóquyềnbàochữachomìnhbằngcáchnóirằngtấtcảnhữnggìtôiđãlàmchỉlàkhônghànhđộng.

Phần“reus“(phạmtội)trongkháiniệm“actusreus“(hànhviphạmtội)yêucầuvềtínhchấttộiphạmcủamộthànhvi.Vớitừnày,yêucầuvềmộthànhviphạmtộiđãđượcmởrộng,khôngchỉdừngởmộthànhvivàyếutốchủýmàphảibaogồmcảthiệthại.Luậtkhôngyêucầutrừngphạtmọihànhvimàchỉtrừngphạtnhữnghànhviphạmtộivìchúngvừasaitráilạivừagâythiệthạichoxãhội.Trongmộtsốtrườnghợp,thiệthạiđócótínhtứcthìvàhiểnnhiên,chẳnghạntrongmộtvụgiếtngười,thiệthạiởđâylàcáichếtcủamộtconngười.Cónhữngtrườnghợp,thiệthạichỉmangtínhtiềmnăng.Láixetrongtìnhtrạngsayrượucóthểkhônglàmaibịthươngtronglầnđầutiên,songkhảnănggâythiệthạicủanhữngláixenhưvậylớnđếnnỗi,việctrừngphạtnhữnghànhvikiểunàylàhoàntoànhợplývàcôngbằngngaycảtrướckhithiệthạixảyra.

Mộtngườiphảimuốnphạmtộithìmớibịcoilàcótội?

Mộtcâuchâmngôncổnóirằng:“Mộthànhvikhônglàmchomộtngườicótộitrừphitâmcủahọcótội”.Đểbịcoilàphạmtội,mộtngườiphảithựchiệnmộthànhvibịphápluậtcấmvàphảithựchiệnhànhviđóvớimộttrạngtháiýthứcnhấtđịnh.

Giảsử,mộtnhómthợsănvàorừngsănhươungaytrongngàyđầutiêncủamùasăn.ThợsănI(chẳnghạntênlàCain)chuẩnbịbắnmộtconhươuthìanhtanhìnthấykẻthùkhôngđộitrờichungcủamình,NạnnhânI,cũngđangđisăn.CainchuyểntầmngắmtừconhươusangNạnnhânI,bắnvàgiếtchếtngườinày.Trongkhiđó,ThợsănII(Abel)ngắmvàbắnmộtconhươusongbịtrượtvàviênđạnngườinàybắntrượtconhươunhưnglạitrúngvàgiếtNạnnhânIIlúcđóđangđidạotrongrừngnhưngAbelkhôngnhìnthấy.Địnhnghĩakinhđiểnvềtộigiếtngườilàhànhvi“giếtngườitráiphépvớiácýdựtínhtrước“.CainvàAbelcóphạmtộigiếtngườikhông?

Cainđãthựchiệnhànhvibịcấm–làgiếtngườitráiphép.(Đâylàhànhvitráiphépbởianhtakhôngphảicảnhsátcũngkhôngphảiquânnhânđangtạingũ).Điềukiệnliênquantớitrạngtháiýthức,mensrea,khithựchiệnhànhvitộiphạmcũngđượcthỏamãnvìCainhànhđộngvới“ácýdựtínhtrước“.Nóitớitộigiếtngười,“ácýdựtínhtrước”khôngđòihỏiviệcgiếtngười

phảiđượclênkếhoạchmàchỉcầncóýđịnhđó,vàrõràngCainmuốngiếtkẻthùcủamình.Cầnlưuýrằng,yêucầuvềtrạngtháiýthứcchỉlàyêucầuvềýđịnhchứkhôngphảiđộngcơ.Cainđãcóđộngcơgiếtngườibịhại,bởingườiđólàkẻthùcủaCain;song,ngaycảkhiCainkhôngbiếtnạnnhân,chỉtựnhiênthíchbắnchếtngườinàyhoặcngaycảkhianhtacóđộngcơtốtđểgiếtngườinàythìanhtavẫnbịcoilàđãphạmtộigiếtngười.Đólàlýdotạisaocáichếtkhôngđauđớncũngcóthểbịtrừngphạtnhưtộigiếtngười.

VậycònAbel,ngườikhônghềbiếtvềsựtồntạicủanạnnhân,thìsao?Anhtacũngđãthựchiệnhànhvibịcấmlàgiếtngườitráiphép,songanhtathiếumộttrạngtháiýthứcmàphápluậtyêucầuvàanhtakhônglàmđiềuđó“vớiácýdựtínhtrước“.Mặcdù,yêucầuvềsựácýchỉápdụngvớitộigiếtngười,songđốivớihầuhếtcáctộidanhkhác,luậtđềuyêucầuvềtrạngtháiýthứcđikèmvớihànhviphạmtội.

Xétvềyếutốlỗitừgócđộmụcđíchcủaluậthìnhsự.Yêucầumộtngườiphảicó“ýthứctộilỗi”thìmớibịcoilàtộiphạmkhôngnhấtthiếtlàvìcácmụcđíchvịlợi,trongđó,rănđelàtácdụngquantrọngnhất.Mộtsốýkiếnchorằng,luậtphápkhôngthểvàkhôngcầnphảirănđenhữngngườikhôngcóýđịnhlàmgìsaitrái;chẳnghạn,chúngtakhôngcầnphảingănAbelkhôngđượcgâyranhữnghậuquảmàbảnthânanhtakhônghềmuốngâyra.Songđiềuđókhônghoàntoànđúng.NếuAbelkhôngcóýđịnhbắnngườibịhạithìchắcchắnanhđãbấtcẩnkhilàmđiềuđó.Vànguycơbịtruycứutráchnhiệmhìnhsựcóthểkhuyếncáomọingườicẩntrọnghơn.Hơnnữa,việctruycứuAbelcótácdụngngănngừatìnhtrạngphạmtộinóichungbởicàngnhiềungườibịtruytốvềtộinày,sốvụgiếtngườicóthểxảyrasẽcàngítđi.

Song,việctrừngphạtAbelkhianhtakhôngcóýđịnhlàmbấtcứđiềugìsaitráicóvẻnhưkhôngcôngbằng.Tiềnánhìnhsựlàmộtđiềunghiêmtrọngbởisựkỳthịgắnvớiviệcmộtngườibịcoilàtộiphạmvàtiếpđólàcóthểbịtrừngphạtnặngnề.Chúngtôimuốnbànvềsựkỳthịvàbiệnpháptrừngphạtđótrongnhữngtìnhhuốngmàkẻphạmtộiđãhànhđộngmộtcáchsaitráivềđạođức.Ngaycảkhiviệctrừngphạtngườivôtộicótácdụngngănngừatộiphạm,thìsựngănngừađócũngbịhạnchếbởithuyếttrừngphạt;ngaycảkhichúngtatrừngphạtngườicótộivìcáclýdovịlợicũngnhưtrừngphạt,thìviệctrừngphạtngườivôtộibịcấm.

CaincốtìnhgiếtnạnnhâncủamìnhcònAbelhoàntoànvôtộibởianhtakhôngbiếtrằngnạnnhâncủamìnhđangcómặttạiđó,songnhiềukhiviệcxácđịnhtrạngtháiýthứccủamộtngườiđểxácđịnhxemngườiđócóphạm

tộihaykhônglàmộtviệcphứctạphơnnhiều.Từtrướctớinay,cáctộidanhnàythườngđượcđịnhnghĩacùngvớicáctừmôtảtrạngtháiýthứcnhư:cóácýdựtínhtrước,cóýđịnh,chủý,cóáctâm,bấtcẩnvàcáctừkhác.NhiềucơquanxétxửđãtiếpbướcBộLuậtHìnhsựmẫukhicốgắnglàmrõtìnhtrạnglộnxộnnàybằngcáchgiớihạntrạngtháiýthứcnàyở4mứcđộlàchủtâm(đôikhicònđượcgọilàcốtình),cốý,chủquanvàbấtcẩn.Chúngtasẽnghiêncứumộtsốgiảthiếtđểtìmhiểusựkhácbiệtgiữacácmứcđộnày.

Mộtngườichủtâmhànhđộngkhi“ýthứccủangườinàythamgiavàohànhvivớitínhchấtđóhoặctạorakếtquảđó“.Cainđãchủtâmgiếtnạnnhâncủamìnhbởiđólàđiềuanhtamuốnkhibắnsúng.GiảsửCainnhìnthấykẻthùcủamìnhđangđứngcùngvớimộtnhómngườikhácvàdùngmộtkhẩusúngtựđộngxảsúngvàocảnhómvàgiếtchếtnhữngngườikhác.VậylàCainđãchủtâmgiếtkẻthùcủamìnhnhưnganhcũngcốýgiếtnhữngngườikhác.HànhđộngcốýcónghĩalàCain“gầnnhưchắcchắn”rằnghànhđộngcủamìnhsẽdẫntớimộtkếtquảbịcấm,hoặcanhtaýthứcđượcvềtínhchấthayhậuquảcủahànhvimàmìnhthựchiện.Trongtrườnghợpnày,khôngphải“ýthức”củaCainmáchbảoanhtagiếtngười,vìCainlàngườicókhảnăngtrítuệvàanhtabiếtkhixảsúngvàonhómngườinày,sẽcóngườibịchết.Ranhgiớigiữachủtâmvàcốýkhôngrõràng,songnóchophépcơquanlậpphápxácđịnhrõcáctộidanhđểápdụngnhữnghìnhphạtnặnghơnđốivớinhữngngườicóýmuốnthựchiệnhànhviphạmtộisovớinhữngngườichỉbiếtnhữngtáchạihìnhsựcóthểphátsinhtừhànhvicủamình.

Quaytrởlạivídụgiảđịnhtrên,Abelđangđisăntạimộtkhuvựcrấtnổitiếngtrongrừng.Anhtađãquansátrấtkỹxungquanhnhưngvẫnkhôngnhìnthấynạnnhâncủamìnhđangởgầnconhươu.Giảsử,anhtanhìnthấynạnnhâncủamìnhởgầnconhươu,biếtlàmìnhbắnsúngkhônggiỏinhưnganhtavẫnnổsúng,thìtrongtrườnghợpnàyanhtađãhànhđộngchủquan.Ngườihànhđộngchủquanlàngười“chủýxemthườngmộtmốinguyđángkểvàvôlý".Abelbiếtmìnhcóthểbắntrúngnạnnhânchứkhôngphảiconhươu;biếtnhưvậynhưnganhtavẫnchủquanphớtlờmốinguynàyvìanhtakhôngchắcchắnlàmìnhsẽbắntrúngnạnnhân.Trongtrườnghợpnày,Abelkhôngthểbịcoilàcốtìnhlàmnhưvậy.Ởđây,mốinguycủaviệclàmnàyrấtđángkểbởiAbelbiếtmìnhbắnkhônggiỏi,vàvôlý,bởichẳngcólýdothuyếtphụcnàocóthểđưarađểgiảithíchtạisaoAbelkhôngđợimàphảibắnngay.

GiảthiếtcuốicùnglàAbelkhôngnhìnthấynạnnhânđứnggầnconhươuvìanhtađisănởkhoảngrừngthưa,vàmặcdù,lẽraanhtaphảibiếtởđócóthểcòncócácthợsănkhác,nhưnganhtalạikhôngquansátxungquanh

trướckhibắn.Khôngthểcoilàanhtachủquan,bởianhtakhôngchủýxemthườngmộtmốinguyđángkểvàvôlýlàsẽbắnphảingườikhác.Song,lẽraanhtaphảibiếtvềmốinguynày,vìthếtrongtrườnghợpnàyanhtađãhànhđộngbấtcẩn.

Bốnmứcđộnóitrênđượcsắpxếptheothứtựtừcaoxuốngthấpcăncứvàomứcđộthiệthạicóthểngănngừachoxãhộivàmứcđộsaitráivềđạođứccủahànhvi.Xéttừgócđộvịlợi,việcngănngừavàtrừngphạtnhữngkẻchủtâmvàcốýgiếtngườiquantrọnghơnnhiềusovớiviệcngănngừavàtrừngphạtnhữngkẻgiếtngườidochủquan,vànhữngkẻgiếtngườidochủquanthìđángbịtrừngphạthơnnhữngkẻgiếtngườidobấtcẩn.Còntừgócđộtrừngphạt,ngườichủtâmvàcốýgiếtngườiđángbịlênánvềđạođứchơnsovớinhữngngườilàmnhưvậydochủquanhoặcbấtcẩn.Việcphânbiệtnhữngtrạngtháiýthứcnàygiúpchúngtaxácđịnhđượchànhvinàovôđạođứchơnvàđángbịtrừngphạtnặnghơn.

TrởlạivớiAbeltrongvídụbanđầu.Anhnàythậmchícònkhônghềhànhđộngbấtcẩn,hầuhếtmọingườisẽnóiAbelkhôngphạmtộivìanhtakhôngđịnhlàmgìsaitrái.Giảsửkhiláixeđếnkhurừngnàyđểđisăn,Abelbịchặnlạivìláixequátốcđộ.Anhláixevớitốcđộ80dặm/giờtrongkhiđoạnđườngđóchỉchophépláixevớitốcđộ65dặm/giờ.Abelratòađểphảnđốiviệcphạttiềnnàyvớimìnhvớilýdođồnghồđotốcđộtrênxecủaanhtabịhỏngvìthếnóchỉbáotốcđộlà15dặm/giờ.Quáthấp.LiệuAbelcóthểbiệnhộchomìnhrằngtrongtrườnghợpnàykhôngđủyếutốcấuthànhtộiláixequátốcđộdokhôngcóyếutốliênquantớitrạngtháiýthứccủaanhta,vìanhtakhônghànhđộngchủtâm,cốý,chủquanvàbấtcẩn?

Đâylàvấnđềdiễngiảiluật.Trạngtháiýthứcmàcơquanlậpphápyêucầukhibanhànhluậtantoàngiaothônglàgì?Nóichung,chúngtasẽthấydễdànghơnnếutòaánkhôngyêucầuchứngminhvềmộttrongbốntrạngtháiýthứcnóitrênvàcoiđólàcơsởkếtluậntộiláixequátốcđộ,sovớicáctộidanhkhácchẳnghạnnhưgiếtngười.Mặcdù,đứngtừgócđộtrừngphạt,Abelcóthểchưalàmđiềugìsaitráikhianhtakhôngnhậnthấyđồnghồđotốcđộcủamìnhbịhỏng,songtừgócđộvịlợi,việctrừngphạtanhtavềhànhđộngđólàhoàntoàncólý.Côngtốviênkhôngthểchứngminhđược,trongmỗimộttrườnghợp,rằngngườiviphạmgiaothôngbiếtmìnhđangláixequátốcđộ,rằngđồnghồđotốcđộcủaxevẫnhoạtđộng,rằngngườiđóbiếthoặclẽraphảibiếtđồnghồbịhỏng.Vìthế,chúngtacóthểthấyAbelphảichịutráchnhiệmtuyệtđối,hoặcchịutráchnhiệmmàkhôngcólỗi,chỉvìnóliênquantớimộtviphạmnhỏchứkhôngphảimộttộinghiêmtrọng.

Nóitớitráchnhiệmhìnhsựtuyệtđốiphảikểđếntráchnhiệmliênđới,tứclàtrườnghợpmộtngườiphảichịutráchnhiệmvềmộttộidanhdongườikhácthựchiện.Chủmộtcửahàngthườngxuyênphảiliênđớichịutráchnhiệmvềnhữnghànhvimànhânviêncủahọthựchiệntrongphạmvicôngviệc.Nếumộtnhânviêndánnhầmtemsảnphẩm,bánthuốcláchotrẻvịthànhniên,thảichấtthảiđộchạithìcảnhânviênđóvàngườisửdụnglaođộnganhtađềuphảichịutráchnhiệmhìnhsự.(Lưuýrằngviệcngườisửdụnglaođộnggiántiếpchịutráchnhiệmkhônglàmgiảmnghĩavụchínhcủangườilaođộng.Theoluật,cảngườisửdụnglaođộngvàngườilaođộngđềuphảichịutráchnhiệm,songtrênthựctếngườisửdụnglaođộngthườnglàngườiduynhấtbịtruytố).Tươngtự,chủxethườnglàngườiphảithanhtoáncáckhoảntiềnphạtdođỗxesaiquyđịnhchodùcôtacóphảilàngườiđỗchiếcxevàothờiđiểmphạthaykhông.Sosánhvớitránhnhiệmtuyệtđối,tráchnhiệmliênđớithườngđượcápdụngđốivớicácviphạmtươngđốinhỏvềquảnlýchứkhôngphảivớicáctộinghiêmtrọng.

Mộtcôngtycóphảichịutráchnhiệmvềmộttộiáckhông?Tronggiaiđoạnđầucủahệthốngthôngluật,câutrảlờilàkhông.Côngtyvốnđượccoilàmộtthựcthểkhôngcócácthuộctínhcủaconngườinênkhôngthểcóýđịnhphạmtộivàcũngkhôngthểtrừngphạt.Theothờigian,tòaánnhậnrarằngtráchnhiệmhìnhsựcủacôngtylàmộtdạngđặcbiệtcủatráchnhiệmliênđới.Trongmộtcôngtylớn,thẩmquyềnrấtphântán,vìthếđốivớimộtsốtộidanh,chỉcóthểtruycứutráchnhiệmđốivớibảnthâncôngtychứkhôngphảibấtcứcánhâncánbộhaynhânviênnào.Vảlại,sẽlàkhôngcôngbằngnếubắtcánhânmộtngườiphảichịutráchnhiệmvềmộthànhvitrongđócórấtnhiềungườikhácthamgia.Việcquyđịnhtráchnhiệmhìnhsựchocôngtykhiếnchobanlãnhđạocaonhấtcủacôngtycólýdođểkiểmsoátcáchànhđộngcủanhânviêncấpdưới,và,bằngviệcnêuđíchdanhtêncôngtyđó,nósẽlàmảnhhưởngtớiuytíncủacôngtynếucánbộcủacôngtynàycóhànhviphạmtội.

Giảsửmộtbịcanlậpluậnrằnganhtađãsailầmvềtìnhtrạngvấnđềvàphủnhậnyếutốýthứcphạmtội.Thôngthường,luậtsưsẽchiasailầmthànhhailoại:sailầmvềluậtphápvàsailầmvềsựkiện.Đốivớisailầmvềluậtpháp,cóthểtómtắtquytắcápdụngbằngcâuchâmngônnổitiếng:"Khônghiểubiếtphápluậtkhôngphảilàlýdobàochữa".Nếuchủmộtquánbarcholắpmộtchiếcmáychơibàipokervideovìchorằngđólàmộtgamevideothôngthường,songthựctếđâylàmộtthiếtbịđánhbạctráiphép,thìtrongtrườnghợpnày,anhtavẫnbịcoilàphạmluật.Từgócđộtrừngphạt,anhtachưalàmgìsaitrái;anhtakhôngbiếtrằnghànhvicủamìnhlàsaitrái,vìthếkhôngđángbịtrừngphạt.Song,nếuđểngườinàydùnglýdo‘khônghiểu

biếtvềphápluật’làmlýlẽbàochữachohànhđộngcủamình,thìnósẽ“vẽđường”chocáccácviphạmsaitráiphứctạphơnthế,vànếuthế,ngườidânsẽkhôngcònnhucầutìmhiểuvềcáchànhvitráiphépnữa.Chínhvìthế,thôngthường,việckhôngbiếtmộthànhđộnglàphạmtộikhôngđượccoilàlýdobàochữa.Trướcđây,ngaycảkhitrướckhilắpmáy,chủquánbarđãhỏiýkiếncủaChưởnglýhạtvềviệcliệucóđượclắpmáypokerkhôngvànếuđãđượctưvấnsailàcó,thìsaunàyngườiphảichịutráchnhiệmvẫnlàchủquánbar.BộLuậtHìnhsựmẫuđãtáchhẳnkhỏiquanđiểmnàyđểbảovệngườidântrongtrườnghợphọtintưởngmộtcáchhợplývàoýkiếntưvấncủacáccôngchứccótráchnhiệm.

Giảsửsailầmởđâykhôngphảilàtínhhợpphápcủabảnthânhànhvimàlàtínhhợpphápcủacácsựkiệndẫntớikếtluậnlàhànhvitráiphép.Khisailầmnàydẫntớiviệcbịcankhôngcótrạngtháiýthứccầnthiếtđểviphạmmộttrongcácyếutốcấuthànhtộiphạm,thìbịcanchưaphạmtội.NếuAbelđangđisănvàbắnchếtmộtngườimặcáokhoácnâuvìtưởngnhầmrằngngườiđólàconhươu,Abelkhôngbịcoilàchủtâmgiếtngườivìanhtakhôngđịnhgiếtmộtconngười.Ởđây,mặcdùsự“tưởng”củaAbellàvôlý,songanhtakhôngphạmmộttộimàtộiđóđòihỏiphảicóyếutốýđịnhhoặchiểubiết;vấnđềduynhấtởđâylàtìnhtrạngýthứcchủquancủaanhta.Tuynhiên,anhnàycóthểbấtcẩnkhinghĩrằngngườiđólàconhươuvàtrongtrườnghợpnàyanhtacóthểbịkếttộigiếtngườidobấtcẩn.Vàtínhhợplýtrongviệc“tưởng”củaAbelrấtliênquantớiviệcxácđịnhtrạngtháiýthứccủaanhta.NếuAbelkhairằnganhtatưởngnạnnhânlàconhươubởingườinàymặcchiếcáokhoácmàudacam,thìchắcchắnbồithẩmđoànsẽnghingờvềlờikhaicủaanhta,nhấtlàsauđónạnnhânđượcpháthiệnlàkẻthùkhôngđộitrờichungcủaAbel.

Khinàocóthểdùnglýdotựvệđểbiệnhộ?

Khimộtngườibịđưaraxétxửvìmộttộiác,cơquancôngtốsẽlàbênđầutiêntrìnhbàyvềvụántừgócđộcủamình.Khicơquancôngtốtrìnhbàyvềvụán,bịcancócơhộitạoracáclỗhổngtrongphầntrìnhbàyđócủabêncôngtốbằngcáchkiểmtrachéocácnhânchứngcủabênnày.Bịcancũngcócơhộitrìnhbàycâuchuyệntừgócđộcủamình.Nóitómlại,côngtốnóirằng“Chínhanhđãlàmchuyệnđó”.Cònbịcancóthểtrảlờitheohaicách:bằngcáchnóirằng“Không!”hoặc“Đúng,nhưng..”..

Câutrảlời“Không”củabịcanvớibêncôngtốcónghĩalàbịcankhôngthựchiệntộidanhbịcáobuộc.Còncâutrảlời“Đúng,nhưng"thìlạikhác.Thayvìbácbỏcáobuộccủabêncôngtố,câutrảlờinàycungcấpthêmmộtsố

tìnhtiếtmớiđểgỡtộichobịcan.Luậthìnhsựđãcôngnhậnhailoạilýdobàochữa“Đúng,nhưng”,hoặccáclýdomàchúngtakhôngmuốntrừngphạtmộtngườivìđãhộitụhaiyếutốcủamộttộidanh:lýdobiệnminhvàlýdobàochữa.

Luậthìnhsựquyđịnhvềcáchànhviphạmtộibởiđólànhữnghànhvisaitráixéttừgócđộđạođứcvàtáchạiđốivớixãhội.Songđôikhi,phạmtộikhôngcóvẻlàtráiđạolýbởitrongnhữnghoàncảnhđặcbiệt,mộthànhđộngcóthểbịcoilàtộiphạmlạilàhànhvimàchúngtasẵnsàngthathứhoặcthậmchíkhuyếnkhích.Khihoàncảnhđóxảyra,chúngtanóirằngcólýdođểbiệnminhchohànhđộngcủabịcanvàbịcankhôngphạmtội.Thôngthường,sựbiệnminhđềuliênquantớiviệcphảilựachọnmộttronghaiđiềuxấu,vàkhimộtngườichọncáiítxấuhơnthìngườiđókhôngđángbịtrừngphạtvìsựlựachọnnày.Cáclýdobiệnminhbaogồmtựvệ,hànhđộngtheothẩmquyềnchínhthứcvàcáctìnhtiếtkhácliênquantớisựlựachọncácđiềusaitrái.

Ởnhữngthờiđiểmkhác,mộthànhviphạmtộilàkhôngthểbiệnminh,songcónhữngđiềuliênquantớivụánkhiếnchúngtacảmthấykhôngdễdàngkhitruycứutráchnhiệmhìnhsự.Điềumàcanphạmlàmquảlàkhôngđúng,songđãcónhữngtìnhtiếtđặcbiệtxảyrakhiếnngườinàykhôngthểlàmcáchkháctốthơn.Trongnhữngtrườnghợpđó,canphạmcólýdobàochữa.Cáclýdobàochữabaogồm:mắcbệnhtâmthần,sayxỉnhoặcbịépbuộc.

Hãynghiêncứuhaitrườnghợpđểhiểuthêmvềcáctìnhhuốngcóthểdùng“tựvệ”đểbiệnminhchohànhđộng:vụánBernhardGoetznổitiếngvàvấnđềhộichứngphụnữbịbạohành.

BernhardGoetzlànhânvậtchínhcủamộttrongnhữngvụán“tựvệ”nổitiếngnhất.VàomộtbuổichiềuthứbảytrướcGiángsinh,bốnthanhniênlàDarrylCabey,TroyCanty,JamesRamseurvàBarryAlIenlêntàuđiệnngầmởThànhphốNewYork.Bốnthanhniênnàykhôngphảiconnhàtửtế;RamseurvàCabeymangtuốc-nơ-víttheongườivàdùngchúngđểcậycáchộpđựngtiềnxutrongcácmáyvideogame.GoetzlêntàuởgaPhố14.Nhânvậtnàycũngkhôngphảitayvừa,vìôngtamangtheongườimộtkhẩusúnglụccỡ0,38đãnạpđạnđựngtrongbaosúngởthắtlưngmặcdùchưacógiấyphépdùngsúng.Goetzđãmangsúngtráiphéptừ3nămtrướcđókểtừngàyôngtabịthươngtrongmộtvụbịcướp.Trướcđóhailần,ôngtachỉdùngsúnguyhiếpmàđãngănchặnthànhcôngnhữngkẻđịnhtấncôngông.

CantyvàAllentiếnlạigầnGoetzvànói“Choxin5đô-la”.CảCantycũngnhưnhữngngườikhácđềukhônggiơsúng.Goetznói,chỉcầnnhìnkiểucườicủaCanty,ông”biết“hộinày“địnhchơitôi“.(TríchtừnộidungthútộisaunàycủaGoetz).Goetzbiếtkhôngaitrongsốthanhniênnàycósúng,nhưngkinhnghiệmtừlầnbịcướptrướcđâykhiếnôngtasợ“bịthương".KhiCantyhỏixintiềnmộtlầnnữa,Goetzđứngdậy,lôisúngravà“liasúng”từtráisangphải.Ôngbảo“muốngiếtchúng,làmchúngđauđớn,bắtchúngphảichịuđựngcàngnhiềucàngtốt”.Ôngtanhắmvàogiữangựctừngngườivàbắn.DarrylCabeygiảvờkhôngquenbiếtnhữngngườitronghội,đứngimbámvàotayvịntrêntầu,nhưngGoetzvẫnbắncậuta.Saukhibắn,Goetzcònkiểmtratìnhtrạngcủatừngngườimột.SaukhithấyCabeycóvẻchưabịthươngnặng,Goetznói"[Mày]cóvẻổnnhỉ,phátnữađây"vàbắnthêmphátnữalàmgãycộtsốngcủaCabey.Khithútội,Goetzcònbổsungthêmrằngnếugã“tựchủ”tốthơn,gãsẽ“bắnvàotráncủaCabey"vànếukhôngbịhếtđạn,gã“sẽtiếptụcbắnnữa,bắnnữavàbắnnữa”.

Goetzbịcáobuộccáctộidanhâmmưugiếtngười,hànhhung,liềulĩnhgâynguyhiểmvàtàngtrữvũkhítráiphépvàlýlẽbàochữacủangườinàylà“tựvệ”(VụkiệnGoetz,1986).Đầutiên,thửxemxétmộtsốtìnhtiếtgiảđịnh.Giảsử,đầutiênmộtthanhniêntrongsốhọrútsúngtrongtúiquầnra,chĩavàoGoetzvàquát"Tôisẽchonổtungđầuông".Goetzphảnứngnhanhbằngcáchrútkhẩusúnglụccủamình,bắnvàgiếtchếtkẻtấncông.HànhvicủaGoetzđãhộiđủcácyếutốcấuthànhtộiphạm:ôngtađãcốtìnhgiếtmộtngườikhác.Tuynhiên,vớigiảthiếtnày,cóthểnóihànhđộngcủaGoetzlàbiệnminhđượcbởirõràngôngtalàmnhưvậylàđểtựvệ.Việctraochongườidânquyềntựbảovệlàviệclàmcóýnghĩabởinógópphầnhạnchếtìnhtrạngđitàuđiệnngầmbịtấncông.Đứngtừgócđộđạođức,điềuđócũngcóvẻđúngđắn.Goetzcóquyềnđốivớisựantoàncánhâncủamìnhvàkhiquyềnđóbịđedọa,ôngtaphảiđượcphépbảovệnó.Trongtrườnghợpnày,ôngtasắpbịđedọavàmốiđedọađólànghiêmtrọng,vàôngtakhôngcósựlựachọnhợplýnàokhác,hoặclàtựvệhoặclàchết.Nếunguycơxảyrathiệthạikhôngquánghiêmtrọng(“Đưatiềnđâynếukhôngtôisẽnhổvàogiầyông”)hoặckhôngmangtínhtứcthì("Lầnsaumàcònnhìnthấyôngtrêntầu,tôisẽgiếtông"),thìviệcsửdụngvũkhígâychếtngườicủaGoetzlàhànhvikhôngthểbiệnminh.

Tuynhiên,cáctìnhtiếttrongvụánGoetzphứctạphơnnhiều.Đầutiênlàchuẩnmựcápdụngđểđánhgiálýlẽ“tựvệ”màGoetzsửdụng.Để“tựvệ”,Goetzphảitinrằngbốnthanhniênnàysẽtấncôngmìnhngaylậptứcvàcầnphảibắnđểngăncảnđiềunàyxảyra.LiệuvấnđềđặtralàniềmtinđócủaGoetzhayliệuniềmtinđócóhợplýhaykhông?Phảichăng,chỉriêngý

nghĩcủaGoetzvềviệcmìnhsẽbịtấncôngvàcáchphòngngừatốtnhấtlànổsúngđãđủchưahaychúngtacònphảithẩmđịnhxem“niềmtin”đócóhợplýkhôngbằngcáchgiảđịnhrằngliệumộtngườibìnhthườngcónghĩnhưvậykhông?Nếukhông,phảnứngtháiquácủaGoetzsẽkhôngthểđượcbiệnminhbởilýlẽ“tựvệ”.

BộLuậtHìnhsựmẫuápdụngcácnguyêntắcchungcủamìnhvềtrạngtháiýthứcđểtậptrungvàovấnđềniềmtinchủquancủangườithựchiệnhànhvi.NếuGoetztinrằngmìnhcólýdochínhđáng,vàôngkhôngchủýgiếtbốnmạngngườitráiphép,thìôngtakhôngbịcoilàmắctộichủýgiếtngười.Nếusựtintưởngnàylàvôlý,ôngtacóthểbịcoilàphạmtộingộsáthoặcgiếtngườidobấtcẩn,yếutố“ýđịnh”–vốnlàđòihỏiđốivớihầuhếtcáctộigiếtngườinghiêmtrọngnhấtkhôngtồntạitrongtrườnghợpnày.Niềmtinvềsựcầnthiếtphảitựvệ,chodùniềmtinđólàvôlý,cũnglàmchoyếutốlỗicủaGoetzgiảmnhẹ.

Mặcdùvậy,luậtphápNewYorklạiquyđịnhkhác,nóđòihỏiniềmtinđóphảihợplý.Nếuchuẩnmựcápdụnglàchuẩnmựchoàntoànmangtínhchủquan,thìbấtcứngườinàoliềulĩnhhoặcnóngnẩyđềucóthểdùnglýlẽ“tựvệ”đểbiệnhộchohànhvicủamìnhtrongkhimộtngườibìnhthườngsẽkhônglàmnhưvậy.Vớiquanđiểmnày,luậthìnhsựmuốnhạnchếnhữnghànhđộngvộivàng,thiếusuynghĩcủamọingười,vìthếluậtápdụngmộtchuẩnmựcgiốngnhauchotấtcảmọingười,đólàchuẩnmựccủamộtngườibìnhthường.Vớiquanđiểmđó,tòaánủnghộphánquyếtbuộcGoetztộicốgắnggiếtngười.

Nếuchúngtađòihỏimộtngười,khitựvệ,phảihànhđộngnhưmộtngườibìnhthường,thìđặcđiểmcủamộtngườibìnhthườnglàgì?Thường,chúngtasẽxemxétmộtsốđặcđiểmthểchất,chứkhôngphảitinhthần,củangườithựchiệnhànhvi.Nếumộtngườibìnhthườngcóthểtrạngyếuđuốitinrằngmìnhphảisửdụngvũkhíđểchốnglạikẻtấncôngkhỏehơnmìnhthìsựtintưởngđóđượccoilàhợplý,songkhôngphảilúcnàomộtngườinhútnhátcũngcóthểlấylýdo“tựvệ”đểbàochữachonhữnghànhđộngkhôngdễchịucủamình.

TrongvụcủaGoetz,tínhhợplýlàvấnđểnổibậtnhất.ViệctrướcđâyGoetzđãtừngbịtấncôngcóýnghĩagìkhông?ViệcGoetzdatrắngcòn4thanhniênkialàngườidađenvàviệchầuhếtnhữngngườidatrắngtrongthànhphốchorằngtấtcảcácthiếuniêndamầutuổichoaichoaivàmặttrônghơihungtợnđềucóthểlàhộichuyêngâyrốicóýnghĩagìkhông?Bồithẩmđoànhiểnnhiênđãnghĩnhưvậybởihọđãphủquyếtmọicáobuộcvới

Goetztrừtộitàngtrữvũkhítráiphép–điềukhôngthểphủnhậntrênthựctế.Cólẽbồithẩmđoànchorằng,tấtcảnhữngyếutốđượckháiquáthóanóitrênchứngtỏniềmtincủaGoetzlàcóthểhiểuđượcvàthậmchícònrấtđiểnhình.Songsựđiểnhìnhnàycóhợplýkhông?Nếunhiềungườiesợtộiphạm,thìluậthìnhsựnênđitheonhữngniềmtinđóhaynênđịnhhìnhchúng?Nếuviệcngườidatrắngđitàuđiệnngầmsợcácthanhniênchoaichoaidađen,luậtcónênquyđịnhrằngviệchànhđộngtrênsựsợhãiđólàtiêubiểu?

Lấyvídụvềmộtvụviệckhácliênquan,trongđó“tựvệ”đượcsửdụnglàmlýlẽbàochữa.Vụviệcnàyliênquantớihộichứngphụnữbịbạohành.HãyxemxétcuộchônnhânđầybikịchgiữaGladysvàErnestKelly,đượcmôtảtrongVụkiệnKelly(I984):Ngàyđầutiênsaukhicưới,ErnestđãsayrượuvàđánhđậpGladys.

SauđóvàinămlàquãngthờigiankháêmảxenkẽvớinhữngbuổiErnestthườngxuyênuốngsayvàvềnhàđánhđậpGladys,thithoảnglạidọagiếtcôvàchặtchânchặttaycônếucôcốbỏanhta.Mộtbuổichiều,GladysmangtheocongáilàAnnetteđếngặpErnesttạinhàmộtngườibạn.CôtaxinErnesttiềnđểmuathứcăn;anhtabảocôđợitớikhihọvềnhà.Saukhirờikhỏinhàngườibạn,Ernest,trongtìnhtrạngsayrượu,cáugắtnóivớivợ:"Côđếnđâylàmcáiquáigìvậy?".Anhtagiậtváyvợ,cảhaingãxuống,vàanhtaghèvàocổGladys,đấmvàomặtcôvàđánhvàochâncô.MộtvàingườiđiđườngđãtáchhọrađúnglúcGladyscảmthấymìnhnhưsắpngấtxỉu.VìsợcongáilàAnnettebịlạctrongđámđôngđứngxemxungquanh,Gladysđitìmcon.BỗngnhiêncônhìnthấyErnestxôngvàocôvớiđôitaygiơcao.Nghĩrằngchồngmìnhcóvũkhívàlosợanhtasẽgiếtmình,Gladyslấychiếckéotrongchiếcxắctayđểđịnhdọaanhtavàđuổianhtađi;nhưngthayvàođócôtalạiđâmchồngmìnhvàgiếtchếtngườinày.

Ítnhất,trênđâylàcâuchuyệntheolờikểcủaGladys.Cònphiênbảncủabêncôngtốlạikhác.Trongcâuchuyệncủabêncôngtố,Gladyslàngườibắtđầucuộcẩuđả;saukhingườiquađườngtáchhọra,côtanóirằngsẽgiếtErnest,đuổitheoanhta,đâmanhtađểthựchiệnlờiđedọacủamình.

Đểlàmchocâuchuyệncủamìnhcólỹlẽhơnvàđểbáclạilậpluậncủabêncôngtố,Gladysđãmuốntòatrưngcầuýkiếngiámđịnhcủamộtchuyêngiatâmlývềhộichứngphụnữbịbạohành.Cácchuyêngiatâmlýđãcóhẳnmộthồsơvềnhữngmốiquanhệcótínhngượcđãi,trongđótìnhtrạngngượcđãivềthânthểvàtìnhcảmleothangtheothờigianxenkẽvớinhữnggiaiđoạnănnăncủangườichồng.Nhữngphụnữbịngượcđãingàycàngtự

tivàtintưởngrằngchồnghọcóthểngượcđãithậmchígiếtchínhhọ,vìthếhọkhônghyvọngvàoviệcphảnkhánghoặcchạytrốn.VấnđềtrongvụánnàycủaGladyslàmốiliênhệgiữalờikhaicủachuyêngiatâmlývềhộichứngphụnữbịbạohànhvớilýlẽ“tựvệ”màcônàydùngđểbiệnminhchohànhđộngcủamình.

Đểchấpnhậnlýlẽ“tựvệ”màbịcanđưara,phảikiểmtraxembịcancótinvàosựcầnthiếtphảisửdụngvũkhíkhibịtấncôngkhông,vàniềmtinđócóhợplýkhông.Thoạtđầu,lờikhaicủamộtchuyêngiatâmlývềhộichứngphụnữbịbạohànhcóthểcótácdụngxácnhậntrạngtháitinhthầncủaGladyskhitấncôngchồngmình.Song,khicầmkéođâmchồng,liệuGladyscóthựcsựtinrằngErnestsẽgiếtcôtakhông?LịchsửcủacuộchônnhânbịngượcđãicủaGladys,cảmxúccủacôcũngnhưkiếnthứcvềphảnứngcủanhữngngườiphụnữtronghoàncảnhđócóthểkhiếnchocâuchuyệncủaGladyscóvẻđángtin.Nócũnggiúptrảlờichocâuhỏimàbồithẩmđoàncóthểđặtra:tạisaobịngượcđãinhưvậymàGladyskhôngbỏErnest?Bồithẩmđoàncóthểxemxéttínhchínhxáctrongcâuchuyệncủacôvàlờikhaicủachuyêngiatâmlýliênquantớihộichứngphụnữbịbạohànhđểgiảithíchtạisaonhữngngườiphụnữnàylạicảmthấybấtlực,khôngthểtừbỏmốiquanhệđó.Hiệnnay,tòaánởhầuhếtcácnướcđềuchophépsửdụnglờikhaichuyêngiavềhộichứngphụnữbịbạohànhtheocáchnàyítnhấtlàđểkhẳngđịnhmứcđộtincậycủacáigọilà“niềmtin”củabịcan.

Việcchứngminhtínhhợplýcủaniềmtincóvẻgâytranhcãinhiềuhơn.Cầnápdụngchuẩnmựcnào:mộtngườibìnhthườnghaymộtphụnữbịbạohànhtiêubiểu?Tòaánthườngrấtngạiđiquáxatrongviệccáthểhóachuẩnmựctựvệ;chúngtacóthểxemxétthểtrạngyếuđuốicủabịcan,chứkhôngthểđánhgiásựsợhãicủangườinày.Liệuviệcxemxéttoànbộthờikỳhônnhânđaukhổcủabịcancũngnhưnhữngảnhhưởngvềtâmlýmànótạora,cóphảilàđiquáxakhông?Làmnhưvậytiềmẩnmộtnguycơ,bởichứngcứvềsựngượcđãicóthểkhiếnchobồithẩmđoànnhầmhướng,chỉtậptrungxemxétvấnđềngườichồngcóphảilàngườixấu,phảitrảgiáchonhữnggìanhtalàm,trongkhiđiềumàbồithẩmđoàncầnquyếtđịnhlàliệuniềmtincủabịcankhitựvệcóhợplýhaykhông.Tuynhiên,nếuchúngtamuốnđặtmộtngườibìnhthườngvàohoàncảnhcủabịcanđểđánhgiávềmứcđộsaitráitronghànhđộngcủangườinày,thìtạisaochúngtalạikhôngxemxétvềquãngthờigianmàngườiđóbịngượcđãi?

Tựvệcũngcóthểđượcsửdụngkhiphảiđốimặtvớitìnhhuốngsắpbịtấncônghoặcsắpbịđedọa.Trongmộtsốvụánliênquantớinhữngphụnữlànạnnhâncủatìnhtrạngngượcđãiđãđặtracâuhỏi,cónênnớilỏngyêucầu

này.Chẳnghạn,JudyNormanthườngxuyênbịngượcđãitrongthờigian25nămkếthônvớiJohnNorman.Anhnàythườngxuyêntátvàđấmđávợ,díthuốclávàcàphênónglàmbỏngvợvànémcảvỏchaibiavàocôta.BảnthânJohnkhôngcóviệclàmnhưnggãlạibắtvợđilàmmạidâm,đánhđậpnếuJudytừchốivàchếnhạocôtrướcmặtgiađìnhvàbạnbè.Anhtasẵnsànghạnhụcvợmìnhbằngcáchbắtcôănthứcăncủachóvàbắtngủtrênsànnhà.Mỗilầnsay,Johnlạihànhhạvợ;còntrongnhữnglúckhôngsayxỉn,anhtasẵnsàngbàytỏsựhốihậnthậmchícòntìmtớibácsĩtrịliệu.

Mộtlần,JohnđánhđậpJudytệđếnnỗicôphảigọicảnhsát.Khicảnhsáttớinơi,côtatừchốikhiếunạivìsợchồngsẽgiếtmình.Mộtgiờsau,côtatựtử;khixecứuthươngđến,Johnyêucầuhọđểchocôấychếtnhưngcảnhsátđãđẩyanhtara.Mộtngàysaukhiraviện,JudyđếnmộttrungtâmsứckhỏetâmthầnđểbànvềviệctốcáovàbắtJohnphảithừanhận.KhicôđedọaJohn,gãnóigãcóthể“nhìnthấyhọđến”vàsẽcắtcổvợtrướckhihọbắthắn.Đêmđó,khiđingủ,Johngọivợlàchóvàbắtcôngủtrênsànnhà.Khigãngủ,côđếnnhàmẹđẻ,quaylạivớikhẩusúnglụcvàbắn3phátvàođầuJohngiếtchếtkhigãđangngủ.Khiđượchỏivềlýdogiếtchồng,Judynói:

“Vìtôisợanhtavàtôibiếtrằngkhingủdậy,mọichuyệnsẽlạixảyranhưcũ,tôisợnhấtlàkhianhtađưatôitớichỗđỗxetảiđêmđó,mọisựchưabaogiờtồitệnhưvậy.Tôikhôngthểchịuđượcnữa.Tôichẳngcócáchnàokhác,ngaycảđitùcũngđược.Chẳnggìcóthểtồitệhơnđượcnữa”.

KhiđượchỏiliệuJudycótinvàolờiđedọacủachồngvềviệcgiếtcôtahaykhông,Judynói:"Có.Tôitinanhta,anhtachắcchắnsẽgiếttôikhicócơhội.Nếuanhtabiếtmìnhkhôngphảivàotù,chắcchắnanhtađãlàmrồi”.

Trườnghợp“tựvệ”củaJudyNormankhônggiốngvớibìnhthường.Côkhônggiếtchồngtrongtìnhhuốngnguyhiểmsắpxảyrabởichồngcôđangngủ.Lẽra,côtacóthểrakhỏinhà,đếnnhàbạn,đồncảnhsáthoặctìmmộtchỗtrúchân.Vậycôtacóthểdùnghộichứngphụnữbịbạohànhlàmlýdobiệnminhchohànhđộngnàyhaykhông?

Thôngthường,khimộtnguyhiểmsắpxảyra,“tựvệ”cóthểlàlýlẽbiệnminh.Nguyêntắcnàybảovệchocảthủphạmbạohànhlẫnnạnnhân,vìnókhuyếnkhíchnạnnhânchạytrốn,nếucóthể,đểcảmìnhvàthủphạmbạohànhkhôngbịgiếtmộtcáchkhôngmongmuốn.Nếucóthểchạytrốn,nạnnhânphảilàmnhưvậy.Vềmặtđạođứcnạnnhânchỉvôtộikhikhôngthểchạytrốnvàgiếtngườiđểtựvệtrongtìnhhuốngkhẩncấp.Mặcdùvậy,vớihộichứngphụnữbịbạohành,hànhvicủanạnnhânđượcdiễngiảitheo

cáchmới.Ngaycảkhithựctếchothấybịcancóthểchạttrốn,songvì“tìnhtrạngbấtlực”củamìnhmànạnnhânđãbiết,vềmặttâmlýcôkhôngthểtrốnchạy.Nếuyêucầungườinàyphảiđợichotớikhichồngcôtasắpgiếtcôtamớiđượctựvệ,thìkhiđósẽlàquámuộn,bởirõràngvềmặthìnhthể,trọnglượngvàtâmlý,gãtađềulấnátvợ.Vìthế,cáclựachọnduynhấtcủanạnnhânlà:giếtchồngtrướckhigãcóthểhànhđộng,tựtửhoặcđợiđếnkhibịchồnggiết.

Quanđiểmcủacáctòavềvấnđềnàykhônggiốngnhau.TrongVụkiệnNorman(1989),TòaánTốicaoBắcCarolinađãđềphòngtìnhtrạngsửdụng“tựvệ”làmlýdogỡtội.Vìthế,trongbấtcứvụánnàoliênquantớiphụnữbịbạohành,cóthểkếthợplờikhaicủangườivợliênquantớinỗisợchủquanbịchồngmìnhgiếthạivớilờicủamộtchuyêngiavềhộichứngđểgiảitộichongườivợ.Theocáchnóicủatòa,"Trợgiúpgiếtngườisaunàycóthểtrởthànhmộtgiảipháphợpphápvàcóthểlàgiảipháptốtnhấtvàcóhiệuquảnhấtđốivớivấnđềnày”.

Hànhviphạmtộicủamộtngườicònđượcbiệnminhtrongnhữngtrườnghợpnàonữa?

Cóhaitìnhhuốngmàhànhđộngphạmtộicủamộtngườicóthểđượcbiệnminh.Tìnhhuốngthứnhấtkháphổbiến.Nếumộtcảnhsátxôngvàobắtmộttêncướpngânhàngđangchạytrốn,nhânviêncảnhsátcóbịcoilàphạmtộihànhhung?Tấtnhiênlàkhông.Việcthựcthicácthẩmquyềnmànhànướcgiaophócóthểhợpthứchóabấtcứmộthànhđộngnàothôngthườngvốnbịcoilàphạmtội.Giảsử,nhânviêncảnhsátnàykhôngtómđượctêncướpvàthayvàođóhétlên:“Chặnngườiđànôngđólại!”.Nếumộtcôngdânđứnggầnđó,nghethấyvậyvàxôngvàochặntêncướp,ngườinàycóbịcoilàphạmtộihànhhungkhông?Mộtlầnnữa,câutrảlờilạilàkhông.Hỗtrợcảnhsátlàviệclàmđượckhuyếnkhíchvàchắcchắnkhôngphảilàhànhvisaitrái,vìthếcôngdânnàycólýlẽđểbiệnminhchohànhđộngcủamình.Thếnếu,mộtngườibìnhthườngchủđộngrataykhikhôngcómặtcảnhsátthìsao?Trongtrườnghợpnày,rủirođốivớingườiđósẽcaohơn;ởmộtsốquốcgiangaycảniềmtinhợplýcũngkhôngthểbiệnhộchongườiđónếungườibịchặnlạithựcsựkhôngphạmtội.Giảsử,nếungườiđangchạytrốnđókhôngphảilàmộttêncướpngânhàngmàchỉlàkháchhàngbìnhthường,saukhirútmộtbaotảitiềnởngânhàng,vộivàngchạynhanhvìsợbịcướp,thìsao?Khiđó,hànhđộngcủaviêncảnhsátcóthểđượcbảovệvìanhtađãtintưởngmộtcáchhợplýrằngngườimàmìnhtấncônglàmộttêncướpnhàbăng,songởmộtsốquốcgia,hànhđộngcủamộtcôngdânbìnhthườngsẽkhôngđượcbảovệ.Giảthiếtcuốicùng,liệuviêncảnhsátđócóthểbắntên

cướpđangchạytrốnkhông?Rõràngtêncướpđãphạmmộttộinghiêmtrọng,songđiềuđócóchophépviệcsửdụngvũkhígâychếtngườikhông?Trướckia,cáchànhvisửdụngvũkhígâychếtngườicủacảnhsátđốivớingườiđangchạytrốnnhưtìnhhuốngnóitrêncóthểđượcbiệnminh,songgầnđây,lýdogỡtộinàyđãbịhạnchếsửdụngởhầuhếtcácbang.Nếutêntộiphạmdùngvũkhíđểchốngtrảcảnhsát,thìcảnhsátcóthểsửdụngvũkhíđểđáptrả.Mặcdùvậy,nếutêntộiphạmchỉđơnthuầnchạytrốn,vànếuviêncảnhsáttintưởngmộtcáchhợplýrằngcầnphảibắtmộtngườiđangđedọatínhmạnghoặccónguycơgâysátthươngnghiêmtrọng,thìtrongtrườnghợpđó,viêncảnhsátcóthểdùngsúng.Vìthế,cảnhsátcóthểbắnmộttêncướpngânhàngcóvũtrang,nhưngkhôngđượcbắnmộttêntrộmkhihắnđanglừađảođểnhânviênthungânđưatiềnchohắn.

Tìnhhuốngthứhaiítxảyrahơnnhưnglạigiúpchúngtahiểuđượcgiớihạncủaluậthìnhsự.Tựvệvàthựcthithẩmquyềnhànhpháplàhailýdogỡtộivìngườithựchiệncáchànhđộngnàychọnhànhđộnggâyhạiíthơn.Giếtkẻtấncôngmìnhrõrànglàkhôngtốt,songđiềuđócòntốthơnđểhắngiếtmình.CómộtnguyêntắcchunggọilàLựachọnlàmđiềuáchaylàtrạngtháibịbắtbuộc(dùngđểgiảithíchchocácloạihànhvikhác.Vấnđềnàyđượcđặtratạimộttrongcácvụánhìnhsựnổitiếngnhất,vụReginakiệnDudleyvàStephens.

Tháng7năm1884,Dudley,Stephens,BrooksvàParkerlàbốnngườiđitrênmộtchiếcthuyềnbuồmcủaAnh,gặpbãovàbuộcphảirờitàutrênmộtchiếcthuyềnnhỏkhôngcónướcngọtvàthứcănngoài1kgcủcải.Dudley,StephensvàBrookslàdânđibiển;Parkerlàcậubéphụtráchbuồnglái.Trong3ngàyhọchỉcócủcảiđểăn.Ngàythứ4họbắtđượcconrùanhỏ.Họkhôngcónướcngọtđểuốngtrừchỗnướcmưahứngbằngáomưa.Đếnngàythứ18,họđãphảinhịnđói7ngàyvàkhôngcónướcuống5ngày.KhiđóDudleyvàStephensđềxuấtvớiBrooksrằngmộttrongsốhọcónghĩalàParker–phảihysinhđểcứunhữngngườicònlại.Brookskhôngđồngý,nhưngngàyhômsau,DudleyvàStephens,saukhicầunguyệnxinthathứ,đãnóivớiParkerrằngđãđếnlúccậuphảichếtvàcắtcổcậunày.BangườicònlạisốngbằngmáuvàthịtcủaParkertrongbốnngàychođếnkhihọđượcmộtchiếctàuthủycứutrongtìnhtrạngthoithóp.Khihọđếncảng,DudleyvàStephensđãbịxétxửvìtộigiếtParker.NếuhọkhônggiếtParker,cólẽhọđãkhôngsốngnổitớikhiđượccứu,vàParkercóthểthậmchícònchếttrướchọlúcđóbởicậulàngườiyếunhất.Trongbốicảnhbắtbuộcnày,liệutộidanhgiếtngườicủaDudleyvàStephenscóthểđượcbiệnminh?

Tòaánquyếtđịnhlàkhông.Thứnhất,việcduytrìsựsốnglàquantrọng

nhưngkhôngphảitốithượng:

Nóichung,duytrìsựsốnglàmộtnhiệmvụsongcólẽnhiệmvụcaocảnhấtvàđơngiảnnhấtlàphảibiếthysinhcuộcsốngđó.Chiếntranhđầyrẫynhữngtrườnghợpmànhiệmvụcủamộtconngườilàphảihysinhchứkhôngphảisống.Trongtrườnghợpđắmtàu,thuyềntrưởngcótráchnhiệmđốivớicácthuyềnviên,cácthuyềnviêncótráchnhiệmđốivớihànhkhách,tấtcảcácnhiệmvụnàytạonênsựcầnthiếtvềmặtđạođứcchoconngười.Sựcầnthiếtởđâykhôngphảilàcầnsốngmàcầnhysinhtínhmạngcủamìnhvìngườikhác,đólàđiềumàngườitahyvọng,nhấtlàởAnh,aicũngsẽdũngcảmlàm.

Thứhai,việchìnhthànhnguyêntắccầnthiếtcóthểsẽlàmphátsinhhàngloạtcácvấnđề:

Khôngcầnphảichỉranguycơtiềmẩncủaviệcchấpnhậnnguyêntắcvềsựcầnthiết.Ailàsẽlàngườiquyếtđịnhsựcầnthiết?Giátrịcủacuộcsốngvốndĩmangtínhtươngđốisẽđượcđánhgiábằngcáchnào?Đósẽlàgiátrịsứckhỏe,giátrịtưduyhaylàgì?Đơngiảnnhấtlàđểchochínhngườiđượchưởnglợitừgiátrịđóquyếtđịnhvềsựcầnthiếtđểbàochữachoviệcanhtachủýlấyđicuộcsốngcủangườikhácđểcứutínhmạngcủabảnthânmình.

ĐâycóphảilàsựkỳvọngtháiquáđốivớiDudleyvàStephens?Tòaánchorằng,khônghềtháiquá”Chúngtathườngbịbuộcphảixâydựngnhữngchuẩnmựcmàbảnthânchúngtakhôngvớitới,vàđặtranhữngquyđịnhmàbảnthântacũngkhôngthểthựcthi”.Vìthế,ngaycảkhikhôngmộtngườibìnhthườngnàocóthểcốđểkhôngthựchiệnhànhvigiốngnhưcácbịcankiađãlàm,songluậtphápvẫnyêucầuhọphảicốkhônglàmđiềuđó.

MộtsốquốcgialạikhôngđitheonguyêntắcmàtòaápdụngtrongVụReginakiệnDudleyvàStephens,chophépápdụnglýlẽgỡtộidựatrênsựlựachọncáiítxấuhơn“khithiệthạitránhđượccònlớnhơncảthiệthạimàluậtphápnhắmtớikhiđịnhnghĩatộidanhbịcáobuộc“(BộLuậtHìnhsựmẫu),hoặckhimộthànhđộnglàcầnthiếtđể“tránhmộttổnhạisắpxảyđếnchomộtngườihoặcchocộngđồng,màtổnhạiđócóýnghĩaquantrọngtớimức,theocácchuẩnmựcđạođứcvàhiểubiếtthôngthường,sựcầnthiếtvàmongmuốnngănchặntổnhạinàycònlớnhơncảmongmuốnngănchặntổnhạimàluậtphápnhắmtớikhixácđịnhtộidanhnóiđến“(LuậtNewYork).Cácchuẩnmựcnàytraothẩmquyềnquyếtđịnhcuốicùngvềsựcầnthiếthànhđộngchotòaán,chứkhôngphảingườithựchiệnhànhđộng,vàmứcnghiêmtrọngtươngứnggiữacácthiệthại.NgaycảkhiDudleyvàStephens

tintưởngrằngviệchọănthịtParkerlàcầnthiếtvàkhôngsaitrái,thìsaunàytòahoàntoàncóthểbácbỏlýlẽgỡtộiđó,nếutòathấyrằngcơhộihọđượccứukịpthờitươngđốilớnhoặcvớitưcáchlàthủythủhọcónghĩavụlớnhơn.

Trongnhiềutrườnghợpkhác,ngườiphạmtộicũngtrìnhbàylậpluậngỡtộiliênquantớisựlựachọnđiềuíttệhạihơn.Ngày29tháng7năm1994,mụcsưvàlànhânvậtquákhíchchuyênphảnđốinạopháthaiPaulHillđãbắnchếtbácsĩJohnBayardBritton,mộtbácsĩsảnkhoa,cùngcậnvệcủaôngnày.Saukhibịbắt,Hillnóivớicảnhsát:"Tôibiếtmộtđiềulàngàyhômnaysẽkhôngcònđứatrẻvôtộinàobịgiếttạiphòngkhámđónữa”.Hillcóđượcphépdùnglậpluậnđóđểbiệnminhchohànhvigiếtngườicủamìnhtạiphiêntòakhông?ThẩmphánchịutráchnhiệmxétxửvụcủaHillnóilàkhông;vấnđềkhôngcầnphảibàncãinữavìnạothaiđãđượccoilàhợppháp.Hillbịbuộctộivàkếtántửhìnhbằngtiêmthuốcđộc,songvẫnngoancốtớithờiđiểmcuốicùng;ngaycảtrongphònghànhquyếtôngtavẫncòntuyênbố:“Nếuanhchorằngnạothailàhànhđộnggiếtngười,anhphảiphảnđốiđiềuđóvàlàmtấtcảnhữnggìcóthểđểngănchặnnó”.

Tahãyxemxétnhữngtranhcãixungquanhchươngtrình"tăngcườngthẩmvấn"tùnhâncủachínhquyềnBushápdụngtạinhàtùGuantanamovàcácnơikhác.Tratấnlàmộttộidanhtheoluậtliênbang.Nếutratấnbằngcáchdộinướcvàcácphươngpháptratấnkhắcnghiệtkhácđượcápdụng,thìcácđặcvụthamgiacóbịtruytốkhông?Trongmộtbiênbảnghinhớnổitiếngvàotháng8năm2002,VănphòngThammưuPhápluậtcủaBộTưphápHoaKỳkhuyếncáorằngtratấnlàchínhđángđểngănchặncácâmmưukhủngbốđốivớiHoaKỳ.(Cáctácgiảcủabảnghinhớnàycũngđãrấtsángtạokhilậpluậnrằngtratấnđượchiểunhưmộthànhđộngtựvệcủamộtquốcgiatrướcnguycơkhủngbố).Sauđó,BộTưphápđãphảirútlạibảnghinhớnàyvàchotớinayvấnđềnàychưatừngđượcđặtrabởikhôngaitrongsốtácgiảbịtruytố.

Cácvụánnhưthếnàylàmdấylênnhữngvấnđềbứcxúcnhấtvềtráchnhiệmhìnhsựvàvềmụcđíchcủaluậthìnhsự.Trongmộtsốtrườnghợp,phápluậtcóthểngănchặnvàlàmnhụtchínhữngngườiphảnđốiviệcpháthai,đểhọkhôngthựchiệncáchànhvibấthợppháp.Thếnhưng,trongnhữngtìnhhuốngcựcđoan,liệuđiềuđócóthựctế?LiệuDudleyvàStephenscódámhysinhtínhmạngcủamìnhvàkhôngănthịtParkervìsợbịtruycứutráchnhiệmhìnhsự,hoặcvìtòaánđãquyđịnhđólàviệclàmsaitrái?Cólẽlàkhông.Phápluậtdườngnhưcũngnhậnranhữnggiớihạnđó.DudleyvàStephensđãbịkếtántửhình,nhưngsauđómứcánđượcgiảm

xuốngsáuthángtù.Mộttrongnhữngchứcnăngquantrọngcủaluậthìnhsựlàtuyênbốcáigìđúngvàcáigìsaiđểpháttriểnvàcủngcốtưtưởngđạođứccủangườidân,vànhữngvụánnàycóthểphụcvụchomụcđíchđótốthơnbấtcứđiềugìkhác.

Tạisaotộiphạmđượcphéplấycớbịbệnhtâmthầnđểbàochữa?

Lờibàochữavìlýdotâmthầnlàmộtphầncủaluậthìnhsựtrongnhiềuthếkỉ,vàmộtgiảthiếtkinhđiểngiảithíchýnghĩacủalờibàochữanàylà:mộtngườiđànôngbịmấttríđãbópcổvợmình,vàlúcnàoanhtacũngnghĩarằnganhtađangbópmộtquảchanh.Làmsaomộtngườithậmchíkhônghiểubảnchấtvậtlýtronghànhđộngcủamìnhlạiphảichịutráchnhiệmhìnhsựchoviệclàmđó?

Dùvậy,trongnhữngnămgầnđây,lờibàochữavìlýdotâmthầnđãgâyrấtnhiềutranhcãikhingàycàngđượcsửdụngrộngrãiởcácvụánnổibật,thườnglàcácvụánkìlạ.JohnW.HinckleyJr.,ngườiđãbắnvàlàmbịthươngTổngthốngRonaldReganvàbangườikháctrongmộtvụámsát,đãđượctuyênvôtộinhờlýdobịbệnhtâmthần.AndreaYatesdìmchếtnămngườiconcủamìnhtừ6thángđến7tuổitrongbồntắmởnhàđãđượctòaphúcthẩmlậtlạibảnánsơthẩmbằngcáchtuyênbốcônàyvôtộivìbịbệnhtâmthần,docôphảichịuhộichứngrốiloạntâmthầnhậusảnvàmấttrínghiêmtrọng,tìnhtrạngnàykhiếncôtatinrằngmìnhđangcứuconkhỏiđịangục.CònJohnDuPont,mộttriệuphúlậpdịtừngtuyênbốmìnhlàĐạtLaiLạtMa,làGiê-xuvàlàhậuduệcuốicùngcủatriềuđạiRomanovs,đãbắnDaveSchultz,mộtđôvậtởthếvậnhộiOlympicvàthànhviêntrongđộiđôvậtcánhâncủaDuPont,cũngbịtuyêncótộinhưngmắcbệnhtâmthần.Vậyhệthốngphápluậthìnhsựnênlàmgìvớinhữngngườiphạmtộinghiêmtrọngkhibịbệnhtâmthần?

Sứckhỏetâmthầncủabịcáođượcxéttớivìmộtsốmụcđích.Trướctiên,ngườibịbệnhtâmthầnvàđượcnhậnthấylàcónhiềunguycơgâythươngtíchchobảnthânhoặcngườikháccóthểbịbuộcđưavàocơsởđiềutrịtâmthầntrongthủtụcphihìnhsựgọilàtốnggiamdânsự.Ngườibịtốnggiamdânsựkhôngbịcoilàphạmtộihìnhsự(thựcra,bệnhtâmthầncóthểbaogồmcảhànhviphihìnhsự)vàcóthểchỉbịgiamgiữchừngnàobệnhtâmthầncủahọvẫntiếptụcgâyđedọa.

Thứhai,bịcáobịbệnhtâmthầnvàothờiđiểmxétxửcóthểđượctuyênlàkhôngđủnănglựcthamdựphiêntoà.Ởđây,vấnđềvềbệnhtâmthầnkhôngliênquantớitộiphạm.Thayvàođó,câuhỏilàbịcáocóthểhiểuđượccác

cáobuộcchốnglạihọvàthamgiabàochữahaykhông.VìkhikhônghiểuđượcđiềugìđangxảyrahoặckhôngthểhỗtrợluậtsưđưaralờibàochữathìbịcáođãbịtướcđiquyềntheoHiếnphápvềthủtụcluậtphápphảitheođểxétxửhọ.Khimộtngườibịtuyênlàkhôngđủnănglựcthamdựphiêntoà,bangphảiquyếtđịnhxemsaunàyhọcóthểđủnănglựchaykhôngvàsẽtiếnhànhđiềutrịchohọhoặcthựchiệnthủtụctốnggiamdânsựđốivớihọ.

Thứba,ởđầukiacủaquytrình,bịcáobịkếtántửhìnhcóthểsẽkhôngbịxửtửnếuanhtakhôngđủnănglựctâmthần.Thôngthường,tòaánsẽkhôngchophépxửtửngườikhôngthểhiểuđượcrằnganhtađãbịkếtánvàbịtuyêntửhình,vàquyếtđịnhcủaTòaTốicaorằngviệcxửtửngườimấttrílàviphạmđiềucấmcác“hìnhphạttànnhẫnvàbấtthường“trongTuchínhánthứ8.Rấtnhiềulýdođượcđưarađểgiảithíchquanđiểmnày,nhưngtựuchunglại,chúngthểhiệnniềmtinrằngviệctuyênántửhìnhvớinhữngngườikhôngthểnhậnthứcđượctạisaomìnhbịnhưvậy,khôngphảilàcôngbằng,thậmchívônhânđạo.Tuynhiên,thiênhướngnhânđạonàylạitạorađiềubấtthường.Tửtùbịbệnhtâmthầnsẽđượcchữatrịđểphụchồinănglựctâmthầnvàtớilúcđóanhtasẽbịxửtử.

Lờibàochữavìlýdotâmthầnkhácvớitốnggiamdânsự,khácvớitìnhtrạngkhôngđủnănglựcthamdựphiêntòahoặckhôngđủnănglựcđểbịxửtử.Bệnhtâmthầntrongluậthìnhsựlàmộtlýdobàochữa.Khimộtngườicốýviphạmmộthànhvibịcấmtheoluậthìnhsự–vídụ,cốýámsáttổngthống,anhtađãcóđầyđủmọiyếutốcấuthànhtộiphạm:nổsúngvàotổngthống,ýthứcđượcviệcmìnhđanglàmvàrằngviệcnàycóthểkhiếntổngthốngchết.Tuynhiên,luậtsưcủaanhtalậpluậnrằnganhtakhôngthểtruycứutráchnhiệmhìnhsựvềhànhvicủamìnhvìanhtabịtâmthầnvàothờiđiểmphạmtội.Nếulậpluậncủahọthànhcông,nhưlậpluậntrongvụcủaJohnHinckley,anhtasẽkhôngbịkếtánvàkhôngthểbịtrừngphạt,dùanhtabịgiamgiữđểđánhgiátâmthầnvàchỉđượcthảnếuđượcnhậnthấylàkhôngthểtiếptụcgâyđedoạnữathủtụcnàycóthểkhiếnbịcáobịgiamgiữvìbệnhtâmthầntrongnhiềunăm.

Tạisaotộiphạmđượcphépthoáttộivìbịbệnhtâmthần?Hãynghĩvềmụcđíchcủaluậthìnhsựvàhìnhphạthìnhsự.Mụctiêuchínhcủaluậthìnhsựlàtrừngphạt,kếttộivềmặtđạođứcvàtrừngphạtnhữngngườithựchiệncáchànhvisaitráinghiêmtrọng.Lýlẽbàochữadựatrênbệnhtâmthầnphânbiệtgiữangườichịutráchnhiệmvềhànhvicủamìnhvàngườikhôngchịutráchnhiệmđó.Theocáchnóithôngthường,lờibàochữavìlýdotâmthầnphânbiệt“ngườiđiênvớikẻxấu,ngườibịbệnhvớikẻđộcác”.Ngườithực

hiệnhànhvitrongtìnhtrạngtâmthầnkhôngkhỏemạnhkhôngđángbịkếtánhaytrừngphạttheoquyđịnhthôngthườngcủaluậthìnhsự.Ngườiphạmtộicầnđượcđiềutrịhoặcthậmchígiamgiữnếukhôngthểđiềutrị,nhưngvớitưcáchngườibệnh,chứkhôngphảitộiphạm.

Luậthìnhsựcòncómụcđíchlàngănchặntộiphạmvàlàmmấtnănglựccủangườiphạmtội.Ngườibịtâmthần,theođúngđịnhnghĩacủaluật,thườngkhôngtínhtoánđượchậuquảmàhànhđộngcủamìnhgâyranênhìnhphạtkhôngcótácdụngrănđe.Ngoàira,saukhiđượctuyênvôtộivớilýdobịbệnhtâmthần,vìngườiphạmtộisẽphảiđiềutrịchođếnkhihọkhôngcòntiếptụcgâyđedoạnữa,nênhọđãbịmấtnănglựcvàbịngănchặnkhôngthểtiếptụcthựchiệncáchànhviphạmtộikhác,ởmứcđộcầnthiết.

Dùlờikhaiykhoatrướctòalàcầnthiếtđểthànhlậpbệnhtâmthần,nhưngđâylàkháiniệmpháplýchứkhôngphảikháiniệmykhoa.Theomụcđíchvàtheonguyêntắccủaluậthìnhsự,vấnđềbệnhtâmthầnđượcđặtrađểxemxétxembịcáocótìnhtrạngtâmthầnphùhợpđểchịutráchnhiệmhìnhsựchohànhđộngcủamìnhhaykhông.Tronghầuhếtcácvụviệcsửdụngbệnhtâmthầnlàmlýdobàochữa,tìnhtrạngtâmthầncủabịcáođềuđượcxácđịnhcùngvớihànhviphạmtội,songnómờmịtđếnđộviệcbắtanhtachịutráchnhiệmhìnhsựchohànhđộngđólàthiếuthậntrọng.Dầndần,nhấtlàtừsauphánquyếtđốivớiHinckley,địnhnghĩađượcsửdụngđểxácđịnhbệnhtâmthầntheopháplýđãthayđổi.Câuhỏicơbảnlàtacóthểxâydựngmộtbàikiểmtrabệnhtâmthầnmàthoảmãncácmụcđíchvànguyêntắcnày,đồngthờilàmnóhàihòavớihiểubiếtcủatavềbệnhtâmthầnvàtácđộngcủanólênhànhvihaykhông.

VụánlớnđầutiênliênquantớibệnhtâmthầnlàvụáncủaM’Naghten,đâylàphánquyếtcủaAnhtừnăm1843.DanielM’NaghtenđãbắnchếtEdwardDrummond,thưkíriêngcủaTổngthốngRobertPeel.M’NaghtenbịhoangtưởngrằngTổngthốngPeelđangâmmưugiếtôngtanênôngtađãbắnDrummondbấthạnh(ngườiđangmặcáokhoáccủaPeel)vìnghĩrằngmìnhđangbắnPeel.BồithẩmđoàntuyêntrắngánchoM’Naghtenvìchứnghoangtưởngcủaôngta(ngàynay,tìnhtrạngnàyđượcmôtảlàsảnphẩmcủachứngrốiloạntinhthầnhoangtưởng),vàkếtquảlàphánquyếtdànhchoHinckleyđãgâyrasựhỗnloạnlớn.ThượngviệnđãtranhluậnvềvấnđềnàyvàtìmýkiếncốvấncủathẩmphánTòaTốicao.ÝkiếncốvấnđãtómlạiđiềumàđượcgọilàquytắcM’Naghten:

[Đ]ểthànhlậplờibàochữatrêncơsởbệnhtâmthần,phảichứngminhrõ

ràngrằng,vàothờiđiểmthựchiệnhànhđộngđó,ngườibịbuộctộiđanghànhđộngtrongtìnhtrạngthiếuminhmẫndobệnhtâmthầnnênkhôngbiếtbảnchấtvàđặctínhcủahànhđộngmàmìnhđanggâyra,hoặcnếuanhtacóbiết,anhtacũngkhôngbiếtviệcmìnhđanglàmlàsai.

QuytắcM’NaghtenđượcápdụngrộngrãivàcóhiệulựcởhầuhếtcácthẩmquyềnxétxửcủaMỹdùởhìnhthứcnàyhayhìnhthứckhác.Quytắcnàytậptrungvàonhậnthức:khảnăngbiết,hiểuvàsuynghĩvềhànhđộngcủamộtngười.Yêucầubướcđầulàbịcáophảibịbệnhhoặckhiếmkhuyếttâmthầndùtahiếmkhicóthểđịnhnghĩađượcdạngbệnhnàolàđủ.Vìbệnhnày,bịcáophảiởtrongtìnhtrạngkhôngthểhiểuđượcbảnchấtcủahànhđộnghoặckhônghiểurằnghànhđộngđólàsai.Họcóthểhiểuđượcvấnđềcótínhtrítuệhoặccónhậnthứcsâuhơnvềnó;họbiếtgiếtngườilàsai,theonghĩalàcóthểkểlạithựctếđó,nhưngvẫnthiếunhậnthứccảmxúcvềsựsaitráicủaviệcgiếtngười.Tòathườngkhôngthểhướngdẫnchobồithẩmđoànxemnómangýnghĩanàotrongcácýnghĩanày,dùluậtliênbanghiệnđạiyêucầurằngbịcáophải“khôngthểnhậnthứcđược”bảnchấthànhđộngcủamình.

Tươngtự,việckhônghiểu“bảnchấtvàđặctính”củahànhđộnghoặckhônghiểurằnghànhđộngđólàsaicũngcónhiềuđịnhnghĩakhácnhau.Thôngthường,bảnchấtvàđặctínhthườngđượcdùngđểchỉhậuquảvậtlýcủahànhđộng–rằngbịcáođangbópcổmộtconngườichứkhôngphảivắtchanhvàviệcbópcổsẽkhiếnngườiđóchết.Cònsaiởđâycóthểlàsaivềmặtpháplýhoặcsaivềmặtđạođức.

QuytắcM’Naghtencóýnghĩanếuxétvềmụcđíchcủaluậthìnhsự.Nếumộtngườikhônghiểuhọđanglàmgìhoặckhôngbiếtrằnglàmthếlàsaithìtakhôngthểngănhọlàmviệcđóvà,vìthếhọkhôngcótộixétvềmặtđạođức.Nhưngchuyêngiasứckhoẻtâmthầnphànnànrằngnódựatrênquanniệmlỗithờivềcáctiếntrìnhcủatrítuệvàtậptrungvàokhiếmkhuyếtvềmặtnhậnthứctrongkhibệnhlýhọctâmthầnthườngảnhhưởngtớitoànbộnhâncáchcủaconngười.

QuytắcM’Naghtenbịhạnchếởmộtkhíacạnhquantrọng.GiảsửJohnHinckleybiếtrằngbắnRonaldRegansẽgiếtchếtôngta,vàthếlàsaivềluậtphápvàđạođức,nhưngtiếngnóitrongđầuHinckleyralệnhchoôngtabắnvàôngtakhôngthểcưỡnglạimệnhlệnhđódobịbệnhtâmthần.TheoquytắcM’Naghten,Hinckleysẽkhôngđượcthathứvìôngtahiểubảnchấtvàsựsaitráitronghànhđộngcủamình.Trướcsựhạnchếnày,mộtsốbangđãápdụngphépthửsựthôithúckhôngthểcưỡnglạiđểbổsungchoquytắc.Nếubịcáokhôngthểkiểmsoáthànhvicủamìnhdobịbệnhtâmthầnthìhọ

khôngthểbịngănchặnvàkhôngcótội,nênhọsẽđượctuyênvôtộidobịtâmthần.

Phépthửsựthôithúckhôngthểcưỡnglạikhôngđượcápdụngrộngrãivìhailýdochính.Thứnhất,nónỗlựcvẽramộtranhgiớirấtkhóđểvẽra–ranhgiớigiữasựthôithúckhôngthểcưỡnglạivàđãkhôngcưỡnglạiđược.Thứhai,cóthểtasẽkhôngmuốnvẽraranhgiớinày,màchỉcầnmộthìnhphạtcótácđộngrănđequantrọngđểlàmnhụtchícủangườiphảichịusựthôithúcnày.

ĐốithủchínhcủaquytắcM’NaghtenlàBộLuậtHìnhsựmẫu.BộLuậtHìnhsựmẫusửalạiquytắcM’Naghtenvàphépthửsựthôithúckhôngthểcưỡnglạiđểchấpnhậnchứngcứrộnghơnvềtácđộngcủabệnhtâmthầnlênhànhvi:

Mộtngườikhôngphảichịutráchnhiệmchohànhvihìnhsựnếuvàothờiđiểmthựchiệnhànhviđó,dotácđộngcủabệnhhaykhiếmkhuyếttâmthần,anhtathiếunănglựcquantrọngđểnhậnthứcvềsựphạmtội[sựsaitrái]trongviệclàmcủamìnhhoặcđểhànhđộngtheoyêucầucủaluậtpháp.

BộLuậtHìnhsựmẫubổsungnhậnthứcvềtầmquantrọngcủaýchí(khảnăngkiểmsoáthànhvicủamộtngười)nêutrongphépthửtrênchosựtậptrungvàonhậnthức(hiểubiếtvềhànhvicủamộtngười)trongquytắcM’Naghten.Nócũngápdụngcáchtiếpcậnlinhhoạthơnđốivớivaitròcủabệnhtâmthần,chophépthathứkhibệnhtâmthầnkhiếnbịcáothiếunănglựcquantrọngchứkhôngphảithiếutoànbộhiểubiếtvềbảnchấthaysựsaitráicủahànhđộnghaythiếumọisựkiểmsoátđốivớisựthôithúcbêntronganhta.

BộLuậtHìnhsựmẫucũngđịnhnghĩa“bệnhhaykhiếmkhuyếttâmthần”đểloạitrừ“sựbấtthườngchỉđượcbiểuhiệnởtộiphạmphạmtộinhiềulầnhoặccáchànhviphảnxãhộikhác”.Theoquytắcnày,nhữngngườibịrốiloạnnhâncáchmàmắcbệnhkhiếnhọthựchiệntộiáckhủngkhiếp–nhưJeffreyDahmer,kẻgiếtngườihàngloạtsauđóướplạnhvàăncácphầncơthểcủanạnnhân–khôngthểđượcthabổngvìbịtâmthần.Điềukhoảnnàyđượcápdụngđểngănkhôngcholýdobàochữadựatrênbệnhtâmthầnlấnátkháiniệmphạmtội.Kẻphạmtộinhiềulầncóthểkhẳngđịnhrằnganhtathiếunănglựcquantrọngđểhànhđộngtheoyêucầucủaluậtpháphaykhông,nếuxétchứngcứlàthựctếanhtavẫntiếptụcphạmtội?Tuyvậy,điềukhoảnBộLuậtHìnhsựmẫubịchỉtríchvìngườirốiloạnnhâncáchthựcsựthậtrakhôngcótội,chophépanhtabàochữacũngchẳngmấtgìvì

đóthườnglàtriệuchứngbệnhhơnlàtộiphạm.

BộLuậtHìnhsựmẫutừngcóảnhhưởngrấtlớnvàđượcápdụngởmộtsốsốbang,chođếnvụHinckley.VụHinckleykhuyếnkhíchkiểmtralạilờibàochữavìlýdotâmthần.HiệphộiLuậtsưHoaKỳvàHiệphộiTâmthầnHoaKỳkhuyếnnghịthuhẹpphạmvilờibàochữanày,cònHiệphộiYkhoaHoaKỳyêucầuloạibỏnóhoàntoàn.Chỉtrongvàinăm,Quốchộivàhơnnửasốbangđãthayđổiquanđiểmcủamìnhvềlờibàochữavìlýdotâmthần,trongđóhầuhếtđềuthiênvềápdụngquytắcM’Naghtencònmộtsốítloạibỏhoàntoànviệcápdụnglờibàochữanày.

Việccóhaykhôngđưaraphánquyếtvôtộivìlýdobịbệnhtâmthầnlàvấnđềrấtrắcrốinêntòaánvàcơquanlậpphápđãápdụnghaibướcđểbổsungthêm.Mộtvấnđềlàmộtbịcáorõràngđãphạmtộinghiêmtrọngvẫncóthểđượctuyênvôtộivìbịtâmthần,đượctạmgiữđểđánhgiávàđiềutrịtâmlý,rồisauđóđượcthảtrongvòngmộtthờigianrấtngắnsaukhixétxử.Michiganlàbangđầutiêncóphảnhồibằngcáchápdụngmộtphươngántrunglập:phánquyếtcótộinhưngbịtâmthần,làphánquyếtcủabồithẩmđoànvềviệcbịcáobịtâmthầnvàothờiđiểmphạmtội,dùkhôngbịmấttrínếuxéttheoluật.Tácđộngcủaphánquyếtnàylàbịcáobịtuyêncótội,khôngđượcthabổng,nênthẩmpháncóthểtuyêntốnggiambịcáo.Tuynhiên,đạoluậtnàyquyđịnhrằngtrongthờigianngồitù,bịcáosẽđượcđiềutrịthíchđángbệnhtâmthần.

Phánquyếtcótộinhưngbịbệnhtâmthầngâyrấtnhiềutranhcãi.Khoảng15bangđãápdụngphánquyếtnày.Cácluậtsưbàochữavàmộtsốchuyêngiavềsứckhoẻtâmthầnchỉtríchlýdogỡtộinàyvì,theohọ,chúnggiúpbồithẩmđoànthoátmộtcáchdễdàngkhỏicácvụánkhó.Cóthểbịcáothựcsựđápứngphépthửvềbệnhtâmthầnvàtừđókhôngphảichịutráchnhiệmchohànhvicủamìnhtheotiêuchuẩncủaluậthìnhsự,nhưngbồithẩmđoànvẫnengạirằngtộiphạmnguyhiểmsẽđượcthảnếukhôngđượctuyêncótội.Cónhữngngườichorằngnhữngtùnhânbịbệnhtâmthầnsẽđượchệthốngnhàtùđốixửkhácsovớitùnhânbịkếtánđơnthuần,điềunàycũnglàảotưởng.Thôngthường,luậtkhôngđặttayêucầunàovềcáigọilàđiềutrịthíchhợp,vàtộiphạmthườngkhôngnhậnđượcgìngoàicácloạithuốcdànhchomọitùnhânkhác.

Mộtvấnđềkháccủalờibàochữavìlýdotâmthầnlàlýlẽnàylàđểdànhriêngchonhữngdạngtâmthầnbấtthườngnghiêmtrọngnhất.Nhiềutộiphạmbịbệnhtâmthầnởmứcđộnàođónhưngchưatớimứckhôngthểphânbiệtđượcđúngsaihoặckhôngthểkiểmsoátđángkểhànhvicủamình.Vậy

tacónênxéttớimứcđộcủabệnhtâmthầnhaysựkhiếmkhuyếtnày?Vànếusẵnsàngxétđếnnóthìtacónênchophépđưaralờikhaicủachuyêngiavềtìnhtrạngtâmthầncủabịcáo,khôngphảiđểcólýdogỡtộimàchỉgợiýrằngbịcáosẽchịutráchnhiệmíthơnchohànhvicủamìnhhaykhông?

Từtrướcđếnnay,vấnđềnàyvẫngâynhiềutranhcãi,nhưngtòaánvàcơquanlậpphápđãnỗlựcđưaramộtsốgiảipháp.Đầutiên,tòaáncóthểchưaxemxéttớichứngcứvềtìnhtrạngtâmthầncủabịcáotrongquátrìnhluậntội,đểđếnkhituyênánmớixemxét.Nếuthẩmpháncóthểtựquyếtkhikếtán,trạngtháitâmthầncủabịcáosẽlàtìnhtiếtgiảmnhẹbảnánkhắcnghiệtchobịcáo,khiếnanhtaphảichịutráchnhiệmnhưngởmứcđộíthơnngườibìnhthường.

Thứhai,tìnhtrạngtâmthầncủabịcáocóthểđượcxemxétđểphủnhậnmộttrongcácyếutốtâmthầncầnthiếtcủatộidanh.Đặcbiệt,điềunàyápdụngchocácyếutốtâmthầnđòihỏidựđịnhcụthể,chẳnghạnýđồgiếtngườilàyếutốtâmthầncầnthiếtđốivớitộicốsátcấpđộmột,nhưngmộtsốthẩmquyềnxétxửápdụngnórộnghơnchomọiloạitộiphạm.Nếubịcáobiếtlàanhtađanggiếtngườinhưngthiếunănglựctâmthầnđểlênkếhoạchphạmtội,anhtasẽvẫnphạmtộigiếtngườinhưngởmứcđộnhẹhơn,nhưtộingộsátthayvìtộicốsát.Mộtmặt,lýlẽbàochữadựatrênnănglựcbịsuyyếuchophépbồithẩmđoànđưaraphánquyếtphùhợpvớiđặcđiểmcánhâncủatừngtộiphạmtrongtừngvụcụthể.Mặtkhác,nóđẩyhọvàomêcungrốibờicủacáclờikhaivềtâmlý.Thêmmộtlầnnữa,cácchuyêngiavềsứckhoẻtâmthầnsẽrấtkhóphânbiệthànhvi“bìnhthường”và“bấtthường”vàbồithẩmđoànthườngbốirốitrướccáclờikhainàyhơnlàđượcchúngtrợgiúp.

Còncáclờibàochữanàonữa?

Đểhoàntấtphầntìmhiểuvềcáclýdogỡtội,tahãyxétđến2lýdobàochữanữalàphạmtộikhisayxỉnvàphạmtộikhibịtrấnáp.Sayxỉngiốngnhưtìnhtrạngmấttrítạmthời,nhưngnócóđượcsửdụngđểbàochữahaykhông?Trongnhiềuvụánthìcóthể.GiảsửDocHolidaybịbuộctộicốsátcấpđộmộtvìđãbắnBillyClanton.Ởphiêntoà,DockhairằngôngtacómặtvàothờiđiểmnổsúngvàmuốngiếtBillynhưngôngtasayđếnnỗikhôngthểrútsúngrakhỏibaonênôngtakhôngphạmtội.NếubồithẩmđoàntincâuchuyệncủaDocthìrõrànglàôngtakhôngcótội,vìôngtakhôngthựchiệnhànhvibịcấmkhiphạmtội(lànhưgiếtBilly).Nhưngthayvàođó,giảsửDocbàochữarằngđúnglàôngtacóbắnBilly,nhưnglúcđóôngtasayđếnnỗikhôngnhậnraviệcmìnhđanglàm.Nếubồithẩmđoàntin

câuchuyệncủaDocthìviệcôngtasayxỉncólàlờibàochữahaykhông?

HầuhếtcáctòađềunóiDoccólýdogỡtội,ítnhấtlàđốivớitộicốsátcấpđộmột.Khiôngtaquásaynênkhôngthểrútsúng,thìviệcsayxỉnlàtìnhtiếtgiảmnhẹmộttrongcácyếutốhànhvicủatộiphạm.Cònkhiôngtaquásayđểbiếtmìnhđanglàmgìthìviệcsayxỉnlàtìnhtiếtgiảmnhẹmộttrongcácyếutốtâmthầncủatộiphạm.TộicốsátcấpđộmộtyêucầuôngtaphảicódựđịnhgiếtBilly.Nếuôngtakhôngcódựđịnhnàythìôngtakhôngphạmtội,ngaycảkhilýdolàmôngtakhôngcódựđịnhđólàvìôngtađangsay.Tộihìnhđượcquyđịnhđểtrừngphạtngườiphạmtộiđángbịtrừngphạt.CóthểDocxứngđángnhậnhìnhphạtnàođóvìsayxỉn,nhưngkhôngphảiởmứcđộliênquantớitộicốsátcấpđộmột.

Doccóthoáttộihaykhôngcòntuỳthuộcvàoviệcliệuôngtacóphạmtộinàokhácnữamàkhôngthểsửdụngsayxỉnlàmlýdobiệnmìnhhaykhông.NếuDocbịbuộctộiăntrộmngựavàlờibàochữacủaôngtalàôngtaquásayđểkhôngbiếtconngựamìnhđangcưỡiđilàcủangườikhácthìviệcsayxỉnlàlýdobàochữahoànchỉnh.Tuynhiên,khigiếtBilly,việcsayxỉncóthểgiúpgiảmnhẹyêucầuvềdựđịnhtrongtộicốsátcấpđộmột,vàmặcdùDockhôngbịkếttộicốsátcấpđộmộtôngtavẫnphạmtộicốsátởmứcđộnhẹhơnvìtộinàychỉđòihỏiDocchủquan.

Nhưngtạisaolạinhưthế?Chủquantứclàdùtỉnhtáonhưngchủýxemthườngmộtmốinguyđángkểvàvôlý–vídụ,hànhđộngđiêncuồngbắnvềphíađámđôngđượccoilàchủquan.NếuDocquásay,cóthểôngtakhôngcònnhậnthứcđượcvềrủiromàôngtađanggâyra.Dùvậy,nhiềutòaánđãbácbỏđiềunày.NgaycảkhiDockhôngnhậnthứcđượcvềrủiromàôngtagâyrakhibắnngườithìôngtavẫn(hoặcgiảđịnhlàthế)nhậnthứcđượcvềrủiromàmìnhgâyrakhiuốngsay.Vềmặtchínhsách,khảnăngbịtrừngphạtvìphạmtộitronglúcsaysẽhạnchếmọingườiquáchén;cònxétvềsựcôngbằngthìviệcbắtmộtngườichịutráchnhiệmchonhữngrủiromàmìnhgâyratronglúcuốngsaykhôngphảilàđiềuvôlý.

Tiếptheolàlýdobàochữaphạmtộivìbịtrấnáp.Giảsửbangườigísúngxôngvàomộtchiếcxetắcxivàdoạbắntàixếnếuanhtakhôngchởhọtớingânhàngmàhọđịnhcướprồichờđểgiúphọbỏtrốn.Trênlýthuyết,tàixếđãthoảmãnmọiyếutốcủatộicướpcủa.Anhtathamgiavàovụcướpvàđápứngđiềukiệntâmthầncầnthiết;dùrằnganhtakhônghềmuốnthamgianhưnganhtađãlàmcóchủý(tứclàđãthamgia).Nhưngxétvềđạođức,anhtakhôngđángchịutráchnhiệmchovụcướpnày.Haynóicáchkhác,anhtanênđượcmiễntráchnhiệmvìhànhvisaitráicủamình–hỗtrợcướp

của–đểtránhmộthànhvisaitráihơn–bịbatêncướpngânhànggiếthại.

Lýdonàyđượcgọilàphạmtộidobịtrấnáp.Khimộtngườiphạmtộichỉvìhọtintưởngmộtcáchhợplýrằngchỉcólàmthế,họmớitránhđượccáichếthoặcthươngtíchthânthểnghiêmtrọngsẽxảyra,thìhọcólýdovàkhôngcótội.Luậtphápthừanhậnrằngmộtngườicóthểbịéplựachọngiữahaitộiácvàluậtphápkhôngtrừngphạthọvìđãchọntộiácnhẹhơn.Mộtngườisẽđượcthathứnếuanhtalàmđiềusaitráinhưngtahiểulýdoanhtalàmthếvàthathứchoanhta;ngườitàixếđãkhôngtốtkhihỗtrợbọncướpngânhàngnhưngtakhôngthểnóirằnganhtanênhisinhmạngsốngcủamìnhđểkhônglàmviệcđó.Anhtathamgiavụcướpchỉvìbọncướpdoạgiếtanhtanếuanhtakhônglàm,đâylàsựđedoạmàrõrànglàchúngsẵnsàng,sẵnlòngvàcóthểthựchiện.Trừngphạtanhtacũngkhôngđượcgìvìtakhôngthểngănmọingườihànhđộngtươngtự;bấtcứaicũngsẽthamgiavụcướpngaycảkhiđiềuđóđồngnghĩavớiviệchọsẽbịtruycứutráchnhiệmhìnhsự,vìrõràng,tộihìnhkhôngtồitệbằngviệchọcóthểbịchết.Ngoàira,điềuanhtalàmlàsainhưngkhôngphảiquásai,tìnhhìnhsẽkhácnếungườitàixế,khibịtrấnáp,bắnaiđótronglúctiếnhànhvụcướp.

Cáclýdolờibàochữavìbệnhbệnhtâmthần,sayxỉnvàbịtrấnápđãđượccôngnhậntừlâu,songchưaphảilàtấtcả.Dochúngtangàycànghiểubiếthơnvềcácyếutốxãhộivàtâmsinhlýảnhhưởngtớihànhvihìnhsự,nêntheolậpluậtcủagiớiluậtsưcầncôngnhậncáclýlẽbàochữamới.

NgườithừakếnhàtriệuphúPattyHearstbịnhómchiếnđấuQuânđộiGiảiphóngSymbionesebắtcóc;sauđócôthamgiacướpngânhàngcùngnhómđó.Khibịbắtvàđưaraxétxử,côkhăngkhăngnóilàkhôngphảimình,PattyHearst,đãtiếnhànhvụcướp,màlà“Tanya”,mộtquâncáchmạngmàcôtrởthànhsaukhibịkẻgiamgiữtẩynão.CáccựuchiếnbinhViệtNamlậpluậnrằngchấnthươngtâmlýdochiếntranhđểlại–mộtdạngrốiloạncăngthẳnghậusangchấnđãđượcHiệphộiTâmlýHoakỳthừanhận–đãkhiếnhọmấtkiểmsoátvàphạmcáctộinhưgiếtngườivàcưỡngbức.CặpanhemtuổivịthànhniênLylevàErikMenendezđãbắnchếtbốmẹđẻtrongchínhphòngkháchcủagiađìnhvàomộtbuổitối,khibịbắthọkhairằngnhiềunămbịlạmdụngđãđẩyhọđếnviệcgiếtngười.

Cácnhàchỉtríchchếnhạonhữnglýdobàochữanàyvàcoichúnglàsựphủnhậntráchnhiệmcánhânvàlàchiếnthuậtcuốicùngcủacácluậtsưsángtạonhờsửdụngthứkhoahọcbỏđi.GiáosưTrườngluậtHavardAlanDershowitzđãphânloạivàchỉtríchhơn50loại“lýdolạmdụng”kiểunày.Ngườiủnghộchorằng,mộtsốlýdolàchínhđáng,vìđặcđiểmtruyềnthống

củaluậthìnhsựlàquácứngnhắc:lànhmạnhhoặcđiênrồ,bịkhiêukhíchtrựctiếphoặckhông.Ngườitachorằngkhitađãhiểucácyếutốphứctạpcấuthànhhànhviphạmtội,thìluậtphápcầnđưaracácđánhgiáđasắctháihơnvềsựtựdoýchívàviệcđángbịxửlý.Mộtsốlờibàochữanàyđãđượcchấpnhậncònsốkhácthìkhông,nhưngcuộctranhluậnchắcchắncòntiếpdiễn.

Cóaibịkếtánvìsắpphạmtộihaykhông?

Thôngthường,mộtngườibịkếtánchỉkhianhta(hoặccôta)đãthoảmãnmọiyếutốtrongđịnhnghĩavềtộiphạm.Vídụ,tộicốsáttứclàgiếtngườicóchủý.HãynghĩvềvụmưusátDonVitoCorleonetrongtruyệnBốgià.TêncướpmớinổiSalazzovàgiađìnhTattagliathuêhaisátthủbắnDonCorleonetronglúcôngtamuahoaquả.NếuDonchết,haikẻđóđãphạmtộicốsát,nhưngvìôngtakhôngchết,cóphảihaikẻđóchỉphạmtộihànhhungvớitìnhtiếttăngnặng?Hayhọsẽbịtruytốtheođiềumàhọdựđịnhlàmnhưngthấtbại–tộicốsát?Ngoàira,ngaycảkhiDonchết,vậySalazzovàgiađìnhTattagliathìsao?Họkhôngtrựctiếpnổsúngnhưngchínhhọđãnghĩravàdùngtiềnđểthựchiệnviệcnày.Họcóbịkếttộitheovaitròcủahọkhông–tộixúigiụchoặcâmmưuphạmtội?

Cácvấnđềnàyliênquantớicáigọilàphạmtộichưađạt,vìhànhvihìnhsựchưatrọnvẹnhoặckhônghoàntoàn.TộicốsátcủahaitênsátthủlàchưatrọnvẹnvìDonchưachết,còntộicủaSalazzovàgiađìnhTattagliaslàkhônghoàntoànvìhọkhôngthựcsựgiếtchếtai.Luậthìnhsựtrừngphạtbaphạmtộichưađạt:cốý,xúigiụcvàâmmưuphạmtội.

Luậthìnhsựtrừngphạthànhviphạmtộichưađạtvìhailýdo.Thứnhất,ngườicốý,xúigiụcvàâmmưuphạmtộicũngnguyhiểmgầnbằngngườithựcsựphạmtội.Tênsátthủbắnkhôngchínhxác,ôngchủlậpmưugiếtngườivànhữngkẻtrunggianthuêsátthủđềucótộigầnbằngtênsátthủđãrataythựcsự.Cótội“gầnbằng”làđiềukiệncầnthiết,vìcónhiềutranhcãivềviệcngườiphạmtộichưađạtcónênbịtrừngphạtnặngnhưngườiđãhoàntấtcôngviệcđóhaykhông.Mộtmặt,họcótộingangnhauvềmặtđạođức,xạthủbắnkhôngtrúngcũngphảichịutráchnhiệmvềmặtđạođứcnhưkẻđãbắntrúng.Nhưngmặtkhác,họkhônggâyramứcđộthiệthạigiốngnhau,vàluậtphápthườngkhôngtrừngphạtmộtngườichỉvìmứcđộdựđịnhcủahọkhihọchưagâythiệthại.

Thứhai,việcquyđịnhvềhìnhthứcphạmtộichưađạtlàrấtcầnthiếtđểđảmbảoviệcthựcthiluật.Nếucốýphạmtộikhôngphảilàmộttộithìsĩquan

cảnhsátchứngkiếnsátthủrútsúngvàtiếpcậnDonCorleonesẽkhôngthểbắthọchođếnkhihọnổsúng.Vànhiềutộiphạm,baogồmcảtộiphạmkhôngcónạnnhânnhưtavẫngọi,bịtruytốvìtộicốývàxúigiụcphạmtội.Cảnhsátthườngkhôngthểchứngminhtộimạidâmvìvôcùngkhóbắtgáimạidâmvàkháchhàngcủacôtatronglúchọthựchiệnhànhvimuabándâm,nhưnghọcóthểsửdụngcòmồivàđặcvụngầmđểtớithoảthuậnvớigáimạidâm,sauđótruytốcôtavìtộigạbándâm.

Việcápdụnghìnhthứcphạmtộichưađạtnhưmộtcôngcụthihànhánlàvấnđềchủyếutronglĩnhvựcnày.Mộtngườikhôngthoảmãncácyếutốcấuthànhcủamộttộidanhnhưtộigiếtngườihaymạidâmnhưnghọđãlàmnhữngđiềukháckhiếnmìnhbịtrừngphạt.Nhưngviệckhácđóchínhxáclàgì?Nếutađịnhnghĩanóquáhẹpthìphạmtộichưađạtsẽmấtảnhhưởng.Cònnếuđịnhnghĩaquárộngthìtasẽhìnhsựhoáhànhvikhônggâythiệthại.

Hãybắtđầutừluậtvềtộicốýphạmtộiđểxemvấnđềnàyđượcxửlýthếnào.Cốýtrongluậthìnhsựđượcđịnhnghĩatheođúngnghĩacủanóởmọigócđộ:Mộtngườicốýlàmviệcgìđókhianhtanỗlựcđểđạtđượcnó.Vìthế,yếutốtâmthầntrongtộicốýlàdựđịnhphạmtội.Yếutốhànhvimớicónhiềuvấnđềphứctạp.Hầuhếttộiphạmđềuliênquantớimộtchuỗisựkiện,bắtđầutừviệchìnhthànhdựđịnhphạmtộiquacácbướcchuẩnbịđểrồithựchiệnhànhviphạmtội.Trướctiên,tênsátthủtrong“Bốgià”đồngýgiếtDon,sauđótheodõiôngvàingàyđểtìmthờiđiểmdễtấncôngnhấttronglịchtrìnhcủaôngta;họmuasúngvàchờbênngoàicửahànghoaquả,rakhỏixekhinhìnthấyDonđến,rútsúngrarồicuốicùngbắnanh.Vậyởthờiđiểmnàonêutrên,bịcáocóthểbịtrừngphạtvìtộicốsát?Giảsửcảnhsátpháthiệnrakếhoạch,vậycảnhsátsẽphảichờbaolâuđểđượcphépbắtnhữngngườinàyvàkếtánhọtộicốsát?

Tòaánvàcơquanlậpphápđãxâydựngnhiềuphépthửđểxácđịnhmứcđộthựchiệncủatêntộiphạmtươnglaiđểhắnbịcoilàphạmtộicốý.Cácphépthửnàychothấynhữngđiềuquantrọngvàhaygặptrongluậtpháp.Nếuphépthửtươngđốirõràngvàdễápdụngthìnósẽđưarakếtquảsaitrongnhiềuvụánsaitheonghĩalàkhôngcânbằngthỏađánggiữanhucầungănchặnhànhviphạmtộivàmongmuốntrừngphạtngườicótội.Đểcânbằngcácchínhsáchnàyđòihỏiphảicómộtphépthửmơhồhơnvàgợimởhơn,nhưngviệcthựchiệnmộtphépthửnhưvậythườngrấtkhólàmvàkhóđoántrước.Tahãyxemxétmộttrongcácphépthửnày.

BộLuậtHìnhsựmẫutrừngphạttộicốýnếubịcáothựchiệnmộthànhvi

màhànhviđólà“mộtbướcquantrọngtrongquátrìnhhànhđộngđãđượclênkếhoạchđểtớiđỉnhđiểmlà...phạmtội”vànếubướcquantrọngđó“chứngminhthuyếtphụcchomụcđíchphạmtộicủangườithựchiện”.Điềunàychophépbồithẩmđoànđánhgiámọitìnhtiếtvàluậntộibịcáomộtcáchcóýnghĩa,nhưngđiềunàyđòihỏiviệcbồithẩmđoànxácđịnhmỗitìnhtiếtcủavụánphảicótínhđặcthùcaovàkhóđoántrước.Đểtăngcườngkhảnăngdựđoán,BộLuậtmẫuđãliệtkêmộtsốhànhđộngđượccoilàcấuthànhnênbướcquantrọngđó,chẳnghạnnhưrìnhrậpnạnnhânhoặctàngtrữcôngcụphạmtộigầnhiệntrườngvụán.

Tộiphạmchưađạtthứhailàtộilôikéo.Tộinàyliênquantớiviệccốgắngkhiếnngườikhácphạmtội.Giốngnhưtộicốý,nếutộiphạmhoànthànhthìtộilôikéogộpvớitộidanhchính.NếugiađìnhTattagliathuêsátthủđểgiếtDonCorleonethìtấtcảsẽphảichịutráchnhiệmtheocáchnàođóvềviệcgiếtngười.Nếusátthủtừchốiviệcnàythìhọvẫnphảichịutráchnhiệmvềtộilôikéo.

Vệcđịnhnghĩatộilôikéogâyranhữngvấnđềgiốngnhưviệcđịnhnghĩatộicốý.Ngườiyêucầuhoặcdụdỗngườikhácphạmtộilàngườinguyhiểm,cảnhsátcầncókhảnăngcanthiệpcòntòaáncầncókhảnăngtrừngphạthọtrướckhihọphạmtội.Giữaviệcyêucầungườikhácphạmtộivàthiệthạidochínhtộiphạmnàygâyracómộtkhoảngcáchnhấtđịnh,vìthếnếuphạmvicủatộilôikéoquárộngthìđiềuđóđồngnghĩavớiviệctasắptrừngphạtmộtngườichỉvìhọnghĩtớiviệcphạmtộihoặcmớithamgiavàokhâuchuẩnbị.

Tộicốývàlôikéothườnghướngtớicáctộigầnlàtộiphạm–lànhữnghànhvinguyhiểmnhưngchưađiđếncùngthựchiệnmộttộiphạmđãđượcxácđịnh.Tuyvậy,haitộinàycũngcóhạnchếcủachúngvàvìthếcơquanlậpphápđãtạoracácloạitộiphạmmới,chúngđượclậprađểhìnhsựhóamộthànhvitrướckhinóthànhcông.Vídụlàviệctheodõi.Giảsửmộtngườitứcgiậnvớivợcũ,anhtangồitrongxetheodõivợcũbênngoàinhàcô,theocôtatớicôngsởvàbámtheokhicôcóhẹn.Khôngcóhànhvinàotrênđâymangtínhhìnhsự,nhưngchúngcóthểkhiếnchongườivợcũsợsẽbịanhtacôngcô.Chínhvìthế,mộtsốbangđãcoitheodõilàmộttộihìnhsự.Vídụ,luậtcủaCaliforniasẽtrừngphạt“bấtcứaicốý,cóáctâmvàliêntụctheodõihoặcquấyrầyngườikhác,vàbấtcứchủtrươngđedọađểmộtngườisợhãimộtcáchhợplývềsựannguycủahọ”.Quyđịnhnàyđềcậptớimọivấnđềcủaphạmtộichưađạt.Tacóthểtrừngphạtmộtngườisớmtớiđâu,trướckhihọthựchiệnhànhviphạmtộirõràng?Nếuchờquálâu,cóthểtasẽhànhđộngquátrễđểngănchặnthiệthạixảyra;cònnếuquávộivàng,tacóthểhìnhsựhoáquánhiềuhànhvi,baogồmcảnhữnghànhvi

khônggâyhại.

Tộiphạmchưađạtthứbacótênlàâmmưuphạmtộivàcũnglàtộiphạmđượccáccôngtốviênsửdụngnhiềunhất.Âmmưulàsựthoảthuậngiữahaihoặcnhiềungườivớimụcđíchthựchiệnhànhvitráiphép.CácôngchủtronggiađìnhTattagliathuêsátthủchứkhôngtựtaygiếtchếtDonCorleone,nhưnghọphảichịutráchnhiệmvềviệclàmcủasátthủvìhọcùngthamgiamộtâmmưu.Nóirộnghơn,tấtcảcácthànhviêntronggiađìnhTattagliađềuphảichịutráchnhiệmvớitưcáchlàkẻâmmưuvìhọthamgiavàohoạtđộngtộiphạmrộnghơn,liênquantớiviệcđánhbạc,buônbánmatuý,mạidâmvàcướpcủa.

Tộiâmmưukhôngchỉnhằmvàocáchànhvigầnlàphạmtội,giốngnhưnhưtộicốývàlôikéo,mànócònxửlývấnđềlớnhơnlàphạmtộitheonhóm.Nhómtộiphạm,dùlàbangcướpJesseJameshaygiađìnhCorleone,đềunguyhiểmhơntổngtộiphạmmàcácthànhviêntrongnhómđãthựchiện;nhómnàycókhảnăngphạmtộinhiềuhơntrongthờigiandàihơn,vàphạmtộihiệuquảhơnthôngquaviệcphânchialaođộnggiữacáchthànhviên(vídụ,ôngchủvàsátthủsửdụngtàinăngriêngcủahọ),vàsựhỗtrợ,khíchlệnhautronghoạtđộngphạmtộicủacácthànhviên.Khôngnhữngthế,tộiâmmưucònmơhồhơnhailoạitộichưađạtkia.Đồngýphạmtộicónghĩalàgì,vàmộttrongcácbênđồngýphảichịutráchnhiệmđếnđâuvềviệclàmcủanhữngngườikhác?NgườiởcấpthấpnhấttronggiađìnhTattagliacóphảichịutráchnhiệmhìnhsựchomọihànhviphạmtộivàbạolựcmàcácthànhviênkháctronggiađìnhđãthựchiệnhaykhông?

Tộiâmmưutừngđượcgọichínhxáclà“bécưng”củacáccôngtốviênvìsựphổbiếncủatộidanhnày.Cảluậtnộidungvàluậttốtụngápdụngđốivớitộidanhnàyđềucónhữnglợithếnhấtđịnhchobêncôngtố.

Trướctiên,bảnchấtcủatộiâmmưulàsựthoảthuận,nênkẻâmmưucóthểbịkếttộichohànhvicáchrấtxahậuquảhìnhsựthựctếmàluậtvềtộicốýyêucầu.Nhưngtrừngphạtriêngsựthoảthuậngiốngnhưtrừngphạtmộtdựđịnhchưathựchiện,vàđâylàđiềumàluậthìnhsựkhôngbaogiờlàm.Đểgiảiquyếtvấnđềnày,hầuhếtcácthẩmquyềnxétxửđềuyêucầuchứngcứvềhànhvicôngkhaicủamộttrongcáckẻđồngmưuđểxúctiếnchoâmmưubêncạnhsựthoảthuận,nhưngđâykhôngphảigánhnặnglớnchocôngtốviênvìgầnnhưhànhvinàocũngthoảmãnđiềuđó.

Thứhai,khôngnhưcáctộiphạmchưađạtkhác,ởhầuhếtcácthẩmquyềnxétxử,tộiâmmưukhôngđượcghépvàotộiphạmđãhoànthành.Nếusát

thủthànhcông,họcóthểbịcáobuộctộigiếtngườinhưngkhôngcùngvớitộicốsát.Tuynhiên,nếusátthủthànhcông,họvànhữngngườikháccóliênquancóthểbịbuộctộicốsátvàmưusát,vàbịtuyênánriêngchomỗingười.Vìthế,tộiâmmưucótácđộnggiatănghìnhphạtchotộiphạm.

Thứba,mỗingườithamgiatrongmộtâmmưuđềucóthểphảichịutráchnhiệmvềhànhvihìnhsựmànhữngthànhviênkháctrongnhómthựchiện.Điềunàymởrộngđángkểphạmvitráchnhiệmcủanhữngngườicóliênquancụthể,nókhôngchỉlàmchohọbịkếtánvớinhiềutộidanhhơnmàcònchophépcôngtốdùngngườingàylàmđốitrọngbằngcáchđứngrakhaibáochốnglạinhữngngườikhác,vìnếukhônganhtasẽphảichịutráchnhiệmvềhànhvimàmìnhkhôngdínhlýu.Trướcđây,cómộtquytắccũquyđịnhphạmvirấtlớnđốivớitráchnhiệmnày:Kẻâmmưuphảichịutráchnhiệmvềmọitộiphạmcóthểdựđoántrướcmộtcáchhợplýdongườiđồngmưuthựchiệnđểxúctiếnchoâmmưuđó.Nhưngngàynay,hầuhếtcácthẩmquyềnxétxửtheoBộLuậtHìnhsựmẫuđềuápdụngquytắchẹphơn,khiếnbịcáochỉphảichịutráchnhiệmvềnhữngtộiphạmmàhọlôikéo,hỗtrợhoặcđồngtình.

Thứtư,tộiâmmưucònkhácvớicáctộiphạmkhácởchỗcácquytắctốtụngbìnhthườngđượcnớirộngđểtạothuậnlợichobêncôngtố.Tấtcảnhữngkẻâmmưucóthểbịxétxửcùngnhau.Điềunàycóvẻhiệuquảvìnhiềuchứngcứchốnglạihọlàgiốngnhau.Nhưngnócũngtạoraphiêntòalớnvàphứctạp,gâybấtlợichobịcáo.Họcónguycơbịkếttộigiaodu,khichứngcứchốnglạimộtngườinàybiếnthànhchứngcứchốnglạitấtcảnhữngngườikhác.Luậtsưbàochữacũnggặpvấnđề:Nếurõrànglàtộiphạmđãđượcthựchiệnthìcácbịcáocóthểcốtìmcáchthoáttộibằngcáchbuộctộilẫnnhau,vàhậuquảlàcuốicùngtấtcảđềucódínhlýu.Hơnthếnữa,chứngcứdựavàotinđồnthườngkhôngđượcchấpnhận,ngoạitrừphátbiểucótínhbuộctộicủachínhbịcáo.Tuyvậy,vớitộiâmmưu,tinđồnthườngchỉđượcchấpnhậnchốnglạimộtbịcáocóthểđượcchấpnhậnđểchốnglạicácbịcáokhác.

Còncótrườnghợpkhác,khimộtngườiphảichịutráchnhiệmvềtộiphạmmàhọkhôngthựchiện.Đâygọilàtráchnhiệmtòngphạm,khikẻđồngloãkhôngthựchiệnhànhviphạmtộimàgiúpchokẻphạmtộilàmviệcđó.Tráchnhiệmtòngphạmcónétgiốngvớitộiâmmưu,nhưngnótậptrungvàohànhđộnghơnlàsựthoảthuận.NgườiláichiếcxechởsátthủtớihiệntrườngvụánvàsauđógiúphọbỏtrốntuykhônggiếtDonCorleonenhưnganhtavẫnphảichịutráchnhiệmvềvụgiếtngười.Theocácnguyêntắccơbảnvềtráchnhiệmhìnhsự,tàixếđóđãthamgiavàohànhvigiếtngườivới

dựđịnhlànósẽxảyra.Ngườigiúpkẻphạmtộichegiấutộiphạmhoặctrốntruytốsaukhitộiphạmđượcthựchiệncũngphảichịutráchnhiệmnhưkẻđồngloã.

Giếtngườilàgì?

Mộtcuốnsáchcótínhdẫnnhậpchỉcóthểđịnhnghĩavàthảoluậnmộtsốtộiphạm.Vídụ,luậtphápBangNewJerseyđịnhnghĩa200tộidanhkhácnhau,từgiếtngườitớihútthuốctrênxebuýtcôngcộng.Cơquanlậpphápvẫntiếptụcbổsungdanhsáchnày,hìnhsựhóamộtsốhànhvinhưlàmộtcáchứngphóvớimộtvấnđềxãhộihoặctheoyêucầuchínhtrịcụthể.Vìthế,hãyxemxétmộtsốtộidanhquantrọngcótácdụngminhhoạnhữngvấnđềchungcủaluậthìnhsự,bắtđầutừtộinghiêmtrọngnhất:tộigiếtngười.

Tộigiếtngườilàtộidanhđiểnhìnhđểbắtđầu,khôngchỉvìtầmquantrọngcủatộiphạmmàcònvìsựpháttriểncủaluậtphápvềtộigiếtngườiminhhoạchoquytắchoạtđộngcơbảntronglịchsửluậthìnhsự:vẽraranhgiớikhácbiệtngàycàngtinhvigiữacáctộidanhcũngnhưnhữngkhókhănkhilàmđiềuđó.Nămtrămnămtrước,thôngluậtcủaAnhchỉđịnhnghĩamộtdạnggiếtngười–cốsát–vàchỉmộthìnhphạt–tửhình.Từđóđếnnay,tòaánvàcơquanlậpphápđãtáchbiệtranhiềudạnggiếtngườivàquyđịnhnhiềumứcđộtrừngphạtphùhợpvớitừngdạng.Ởmỗibước,họđềuphảiphânbiệtcáctộinghiêmtrọnghơnvớicáctộiítnghiêmtrọnghơn,căncứvàomụcđíchcủaluậthìnhsự.

Trướctiênlàvấnđềsơbộ.Tộigiếtngườiđòihỏiviệcgiếtmộtconngười.Mộtsốvụánđãphảivậtlộnvớicâuhỏi:sựsốngcủaconngườibắtđầuvàkếtthúckhinào,vàvấnđềnàylạinổilêntrongcáccuộctranhluậnhiệnnay.Theoquytắcthôngluật,mộtbàothaitrởthànhconngườivìmụcđíchnàykhinóđượcsinhravàcònsống.Mộtsốcơquanlậpphápcònđịnhnghĩacácgiaiđoạnpháttriểncuốicủathainhicũngnằmtrongphạmviđịnhnghĩanày,hoặcbanhànhcácđạoluậtđặcbiệtđểxửlýviệcgiếthạithainhi(dĩnhiên,trêncơsởphạmvibảovệcủaHiếnphápđốivớiquyếtđịnhpháthaicủaphụnữ).Năm2004,trướcvụgiếtLaciPetersonkhicôcóthaivốnrấtnổitiếngởthờiđiểmđó,QuốchộiđãbanhànhluậtLacivàConnor,quyđịnhviệcgiếthạihoặcgâythươngtíchchothainhilàtộiphạmliênbang.Ởđầukiacủasựsống,sựpháttriểncủacôngnghệyhọcđãlàmchoviệcquyếtđịnhliệumộtngườigầnchếtcóđượccoilàvấncònsốnghaykhôngtrởnênphứctạp.Hầuhếtcácbangkhiđịnhnghĩavềtộidanhnàyđềutậptrungvàosựngừnghoạtđộngcủachứcnăngnãobộnênviệctháomáyhôhấprakhỏimộtngườiđangtrongtìnhtrạnghônmênghiêmtrọngkhóquakhỏikhông

phảilàgiếtngười.

Sựgiatăngmứcđộcủatộigiếtngườidiễnratheocáchdướiđây.Trướchếtlàsựphânbiệtgiữatộingộsátvàtộicốsát.Theođịnhnghĩatruyềnthốnghiệnvẫnđượcnhiềubangsửdụng,tộicốsátlàviệcgiếtngườivớiácýsẵncó.Địnhnghĩapháplývềácýsẵncóhơikhácnghĩađencủanóvàkhôngliênquangìtớisựácýhayýđịnhcótừtrước.Thayvàođó,theosựpháttriểncủaluậtpháp,nótrởthànhmộtchuẩnmựcthểhiệnmộtloạtcáctrạngtháitâmthầnvàmộttrongsốđólàđòihỏicầnthiếtđểkếtánbịcáotộicốsát.Tộingộsátbaogồmcảcáchìnhthứcgiếtngườikhác.Tiếptheo,tộicốsátđượcchiathànhcácmứcđộ,phổbiếnlàcốsátcấpđộmộtvàcấpđộhai.Vềcơbản,tộicốsátcấpđộmộtbaogồmviệcgiếtngườicóchủý;còntộicốsátcấphaibaogồmcácdạngkhác.Ngoàira,cũngcósựphânbiệtgiữagiếtngườikhôngcóácývàgiếtngườikhôngchủtâm.Giếtngườidobịkhiêukhíchlàmộtvídụtiêubiểucủatộigiếtngườikhôngcóácý,còngiếtngườidochủquanhaybấtcẩnlàtộigiếtngườikhôngchủtâm.

HãybắtđầubằngmộtsốgiảđịnhdựatrênviệcđánhbomvàoTòanhàLiênbangMurrahởthànhphốOklahomanăm1995.TênkhủngbốchốngchínhphủTimothyMcVeighđãbịkếtánvềtộinày.Theotàiliệucủabêncôngtố,McVeighmuanhiềunguyênliệuđểlàmmộtquảbomtựchếcỡlớntrongmộtchiếcxetảiđithuêvàđậuxeđóbênngoàitòanhàtrongngàykỉniệmthảmkịchởWaco,bangTexas,trongđócácđặcvụchínhphủchiếnđấuvớicácthànhviêncủatràolưuphảnchínhphủmàMcVeighủnghộ.

Trướctiên,hãyxemxétcáctìnhtiếtđượcđưara,vàgiảđịnhxahơnrằngMcVeighmuốngiếtcácthànhviênchủchốtcủachínhphủđểđưaramộttuyênbốchínhtrị.Tìnhtiếtnàyminhhoạcholoạiácýsẵncóđầutiênnằmtrongdanhmụcđượcgọilàýđồgiếtngười.McVeighcóýđồgiếtchếtcácnhânviênchínhphủ,nênđâylàdạnggiếtngườinghiêmtrọngnhất.Hãylưuýrằngtakhôngquantâmtớiđộngcơcủaanhta–tạisaoanhtalạimuốngiếthọmàchỉquantâmtớimụcđíchcủaanhta–rằnganhtamuốngiếthọ.Dùkẻsátnhâncóhànhđộngvìmộtđộngcơcóđángkhenđichăngnữa,thìanhtavẫncóýđồgiếtngười;nếumộtngườiđànôngbắnchếtngườivợđãcaotuổicủamìnhđangphảichịumộtcănbệnhhiểmnghèovàđauđớn,thìviệcanhtagiếtvợchỉvìmuốnkếtthúcsựđaukhổcủangườinàykhôngliênquantớiviệcluậntộianhta,mặcdùcóthểliênquantớihìnhphạtdànhchoanhta.

GiảsửMcVeighmuốnđưaratuyênbốchínhtrịcủamìnhbằngcáchhủyhoạiTòanhàMurrahchứkhôngquantâmtớiviệcgiếtchếtai.Anhtađậuxe

tảichởbomđốidiệntòanhà.Khingườitrongtòanhàbịgiết,McVeighsẽvẫnbịgiamgiữvìđãhànhđộngvớiácýsẵncó,theobấtcứgiảthiếtnào.Nếuanhtathậtsựchắcrằngsẽcóngườichết,vìanhtabiếtbomdomìnhchếtạosẽgâynổlớn,thìanhtacótội,anhtakhôngnhấtthiếtphảimuốngiếtmộtaiđónhưnganhtabiếtđiềuđósẽxảyra.Cònnếuanhtakhôngbiếtvàcũngkhôngquantâmtớisứccôngphácủaquảbomthìanhtakhôngcóýđồgiếtngườitheonghĩalàanhtabiếthànhđộngcủamìnhsẽgâyracáichếtchongườikhác,nhưnganhtavẫnbịcoilàđãhànhđộngvớiácýsẵncóvìanhtahànhđộngmàkhônghềquantâmtớisinhmạngconngười–làđiềuđượcthôngluậtthườngvănhoagọilà“tráitimhưhỏng”.(Điềunàytươngtựnhưnguyêntắclàmchobấtcứhànhvinàođượcthựchiệnvớiýđồgâysátthươngnghiêmtrọngchomộtngườicũngbịcoilàtộigiếtngười;cốýgâythươngtíchnặngnhưthếchongườikháclàhànhvichủquan).Điềunàythểhiệngiátrịđượcđặtravớisinhmạngconngười,nócũngchỉrarằngácýsẵncóthựcsựkhôngliênquangìtớitộicốsátcósuytínhtrước.

Theogiảthuyết,hãytrởvềthờiquákhứđểlàmsángtỏnhánhcuốicùngcủaácýsẵncó.McVeighlàmbomtừphânhoáhọc,dầunhiênliệuvàhoáchất,vànóđượckíchnổnhờkípnổ.Giảsửanhtacókípnổbằngcáchcướpmộtcôngtrườngxâydựng.Mộtcôngnhânxâydựng,dogiậtmìnhtrướcvụcướp,tìnhcờkíchhoạtkípnổvànóphátnổ,giếtchếtcô.Theoquytắcthôngthườngvềtộicốsát,McVeighkhônghànhđộngvớiácýsẵncóvìanhtakhôngcódựđịnhgiếtchếtnữcôngnhânvàbảnthânviệccướpcôngtrườngxâydựngkhôngphảnánhsựchủquanvàcoithườngsinhmạngconngười.Tuynhiên,trướckiaMcVeighsẽbịkếtáncốsáttheoquytắcgiếtngườicấpđạihình.Khigâyracáichếtchomộtngườikhiđangphạmmộttrọngtội(nhưcướpcủa),bịcáosẽmặcnhiênbịcoilàphạmtộicốsátchodùngườiđócóýđồgiếtngườihaykhông.

Quytắctộigiếtngườicấpđạihìnhkhiếnviệcgiếtngườitrongquátrìnhphạmtrọngtộitrởthànhtộiphạmcótráchnhiệmrõràng.Ngaycảkhikẻphạmtộikhôngcóýđồgiếtngườihoặcthậmchíkhôngquantâmđếnđiềuđó,anhtavẫnphảichịutráchnhiệmvềviệcgiếtngười.Lýlẽchínhủnghộchoquytắcnàylànógiatăngtínhrănđeđốivớinhữngngườicóthểphạmtộinghiêmtrọngvàcôngnhậnsựnghiêmtrọngcủahậuquảngaycảkhihọkhôngcóýđồgiếtngườicụthể.Nhưngtòaánkhôngdễchấpnhậnlogicnày,nhấtlàkhihọcthuyếtđượcápdụngvớinhữngvụánkémrõrànghơn.GiảsửMcVeighcốgắngbảovệkípnổbằngcáchgiảmạogiấyphépliênbangcầnthiếtđểmuathuốcnổ.Khianhtaxuấttrìnhgiấyphépgiảmạochonhàsảnxuất,nhânviênkhocủanhàsảnxuấtlàmrơikípnổvànóphátnổ,giếtchếtanhta.Giảsửviệcgiảmạogiấytờliênbanglàtrọngtội,vậy

McVeighcóphạmtộigiếtngườicấpđạihìnhhaykhông?Cóvẻđiềunàyđãđiquáxa,nênbâygiờhầuhếtcácthẩmquyềnxétxửđềuápdụnggiớihạnquytắctộigiếtngườicấpđạihìnhchocáctrọngtộibạolựcgâynguyhiểmđếntínhmạnghoặcchodanhsáchcụthểnhữngtrọngtộinghiêmtrọngnhấtnhưhiếpdâm,cướpcủa,bắtcóc,đốtphávàtrộmcắp.Nhiềuthẩmquyềnxétxửgiớihạnrõhànhvigiếtngườinàotrongquátrìnhphạmtrọngtộiđượccoilàtộigiếtngườicấpđạihình;nếutronglúcMcVeighvàkẻđồngloãđangcướpcôngtrườngxâydựngthìcảnhsáttớivàbắnkẻđồngloãkhingườinàyđangbỏchạythìMcVeighkhôngphạmtộigiếtngườicấpđạihình.Ngoàira,điềuluậtcủaBộLuậtHìnhsựmẫuvềtộigiếtngườicấpđạihìnhchỉđưaragiảđịnhvềviệcgiếtngườitronglúcphạmtrọngtộinguyhiểmlàchủquan(vàvìthếlàtộicốsát),nênbịcáocóthểbácgiảđịnhnày.

Việcđitừýđồgiếtngườisangrấtchắcchắnsangrồiđếnvôcùngchủquansangtộigiếtngườicấpđạihìnhđểlấyđólàmcơsởđưaviệcgiếtngườivàođịnhnghĩavềtộicốsátđãmởrộngphạmvitráchnhiệmthôngquaquátrìnhloạisuy.Hànhđộngvôcùngchủquankhônggiốngnhưhànhđộngvớiýđồnhưngvẫnrấtnghiêmtrọng,vìthếtòaántrừngphạtnónhưtộicốsát.Tiếptheo,tasẽphânbiệtgiữacácdạngcốsátkhácnhau.Cóphảimộtsốdạngcốsátnghiêmtrọnghơncácdạngkhácvàvìthếđángphảinhậnhìnhphạtnghiêmkhắchơn?Cụthể,cónêntuyênántửhìnhchomọidạngcốsáthaychỉchonhữngdạngnghiêmtrọngnhất?

Côngthứckinhđiểnđãtáchtộicốsátthànhtộicốsátcấpđộmộtvàtộicốsátcấpđộhai,trongđóchỉkẻcốsátcấpđộmộtmớicóthểbịtuyênántửhình.Dựatrênđạoluậtnăm1794ởPennsylvania,tộicốsátcấpđộmộtphải“cóchủý,cótínhtoánvàcókếhoạchtrước";tứclàkẻgiếtngườiphảibìnhtĩnhvàtỉnhtáođiđếnquyếtđịnhgiếtngười.LuậtphápPennsylvaniađãgợiývềcácdạngcốsátthuộcphạmviquyđịnhcủađịnhnghĩanàylà“mọivụcốsátđượcthựchiệnbằngcáchdùngđộchoặcnhờrìnhrập”.Luậtphápbangnàycũngtrừngphạttấtcảcácvụgiếtngườiđượcthựchiệntrongquátrìnhphạmcáctrọngtộinghiêmtrọngnhấtnhưtộicốsátcấpđộmột.Mọidạngcốsátkhácđượcxếpvàocấpđộhai.Vìthế,cácvụgiếtngườicóchủýmàkhôngcókếhoạchhaytínhtoántrước,cácvụcốsátdovôcùngchủquanvàcácdạngcốsátkhácởcấpđạihìnhđềulàcốsátcấpđộhai,vàtrướckiatộinàykhôngbịphạttửhình.

Rõràng,kẻgiếtngườibằngchấtđộchoặccórìnhrậpđãtínhtoántrướchànhđộngcủamìnhvàđángbịtrừngphạtđặtbiệtnghiêmkhắchơnkẻgiếtngườicóchủýnhưngkhôngcómứcđộsuytínhnhưthế.Tuynhiên,saukhihaiyếutố“tínhtoánvàcókếhoạchtrước”đượcđưavàođịnhnghĩa,giới

hạncủanótrởnênkhóxácđịnh.Ngườivợmongmuốnđầuđộcchồngđểlấytiềnbảohiểmnhânthọvàkếthônvớingườitìnhcóthểlậpkếhoạchchovụgiếtngườihàngtuầnbằngcáchtínhtoánliềulượngphùhợp,muachấtđộctráiphép,tìmcáchchegiấuvịcủanóvàtìmcơhộiđểhạđộcgiếtngười.Giảsửthayvìlàmcáchđóvàcôtakhônghềnghĩđếnâmmưutrên,côtađangchuẩnbịlàmbữatốithìnhậnralàcóthểdễdànghạichếtchồngbằngcáchthảthuốcchuộtvàoổbánhmìcủaanh.Vậycôtacóđượccoilàđãtínhtoánvàlênkếhoạchtrướchaykhông?Hầuhếtcáctòađềusẽnóilàcó.Giảsửcôtađangbàythứcănlênbànthìnhậnralàcóthểgiếtchồngbằngcáchhoánđổiđĩathứcănchochồngvìcôbiếtrằngtrongđĩathứcăncủacôcóthànhphầnkhiếnanhcóthểbịdịứngnặng.Càngngày,tòacàngđặtrayêucầurằngviệclậpkếhoạchvàtínhtoántrướcphảidiễnratrongmộtthờigiannhấtđịnhthìmớicấuthànhtộicốsátcấpđộmột.

BộLuậtHìnhsựmẫuđãtháogỡkhókhănkhiphânbiệttộicốsátcấpđộmộtvàcấpđộhaibằngcáchloạibỏchínhsựphânbiệtđó.Trướctiên,nóđịnhnghĩatộicốsátlàhànhvigâychếtngườiđượcthựchiệncóchủý,cónhậnthứchoặcchủquan“trongcáchoàncảnhthểhiệnsựthờơcaođộvớigiátrịmạngsốngconngười”.Sauđó,Luậtnêuracáctìnhtiếttăngnặngvàgiảmnhẹsẽđượcxemxétkhiquyếtđịnhnênhaykhôngnêntuyênmứcántửhình.Cáctìnhtiếttăngnặngvàgiảmnhẹtậptrungvàobảnchấtcủatộiphạm–nó“đượcthựchiệnvìlợiíchtàichính”hoặc“đặcbiệttànác,hungbạohoặcnhẫntâm,thểhiệnsựsuyđồiđạođứchiếmcó",hoặcnó“đượcthựchiệntrongcáchoàncảnhmàbịcáotinlàcólýdochínhđángvềđạođứchoặccólýdogiảmnhẹchohànhvicủamình?”.Luậtcũngxemxétcảcáctìnhtiếtvềtộiphạmnhưtiềnán,độtuổivàkhảnăngnhậnthứcvềsựsaitráitronghànhvicủaanhta.Xétvềkhíacạnhnày,bộluậtthểhiệnsựtinhvihơnkhikhôngchỉphânbiệtcáctộidanhmàcònphânbiệtcảcánhântộiphạmvàhoàncảnhphạmtội.

Cấpphânbiệttiếptheogiữacáctộigiếtngườihìnhsựlàgiữacốsátvàngộsát.Mộtsốhànhvigâychếtngườiđủnghiêmtrọngđểđángbịtrừngphạtnhưngkhôngnghiêmtrọngđếnmứcbịxếpvàotộicốsát.Đólànhữnghànhvigâychếtngườikhôngcóácýsẵncó.Nhưtathấy,cụmtừnàydùngchungchonhiềuloạihànhvixấuxakhácnhau,vàtộingộsátcũngbaogồmnhiềuloạihànhvigâychếtngườikhácnhau.Trongtộingộsát,tacóthêmsựphânbiệtgiữagiếtngườikhôngcóácývàgiếtngườikhôngchủtâm.

Hànhvigâychếtngườichủyếuthuộcphạmvitộigiếtngườikhôngcóácýlàgiếtngườitrongcơnnónggiậndobịkhiêukhích–giếtngườikhitứcgiậnchứkhôngphảivớisựlạnhlùngnhưởtộicốsát.Mộttrongnhữngvídụ

kinhđiểnminhhọachotộigiếtngườikhôngcóácýlàkhimộtngườiđànôngvềnhàvàthấyvợđangởtrêngiườngvớimộtngườiđànôngkhác,trongcơnghentuông,anhtađãbắngãnhântình.Thẩmphántruyềnthốnghiểurằngngườichồngbịsốctrướcsựphảnbộicủavợhoặcbịkhíchđộngkhidanhdựbịsỉnhụcđếnnỗimấtkiểmsoát;dùgiếtgãnhântìnhkhôngphảilàhànhđộngđánghoannghênhnhưngítnhấtnócũngdễhiểuvàvìthếtạonênmứcđộphạmtộithấphơntộicốsát,ngaycảkhianhtacóýđồgiếtngười.

Vềcơbản,việckhiêukhíchđượcphépdùnglàmlýdođểgiảmtộitừtộicốsátsangngộsátthểhiệnsựcôngnhậnsựyếuđuốicủaconngười;dướicáchoàncảnhkhắcnghiệt,takhôngthểmongchờconngườihànhđộngtheoyêucầucủaphápluật.Tuynhiên,nếuápdụnglýlẽnày,nhiềuhànhvigâychếtngườicóthểđượcbiệnminh,vìthếluậthìnhsựchỉcôngnhậnsựkhiêukhíchhợplý.Thêmmộtlầnnữa,tathấysựmâuthuẫngiữaviệccáthểhóatừnghoàncảnhcụthểvớiviệcđặtramộtquytắcbaoquátápdụngvớimọiloạivụán.Tronghệthốngthôngluật,tòaánquyđịnhvềcáctrườnghợpkhiêukhíchđượccoilàhợplý.Ngườichồngpháthiệnrasựphảnbộicủavợlàvídụkinhđiển.Cácnhómkhácbaogồmngườithamgiaẩuđảvànạnnhânbịhànhhungnghiêmtrọng.Trướckia,“chỉdùnglờinói”khôngtạothànhsựkhiêukhíchhợplý;vídụ,mộtngườiđànôngbịvợmìnhhoặctìnhnhâncủacôtacónhữnglờilẽxúcphạm,đedoạhoặcđòihỏikhôngthểđáplạinhữnglờinóiđóbằnghànhvigâychếtngười.Gầnđâyhơncòncóxuhướngcáthểhóahoạtđộngđiềutra;BộLuậtHìnhsựmẫuchophépgiảmtộicốsátxuốngtộingộsátnếubịcáogiếtngườitrongtìnhtrạng“rốiloạncảmxúctrầmtrọng”nếucó“lờigiảithíchhoặclýdohợplý”.

Giếtngườikhôngchủtâmlàdanhmụccuốicùngcủatộigiếtngười.Yếutốácýsẵncóởtộicốsátcóthểđượcthoảmãnbằngsựthờơvàcoithườngnghiêmtrọngtớirủirogâyrachomạngsốngconngười–nhưláixeđiêncuồnglênvỉahèđôngđúc.Theoquyđịnhcủaluậtvềtráchnhiệmdânsựngoàihợpđồng,tráchnhiệmdânsựsẽđượcđặtrachosựchủquanhoặcbấtcẩnthôngthường–gâytainạndoănEggMcMuffintrênđườngđilàmvàkhôngchúýnhìnđường.Giữasựbấtcẩnthôngthườngvàbấtcẩnquáđánglàmộtdạngkháccủasựchủquanvàbấtcẩnởcấpđộhìnhsự,vàchínhdạngnàydẫntớitộigiếtngườikhôngcóácý.Vấnđềnàyđặcbiệtgâytranhcãitrongcácvụánliênquantớitainạnôtôgâychếtngười.Trướckia,tòaánvàbồithẩmđoànmiễncưỡngkếtáncáctàixếtộichủquangâychếtngười,cólẽlàtheosuynghĩtựnhiênrằng“ĐứcChúatrờigọinêntôiphảiđi”,nêncơquanlậppháptạoratộigiếtngườidotainạnxecộvớitưcáchlàmộttộiphạmđộclậphoặcmộtdạnggiếtngườikhôngchủtâm.Cácphongtràotuyêntruyềngầnđâychốnglạiviệcláixekhisayrượuđãthểhiệnsựsẵn

sàngcủahệthốngtrongviệchìnhsựhoánạnláixekhisayrượu,nhưtộigiếtngườikhôngchủtâmhoặcthậmchílàtộicốsátcấpđộhai.

Tạisaoluậtvềtộihiếpdâmlạigâynhiềutranhcãiđếnthế?

Hiếpdâmlàmộttrongnhữnglĩnhvựcđượccôngkhaihoácaonhấtvàgâynhiềutranhcãinhấttrongluậthìnhsựnhữngnămgầnđây,nócũnglàlĩnhvựcchứngkiếnsựthayđổilớnnhất.Cácvụánnổibậtluônthuhútđôngđảosựchúýcủagiớitruyềnthôngvàcôngchúng.Vậyđànông,phụnữvàluậthìnhsựthíchứngrasaovớinhữngkhuônmẫuvàquanniệmđangthayđổivềhànhvitìnhdụcvàvaitròcủagiới?“Không”luônluôncónghĩalà“không”haychỉlàmứcđộmiễncưỡnghoặcthậmchíkhángcựđượcmongchờtừngườiphụnữ?

Luậtvềtộihiếpdâmcónhiềuchiều,từcácyếutốvềtộiphạmtớidạngchứngcứđượcchấpnhậnởphiêntòavàcácyếutốnàyđềuthayđổiliêntục.Nhưvớimọivấnđềpháplýkhác,quyếtđịnhởmỗivụáncụthểthườngdựavàongôntừchínhxáccủađạoluậthoặcquyềnhạntrongthẩmquyềnxétxử.Khitìmhiểuphầnnày,bạnhãyghinhớthêmnhiềucâuhỏikháiquáthơnvềviệcluậtphápđãởđâu,đangởđâuvàsẽởđâu.

TasẽbắtđầuvớimộtvụángâyranhiềutranhcãiởPennsylvaniatừnăm1994,vụLiênbangkiệnRobertBerkowitz.Ngườithưakiệnlàmộtnữsinhviênđạihọc,tanlớpvềphòngkítúcđểuốngrượuvàrasảnhđểchờbạntrai.Khibạntraikhôngxuấthiện,côtớimộtphòngkítúckhácđểtìmbạnlàEarlHassel.Côgõcửanhưngkhôngthấytrảlời.Côxoaynúmcửavàthấynókhôngkhoánênvàophòngvàpháthiệnramộtngườiđànôngđangngủtrêngiường.Banđầu,côtinrằngngườiđànôngđólàHasselnhưnghoárađólàbạncùngphòngcủaHasseltênlàBerkowitz.Berkowitzbảocôởlạimộtlátvàcôđồngý.Anhnhờkìlưngnhưngcôtừchối.Anhgợiýcôngồilêngiườngnhưngcôkhônglàmmàngồidướisàn.

Sauđó,Berkowitzxuốngsànngồicạnhcô,cởiáosơmivàáongựccủacôrồixoabópbầuvú.Sauđóanhtacởiquầnvàđịnhđưadươngvậtvàomiệngcônhưngkhôngthànhcông.Cảhaiđứngdậyvàanhtakhoátráicửa.Anhtaquaylại,đẩycôlêngiường,ngườithưakiệnmôtảviệcđólà“Anhtađặttôixuốnggiường...Anhtakhôngnémtôilêngiường...Nógiốngnhưlàđẩynhưngkhôngphảivậy”.Rồianhtacởiquầncủacôvàkéoquầnlótrakhỏimộtbênchân.Berkowitzkhônghềđènénmàchỉnằmlêntrênngườicô,anhtacũngkhôngđedoạcô.Sauđó,anhđưadươngvậtvàoâmhộcủacô.Ngườithưakiệnnói“không”trongsuốtquátrình.Saukhirútravàxuấttinh

trênbụngcô,anhtabảo:“Anhđoánlàcảhaitađềuthỏamãn”nhưngcôđáplạirằng:“Không,chúngtakhôngthoảmãn,chỉcóanhthoảmãnthôi”.

Đócóphảilàhiếpdâm?TòaTốicaoPennsylvanianóilàkhông,căncứvàoquyđịnhcủaluậttruyềnthống.TheođạoluậtvềtộihiếpdâmcủaPennsylvania,khingườiđànônggiaocấuvớingườiphụnữkhôngphảivợmìnhbằngcách“dùngvũlựcđểépbuộc”,đólàphạmtội.Theoquanđiểmcủatòaán,lờikhaicủangườithưakiệnkhôngchothấycódấuhiệusửdụngvũlựchoặcđedoạvũlực.Berkowitzkhôngđẩycôxuốnghayđèépcô.Việcnói“không”trongtoànbộsựviệccóthểchothấysựthiếuđồngýnhưngkhôngchothấyBerkowitzsửdụngvũlực.

Trongvụántươngtự,BangvìquyềnlợicủaM.T.S(1992),TòaTốicaoNewJerseyđãkhôngđồngý.TheotòaánNewJersey,cáichínhlàsựđồngý,khôngphảilàvũlực.Nếukhôngcó“sựchophépđộclậpvàquảquyết”thìbảnthânhànhđộngthâmnhậptìnhdụckhôngđượcđồngýđãbịcoilàdùngvũlực.Tagiảithíchnhưthếnàovềsựkhácbiệtgiữahaiquyếtđịnhnày?QuyđịnhtrongluậtcủaPennsylvaniavàNewJerseykhácnhaunhưngkhôngnhiềuđếnnỗitạorakhácbiệtlớnnhưthếtrongkếtquả.MộtcáchđểhiểusựkhácbiệtnàylàtòaánPennsylvaniaápdụngquanniệmtruyềnthốngvềtộihiếpdâm,còntòaánNewJerseyápdụngquanniệmhiệnđạihơn.

Kháiniệmcũvềtộihiếpdâmđòihỏivũlựchoặcđedọavũlựctronglúcviphạm.Tìnhdụcxảyradoquyếnrũ,lừagạthoặcđedọaphibạolựckhôngphảilàhiếpdâm.Nếungườiđànôngthuyếtphụcngườiphụnữgiaocấubằngcáchhứahẹnvềtìnhyêubấtdiệthoặcnếulangbămbảongườiphụnữrằnggiaocấulàcầnthiếtđểđiềutrịbệnhmáuhiếmgặpthìhànhviđóđángghêtởmnhưngtộiphạmnày,nếucó,khôngphảilàtộihiếpdâm.Nếuôngchủbảonhânviênrằngcôtasẽbịsathảinếukhôngchấpnhậnlờitántỉnhcủaanhtathìhànhvinàylàquấyrốitìnhdụcchứkhôngphảilàhiếpdâm.

Địnhnghĩavềtộihiếpdâmcóvũlựccóliênquantớiyếutốthiếusựđồngývàdẫntớiyêucầurằngnạnnhânphảichốngcự“kịchliệt”lạikẻtấncôngcô.Tuynhiên,yêucầuvềsựchốngcựkhôngápdụngkhisựchốngcựrõrànglàvôíchkhigặpđedoạquálớn.Nếukẻhiếpdâmgísúngvàođầunạnnhânthìcôkhôngcầnphảichốngcự.

Gầnđâyhơn,yêucầuvềsựchốngcựđãđượcgiảmbớtdùnóvẫnđượcluậtởnhiềunơiquyđịnh.Ởđó,luậtyêucầusựchốngcựphảilà“sựchốngcựhợplý”hoặc“sựchốngcựnghiêmtúc”thayvìsựchốngcựkịchliệt.TòaTốicaoHawaiiđãnêuraquytắcđónhưsau:

[Chúngta]tinrằngngườithưakiệnphảithểhiệnnỗlựcthểchấtthựcsựđểchốngcựnhưđượcđánhgiátheohoàncảnhcủavụáncụthể.Cácyếutốđượcxemxétgồmcósứckhoẻtươngđốicủacácbên,độtuổivàtìnhtrạngthầnkinh,thểchấtcủangườithưakiệnvàbảnchất,mứcđộcủavũlựcmàngườitấncôngsửdụng.

Mộtsốthẩmquyềnxétxửđãloạibỏhoàntoànquytắcvềsựchốngcự,vàlýdocủahọkhilàmthếlàhọđãápdụngcáchtiếpcậnhiệnđạihơnvềtộihiếpdâm.Tòaántheoquanđiểmtruyềnthốngcóthểyêucầuchứngcứvềsựchốngcựvìsựchốngcựcủanạnnhândiễnrasongsongvớiviệcsửdụngvũlựccủakẻhiếpdâm,vàgiaocấucóvũlựclàđịnhnghĩavềtộihiếpdâm.Nhưngquanđiểmhiệnđạihơnlạitậptrungvàohànhvicủabịcáochứkhôngphảisựchốngcựcủanạnnhân.Theoquanđiểmnày,hiếpdâmlàsựgiaocấutìnhdục(theođịnhnghĩarộng)bằngvũlựchoặckhôngcósựđồngý.Sựchốngcựcủanạnnhâncóthểlàchứngcứchothấyquanhệtìnhdụcđượcthựchiệnbằngvũlựcvàthiếusựđồngýnhưngđâylàchứngcứkhôngcầnthiết;việccôấykhôngthểchốngcựkhôngchứngminhdứtkhoátđượcrằngbịcáokhôngsửdụngvũlựchoặccósựthuậntìnhcủanạnnhân.

Ẩndướihaicáchtiếpcậnnàyvớitộihiếpdâmlàquanniệmphứctạpvàmâuthuẫnvềnam,nữvàhànhvitìnhdục.TađềuhiểuđiềumàhọcgiảpháplýSusanEstrickgọilà“hiếpdâmthựcsự”:“Mộtngườilạgísúngvàođầunạnnhân,doạgiếthoặcđánhđậpcôrồisauđóthựchiệnhànhvigiaocấu”.Nhưnghầuhếtcácvụhiếpdâmthườngkhácmôhìnhnàyởmộtkhíacạnhnàođó,nhưEstrickgiảithích:“Khivũlựcítđượcsửdụnghoặckhônggâyrathươngtíchthểchấtkhác,khisựđedoạkhôngrõràng,khihaingườibiếtnhau,khibốicảnhkhôngphảilàconhẻmmàlàgiườngngủ,khisựtiếpxúcbanđầukhôngphảilàbắtcócmàlàbuổihẹnhò,khingườiphụnữnóikhôngnhưngkhôngchốngcự”.Trongcáctrườnghợpnày,liệuđiềuđãxảyracóbịgọilàhiếpdâmhaykhôngtuỳthuộcvàoquanniệmcủamỗingười.Luậtphápcũđượcthúcđẩybằngcácquanniệmnhưđànôngquyếtliệttrongtìnhdụccònphụnữbịđộng,phụnữcótráchnhiệmtránhkíchthíchđànônghoặctạorahoàncảnhthoảhiệpnếukhôngmuốngiaocấu,sựchốngcựcủaphụnữtrướcđòihỏitìnhdụccủađànônglàmộtphầnquenthuộctronghànhvitìnhdụcvà“không”khôngphảilúcnàocũngcónghĩalà“không”.Cònluậtpháphiệnđạiđượcthúcđẩynhiềuhơnbằngquanniệmrằngphụnữcóquyềntựquyếtđịnhvàđànôngcótráchnhiệmđảmbảorằngngườiphụnữđồngýquanhệtìnhdục.(Trướckia,chỉcóđànôngmớicóthểphạmtộihiếpdâmphụnữ,nhưngmộtsốđạoluậttrunghòavềgiớigầnđâyđãbảovệcảđànôngkhỏisựtấncôngtìnhdụccóvũlực).

Sựmâuthuẫngiữacácquanniệmnàycũngthểhiệntrongvấnđềvềtìnhtrạngthầnkinhcầnthiếtởtộihiếpdâm.Vìhiếpdâmtứclàgiaocấukhôngcósựthuậntình,nênliệukẻtấncôngcóthểbiệnminhchohànhvicủamìnhkhôngnếuanhtanhầmtinrằngngườiphụnữđóđangđồngý?HãyxemxétvụánđượcbànluậnrấtsôinổiReginakiệnMorgan(1975).Morgan,làphicôngthuộcKhônglựcHoànggia,điuốngrượuvớibaphicôngkhác.Khihọkhôngkiếmđượcngườiphụnữnàochobuổitối,Morgangợiýcảbọnvềnhàanhtavàngụýrằngvợanhtasẵnsàngquanhệvớitấtcảbọnhọ.Anhtabảonhữngngườikiarằngvợmìnhcóthểtỏrachốngcựvàvậtlộnvìcôấy“đỏngđảnh”vàđólàcáchđểcôấyđạtkhoáicảm.Trướcsựchốngcựdữdộicủangườivợ,baphicôngđãthựchiệnhànhvigiaocấuvàcáchànhvitìnhdụckhácvớicô.Khihọkếtthúc,côliềntớibệnhviệnđịaphươngvàtuyênbốrằngmìnhbịhiếpdâm.

NếucácphicôngtinvàolờinóicủaMorganrằngvợanhtachỉđanggiảvờchốngcựthìhọcóphạmtộihiếpdâmhaykhông?Tahãyxemxétcáckhảnăng.Trướctiên,nếutộihiếpdâmyêucầubịcáophảicốýthựchiệnhànhvigiaocấuvàbiếtrằngmìnhkhôngđượcnạnnhânchophépthìniềmtincủacácphicôngnàycóthểlàlýdobàochữavìyêucầuvềýđồcụthểnêutrênchưađượcthỏamãn.Tuyvậy,nhiềungườichorằngchuẩnmựcnàyquákhoandung.Yêucầuvềýđồphạmtộicóthểđượcthoảmãnnếubịcáochủquanhoặccóthểkhôngchúýtớisựviệcnạnnhânkhôngđồngtình.Việctinrằngnạnnhânđãưngthuậncótácdụnggiảitộichobịcáo–cóthểnhưởvụcủaBerkowitz–cònnếutinbấthợplýthìkhông;trongvụcủaMorgan,ngaycảkhicácphicôngtinlờicủaMorganvềvợcủaanhtathìhọlàmthếvẫnlàsai.

Vấnđềvềsựhiểunhầmnàyphầnnàothểhiệnquanđiểmcủaconngườivềluậthìnhsựvàtìnhtrạngthầnkinhcầnthiếtchocácyếutốphạmtộinhấtđịnh.Nhưngxétvềthựctế,nócònphảnánhsựkhácnhautrongtháiđộtìnhdụcđãđượclưuýởtrên.Nếutòaánhoặcbồithẩmđoàntinrằngngườiphụnữthườnggiảvờchốngcựtronglúcquanhệtìnhdục–tứclà“không”thườngcónghĩalà“có”–thìhọthườngdễthathứchosựhiểunhầmcủabịcáovềsựthuậntìnhcủanạnnhân,dùxéttrênluậtpháphayxéttrêncáctìnhtiếtcủavụáncụthể.Cònngượclại,nếuhọquantâmhơntớisựđộclậpvềtìnhdục,thìsẽphùhợphơnnếutòaánhoặcbồithẩmđoànyêucầurằngítnhấtbịcáophảiđánhgiámộtcáchhợplýchứngcứvềsựkhôngthuậntìnhcủanạnnhân.

Hiểunhầmcũnglàmộtvấnđềtrongcácvụánvềtộihiếpdâmtrẻvịthànhniên.Đâylàtộinhằmvàocáchànhvitìnhdụcvớinữgiớidướimộtđộtuổi

nhấtđịnh,nhấtlàkhibịcáolớntuổihơn.Nếungườiđànôngtrưởngthànhtinrằngngườiphụnữmàanhtagiaocấuđã18tuổitrongkhithựcracômớichỉ14tuổithìanhtacóviphạmđạoluậtnàyhaykhông?Trướckia,theoluậtlàcó.Tộihiếpdâmtrẻvịthànhniênlàtộiphạmcótráchnhiệmrõràngđượcbanhànhđểbảovệcáccôgáivôtộichưađủtrưởngthànhđểđồngýquanhệtìnhdục,vàsựnhầmlẫnvềtuổicủacôgáikhôngphảilàlờibàochữahợplệ.Gầnđâyhơn,nhiềuthẩmquyềnxétxửđãthayđổiluậtnàyđểchophépápdụnglýlẽbàochữadựatrênsựnhầmlẫnhợplý.

Cácquanniệmkhácnhauvềhànhvitìnhdụccũngbópméovấnđềchứngcứtrongcácvụánhiếpdâm.Quanniệmtruyềnthốngnghingờcácđơnkiệnhiếpdâmvàthểhiệnsựnghingờnàytrongbaquytắckhiếnviệctruytốtheocácđơnkiệnnàytrởnênkhókhănhơn.Trướctiênlàquytắckiệnngay,yêucầunạnnhânphảibáocáovềvụhiếpdâmngaysaukhinóxảyra.Thứhailàquytắcchứngthực,yêucầubịcáokhôngthểbịkếtánchỉdựatrênlờikhaikhôngđượcchứngthựccủanạnnhân.Thứbalàkhảnăngđượcchấpnhậncủanhữngbằngchứngvềtiềnsửtìnhdụccủanạnnhân.Cácquytắcnàyđãgâyrấtnhiềutranhcãivàbịloạibỏởnhiềuthẩmquyềnxétxử,vìchúngthểhiệnrõràngsựnghingờvềcácđơnkiệnhiếpdâmtráisựthật.

Hãyxemquaquytắcthứba.Quytắcnàyhiệnnaythườngbịđảongượcbởithứgọilàluậtbảovệchonạnnhânbịhiếpdâm.Tạiphiênxétxử,bênbàochữacóthểmuốnđưarahailoạichứngcứvềtiềnsửtìnhdụccủanạnnhân:cáchànhvitìnhdụctrướcđâygiữacôvàbịcáovàcáchànhvitìnhdụctrướcđâygiữacôvànhữngngườiđànôngkhácvàsựthiếutrinhbạchcủacônóichung.Loạiđầutiênliênquantớivấnđềvềsựđồngý;nếutrướcđâyhọtừngcóquanhệtìnhdụcthìcónhiềukhảnănglàhànhvigiaocấuđangđượcnghivấnđãcósựưngthuận.Loạithứhaichỉliênquannếutatheoquanđiểmrằngngườiphụnữtừngcóquanhệtìnhdụcthườngđồngývớiviệcquanhệtìnhdụctrongtươnglai.Tácđộngcủacáchtiếpcậnnàylàđưanạnnhânraxétxử,đểhạnchếviệckhởikiện.Vìlẽnày,nhiềuthẩmquyềnxétxửđãloạibỏnó.

9.Bảovệngườivôtội,trảtựdochongườicótộiTốtụnghìnhsự

Cóthểbạnbiếtnhiềuvềtốtụnghìnhsựvàhệthốngphápluậthìnhsựhơnmọinhánhkháccủaphápluật.BảntinthờisựvềcácphiêntòataitiếnghaynhữngvởkịchcảnhsátđãđưatốtụnghìnhsựvàophòngkháchcủacácgiađìnhMỹmỗitối.NgaycảtrẻnhỏcũngcóthểthuậtlạilờicảnhbáoMirandamàkhôngbiếtrằngchúngđangdiễngiảiquanđiểmcủaTòaTốicaoHoaKỳ:“Ông/bàcóquyềngiữimlặng.Bấtcứđiềugìông/bànóiracóthểvàsẽđượcsửdụngđểchốnglạiông/bàtrướctòa”.

Tốtụnghìnhsựđãtrởthànhlĩnhvựcđượcthảoluậnnhiềunhấtcủaphápluậtvàcũnglàmộttrongnhữnglĩnhvựcquantrọngnhất.MộtnửasốquyềnđượcliệtkêtrongTuyênngônNhânquyềnHoaKỳđềuđượcnhằmvàotốtụnghìnhsựvìđâylàlĩnhvựcmàquyềnlựclớnnhấtcủabangcóthểđượcđưarađểthihành:quyềntướcđitựdohoặcthậmchícảsinhmạngcủamộtngười.Chương9sẽtìmhiểuvềthủtụcnàyvàlàmrõcáchquyềnlựcnàyđượcthựcthi.

Tốtụnghìnhsựlàgì?

Tốtụnghìnhsự,haycòngọilàthủtụchìnhsựhayhệthốngtưpháphìnhsự,làmộtcơchếmàquađó,cáctộiphạmđượcđiềutra,tộilỗicủaphạmnhânđượcxétxửvàhìnhphạtđượcbanhành.Thủtụcnàybaogồmcảnhsát,côngtốviên,luậtsưbàochữavàtòaán,cácthônglệvàthủtụcmàhọtuântheovàcácquytắcphápluậtđiềuchỉnhchúng.Trongtốtụnghìnhsự,cánhânđượcđưara“đọsức”vớichínhphủ,vớimọinguồnlựcvàquyềnhạncủanó,vàchỉthôngquatốtụnghìnhsựmàchếtàixửphạtnghiêmkhắcnhấtcủabang–bỏtùhoặcthậmchítửhình–đượcápdụng.

Luậthìnhsự,nhưđượcthảoluậntrongchươngtrước,đãđịnhnghĩacáchànhviphạmtộivàquyđịnhhìnhphạtchohànhviphạmtội.Tốtụnghìnhsựgiúpthựcthiluậthìnhsự;cácchếtàixửphạtđượcđịnhnghĩatrongluậthìnhsựcóhiệulựclàbởithủtụctốtụnghìnhsựcóthểđưarachếtàixửphạtmàcánhânviphạmphápluậtphảichịu.Đồngthời,tốtụnghìnhsựtậptrungđảmbảorằngchếtàixửphạthìnhsựchỉđượcápdụngvớingườicótộivàchỉthôngquacácthủtụcđượccôngnhậnlàcôngbằng.Mộtmụcđích

củatốtụnghìnhsựlàtrừngphạtngườicótội,còncácmụcđíchkháclàđểbảovệngườivôtộivàđảmbảorằngngaycảngườicótộicũngđượcbảovệkhỏisựlạmdụngcủachínhphủ.

Dùchúngtabànvềtốtụnghìnhsự,nhưngmỗibangvàmỗitòaánliênbanglạicómộthệthốngkhácnhau.Mỗihệthốngđượckiểmsoátbởimộtsốthểchếphápluậtchồngchéo.Hầuhếtcácbangđềubanhànhbộluậthìnhsựđểthaythếchosựchắpvátrướcđócủacácđạoluậtvàquyếtđịnhcủatòaánvốnlàcơsởxácđịnhquytrìnhtưpháphìnhsự.Cácbộluậtnàylàcácđạoluậttoàndiện,cấutrúcnêncảquytrìnhtừthờiđiểmbắtgiữtớikhángcáo.Đểbổsungchocácbộluậtnày,cácTòaTốicaocủabangthườngdùngquyềnhạncủamìnhđểthôngquacácquytắctốtụnghìnhsựlàmrõhơncáchthứctiếnhànhthủtụctốtụngnày.Tươngtự,cácvụánhìnhsựởtòaánliênbangđượcthựcthiphùhợpvớicácyêucầuluậtđịnhđượcđặtrabởiQuốchộivàQuytắcLiênbangvềThủtụcTốtụngHìnhsựdoTòaTốicaoHoaKỳthôngqua.

Tuynhiên,xéttrênkhíacạnhquantrọngnhất,tấtcảcáchệthốngtưpháphìnhsựcủabangvàliênbangđềugiốngnhau:TấtcảđềuphảituântheoyêucầucủaHiếnphápliênbang.Dĩnhiên,cácTòaánLiênbangluônphảituânthủcácyêucầucủaHiếnphápnhưngđặcbiệttừthậpniên1960,luậttốtụnghìnhsựđãđượcHiếnpháphóa.Sựpháttriểnnàycủatốtụnghìnhsựgồmhaibước:TòaTốicaoxâydựngcácbiệnphápđảmbảotuânthủTuyênngônNhânquyềnápdụngđốivớicácbangvà,trongquátrìnhthựchiện,diễngiảicácbiệnphápđảmbảonàytheocáchrộnghơntrước.

TrướckiaTòaTốicaolậpluậnrằngTuyênngônNhânquyềnlàsựhạnchếquyềnlựccủachínhphủliênbangchứkhôngphảicácbang.CácTuchínhánTáithiết,nhấtlàTuchínhánthứ14,đãthayđổicănbảntìnhhình.Ngoàiviệctraotưcáchcôngdânvàquyềnbìnhđẳngchonhữngngườitừnglànôlệ,Tuchínhánthứ14đãcấmtuyệtđối“bấtcứbangnào”tướcđi“sinhmạng,tựdohoặctàisảncủabấtcứngườinàomàkhôngtuânthủquytrìnhluậtphápquyđịnh”hoặc“sựbảovệbìnhđẳngcủaluậtpháp”.NhiệmvụmàsauđóTòaphảilàmlàxácđịnhxemđâulàsựbảovệcủaTuyênngônNhânquyềnđượckếthợptrongcácmệnhlệnhmơhồđó.Dầndần,Tòaquyếtđịnhđưaratiêuchuẩnkếthợpcóchọnlọc.Tuchínhánthứ14khôngbaogồmmọibiệnphápbảođảmcủaTuyênngônNhânquyềnmàchọnlọcđưavàocácsựbảovệ“cầnthiếtchochếđộtựdotrongkhuônkhổcủaAnhMỹ”.ViệcTuyênngônNhânquyềnbaogồmcảsựbảohộchothấyđịavịcủanó.Trênthựctế,sựkếthợpcóchọnlọnkhônghềcótínhchọnlọc.HầunhưcácbiệnphápbảovệnêutrongTuyênngônNhânquyềnđềuđượccoilàcănbản

theotiêuchuẩnnày,trongđóngoạilệđángchúýlàquyềnđốivớibảncáotrạngcủađạibồithẩmđoàn.

ViệcápdụngcácbiệnphápđảmbảocủaTuyênngônNhânquyềnđốivớicácbangsẽkhôngđặcbiệtquantrọngnếucácbiệnphápđảmbảonàykhôngcónghĩarộng.TrongvụBoydkiệnHoaKỳ(1886),TòacôngnhậnTòacónghĩavụ“giảithíchtùynghi”cácbiệnphápbảovệtheoHiếnphápnhưTuchínhánthứ4vàthứ5nhằmđảmbảo“sựantoàncủangườivàtàisản”.Phongtràoloạibỏcáchdiễngiảihẹpvềcácquyềntrongtốtụnghìnhsựtrởnênmạnhmẽvàothậpniên20vàgiatăngnhanhchóngvàothậpniên60.

Hiếnphápcủabangcũngđóngvaitròngàycàngquantrọngtrongthủtụctốtụnghìnhsự.CáctòaáncủabangthườngdiễngiảiHiếnphápcủamìnhđểcôngdânvàbịcanhìnhsựđượchưởngcácquyềnrộnghơnsovớicácquyềnđượcHiếnphápLiênbangbảođảm.

Tuynhiên,cácbộluậttốtụnghìnhsựvàluậtHiếnphápchỉlàmộtkhíacạnhcủaquytrìnhtưpháphìnhsự.Hànhđộngcủanhữngngườithamgiavàvănhóahệthốngđịaphươngđóngvaitròquantrọngtrongviệcquyếtđịnhphươngthứctiếnhànhthủtụctrênthựctế.Aisẽđượclựachọnlàmcảnhsát?Viêncảnhsátđósẽhànhđộngthếnàokhidừngphươngtiệnlạiđểkiểmtra,khiđượcgọitớigiảiquyếtvụxungđộtgiađình,haykhitươngtácvớikẻbuônbánmatúy,thanhthiếuniênmớilớnvàngườiđượcthẩmvấn?Côngtốviênthườnglàmgìkhicáobuộccáctộitiểuhình,nộptiềnbảolãnhvàtiếnhànhđiềuđìnhnhậntội?Ailàthẩmphánvàlýlịchcủahọphảithếnào?Vănphòngluậtsưcôngđượctàitrợnhiềutớimứcnàovàđượcthamgiaquyếtliệtđếnđâu?ĐápánchocáccâuhỏithếnàyítnhấtcũngchotabiếtvềcáchthứchoạtđộngcủahệthốnggiốngnhưnộidungquyếtđịnhmớinhấtmàTòaánTốicaomớibanhànhgầnđây.Luậttốtụnghìnhsựđượcthiếtkếđểđiềuchỉnhhànhvicủacáctácnhânnày,nhưngkhảnăngkiểmsoáthànhvicủaluậtphápcũngcónhữnggiớihạnnhấtđịnh.

Tạisaochúngtacầnthủtụctốtụnghìnhsự?

Giảsửtacócácđạoluậtchỉrõmộthànhvinhấtđịnhlàhànhviphạmtộinhưngkhôngcócảnhsát,côngtốviênhaytòaánđểthựcthichúng.Nếutộiphạmkhôngsợbịbắtvàkhởitốthìkhócóthểngănchặnhọphạmtội;điềunàycũnggửiđimộtthôngđiệpmạnhmẽrằngxãhộichúngtakhôngnghiêmtúctrongviệcxửphạtngườilàmsai.

Ngượclại,giảsửchúngtaquyếttâmtriệtphátộiphạm.Chúngtacóthểhình

thànhquytrìnhtốtụnghìnhsựđixahếtmứccóthểtrongviệcđiềutratộiphạmvàxửphạtngườicótội.Cảnhsátcóthểbímậtgiámsátđiệnthoạicủamọingười,chặnlạivàkhámxétbấtcứaiđangđitrênphốmàtrôngcóvẻkhảnghi,vàobấtcứngôinhàhoặcvănphòngnàomàkhôngcầngõcửa,vàbuộcnghicanphảikhai.Trướctòa,bịcáokhôngđượcphépcóluậtsư,chỉcôngtốviênđượctrìnhbàyvụviệc,vàthẩmpháncóthểkếtánbịcáotrêncơsởnhữngchứngcứkhôngrõràng.

Rõràng,cảhaitrườnghợptrênđềukhôngthểchấpnhận.Chúngtacầnmộtquytrìnhtốtụnghìnhsựđểđiềutravàbắtgiữnhữngngườicóthểđãphạmtội,xétxửxemhọcóthựcsựphạmtộihaykhôngnhằmkiểmsoáttộiphạm,nhưngquytrìnhnàyphảithốngnhấtvớicácgiátrịvàtruyềnthốngcủachúngtavớitưcáchlàmộtxãhộitựdo.Sựmâuthuẫnvềmụctiêutạorakhiếnngườitabàncãinhiềutớinộidungcủaluật.Tacóthểchophépcảnhsát,côngtốviênvàtòaánhànhđộngtớimứcđộnào?Suyngẫmvềcâuhỏinày,tacầnnêurõhơnchitiếtcủacácgiátrịmâuthuẫnvốncótrongtốtụnghìnhsự.

Giátrịđầutiêncủatốtụnghìnhsựlàtìmrasựthật.Quytrìnhtốtụnghìnhsựcầnxácđịnh,bắtgiữvàtrừngphạtngườiphạmtộinhưngcũngphảithachongườikhôngphạmtội.Tìmrasựthậtlàgiátrịquantrọngởmọigiaiđoạntốtụnghìnhsự.Dĩnhiên,nórấtquantrọngtronggiaiđoạnluậntộitạiphiênxétxử,nhưngnócũngápdụngchogiaiđoạntốtụngbanđầu.Cảnhsátcầnquyếtđịnhchínhxáckhinàocóđủlýdođểbắtđầutiếnhànhđiềutramộttộiphạmhoặcbắtgiữmộtngười,còncôngtốviêncầnquyếtđịnhchínhxácthờiđiểmbuộctộiaiđó.

Hệthốngcũngcầntìmrasựthậtmộtcáchhiệuquả.Chúngtamuốnhệthốnglàmviệctốtmộtcáchhợplýkhithựcthiluậthìnhsự,ngaycảkhinguồnlựcbịhạnchếvàsailầmlàkhôngthểtránhkhỏi.Vìnguồnlựchạnchếnêntakhôngthểcómộthệthốnghoànhảo,songcảnhsátvẫnphảixửlýmộtsốlượngtộiphạmđángkể,còntòaánkhôngđượcmắcquánhiềusailầmkhikếtánbịcan.

Tậptrungvàotínhhiệuquả,ngaytừgiaiđoạnđầucủaquátrìnhtốtụng,cảnhsátvàcôngtốviênnênquyếtđịnhsớmxemtrongsốnhữngngườibịbuộctội,ailàngườicóthểkhôngphạmtộivàloạihọrakhỏiquytrình.Sauđó,nhữngngườikháccònlạisẽphảiđiquacảquátrìnhtớibướckếtáncuốicùng.Giảsửcảnhsát,côngtốviênvàtòaánrấtgiỏitrongviệcphânbiệtngườivôtộivàngườicótội,vậythìhầuhếtnhữngngườibịbuộctộithamgiatốtụngtrênthựctếđềucótội.Nếuthế,tacóthểđểcácnhânviênphụ

tráchtốtụnglàmviệcnàybằngcácthủtụckhôngchínhthứcvàthôngthường.Vídụ,cảnhsátsẽkhôngbịgòépbởicácthủtụccồngkềnhhaycácyêucầukĩthuậttháiquákhiđiềutratộiphạm,thuthậpchứngcứhaythẩmvấnnghican,nhữnggánhnặngchỉcótácdụnglàmgiảmkhảnăngtìmrasựthậtcủahệthống.

Nhưngchắcchắnhệthốngkhôngthểquáhiệuquả.Tìmrasựthậtlàquátrìnhkhônghoànhảo,cònnếutìmrasựthậthiệuquảcóthểđólàquátrìnhnguyhiểm.Tađềubiếtcácnguồnlựcbịhạnchế,màđốivớicảnhsát,điềutraviên,luậtsưvàthẩmphán,sựhạnchếđóđồngnghĩavớiviệcsailầmsẽxảyra.Quảthực,ngaycảhệthốngđượcthiếtkếtốtnhấtvàđượctàitrợđầyđủnhấtcũngmắcsailầm.Nếuđãcósailầm,thìcácsailầmđónênđitheohướngđảmbảokhôngcóbấtcứngườivôtộinàobịoansai,dùchođiềunàycónghĩalàsẽcómộtsốngườiphạmtộibịbỏsót.

Chínhvìvậy,cácthủtụckhôngchínhthứcthôngthườngbỗngtrởnênđặcbiệtnguyhiểm.Cảnhsát,côngtốviênvàthẩmphántòaánhìnhsựtiếpxúcvớitộiphạmnhiềuđếnnỗiđâuđâuhọcũngthấytộiphạm.Chúngtacầntớicácquytắcđểkiểmsoáthànhvicủahọ,thẩmphánphảiápdụngcẩntrọngcácquytắcnày,còncácthẩmphánkhácphảixemlạinhữngquyếtđịnhđó.Đólàlýdotạisaochúngtađánhgiácaohệthốngtranhtụng,vớicácbiệnphápbảovệđángkểvềmặtpháplýcóthểápdụngđểkhắcphụcnhữngsaisótvàlạmdụng,ngaycảkhilàmvậycóthểdẫntớiviệcthabổngchomộtsốngườithựcsựphạmtội.

Đâykhôngchỉlàmâuthuẫngiữamụctiêutìmkiếmsựthậtvàtínhhiệuquả.Tronghệthốngtưpháphìnhsự,chínhphủdùngquyềnlựccủamìnhđểchốnglạicánhân.Nhưngconngườikhôngphảilànhữngvấnđềkiểmsoáttộiphạmđơnthuầnđểcóthểxửlýbằngcácthủtụcquanliêu.Phẩmgiávàuytíncánhânlàcácgiátrịquantrọngtrongtốtụnghìnhsự.Chếtàihìnhsựchỉcóthểđượcápdụngsaukhiđãtiếnhànhmộtquytrìnhtrêncơsởtôntrọngphẩmgiávàuytíncánhân,ngaycảkhiquytrìnhđódiễnrachậmchạp,cồngkềnhvàthườngcósailầmtừphíaconngười.

Đểhạnchếsựoansaivàtôntrọngphẩmgiácánhân,tacónguyêntắcgiảđịnhvôtội.Trênthựctế,ngườibịcảnhsátđiềutravàbắtgiữrồibịcôngtốviênbuộctộiđúnglàcókhảnăngđãphạmtội,nhưngxácsuấtnàykhôngphùhợpđứngtrêngócđộphápluật.Thếnên,trongtoànbộquytrìnhtốtụngtớitậnthờiđiểmkếtán,ngườiđóvẫnđượcphápluậtcoilàvôtội.Nhiệmvụnặngnềcủacáctiểubanglàphảiloạitrừđượcsựgiảđịnhnàyvàphảituânthủmọiquytắckhilàmnhưvậy.

Quytrìnhtranhtụngvàgiảđịnhvôtộicònnhằmmộtmụcđíchkhác.Thôngthường,rấtdễhiểulàtấtcảchúngtađềusợquyềnlựctolớncủanhànướctrongtốtụnghìnhsựbịthựcthimộtcáchsaitrái,vàcụthểhơnnữa,aicũngsợquyềnlựcđóđượcápdụngmộtcáchkhôngcôngbằng.Cảnhsát,côngtốviênvàtòaáncóquyền“tùynghi”quyếtđịnhcáchthựcthiquyềnlựccủamình,vàtronglịchsửHoaKỳngườitađãgặprấtnhiềuvụviệcmàquyềnlựcnàyđượcthựcthitheohướngbấtlợichongườinghèo,ngườidântộcthiểusốhoặccácnhómđốitượngyếuthếkhác.

Vậy,làmsaođểcânbằngcácmụcđíchmâuthuẫnnàycủatốtụnghìnhsự?Liệuchúngtamuốnthủtụcnàydiễnranhưmộtdâychuyềnsảnxuấthaymộtquátrìnhđầytrởngại?Chínhsựmâuthuẫnnàydẫntớinhữngtranhcãivềcácloạithủtụctốtụnghìnhsựmàchúngtacần,vìnótạorachínhluậtpháphiệnhànhcủachúngta.Nhiềuthànhviênhệthốngvàcáchọcgiảchuyênvềtốtụnghìnhsựđãnhấttrírằng,tìnhhìnhquảlàlộnxộn.Mâuthuẫnnàytạoramộthệthốngluậtthiếunhấtquánvàkhôngthểdựđoán.Trongchươngnày,nếusuyngẫmvềcácquytắcnêncó,chúngtacũngnêncânnhắcxem,vớinhữngmụcđíchmâuthuẫnvốncónóitrêncủatốtụnghìnhsự,liệucóthểcócácquytắcrõrànghaykhông.

Tốtụnghìnhsựcócácbướcnào?

Trướckhitìmhiểuchitiếtvềtốtụnghìnhsự,tahãylướtquacácbướctrongquytrìnhnày.Quytrìnhtốtụngdiễnraởmỗibangmộtkhácvàkhácngaycảtronghệthốngliênbang,vàkhôngphảivụánnàocũngđềuđiquahệthốngtheocùngmộtcách,nhưngmôtảdướiđâylàsựhìnhdungsátnhấtvềđườngđitiêubiểucủamỗivụán.

Dĩnhiên,quytrìnhtốtụnghìnhsựbắtđầutừmộttộiphạmhoặcchínhxáchơnlàtừsựnghingờcủanhàchứctráchvềmộttộiphạm.Mộtcửahàng711bịcướp,hoặcmộtcảnhsáttậnmắtchứngkiếntộiphạm,hoặcphổbiếnhơnlànạnnhân(ởđâylàchủcửahàng)đếnđồncảnhsátkhaibáo.Bướcđầutiên,cảnhsátphảiđiềutratộiphạm:phỏngvấncácnhânchứngtrongvụviệc,xemlạibăngghihìnhtạicửahàng,thuthậpcácchứngcứkháctừhiệntrườngphạmtội,vàsosánhvụnàyvớicácvụkháctươngtự.Việcđiềutracóthểtậptrungvàođốitượngtìnhnghilàmộtngười–giảsửlàBuggsy–vàcảnhsátcóthểthẩmvấnanhta.Họcóthểchặnanhtatrênphốhoặctớinhàanhta,vàtạmgiamanhtađểthẩmvấn.Nếukẻcướpcửahàng711làmộttêncướpcóvũtrang,hoặcnếuhọcócáclýdokhácđểnghingờBuggsycósúng,cảnhsátcóthểkhámxétanhta–bằngcáchlầntừtrênxuốngdướingườianhtađểđảmbảorằnganhtakhôngmangtheomộtvũkhínàocóthể

gâynguyhiểmtứcthìchohọ.Nhữngtrườnghợpchạmtráncảnhsátkiểunàycóthểgâykhóchịu,xâmphạmhoặcthậmchílàmchomộtngườicảmthấyxấuhổ,nhưngchúngvẫnđượcchấpnhậnnhưcácbướckhácchẳnghạnnhưbắthoặctạmgiamaiđó.

Đốivớimộtsốvụánkhác,việcđiềutracóthểphứctạphơn.Vídụ,trongcácvụánmạng,hoạtđộngđiềutrakhoahọctạihiệntrườngphạmtộicóthểmởrộnghơnvànạnnhânsẽđượctiếnhànhkhámnghiệmtửthi.Ngườicungcấptintức,việcnghelénvàcảcácquytrìnhgâykhóchịukháccũngcóthểđượcsửdụngkhiđiềutracáchoạtđộngphạmtộiphứctạp.

Vìthế,mộtsốbiệnphápsànglọcsẽđượcápdụngđểquyếtđịnhxemcónênchínhthứcđưaBuggsythamgiaquytrìnhtốtụnghìnhsự,hoặcliệungườinàycóthểthoátkhỏiquytrìnhnàykhông,đốivớitrườnghợpanhtađãthamgiatốtụng.(ChừngnàoBuggsyvẫnđangởtrongquytrìnhtốtụng,việcđiềutratộiphạmsẽtiếptục;cảnhsátvàcôngtốviêncóthểthuthậpthêmchứngcứđểsửdụngchốnglạianhtatrướctòa).SaukhicảnhsátđiềutrađãhàilòngrằngcólýdochínhđángđểtinrằngBuggsyđãcướpcửahàng711,anhtasẽbịbắt.Buggsysẽbịgiam(trừtrườnghợpphạmnhữngtộilặtvặt)vàbịvàosổvìtên,tuổivàcácthôngtinkháccủaanhtasẽđượclưulại,dấuvântaysẽđượclấy,bịchụpảnh,khámxétvàgiamgiữ(trườnghợpchỉphạmnhữngtộilặtvặt,ngườiphạmtộisẽđượcthảvàyêucầuđếngặpthẩmphánvàomộtthờiđiểmnhấtđịnh).

BướctiếptheolàxácđịnhxemcóchínhthứcbuộctộiBuggsyhaykhôngvànếucóthìlàtộidanhnào.ViệcbuộctộithườngđượcthựchiệnthôngquahìnhthứccáobuộcnêurõBuggsybịbuộctộigìvàcáctìnhtiếtlàmcơsởcholờibuộctộiđó.Cáotrạngthườngđượcthựchiệnbởisĩquancảnhsátcấpcao,côngtốviênhoặccảhaingườinày.BêncáotrạngcóthểquyếtđịnhcóhoặckhôngcáobuộcBuggsyphạmmộttộikhácvìmộtsốlýdonhấtđịnh.Họcóthểchorằngvấnđềsẽđượcgiảiquyếttốthơntheocáchkhác,chẳnghạnnếuBuggsylàtrẻnhỏăntrộmthanhkẹotừcửahàng711,cảnhsátcóthểtrảBuggsyvềvớichamẹsaukhinghiêmkhắccảnhcáo.Hoặchọcóthểquyếtđịnhrằngcáobuộcmàviêncảnhsáttiếnhànhbắtgiữđưaralàkhôngđúng.CáobuộcnàycóthểtănglênhoặcgiảmxuốngtùythuộcvàoloạivũkhímàBuggsysửdụngvàsốlượnghànghóamàanhtaăncắp.

SaukhiBuggsybịcáobuộc,anhtatừbịcanchuyểnthànhbịcáo,vàsựtậptrunggiờđâysẽđượcchuyểntừsởcảnhsátsanghệthốngtòaán.Ngaysaukhicáobuộcđượcgửilên,bịcáosẽđượcđưaratrướcthẩmphán(thườnglàthẩmpháncấpthấphơn)đểtrìnhdiệnlầnđầu.Hầuhếtcáctòaánđềuquy

địnhthờihạntạmgiữbịcan(thườnglà24giờ)trướckhiđượcđưarathẩmphán.Tronglầntrìnhdiệnđầutiên,thẩmphánsẽthôngbáochoBuggsyvềcáccáobuộcđốivớianhtavàchoanhtabiếtcácquyềncơbảnnhưquyềngiữimlặngvàquyềnmờiluậtsư.NếuBuggsynghèo,thẩmphánsẽthựchiệncácbướckhácđểtìmluậtsưbàochữamiễnphíchoanhta.Thẩmpháncũngsẽđặtramứcbảolãnh.Giátrịcủakhoảntiềnbảolãnhtùythuộcvàomứcđộnghiêmtrọngcủatộiphạm,lýlịchcủaBuggsy,vànguycơanhtacóthểsẽkhôngxuấthiệntạiphiênxétxử.Nếubịcáokhôngthểnộptiềnbảolãnh,anhtasẽphảingồitùđểchờxétxử.Trongnhiềutrườnghợp,thẩmphánsẽthảbịcáosaukhingườinàycamkếtsẽtrìnhdiệntrướctòamàkhôngyêucầubấtcứkhoảntiềnbảolãnhnào.

Saulầntrìnhdiệnđầutiên,bịcáotrongvụđạihình(trọngán)cóquyềnthamgiaphiênđiềutrầnsơbộ.Vớitộitiểuhình(tộinhẹ),phiênđiềutrầnsơbộvàmộtsốbướctrunggiankhácthườngkhôngcầnthiết.Phiênđiềutrầnsơbộlàviệcxemxétđộclậpđầutiêncủathẩmphánvềcácnộidungcáobuộc.Thẩmphánphảiquyếtđịnhxemcótồntạilýdochínhđángchothấybịcáolàngườiđãthựchiệnhànhviphạmtộibịcáobuộchaykhông.Côngtốviênsẽđưaranhânchứngđểthànhlậpcácyếutốcơbảnchovụáncủamình,vàluậtsưbàochữacủaBuggsycóthểkiểmtrachéocácnhânchứngnày,thậmchíđưaranhânchứngbiệnhộ,mặcdù,vìlýdochiếnthuật,họhầunhưkhôngsửdụngcơhộinày.Nếuthẩmphánquyếtđịnhcóđủtộichứngđểgiữbịcáothìvụántiếptục;cònnếukhông,thẩmánsẽphảibãián,trừphicôngtốviênchuẩnbịbảncáobuộcmớivớinộidungcáobuộcđãgiảmđitrêncơsởcácchứngcứủnghộ.

MộttrongcácphươngtiệntruyềnthốngđểtiếnhànhxemxétkỹhơncáccáobuộctrọngtộilàthôngquaĐạibồithẩmđoàn.Bồithẩmđoànsẽquyếtđịnhxemcóđủchứngcứđểbuộctộibịcáohaykhông.CôngtốviêncũngcóthểdùngĐạibồithẩmđoànnhưmộtcơquanđiềutratrướckhiđưaracáobuộc.Đạibồithẩmđoànlàhìnhthứcđưangườidânbìnhthườngthamgiavàoquátrìnhtốtụnghìnhsựvớitưcáchngườiraquyếtđịnh.QuátrìnhtốtụngcủaĐạibồithẩmđoànđượcgiữkínvàchỉcócôngtốviênđượcđưarachứngcứ.CácnhânchứngđượcmờiratrướcĐạibồithẩmđoànkhôngđượcphépcóluậtsưhỗtrợkhikhaibáo.Vìthế,việcsửdụngchứcnăngtruyềnthốngcủaĐạibồithẩmđoànđểxemxétlạivụándocôngtốviêntrìnhbàyvàsànglọccácvụánthiếucăncứ,đãgiảmđángkể.Ngườitavẫnthườngnói,mộtcôngtốviêngiỏicóthểthuyếtphụcđượcĐạibồithẩmđoànbuộctộicảchiếcbánhkẹp.Ởnhiềunơi,hiệnnayngườitakhôngcònyêucầuĐạibồithẩmđoànxemxétlạinộidungcáobuộcnữa.

NếuĐạibồithẩmđoànkếtán,bảncáotrạngsẽđượcnộplêntòa.TrongtrườnghợpĐạibồithẩmđoànkhôngxemxétlạinộidungcáobuộc,côngtốviênsẽlậpmộtvănbảntươngđươnggọilàcôngtốtrạng.Nộidungcủabảncáotrạnghaycôngtốtrạng,cũngnhưbảncáobuộc,sẽtrìnhbàycụthểcáccáobuộcchốnglạibịcáovàcơsởcủachúng.Buggsysẽđượcđưatrởlạitòavàbịluậntộitheobảncáotrạnghoặccôngtốtrạng.Khiluậntội,anhtasẽđượcthôngbáolạivềcáccáobuộcvàđượcyêucầunhậntộihoặckhông.Đâychínhlàthờiđiểm(hoặccóthểsớmhơnhoặcmuộnhơn)việcđiềuđìnhnhậntộiđượcxúctiến;Buggsycóthểquyếtđịnhnhậntộiđểđổilấycáobuộcgiảmnhẹhoặcbảnáncólợichoanhta.

Bịcáokhôngnhậntộisẽchờxửtiếp.Tuynhiên,trướcphiêntòa,luậtsưbàochữacóthểtrìnhhàngloạtcácđơnkiếnnghịvềnộidunghoặcquytrìnhthủtụclêntòa.Cácđơnkiếnnghịvềquytrìnhthủtụcthườngnêuphảnđốinhữngsaisóttrongquátrìnhbuộctội.Còncácđơnkiếnnghịvềnộidungquantrọngnhấtthườngliênquantớigiaiđoạnpháthiệnvụáncũngnhưviệclấpliếmchứngcứcủabêncôngtố.Buggsycóquyềnbiếtnhữngchứngcứ,kểcảcólợivàkhôngcólợi,màcôngtốviêndùngđểchốnglạianhtrướctòađểluậtsưbàochữacósựchuẩnbịtốthơn.Nếucósaisóttrongquátrìnhthuthậpchứngcứ,chẳnghạnthẩmvấnBuggsymàkhôngcócảnhbáođầyđủvềquyềntốtụngcủaanhtamàHiếnphápquyđịnh,thìluậtsưbàochữacóthểlàmđơnkiếnnghịđểloạibỏchứngcứđókhỏiphiêntòa.

Trungtâmcủaquytrìnhtốtụnghìnhsựlàphiênxétxử.Bịcáocóquyềnđượcxétxửbởimộtbồithẩmđoàn,đốivớicácvụtrọngtộivàhoặctộinhẹnhưngnghiêmtrọng,mặcdùquyềnnàycóthểbịbácvàvụánsẽđượcmộtthẩmphánxétxử(gọilàphiênxétxửbởithẩmphán).Nếubịcáođượctuyêntrắngánthìvụáncoinhưkếtthúc.Cònnếubịcáobịkếtán,thìthẩmphánhoặcbồithẩmđoàn,theohướngdẫncủaluật,sẽquyếtđịnhbảnán–hìnhphạtsẽđượcápdụng.

Phiênxétxửchưahẳnlàdấuchấmhếtchocâuchuyện.Bịcáocóquyềnkhángcáo,xintòaáncấpcaohơnxemlạiphiênxétxửđểtìmrasaisót.(Nếubịcáođượctuyêntrắngán,côngtốviênkhôngthểkhángcáo,vìHiếnphápcấmtruytốmộtngườihailầnvềcùngmộttội–bấtkhảtrùngtố).Nếutìmrasaisót,bịcáocóquyềncóphiêntòamới.Ngaycảsaukhithờigiankhángcáothôngthườngđãkếtthúc,bịcáodùđãbịkếtánvẫncóthểtheođuổicácbiệnphápchếtàihậukếtán.Thôngthường,bịcáosẽthỉnhcầutòaánliênbang,việncớcómộtviphạmHiếnpháptrongphiênxétxử,ngaycảkhibanđầuphiênxétxửdiễnraởtòaánbang.

Khinàocảnhsátcóthểtiếnhànhkhámxétvàbắtgiữ?

Luậtkhámxétvàbắtgiữđiềuchỉnhmộtsốnghiệpvụđiềutracănbảnnhấtcủacảnhsát,baogồmnghelénvàcácbiệnphápgiámsátbằngthiếtbịđiệntửkhác,kiểmtrahồsơkinhdoanhvàbớirácđểtìmbằngchứng,bêncạnhcácnghiệpvụtruyềnthốngnhưchặnnghiphạmđểlụcsoátquầnáo,xeôtôvàcácvậtdụngkháccủahọ.Nếutốtụnghìnhsựchỉtậptrungvàoviệctìmrasựthậtvàxửlýtộiphạmthìcảnhsátsẽcóquyềnhạnrấtlớnđểtiếnhànhkhámxétvàbắtgiữ.Nhưngviệctraochocảnhsátcácquyềnnàysẽlàmxâmphạmtớiquyềnvềtàisản,sựriêngtưvàantoàncánhâncủaconngười.Vìthế,khảnăngthựchiệncácnghiệpvụnàycủacảnhsátđượcđiềuchỉnhbởiTuchínhánthứ4củaHiếnphápHoaKỳnhưsau:

“Quyềncủangườidânđượcđảmbảovềthânthể,nhàở,tàiliệuvàvậtdụngkhôngbịkhámxétvàthugiữmộtcáchbấthợplý,sẽkhôngbịviphạm,vàsẽkhôngcómộtlệnhnàocủatòađượcbanhànhnếukhôngcólýdochínhđáng,vàkhiđólệnhcủatòaphảikèmtheolờituyênthệhoặcxácnhận,vàđặcbiệtlàphảimôtảđịađiểmsẽđượckhámxétvànhữngngườihoặcvậtsẽbịbắtgiữ”

Tuchínhánthứ4nóitrênápdụngchocáchoạtđộngkhámxétvàbắtgiữcủabấtcứquanchứcchínhphủnàochứkhôngchỉcủacácnhânviêncảnhsát.VịhiệutrưởngtrườngcôngmuốnkhámxéttủđồcủahọcsinhhayviênthanhtracủaCụcQuảnlýDượcvàThựcphẩmmuốnkiểmtramộtnhàmáyđónggói,đềuphảituânthủTuchínhánthứ4này,mặcdùtiêuchuẩncủaviệckhámxétbấthợplýtrongcácbốicảnhnàykháchẳnsovớicácchuẩnmựcápdụngkhimộtviêncảnhsátchặnaiđótrênphố.Trongkhiđó,cácbiệnphápbảovệtheoquyđịnhcủaHiếnphápchỉápdụngchocáchànhđộngcủaquanchứcchínhphủ.MộtôngchủtưnhânmuốnkiểmtraemailcủanhânviênhaymộtcửahànglắpmáyquayanninhtrongphòngthayđồkhôngphảituânthủcáchạnchếmàHiếnphápquyđịnh.(Trongmộtsốtrườnghợp,đạoluậthoặcquyềnriêngtưtheohệthốngluậtánlệcóđưaramộtsốhìnhthứcbảovệ).

DùTuchínhánthứ4ápdụngchomọihoạtđộngcủachínhphủ,songápdụngnónhưthếnàolạilàvấnđềđượcquyđịnhkémrõràngtrongquátrìnhđiềutraliênquanđếnanninhquốcgia.Mộtloạtđạoluậtđãmởrộngthẩmquyềnđiềutracủachínhphủrakhỏiphạmvinhữngquyềnđượcphépkhiđiềutrahìnhsựthôngthường.Vídụ,theoLuậtGiámsátTìnhbáoNướcngoài(FISA),cácđặcvụliênbangcóthểxinmộttòaánđặcbiệtchuyênhọpkín,đểchophépnghelén,phêchuẩncáclệnhkhámxétvàcáccôngcụđiều

trakhác.LUẬTÁIQUỐCHOAKỲ,đượcbanhànhsauvụtấncôngngày11tháng9vàđượcsửađổisauđó,đãđưavàoápdụngcácbiệnphápmớinhưlệnhvàotrộmvànhìntrộm,theođó,đặcvụđượctiếnhànhkhámxétmàkhôngcầnthôngbáochođốitượngbịkhámxét,vàcóquyềnyêucầuxemhồsơcủathưviệnvàcửahàngsáchtrongquátrìnhđiềutramàkhôngcầnthôngbáochongườiđangbịđiềutra.TổngthốngGeorgeW.BushđãbímậtủyquyềnchoCụcAnninhQuốcgiagiámsátcáccuộcđiệnthoạivàemailcủahàngngànngườimàkhôngcầnxinlệnh,dựavàoquyềnhạnvốncócủaôngvớitưcáchlàtổngtưlệnh.CáctòaáncấpdướiđãtuyênbốmộtsốbiệnphápnàylàtráivớiHiếnpháp,nhưngTòaTốicaochưabaogiờcóquyếtđịnhvềvấnđềhiệulựcnày.Phầncònlạicủacuộcthảoluậnvềluậtkhámxétvàbắtgiữtrongmụcnàychỉquantâmtớitruytốhìnhsựtruyềnthống.Đểtìmhiểuthêmvềtínhhợphiếntrongcáchànhđộngcủachínhphủtrongcuộcchiếnchốngkhủngbố,hãythamkhảoChương2.

Câuhỏiđầutiênvềluậtlà:khámxéthoặcbắtgiữlàgì?Trướctiên,hãytậptrungvàoviệckhámxét.Khiviêncảnhsátnhìnvàobêntrongxeôtôcủabạnđểtìmdấuvếtcủađiếucầnsatrênchiếcgạttàn.Khihọkiểmtrathùngráccủabạnhaychochónghiệpvụđánhhơihànhlýcủabạn.Khihọnghelénđiệnthoạicủabạnđểxembạncónóivềcầnsahaykhông.Liệucáchànhđộngnêutrêncóphảilàkhámxét?CâuhỏinàyrấtquantrọngvìTuchínhánthứ4chỉcótácdụngbảovệngườidânkhiviệckhámxéthoặcbắtgiữđượctiếnhành.Nếucáchoạtđộngtrênlàkhámxét,tòaánsẽtiếptụcxemxétliệucácyêucầukhácnêutrongTuChínhánnàyđãđượcđápứnghaychưa.

Banđầu,TòaTốicaochorằngchỉkhinàocósựxâmphạmvậtchấtđốivớimộttrongcácđốitượngnêutrongTuchínhánthứ4–thânthể,nhàở,tàiliệuvàvậtdụng–khiđómớiđượctínhlàkhámxét.TrongvụKatzkiệnHoaKỳ(1967),Tòađãmởrộngphạmvibảovệđểthểhiệnkìvọngchínhđángvềsựriêngtưliênquantớiphạmvivàphươngthứctiếnhànhkhámxét,màkhôngcầnphảicósựxâmphạmvậtchấtởdạngcụthểnào.

Theotiêuchuẩnkìvọngvềsựriêngtư,mộtsốtrườnghợprấtdễquyếtđịnh.Nếumộtngườiđixuốngphốmàcôngkhaihútcầnsa,thìtứclàhọđangthểhiệnhànhviphạmpháptrướccôngchúng,nênviệcquansáthànhđộngnàycủasĩquancảnhsátkhôngphảilàkhámxét.Cònnếuhọhútcầnsaởnhàsaukhiđãđóngcửahạrèmthìhọcókìvọnghợpphápvềsựriêngtưvàcảnhsátkhôngđượcnhìnqualỗkhóahoặcđộtnhậpvàonhàđểpháthiệnhànhviphạmpháp.

Ngoàira,trongcáctrườnghợpkhác,kìvọngvềsựriêngtưlàmộtkháiniệmrấtmơhồ,vànhiềukhiquyếtđịnhcủaTòacóvẻkìcục.Vídụ,bêntrongngôinhàđượcbảovệđểkhôngbịcảnhsátsoimóinhìnqualỗkhóahoặcsửdụngthiếtbịchụpảnhnhiệtđểpháthiệnbóngđèncôngsuấtcaođượcsửdụngđểtrồngcầnsa,nhưngsânsaucủangôinhàhoặcnhàkínhnằmtrongkhuônviênlạikhôngđượcbảovệkhỏicácthiếtbịchụpảnhtừtrênkhôngđểpháthiệncâycầnsa,vìloạicâynàyrấtdễnhậnrađốivớibấtcứaitìnhcờbayngangquađó.Khichúngtađãvứtđồđithìcónghĩalàkhôngcònkìvọngvềsựriêngtư,kháiniệmriêngtưápdụngvớicảrácthảicủamộtngười,ngaycảkhinóđã“bịbỏđi”vìbịvứttrongthùngnhámởvỉahèđểđợingườitađếngomrácvứtđi.NhưvậytheoTòaTốicao,sựriêngtưtronghóađơnthẻtíndụng,thưtìnhhoặccácvậtdụngcánhânkháclàkhôngđượckỳvọngmộtkhichúngđãbịvứtvàosọtrác.(LấyvídụvềphạmvibảohộrộnghơncủaHiếnphápbangsovớiHiếnphápliênbanglà,mộtsốtòaánbangchorằngconngườicóquyềnkìvọngvềsựriêngtưngaycảđốivớirácthảimàmìnhbỏđi,nêntrướckhilụcsoátchỗrácđó,cảnhsátcũngphảixinlệnhcủatòa).Rútcục,lấyhồsơgiaodịchcủamộtngườitừngânhànghoặcbảnkêcuộcgọitừcôngtyđiệnthoạikhôngphảilàkhámxét.Vìnếuthôngtinđãcôngkhaichongânhànghoặcmộtcôngtyđiệnthoại,thìkhôngnênkìvọngrằngthôngtinđósẽđượcgiữbímật.

Ngaycảkhiviệckhámxétxảyra,điềuđókhôngcónghĩalàcảnhsátđãviphạmTuchínhánthứ4.Cầnlưuý,nộidungsửađổilầnthứ4gồmhaimệnhđềđộclập.Mệnhđềđầutiêncấmkhámxétbấthợplý,cònmệnhđềthứhainêurõcácyêucầumàmộtlệnhkhámxétphảiđápứng,đángchúýlàyêucầuvềlýdochínhđángđểtiếnhànhkhámxét.Song,bảnthânnộidungTuchínhánnàykhôngnêurõđâulàmệnhđềchính.

Trongmộtthờigiandài,tòacoiyêucầukhámxétlàmệnhđềchính.Đểxinlệnhkhám,cảnhsátphảicólýdochínhđángchothấyviệckhámxétsẽgiúptìmtộichứng,theomộtthủtụcquycủtrướcmộtquantòatrunglập.Yêucầuvềlệnhkhámxétgópphầnđángkểvàoviệcgiámsátcáchoạtđộngcủacảnhsátvàtừđóđảmbảoquyềntựdocánhânđượcbảovệ.Dĩnhiên,đôilúcviệcxinlệnhkhámlàphithựctếdoyêucầuphảihànhđộngnhanhchóngđểtìmrachứngcứtrướckhinóbịloạibỏhoặctiêuhủy.Vìthế,mộtsốhoạtđộngkhámxétcóthểđượcthựchiệnmàkhôngcầnlệnh,nhưngchỉtrongmộtsốtrườnghợpnhấtđịnhđểđảmbảotínhhợplýcủanó.

CáchtiếpcậnthứhaicủatòađốivớiTuchínhánnàylàmđảolộntrậttựcủacácyêucầuđượcđặtra.Theođó,mệnhđềchínhcủaTuchínhánthứ4nàylàyêucầuvềviệckhámxétkhôngđượcbấthợplý.Mộthoạtđộngkhámxét

cóthểbấthợplývìmộtsốlýdo,trongđóchỉcómộtlýdolàvìnókhôngđượctiếnhànhtheolệnh.Mệnhđềthứhaiyêucầuvềlệnhkhámnêuracácyêucầuđểcómộtlệnhhợplệ,nhưngnókhôngđềcậptớinhữngtrườnghợpkhámxétbấthợplýđượcthựchiệnkhikhôngcólệnh.Thayvàođó,Tòaphảixâydựngmộtchuẩnmựcchungđểđánhgiátínhhợplýcủaviệckhámxétkhôngcólệnh.

Cónhiềukhảnăngtasẽchorằnggiảthiếtđầutiênthốngnhấthơnvớicáchtiếpcậnthiênvềmụcđíchbảovệcácquyềncủatốtụnghìnhsự,còngiảthiếtthứhainghiêngvềcáchtiếpcậntậptrungvàophươngthứcthihànhnhiệmvụcủacảnhsát.Tínhưuviệtcủamệnhđềthứhainằmởchỗnógiớihạnkhắtkhecáctìnhhuốngmàtrongđócảnhsátcóthểkhámxét,trongkhisựhợplýlàtiêuchuẩnlinhhoạthơn.Nhưngđólạikhôngphảilàtínhchấtcủaluậtánlệ.Thayvàođó,mâuthuẫngiữacácgiátrịcơbảncủatốtụnghìnhsựđượcthểhiệntrongmỗiquanniệm.Yêucầuvềlệnhkhámngàycàngcónhiềungoạilệ,còntiêuchuẩnvềsựhợplýkhônghoàntoànbịxemnhẹ.

Hãybắtđầuvớiyêucầuvềlệnhkhám.Lệnhkhámlàsựchophépcủathẩmphánhoặcmộtquanchứccóthẩmquyềntươngđươngđểcảnhsátkhámxétvàtịchthuchứngcứtộiphạm.Yêucầuvềlệnhkhámxétcótácdụngtáchbiệtgiữamộtbênlàquyếtđịnhvềtínhhợplýcủaviệckhámxétvàmộtbênlàngườicónhiệmvụtiếnhànhkhámxét;giảsử,mộtquantòađộclậpcóthểthoảimáihơnkhiđánhgiátộichứngvàsẽquyếtđịnhxemnócóđápứngcáctiêuchuẩnmàHiếnphápquyđịnhhaykhông.Song,quytrìnhtiếnhànhxincấplệnhkhámnàytrênthựctếởnhiềunơicónhiềunghịchlý.Thẩmphánthườngchỉmấtvàiphútđểxemxétlýdoxintòabanhànhlệnhkhámxétnêutrongđơn,hầuhếtmọiđơnyêucầubanhànhlệnhkhámđềuđượcphêchuẩn,vàcảnhsátthậmchícóthểxinlệnhquađiệnthoại,chỉđơngiảnnêuramộtsốtìnhtiếtlàmcơsởchoyêucầucủahọ.Trướcthựctếđó,yêucầuvềlệnhkhámnàycóthểlàmộtbiệnphápkiểmtrahữuhiệuhànhvicủacảnhsáthaykhông?Ởmộtmứcđộnàođóthìcó;vìbiếtrằngyêucầuxinlệnhkhámxétsẽđượctrìnhlênthẩmphánnêncảnhsátvàcôngtốviênbuộcphảituânthủchặtchẽhơncácchuẩnmựccủaphápluật.

Khibanhànhlệnhkhámxét,nhiệmvụchủyếucủaquantòalàxácđịnhxemcólýdochínhđángđểtinrằngviệckhámxétsẽtìmrachứngcứphạmtộicụthểởđịađiểmđượcnêuhaykhông.Mứcđộchínhđángcủalýdonàytạonênsựcânbằngvừađảmbảosự“tùynghi”củacảnhsáttronghoạtđộngtrấnáptộiphạmvừabảovệđượcquyềnlợiriêngtưcủaconngườiđượcquyđịnhtrongTuchínhánthứ4.Vídụ,tronghaivụánởTòaTốicaodướithời

Warren,TòaTốicaochorằngtrongtìnhhuốngthôngthường,khicảnhsáttrìnhlêntòathôngtincóđượctừngườicungcấpthôngtinđểxintòabanhànhlệnhkhámxét,thìquantòaphảiđượccungcấpđủcáctìnhtiếtvềđộtincậycủangườiđãcungcấpthôngtinnóitrênvàlýdomàngườiđóđưarakếtluận,đểtừđócócơsởđưaraquyếtđịnhsángsuốtvềviệccótồntạimộtlýdochínhđángđểtiếnhànhkhámxéthaykhông(VụAguilarkiệnTexas[1964]vàSpinellikiệnHoaKỳ[1969]).QuyếtđịnhcủaTòatốicaodướithờiBurger,trongvụGateskiệnIllinois(1983),đãloạibỏhoàntoànphépthửnày.Saukhixemxét“toàncảnh”,nếuquantòacóthểđưaramộtphánquyếtchungrằngcólýdochínhđángđểbanhànhlệnhkhám,thìtòasẽlàmngay,ngaycảkhitòakhôngthểxácđịnhđượcđộtincậycủathôngtinnặcdanhhoặclýdomàngườiđóbiếtnhữngthôngtinnày.

DùyêucầuvềlệnhkhámxéttrongTuchínhánthứ4mớilàmệnhđềchínhthìmộtsốtrườnghợpkhámxétvẫncóthểtiếnhànhmàkhôngcầnlệnh.CònnếuchorằngyêucầuvềtínhhợplýcủaviệckhámxéttrongTuchínhánthứ4mớilàmệnhđềchínhthìdĩnhiênviệckhámxétcóthểđượctiếnhànhmàkhôngcầnlệnhcủatòanếuviệckhámxétđólàhợplý;chỉsốcơbảncủatínhhợplýlàlýdochínhđángđểtinrằngchứngcứphạmtộisẽđượctìmra.Nhìnchung,cóthểnóirằng,việckhámxétkhôngcólệnhcóthểcoilàhợplệnếuthờigianchờđợitòabanhànhlệnhđólàmảnhhưởngquámứctớimụcđíchkiểmsoáttộiphạm,hoặckhilợiíchriêngtưnêutrongTuchínhánthứ4khôngbịxâmphạmnghiêmtrọngnếutiếnhànhkhámxét.Nhưngviệcquyđịnhchungchungnhưvậyẩnchứanhiềutranhcãivềviệcnênđểcảnhsátđitớiđâu.

Ngoạilệcủaviệcthugiữtangvậtlàtịchthucácđồvậtđượcpháthiệntìnhcờ.Vídụ,nếumộtviêncảnhsátvàomộtngôinhàtheođúngquyđịnhcủaphápluậthoặcchặnxelạivàbấtchợtpháthiệntúimatúytrênsàn,anhtacóthểtịchthungaycáitúiđóchodùkhôngcólệnhcủatòavàkhôngcólýdochínhđángđểnghingờởđócómatúy.Mụctiêucủahoạtđộngthihànhánsẽbịtổnhạinếumộtcảnhsát,khiđangthựchiệnnhữnghànhviđượcphápluậtchophép,lạikhôngthểtịchthuchứngcứphạmtộimàanhtanhìnthấy.Songngoạilệnàytạorahaitìnhhuốngmàcáccảnhsátcóthểlàm:chặnlạirồixintòabanlệnhthugiữhoặccứlấycớkhámxétđểthugiữtangvậtmàanhtanghingờlàcóởđórồisaunaykhaimanrằngvậtchứngđóđượcpháthiệntìnhcờ,trongkhitrênthựctếchúngđượcpháthiệnkhicảnhsátthựchiệnviệckhámxétquáphạmvichophép.Banđầu,TòaTốicaophảnứngvớitìnhhuốngthứnhấtbằngcáchchấpnhậnngoạilệnàyvớiđiềukiệnviệcpháthiệnđồvậtlàkhôngcốý.TuynhiêncuốicùngTòabácbỏyêucầunày;Tòanêurõmộtkhiviêncảnhsátđãtiếnhànhkhámxétmộtcáchhợppháp,

thìviệcchophépanhtatịchthunhữngtangvậtmàanhtatìnhcờnhìnthấytrongquátrìnhkhámxétcũngkhôngxâmphạmgìnhiềutớiquyềnriêngtưđượcbảovệ,vàtòacóthểđánhgiátínhhợplýcủaviệckhámxétdựatrêncáctiêuchuẩnkháchquan(đồvậtcónằmlộrahaykhông)khôngphụthuộcvàodựđịnhcủaviêncảnhsát.Sựcámdỗthứhaivẫntồntại,vàmộtsốluậtsưbàochữachorằngcảnhsátthườngkhaimankhinóirằngtangvậttịchthutrongmộtbuổikhámxétđềuđượcpháthiệntìnhcờ.

ViệcsửdụngtiêuchuẩnkháchquanđểđánhgiátínhhợplýngàycàngđượctòaủnghộvìnólàcơsởđểhàihòagiữahoạtđộngnghiệpvụcủacảnhsátvàmụctiêubảovệtựdotheoTuchínhánthứ4.Vídụ,nếucảnhsátcólýdochínhđángđểtinrằngtộiphạmđãxảyra,họcóthểchặnngườiđãphạmtội;đâylàviệcbắtngườihợplýtheoTuchínhánthứ4.NhưnggiảsửnếutộiphạmchỉviphạmgiaothôngvàviệcchặnlạichỉlàcáicớđểtìmkiếmchứngcứvềmatúymàtàixếngườiMỹgốcPhiđangbuônbántrongkhuvựccótỉlệtộiphạmcaothìsao?Khiđónguycơvềsựbấthợplýlàcóthật,nhưngtòalậpluậnrằngchỉcầntồntạilýdochínhđáng,ngaycảlýdochínhđángcủamộtviphạmgiaothôngnhỏđượchìnhthànhdựatrênlờikhaicủaviêncảnhsát,thìviệcchặnxevẫnđượccoilàhợplý.

Tìnhhuống,cảnhsátkhôngcầnlệnhhaylýdochínhđángđểtiếnhànhkhámxétvàbắtgiữ,đólàtìnhhuốngchặnvàkhámxétquầnáo.Trongtrườnghợpnày,cảnhsátyêucầumộtngườidừnglạimộtlátđểnóichuyện,thườnglàvềhoạtđộngkhảnghinàođó,vàkhámxétquầnáocủangườiđóđểđảmbảorằngngườinàykhôngmangtheovũkhínàocóthểđedọatrựctiếpviêncảnhsát.TrongvụTerrykiệnOhio(1968),Tòacôngnhậnrằng“trongtìnhhuốngphùhợpvàbằngcáchthíchhợp,cảnhsátcóthểtiếpcậnmộtngườivìmụcđíchđiềutramộthànhviphạmtộicóthể”vàsauđócóthể“tiếnhànhviệckhámxétquầnáobênngoàicủangườiđónhằmpháthiệnnhữngloạivũkhícóthểđượcsửdụngđểhànhhunganhta”.Sauđó,TòacònlậpluậnrằngviệcyêucầunghicannêudanhtínhkhichặnhọlạinhưtrongvụáncủaTerrykhôngviphạmquyềncủaanhtatheoTuchínhánthứ4cũngnhưđặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctộicủaanhtatheoquyđịnhtrongTuchínhánthứ5.(VụHiibelkiệnTòaánHạtKhuvựcXétxử6,2004).

Vậytìnhhuốngphùhợpđểchặnmộtngườilàgì?Mấuchốtcủavấnđềnàylàđểcảnhsátthihànhnhiệmvụcủamìnhmàvẫnhạnchếđượcviệcthựcthithẩmquyềntùytiệncủahọ.Dùchắcchắncócơsởthựctếđểnghingờngườibịchặnlạilàcóhoạtđộngphạmtội,nhưngđiềugìtạonêncơsởkháchquanđóthìlạikhôngrõràng,vàtòaánthườngtôntrọngquyếtđịnh

củacảnhsát.

Cuốicùng,cómộtsốtrườnghợpcảnhsátvàngườidânđốiđầuvớinhausongởmứcđộkhôngnghiêmtrọngnhưtrongvụcủaTerry,vìthếkhôngliênquantớiTuchínhánthứ4.TrongvụáncủaTerry,Tòađãthỏahiệp“khiviêncảnhsáttướcđisựtựdocủamộtcôngdânbằngcáchdùngvũlựchoặcphôtrươngquyềnhạn”.Vìthế,theoquanđiểmcủaTòa,khicảnhsátlênxebuýtyêucầuxemvéxe,căncướccủatừnghànhkháchvàkiểmtrahànhlýcủahọ,hoặckhicảnhsátđuổitheomộtthanhniênhoảngsợbỏchạykhithấyxetuầntrađếnthìđókhôngphảilàbắtgiữ”.

Đặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctộilàgì?

Tuchínhánthứ5củaHiếnphápHoaKỳcóphầnquyđịnh“Khôngmộtaibịlàmchứngchốnglạibảnthânmìnhtrongmộtvụánhìnhsự”.ĐặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctộilàđặcquyềncơbảntronghệthốngtưpháphìnhsựcủaMỹ.Tronghệthốngtốtụnghìnhsự,cơquancôngtốcónghĩavụchứngminhvụáncủamìnhthôngquanỗlựccủachínhhọchứkhôngphảithôngquaviệcthẩmtrabịcáo.Nếubịépphảilêntiếng,bịcáosẽđốimặtvớicáigọilà“bộbabấtkhảthinghiệtngãgiữatựbuộctội,khaimantrướctòahoặckhôngtuânlệnhtòa”–cónghĩalàbịbuộcphảichọngiữaviệcnhậntội,nóidốivàbịtrừngphạtvìtộikhaimanhoặcgiữimlặngđểbịphạtvìtộicoithườngtòa.Điềunàyviphạmkháiniệm“chơiđẹp”củaMỹ,sựcânbằnggiữacánhânvàchínhphủ,vàphẩmgiácánhân.Đặcquyềnnàycũngbảovệsựriêngtưcủacánhânvàphảnánhmốingờvựccủangườidânvềnghiệpvụlấylờikhaicủacảnhsát.

Nhưngđặcquyềnnàycócáigiácủanó.Trongnhiềuvụán,lờinhậntộicủabịcáohoặcthôngtinlấyđượctừngườinàycótácdụngdẫntớichứngcứkhác,làbằngchứngđángtincậyduynhấtđểchứngminhbịcáocótội.Trongnhữngvụánkhôngcónhânchứngvàrấtíthoặckhôngcótangchứng,thẩmvấnquyếtliệtnghicanlàcáchduynhấtđángtincậyđểcóđượcbằngchứngphạmtội.Vìthế,loạibỏlờikhaicủabịcáođồngnghĩavớiviệcnhiềutộiphạmsẽkhôngbịtrừngphạt.

Đốivớingườibịbuộcphảiđứngralàmnhânchứngchốnglạichínhmìnhtrongmộtvụánhìnhsự,điềunàycóýnghĩagì?Đặcquyềnnàyliênquantớinhữngchứngcứthuđượcdựatrênlờikhaicủabịcáo,chứkhôngphảicácloạichứngcứkhác.Chỉcầntuântheocácthủtụcđượcquyđịnh,côngtốviêncóthểépbịcáoxuấthiệnđứngranhậndạng,lấymẫutiếngnóihoặcchữviết,hoặcthậmchímẫumáucóthểcógiátrịbuộctộianhta.Côngtố

viêncũngcóthểépcungcấpcáchồsơđượcchuẩnbịchomụcđíchkhácnhưhồsơkinhdoanhtrongquátrìnhtruytốtộitrốnthuế.

Xétvềcâuchữ,quyđịnhtrongTuchínhánthứ5chỉngănchínhphủkhôngđượcépbịcáođứngrakhaibáotạiphiênxétxử,còncáchìnhthứcépbuộckhácmàchínhphủlàmđểthuđượcbằngchứngchốnglạibịcáothìvẫnđượcphép.NhưngđặcquyềnnàyluônđượcTòatốicaodiễngiảitheonghĩarộnghơn.Tòakhôngchúýtớicácchínhsáchđằngsauđó,nếucảnhsátcóthểépbịcáonhậntộihoặccôngtốviêncóthểépđạibồithẩmđoànthamgiakhaibáorồisửdụngchứngcứđótrướctòa.

Hãycânnhắctìnhhuốngcôngtốviênsửdụngđạibồithẩmđoànđểthuthậpchứngcứvàgọimộttrongcácđốitượngđiềutraralàmnhânchứng.Mộttráthầutòasẽđượcgửitớinhânchứngnàyyêucầungườiđóđứngrakhaibáo.Nếuhọkhôngxuấthiệnhoặckhôngtrảlờicâuhỏitòađặtrachomình,họcóthểbịkếttộicoithườngtòaánvàbịtốnggiam.Nếuhọkhaisai,họcóthểbịtruytốvìtộikhaimantrướctòa.Cònnếuhọmuốntránhcảhaihậuquảtrênvàkhaibáothànhthựcvàsaunàylờikhaicủahọđượcsửdụnglàmchứngcứchốnglạihọtrướctòa,thìtrênthựctếhọđãbịéplàmchứngđểchốnglạimình.Điểmmấuchốtởđâylàviệcsửdụnglờikhaibịépbuộcchứkhôngphảilờikhaiđóđượclấyởđâu.

Côngtốviêncóthểtránhthựchiệnđặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctội,trướcđạibồithẩmđoànhoặcbấtcứnơinàokhác,bằngcáchchỉcầnđảmbảorằnglờikhaiđósẽkhôngđượcsửdụngvàobấtcứquytrìnhtốtụnghìnhsựnàosauđó.Thôngthường,đảmbảonàyđượcthựchiệnbằngcáchtraoquyềnmiễntruytốtrêncơsởlờikhai.Cóhaidạngmiễn.Miễnsửdụngtứclàbêncôngtốkhôngthểsửdụnglờikhaicủanhânchứnghoặcbấtcứchứngcứnàothuđượctừđókhixétxửsaunày.Nếucôngtốviêncóchứngcứchốnglạinhânchứngnày,vàchứngcứđókhôngphảilàsảnphẩmtừlờikhaicủahọ,thìchứngcứđócóthểđượcsửdụng.Miễntruytốtứclàsaunàybêncôngtốkhôngđượctruytốnhânchứngvìbấtcứtộidanhnàođượcđềcậptớitronglờikhaicủahọ,ngaycảkhicôngtốviênđộclậppháthiệnrachứngcứchothấyhọcótội.

Vấnđềphổbiếnhơnvàcũnggâytranhcãinhiềuhơnlàđặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctộiđượcápdụngnhưthếnàongoàiquytrìnhtốtụngchínhthức,nhấtlàvớiviệcthẩmvấncủacảnhsát.Trongnhiềutrườnghợp,quátrìnhthẩmvấnquantrọngnhấtđốivớibịcáothườngkhôngdiễnratrongphòngxửánhoặcphòngđạibồithẩmđoànmàởsởcảnhsát.TòaTốicaocũngcôngnhậnrằngviệcthẩmvấnnghicantạitrụsởcảnhsátđángsợđến

nỗinócóthểảnhhưởngbấtlợitớiđặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctội.

TrongvụMirandakiệnArizona(1964),saukhikiểmtrathônglệthẩmvấnnghicancủacảnhsát,baogồmmộtsốmánhkhóevàcácđòntâmlýmàTòatinlàđượcsửdụngphổbiến,Tòakếtluậnrằng“...việcthẩmvấntrongquátrìnhtạmảnhhưởngnặngnềtớitựdocánhânvàlợidụngđiểmyếucủahọ”.Cầnphảisửdụng“cácbiệnphápbảovệphùhợp…đểxóađisựépbuộccốhữutrongmôitrườnggiamgiữ”.Cácbiệnphápbảovệnàyphảiđượcsửdụngtrongmọitrườnghợp,vàbaogồmlờicảnhbáoMirandanổitiếnghiệnnay.Đầutiên,trướckhinghicanbịthẩmvấn,anhtaphảiđượcthôngbáo“rằnganhtacóquyềngiữimlặng…rằngbấtcứđiềugìanhtanóiracóthểvàsẽđượcsửdụngđểchốnglạianhtatrướctòa…rằnganhtacóquyềnhỏiýkiếnluậtsưvàcóluậtsưbêncạnhtronglúcthẩmvấn…[và]nếuanhtanghèokhó,sẽcómộtluậtsưđượcchỉđịnhđểđạidiệnchoanhta”.Thứhai,nếunghican“chothấy,dướibấtcứhìnhthứcnàovàvàobấtcứthờiđiểmnàotrướchoặctrongkhithẩmvấn,rằnganhtamuốnđượcgiữimlặng,việcthẩmvấnphảihoãnlại…[vànếuanhta]đềcậptớiýmuốncóluậtsưthìviệcthẩmvấnphảihoãnlạitớikhiluậtsưcómặt”.

MặcdùTòađãgợiýcóthểápdụngcácbiệnpháphiệuquảkhácđểbảovệquyềnlợicủanghicanthaycholờicảnhbáoMiranda,nhưngtớigiờchưacóthủtụcnàokhácđượcđưarahoặcthôngqua,vàvìthếlờicảnhbáoMirandavẫntiếptụccóhiệulựctrongviệckiểmsoáthoạtđộngthẩmvấntớingàynay.Điềuthúvịlàmặcdùcảnhsátđãđiềuchỉnhcácquytrìnhthủtụcthẩmvấncủamìnhđểlồngghépcáclờicảnhbáonàyvàođónhưngcáctrườnghợpthútộikhônghềgiảm.Tuynhiên,quyếtđịnhnàyvẫngâynhiềutranhcãivìtrongmộtsốvụán,việccảnhsátkhôngtuânthủcácyêucầunàyđãkhiếnlờitựthúcủabịcáobịloạibỏkhỏichứngcứ.

ĐặcquyềnchốnglạiviệctựbuộctộitheolờicảnhbáoMirandalàđiềukhôngthểthiếukhicảnhsáttiếnhànhthẩmvấn[nghican]trongkhigiamgiữ.Bịgiamtứclànghicanđãbịtướcđiquyềntựdohànhđộngmộtcáchđángkểvàởtrongtìnhhuốngbịđedọa,chodùnghicanchưabịbắtchínhthức.Theocáchgiảithíchnày,khiđặcvụcủaSởThuếVụ(IRS)phỏngvấnnghicanởnhàhoặcvănphòngcủaanhtathìtứclàanhtakhôngbịgiamgiữ,trừphitìnhhuốngcóđiềugìđóđặcbiệtgâyđedọa;thẩmvấntrongphòngkháchvốndĩkhôngphảilàtìnhhuốnggâyđedọa,nhưngviệcmộtngườibịbốncảnhsátcùngmộtlúctrahỏitrongphòngngủvàolúc4giờsánglạicóyếutốépbuộc.Khicảnhsátyêucầunghicantớisởcảnhsátvànóicụthểvớianhtarằnganhtakhôngbịbắtthìtứclàanhtakhôngbịgiamgiữ.Nhưngkhihọđưaanhtatớisởbằngxecảnhsátvàkhôngthôngbáo

rằnganhtađượctựdođilại,thìtứclàanhtađangbịbắtép,chodùanhtakhôngbịbắt.

Ngaycảcâuhỏithẩmvấnlàgìcũnglàvấnđềkhótrảlời.Rõràng,khicảnhsáttrahỏinghicanthìđólàthẩmvấn.Ngoàira,mụcđíchcủalờicảnhbáoMirandalàhạnchếnhữnghànhviépbuộctráivớiHiếnpháp,vìthếcáckiểunóihoặchànhvikháccủacảnhsátmàhọbiếtlànếudùng,cóthểkhiếnchobịcáođưaranhữngcâutrảlờicótínhbuộctội,cũngbịcoilàthẩmvấn.Tuynhiên,nếumởrộngquánhưvậy,đặcquyềnnàysẽlàmchocácchứngcứđángtincậybịloạibỏ.Vídụ,đôilúccảnhsátcóthểnóichuyệnvớinhaukhibịcáocómặtnhằmgâytácđộnghoặcxuikhiếnđểbịcáothútội.TrongvụĐảoRhodekiệnInnis(1980),bịcáobịbắtvìtộigiếtngườivàcướpcóvũkhí.Khiđưabịcanvềsởcảnhsát,trênxe,cảnhsátnóichuyệnvớinhauvềtầmquantrọngcủaviệcphảitìmrakhẩusúng,vìhọsợnếucóbénàoởtrườngdànhchotrẻkhuyếttậtgầnđótìmrakhẩusúngthìsẽrấtnguyhiểmchochúng.Bịcáođãtìnhnguyệnchỉchocảnhsátvịtrícủakhẩusúng,vàTòaquyếtđịnhhoàntoàncóthểsửdụnglờikhaivàchứngcứnóitrênđểchốnglạibịcáovìcảnhsátkhôngthẩmvấnanhta.Ngượclại,trongvụBrewerkiệnWilliams(1977)–làvụánđiểnhìnhliênquantớinộidungthẩmvấnvìmụcđíchcủaquyềnđượchỏiýkiếnluậtsưtheoTuchínhánthứ6Williamsbịbắtvìtộigiếtngười.KhiđitừDavenporttớiDesMoinesbằngxecảnhsát,mộtcảnhsátđãnóirằngdothờitiếtngàycàngxấunênrấtkhótìmthấythithểnạnnhânđể“chôncấtcôbétheonghilễcủađạoCơđốc”.Sauđó,Williamsđãdẫncảnhsáttớichỗthithể.NhưngtrongvụnàyTòalạichorằng,việcthẩmvấnđãxảyrabởilờinóicủaviêncảnhsátlànhằmtrựctiếpvàoWilliams–ngườimàaicũngbiếtlàrấtsùngđạo.

Điềugìxảyranếucảnhsátviphạmquyềncủabịcáo?

CácbiệnphápbảohộcủaHiếnphápđượcquyđịnhtrongTuchínhánthứ4,thứ5vàthứ6khôngphảitựnhiênmàcóthểthihành.Vídụ,Tuchínhánthứ4cấmkhámxétvàbắtgiữbấthợplýnhưngnólạikhôngchotabiếtnếuviệckhámxétbấthợplýxảyrathìhậuquảsẽnhưthếnào.HầuhếtcácýkiếntranhluậnvềquyếtđịnhcủaTòaTốicaotrongvấnđềnàyđềubànvềbiệnphápchếtàiđốivớinhữngviphạmcácquyềnhợphiếnđó.BắtđầutừvụWeekskiệnHoaKỳ(1914),TòađãxâydựngquytắcloạitrừnêurõrằngchứngcứthuthậpđượcnếuviphạmHiếnphápsẽkhôngđượcsửdụngđểchốnglạibịcáobởivìquyềncủabịcáođóđãbịviphạm.NếucảnhsáttìmthấychứngcứbuộctộitrongquátrìnhkhámxétbấthợppháphoặcnếubịcáothútộikhiquyềntốtụngMirandacủabịcáobịviphạmthìchứngcứđóhoặclờithútộiđósẽkhôngđượcsửdụngđểkếtánbịcáo.

Quytắcloạitrừnàybịnhiềuýkiếnchỉtríchomsòm,vìnócóvẻlàmtổnhạitớicácmụctiêuthihànhán.ThẩmphánCardozođãviết,cóhợplýkhôngkhi“tộiphạmđượctựdovìcảnhsátđãmắcsailầm”?QuytắcloạitrừnàycólợichongườicótộivìnóđặtvàotayhọkhảnăngloạitrừnhữngchứngcứvềtộilỗicủachínhhọthôngquasựkhẳngđịnhcácquyềntheoHiếnpháp.Trongchừngmựclàmchochứngcứphạmtộikhôngđượcchấpnhậntạitòa,cónghĩalàđãlàmhỏngmụcđíchtìmsựthậtvàtrừngphạttộiphạm.

Cómộtsốlýdoẩnsauquytắcloạitrừnày.Nếutòachophépsửdụngcácchứngcứđượcthuthậptráiphép,thìtrênthựctế,tòachấpnhậnnhữnghànhvikhônghợphiếncủacảnhsát.NhưthẩmphánClarkđãviếttrongvụMappkiệnOhio(1961),đáplạicáchnóitràophúngcủaCardozo,“Tộiphạmsẽtựdonếuanhtaphảithế,nhưngchínhluậtphápđãgiúpanhtatựdo.Khônggìcóthểhủyhoạimộtchínhphủnhanhhơnsựthấtbạicủachínhphủđókhithựcthiluậtphápcủachínhmình”.TrongvụMapp,làvụáncótínhkhơimàochoviệcápdụngbắtbuộcquytắcnàytrongtruytốhìnhsựởcấptiểubang,Tòacònbổsungthêmlýdokhiếnchoquytắcnàycótácđộngngănngừa,từđóđếnnay,lýdonàyngàycàngđượcđềcao.Chínhquytắcnàycótácdụngngănkhôngchocảnhsáttiếnhànhcácvụkhámxéttráiphéphoặclấylờithútộibấthợpphápvìlàmthếsẽchẳngcóíchgìdokhôngthểsửdụngcácchứngcứthuđượcbằngcáchnàyđểkếtánbịcáo.

KểtừvụMapp,cácýkiếntranhcãivềquytắcloạitrừchuyểnsangtậptrungvàotácdụngngănngừacủanó.Quytắcnàycótácdụngngănngừađángkểhaykhôngvàliệusovớichiphíthihànhán,thìcáigiácủaviệcngănngừakhôngchocáccảnhsátthựchiệnnhữnghànhvikhônghợphiếncólớnhơnkhông?Nhữngngườiủnghộquytắcnàychỉrarằng,nhờtácdụngngănngừa,quytắcdườngnhưthiênvịđốivớingườicótộinàythựcralạibảovệngườivôtội.Nócóýnghĩanhiềuhơnmộtbiệnphápbảovệtrướchànhđộngtráiluậtcủacảnhsáttrongvụáncụthể.Nócũngcótácdụngnhưlờicảnhbáotớitấtcảcáccảnhsátvàkhuyếnkhíchcácsởcảnhsátphảităngcườnghoạtđộngđàotạovàgiámsát;kếtquảlàquyềnlợitheoHiếnphápcủatấtcảchúngtasẽítbịxâmphạmhơn.Cáigiácủasựngănchặnnàykhôngphảilàquálớn.

Tuynhiên,nhữngngườichỉtríchlạichorằngquytắcnàyphầnlớnlàkhôngcầnthiết.TươngtựnhưlờicảnhbáoMiranda,việcloạitrừcácchứngcứđượcthuthậptráiphépcóthểlàbiệnphápphòngngừahiệuquảởcáithờimàcảnhsátcótháiđộlàmviệclạmquyền,nhưngngàynaymốiquantâmlớnhơnlàtrấnáptộiphạm.Việcloạitrừchứngcứnhưvậycóthểlàmlợichotộiphạmnhưnglạilàmtổnhạitớiquátrìnhthihànhán.Nếucảnhsátcó

hànhvitráiphápluật,cóthểxửlýhọbằngcáccáchkhác,chẳnghạnápdụngcácchếtàidânsựhoặckiệncảnhsátvìviphạmdânquyền.Quyềnhợphiếncủacảngườivôtộivàngườicótộiđềuđượcbảovệ;họcóthểkhởikiệndânsựcảnhsáthoặcyêucầubồithườngthiệthạivìkhámxétbấthợppháp.

Nhưngcáctácgiảcủaquytắcnàylạiđặtcâuhỏi,liệubiệnphápkhắcphụcđócóhiệuquảhaykhông?VớinhữngviphạmbìnhthườngcácquyềntheoHiếnpháp,nạnnhâncórấtítđộnglựcđểthưakiện;vídụ,dùcảnhsátcótiếnhànhchặnxengẫunhiênvàkhámxétxetráiphépthìsựbấttiện,khóchịuvàbựcmìnhtrướcviệclàmnàycũngrấtlớn,nhưngthiệthạilạikhôngđángđểhọphảilaovàothủtụckiệncáokéodài.Nhữngviphạmnghiêmtrọngvềquyềncóthểgiúpđưarachứngcứphạmtội,vềlýthuyết,sẽgâyrathiệthạilớnhơn,nhưnglạirấtkhódiễngiảigiảthiếtnàysangthựctế.Bồithẩmđoànsẽrấtkhôngcóthiệncảmvớimộttộiphạm,dùđãbịkếtánnhưngvẫnkhởikiệndânsựđốivớimộtsĩquancảnhsátđểđòibồithườngthiệthạidânsựngoàihợpđồng.

Mâuthuẫnnàyvềquytắcloạitrừcũngthểhiệntrongquyếtđịnhcủatòaán.Cóthểkểđếnmộtdiễntiếntronghọcthuyết“quảcủacâyđộc”,bắtnguồntừvụCôngtygỗSilverthronekiệnHoaKỳ(1920).Cácđặcvụliênbangđãtịchthubấthợpphápcácvănbảncótínhquytộitừbịcáo.Saukhitòayêucầutrảlạicácvănbảnnày,côngtốviênđãxinĐạibồithẩmđoàngửitráthầutòachobịcáođểbịcáophảinộplạichínhcácvănbảnđó.Saunày,thẩmphánFelixFrankfurterđãdùnghìnhtượng“quảcủacâyđộc”đểnóivềkếtquảcủaviệckhámxétbấthợpphápkhôngđượcchấpnhậnlàmbằngchứng.Họcthuyếtnàyđãmởrộngquytắcloạitrừbằngcáchngănkhôngchocảnhsátkhámxétbấthợpphápvớikìvọngtạorađầumốidẫntớichứngcứmàsaunàycóthểđượcthuthậpmộtcáchhợppháp.NhưngTòacũnggiớihạnhọcthuyếtnày:khimốiliênkếtgiữa“quả”vàhànhđộngbấthợpphápđầutiênyếuđi,khihiểubiếtvề“quả”xuấtpháttừmộtnguồnđộclập,hoặckhinóchắcchắnđượckhámphárakhikhôngcóhoạtđộngbấthợppháp,thìnócóthểđượcchấpnhận.

Diễntiếnthứhailiênquantớithủtụcápdụngquytắcloạitrừ.Rõràng,quytắcnàyngăncấmbêncôngtốsửdụngchứngcứđượcthuthậptráiphépnhưmộtphầncủavụántrướctòa.Đểđạtđượctácdụngngănngừatốiđa,lẽracầnphảicấmcảnhsátsửdụngcácchứngcứnày.Nhưngđiềuđókhôngxảyra.Thayvàođó,Tòacânbằngtácđộngngănchặncótínhtăngdầncủaviệcloạitrừchứngcứbấthợppháptrongcácbốicảnhngoàiphiêntòavớicáigiácủamụcđíchtìmsựthậtvàkếtántộiphạm.Theođó,Tòaquyếtđịnhrằng,

chứngcứbấthợpphápcóthểđượcsửdụnglàmcơsởchobảncáotrạngcủaĐạibồithẩmđoànđểnghingờlờikhaicủabịcáotrướctòa,trongphiênđiềutrầnkếtán,trongthủtụcđìnhquyềngiamgiữtùnhânđểphảnđốiviệckếtán,vàtrongthủtụcmàIRStiếnhànhđểthuthuếđốivớikhoảntiềnbấthợppháp.

Diễntiếnthứbavàcũnglàquantrọngnhấtlàngoạilệngaytìnhcủaquytắcloạitrừ.Mụcđíchchủyếucủaquytắcnàylàngănngừacáchànhvikhônghợphiếncủacảnhsát,vàtòađãkếtluậnrằngquytắcnàykhôngthểcóhiệulựckhicảnhsátkhôngcốtìnhviphạmcácquyềncủabịcáomàHiếnphápquyđịnh.NếuhọtiếnhànhviệckhámxétbấthợpphápmộtcáchngaytìnhvìchorằnghànhđộngcủahọđượcHiếnphápchophép,thìquytrìnhtốtụnghìnhsựkhôngthểphủnhậnlợiíchcủaviệcsửdụngnhữngchứngcứnày,ngaycảkhinóđượcthuthậptráiphép.Giảsửkhisĩquancảnhsátchặnmộttàixếviphạmgiaothông,thiếtbịmáytínhtrênxetuầntracủaanhtachothấyđangcólệnhbắttàixếnày.Viênsĩquanbắttàixế,khámngườivàxe,vàpháthiệnramatúycùngsúngngắn.Trênthựctế,lệnhbắtđãbịhủybỏnhưngdosaonhãngkhinhậpthôngtinvàohệthốngmáytính,thôngtinđókhônghiệnratrênthiếtbịmáytính.Matúyvàsúnglàkếtquảcủaviệckhámxétbấthợpphápvìviệckhámxétnàykhônggắnvớilệnhbắtcònhiệulực,nhưngtòaquyếtđịnhkhôngloạitrừcácchứngcứnàyvìviênsĩquanđãhànhđộngngaytìnhdựatrênhệthốngmáytính.

Ngoạilệngaytìnhlàcúđộtpháđángkểđốivớiquytắcloạitrừ.Nóchocảnhsátítđộnglựchơnđểlàmviệcthậntrọngtrongtrườnghợphọcólệnh,nócònchoquantòaítđộnglựcđểxemxétkĩlưỡngcơsởcủalệnhđó;trongcảhaitrườnghợp,saisótđềuđượcbiệnminhbằngsựngaytìnhcủaviênsĩquankhithihànhlệnh.Trongnhữngvụánliênquantớiviệckhámxétkhôngcólệnh,ngoạilệnàycònănmònquytắcnàyhơn;ngoạilệngaytìnhkhuyếnkhíchcảnhsátmắclỗingoàiviệcxâmphạmquyềntheoHiếnphápvìnóchophépsửdụngchứngcứđượcthuthậptráiphépkhiviphạmvowislysdongaytình.Tòakếtluận,lợiíchcủaquytắcloạitrừtrongviệcngănngừahànhvikhôngđúngcủacảnhsátlàrấtnhỏkhisaisótcủahọbắtnguồntừlýdongaytìnhvàchỉdosaolãngchứkhôngphảicốý;rằnglợiíchnhỏnàykhôngthểsosánhvớicáigiácủaviệcthảtựdochotộiphạm.(VụHerringkiệnHoaKỳ,2009).

Thỏathuậnnhậntộilàgì?

Cácchươngtrìnhtiviđãmôtảnhiềuphiêntòa,vớicuộcchiếngaygắtgiữacơquancôngtốvàluậtsưbàochữa,nhưđặcđiểmtrungtâmcủaquytrình

tốtụnghìnhsự.Nhưngtrênthựctế,có90%đến95%cácvụánhìnhsựđãđượcgiảiquyếtmàkhôngphảiratòavìbịcáođãnhậntội,thườnglàthôngquathỏathuậnnhậntội.Thỏathuậnnhậntộilàsựthỏathuậnthểhiệnsựnhấttrígiữabịcáo(thôngqualuậtsưbàochữa)vàbêncôngtốrằngbịcáosẽnhậntội,đổilạibêncôngtốsẽgiảmmứcđộnghiêmtrọngcủacáobuộcđốivớibịcáo,bỏmộtsốcáobuộcsắptớichốnglạibịcáo,khôngđưaracáccáobuộckháchoặcgiúpbịcáogiànhđượcbảnánkhoandung.

GiảsửSarabịbắttrongmộtvụkhámxétmatúymàcôbịpháthiệntàngtrữ10túicôcainvàmộtkhẩusúngngắnchưađăngkí.Khicôbỏtrốnkhỏinơibịkhámxét,côđãẩuđảvớimộtsĩquancảnhsát.BêncôngtốcáobuộcSaratộitàngtrữmatúyđểphânphối(dosốlượngmatúycóliênquan),tàngtrữsúngngắnbấthợppháp,chốngviệcbắtgiữ,hànhhungcótínhnghiêmtrọngvàxảrácbừabãivìcôđãnémmộttúicôcainraphố.Đâylàcôngviệcđiểnhìnhmàbêncôngtốthườnglàm;bêncôngtốkhôngphảichịugánhnặnglớnhơnkhiđưaramọicáobuộccóthểhìnhdungđược,vànónângcaovịthếcủahọkhiđàmphánthỏathuậnnhậntội.Xéttớikhảnăngbịkếtán,luậtsưcủaSarađãthươnglượngvềthỏathuậnnhậntội.Đểđổilạiviệccôđồngýnhậntội,bêncôngtốphảiđồngýgiảmcáobuộcphânphốicôcainxuốngviệctàngtrữbìnhthường,bỏcáobuộcvềtàngtrữvũkhí,hànhhungvàxảrácbừabãi,vàđềxuấtvớithẩmphánđưacôvàomộtchươngtrìnhđiềutrịmatúythayvìđưacôvàotù.Ngoàira,dùbêncôngtốcóchứngcứchothấySaracóliênquantớicácgiaodịchkhácvềmatúynhưnghọsẽkhôngđưarabấtcứcáobuộcnàonữavềvấnđềnày.

Từgiảđịnhđơngiảnnày,tacóthểthấytạisaothỏathuậnnhậntộilạilàphầnquantrọngđếnvậytronghệthống.Vớibêncôngtố,vụáncủaSaralàbìnhthườngvàhọcóquánhiềuvụánthếnàyđểcóthểđưatấtcảratòangaykhicóthể,cácthẩmpháncũngkhôngthểxétxửhếttấtcảcácvụánnàykhichúngđượctrìnhlên;vớingânsáchkhiêmtốncủamình,cáctòathườnggặpphảitìnhtrạngùnđốngcácvụán.Ngoàira,dùvụáncủaSaracóvẻđãrõràngnhưngkhôngvụánnàolàchắcchắn.Vìthế,thỏathuậnnhậntộilàcáchgiảiquyếthiệuquảvàchắcchắnnhấtcủabêncôngtốđốivớivụáncủacô.CóthểSaracũngsẵnsàngtiếtlộngườicungcấpmatúychocôđểđổilạithỏathuậnnhậntội,nênbêncôngtốcóthểgiảmnhẹcáccáobuộcđốivớiSarađểcóthểkếtánmộttộiphạmnguyhiểmhơn.

ThỏathuậnnhậntộicũngcólợichoSara.Toànbộcáobuộcmàbêncôngtốđưaracónguycơmanglạichocômộtántùdàinếucôbịkếtán.Bấtkểcônghĩmìnhcócơhộitốtđếnđâutrongphiêntòa(vớinhiềubịcáo,cơhộinàykhôngtốtlắm),thìnếuthua,côsẽđốimặtvớiánphạtnặng.Tùyvàocáo

buộcvàtiềnsửphạmtội,việcgiảmcáobuộccóthểrấtquantrọngvớicô;nếucôtừngphạmtội,lầnthứbabịkếttrọngtộicóthểđẩycôvàobảnánbắtbuộctheoluật“bấtquátam”màcôcóthểtránhđượcnhờnhậntộinhẹ.Nếucóthểxinbảolãnh,côkhôngcầnởtrongtùmấythángđểchờphiêntòa.Vàcôsẽgiảmđượcđángkểsựphiềnnhiễuvàkhóchịukhiphảitrảiquaquytrìnhtốtụnghìnhsự.

Trongmộtsốvụán,thườngliênquantớitộiphạmtronggiớithươngmại,đểhoànthànhphầnmìnhtrongthỏathuậnnhậntội,bịcáothậmchíkhôngcầnkhainhậntội.Thayvàođó,bịcáocóthểthỏathuậnkhôngtranhcãihoặckhôngchốitội.Đâylàmộttuyênbốcủabịcáo,rằng,ngườinàysẽkhôngtranhcãivềcáccáobuộcđượcđưarađốivớimìnhnhưngcũngkhôngthừanhậnlàmìnhcótội.Thỏathuậnnàycóvaitrògiốngnhưlờikhainhậntộitrongvụáncủabịcáonóitrên;tòasẽcoinónhưmộtlờikhainhậntộivàđưarabảnántươngứng.Nhưngnólạitạorasựkhácbiệtquantrọngtrongcácthủtụctốtụngsauđó.Khácvớilờikhainhậntội,thỏathuậnkhôngtranhcãikhôngđượcsửdụngđểchốnglạibịcáotrongtốtụngdânsự.Vídụ,khimộtcôngtybịchínhphủtruytốtráchnhiệmhìnhsựvìhànhviviphạmluậtchốngđộcquyền,côngtyđócóthểthỏathuậnkhôngtranhcãiđểsaunàykhôngphảichịutráchnhiệmdânsựtrongcácvụkiệndânsựdocáccôngtyhoặcngườitiêudùngmànógâytổnhạikhởikiện.

Thỏathuậnnhậntộithườngđượccoilàgiảiphápchocáctòaánbịquátảivàtìnhtrạngtrìhoãnkéodàitrongquytrìnhtốtụnghìnhsự;cáccôngtốviênthườngphảixửlýmộtkhốilượngvụánrấtlớn,bịcáothìkhôngmuốnchờphiêntòa,cònthẩmphánsẵnsàngđưavụánrakhỏihệthống.Thỏathuậnnhậntộiđãvàđanglàđặcđiểmnổibậtcủahệthốngtưpháphìnhsựtrongítnhấtmộtthếkỉ,vànóphổbiếnởkhắpnơitừcácthịtrấnnhỏ,vùngnôngthôntớicáctòaánởcácđôthịđôngđúc.

Nhưngcóđiểmkhôngthíchđángđốivớiviệcthỏathuậnnhậntội–mộtđặcđiểmtrungtâmcủahệthốngtưpháphìnhsự.Chẳngphảiviệcgiànhlạicônglýluônđượccholàkhácvớiviệcmặccảgiácủamộtchiếcxeđãquasửdụngđósao?Toànbộquytrìnhnàysinhrasựcoithườngluậtphápvàgâyranhữnghậuquảrấtthựctế.Nhữngngườichỉtríchchorằngthỏathuậnnhậntộitạorakếtquảkhôngcôngbằng,nhữngkếtquảmàlúcthìquákhoandung,lúcthìquánghiêmkhắc.Ngườibịhạivànhữngngườicổxúychochínhsáchkiểmsoáttộiphạmphànnànrằngthỏathuậnnhậntộibuôngthatộiphạmquádễdàng;bịcáođượcgiảmhìnhphạtkhôngphảivìhọthểhiệnsựânhậnvànhậntráchnhiệmchohànhvicủamìnhmàvìhọđanggiúpchohệthống.Trongkhiđó,thỏathuậnnhậntộigâyáplựcphảikhainhậntộicho

nhữngbịcáovôtộihoặcítnhấtlàkhôngđángbịkếtánvềnhữngcáobuộcchốnglạihọ.Làmthếđồngnghĩavớiviệcđượcthoátkhỏivònglaolýnhanhhơn,đượchưởnghìnhphạtnhẹhơnvìthẩmphánthườngkếtánnghiêmhơnnhữngbịcáokhăngkhăngđòiquyềnxétxử,đồngthờitránhđượcnguycơchịukếtquảtệhơntrongphiêntòa.Vàvìthỏathuậnnhậntộilàthủtụcítđượcbiếtđếnnênnólàmmấtđikhảnănggiámsátcủatòađốivớihànhvicủacảnhsátvàcôngtốviên.

Cũngcónhữngýkiếnủnghộthủtụcthỏathuậnnhậntội.Nhữngngườinàylậpluậnrằnghầuhếtbịcáođềucótội,nếukhôngphảicótộivớimọicáobuộcmàhọgặpphảithìítnhấtcũngcótộigìđó.Thỏathuậnnhậntộiđảmbảorằngngườicótộisẽbịtrừngphạt,vànóchophépnhữngngườibiếtnhiềunhấtvềvụán–côngtốviênvàluậtsưbàochữa–thốngnhấtvềsựtrừngphạtthíchđángsaukhixemxéttấtcảcácbiếnsốcóliênquan.Nhấtlàkhiviệckếtánbắtbuộcngàycàngtrởnênphổbiếnthìthỏathuậnnhậntộiduytrìyếutốcầnthiếtcủaquyềntùynghiquyếtđịnhtrongviệcđưarasựtrừngphạtphùhợpvớitộiphạm.Vàxétvềthựctế,hệthốngsẽbịđìnhtrệnếutấtcảcácvụánđềuđượcđưaraxétxử.

Dùcótranhluậnthếnàovềthỏathuậnnhậntộithìcóvẻnórađờilàcólýdo.TòaTốicaokhôngchỉphêchuẩnhệthốngnàymàcònủnghộnó(trongvụSantobellokiệnNewYork,1971):

Giảiquyếtcáccáobuộchìnhsựbằngthỏathuậngiữacôngtốviênvàbịcáo,đôilúcđượcgọimộtcáchlỏnglẻolà“thỏathuậnnhậntội”,làmộtthànhtốcầnthiếtcủaviệcthựcthicônglý.Nếuđượcquảnlýđúngđắn,nócầnđượckhuyếnkhích.

Hiếnphápđiềuchỉnhthỏathuậnnhậntộiởmộtchừngmựchạnchế.Đầutiên,Tuchínhánthứ6đảmbảoquyềnđượcluậtsưđạidiện.Quyềnnàycũngápdụngtronggiaiđoạnthỏathuậnnhậntộitạiphiênxétxử.Trừphibịcáotừbỏquyềnnày,cònthìbịcáođượcphépcóluậtsưđứngrathỏathuậnchomìnhvàphảisẽđượcluậtsưbàochữamiễnphínếukhôngcótiềnthuêluậtsưriêng.

Thứhai,dùkhôngthểépbịcáokhainhậntộinhưngvớinhữngchiếnthuậtriêngmàchỉcácluậtsưyêuthíchbịcáocóthểbịthuyếtphục.Dĩnhiên,thuyếtphụclàchìakhóađểtiếnhànhthỏathuậnnhậntội,nhưngcâuhỏilàliệusauđóthuyếtphụccóbiếnthànhépbuộc.Vềcơbản,chỉcầnbịcáocósựlựachọngiữacácphươngán,dùchúngkhóchịuđếnđâu,thìbịcáocũngkhôngbịépnhậntội.Vídụ,trongvụángiảmạoséc,khicôngtốviênđedọa

sẽtruytốbịcáotheoluậthìnhsựthôngthườngvàkếtquảsẽlàántùchungthân,nhưngthayvàođó,họđềxuấtbảnán5nămđểđổilấythỏathuậnnhậntộithìluậtsưsẽcoinhưbịcáobịthuyếtphụcchứkhôngphảibịépbuộc.

Thứba,bịcáophảihiểuvàtựnguyệnkhainhận.Điềunàykhôngcónghĩalàbịcáophảiđưarasựlựachọnđúngđắnmàbịcáophảiđượcthôngbáovềcơsởvàhậuquảcủasựlựachọnmàmìnhchấpnhận,baogồmcáccáobuộcchốnglạibịcáovàcácquyềnmàbịcáođangtừbỏ.Thôngthường,yêucầu“hiểuvàtựnguyện”coinhưđượcthựchiệnkhithẩmphánvàbịcáothamgiacuộchộiđàmcókịchbản,cótínhcôngthứcvàthườnglàphithựctế,trongđóthẩmphánhỏibịcáocóhiểuchuyệngìđangdiễnrahaykhông,vàbịcáotrảlờingắngọn,quảquyết.

Thứtư,chắcchắclờikhainhậntộicủabịcáophảicócơsởthựctếnhưngkìlạlàbịcáokhôngnhấtthiếtphảicótộitrênthựctếđểtòachấpnhậnlờikhainhậntộicủabịcáo.TrongvụAlfordkiệnBắcCarolina(1970),Alfordđãthựchiệnthỏathuậnnhậntội,trongđóanhnhậntộigiếtngườicấpđộ2đểtránhántửhìnhcóthểxảyra.Nhưng,tạiphiênluậntội,anhtalạikhairằnganhtakhôngcótộivàanhtakhainhậntộichỉđểthoátántửhình.Tuynhiên,docóchứngcứủnghộviệcbuộctộinêncóthểchophépanhtakhainhậntộidùanhtaphủnhậntộilỗicủamình.

Cuốicùng,thỏathuậnlàthỏathuận,ítnhấtphầnnàolàthế.Bêncôngtốvàbịcáođềuphảituântheothỏathuậnmàhọđưara.Nếubêncôngtốđãđềxuấtmộtbảnánnhấtđịnhđểđổilấythỏathuậnnhậntộithìbêncôngtốphảilàmtheođềxuấtđó.Tươngtự,nếubịcáođãhứađiềugìđóngoàilờikhainhậntội–chẳnghạnnhưđứngralàmchứngchốnglạiđồngbịcáo–thìbịcáophảigiữlời.Trừphicóthamgiađàmphánthỏathuậnnhậntội,cònnếukhông,thẩmphánkhôngcónghĩavụphảithựchiệnnhữngnộidungmàcôngtốviênđãđàmphánhoặcthươnglượngtrongquátrìnhthỏathuậnnhậntội.Dùvậytrongnhiềutrườnghợp,trừphivàchođếnkhithẩmphánchấpnhậnlờikhainhậntội,thìbịcáovẫnđượcphéprútlạilờikhainhậntộicủamìnhvàratòa.

Tacóbồithẩmđoànhaykhông?

Bồithẩmđoànlàđặcđiểmrấtkhácbiệttrongquytrìnhtốtụnghìnhsựởcácnướcthôngluật.Nhớlạicuộckhảosátvềquytrìnhtốtụnghìnhsựđượcthựchiệntrướcđây,bồithẩmđoàncóhailoại.Đạibồithẩmđoànkếtánhoặcđưaracáobuộcchốnglạibịcáo.Cònbồithẩmđoànxétxửhaytiểubồithẩmđoànsẽluậntộitạiphiênxétxử.(Đạibồithẩmđoànkếtánlàlớn

còntiểubồithẩmđoànxétxửlànhỏtheonghĩatiếngPhápcủatừ“petit”trongtừ“petitjury”–xéttheoquymôcủanó.Trướcđây,đạibồithẩmđoàncó23thànhviêncòntiểubồithẩmđoànchỉcó12thànhviên).

BồithẩmđoànlàcơquanquyếtđịnhtrongphiêntòahìnhsựcủaluậtphápAnhsuốt800nămvàcủaluậtphápMỹtừkhimớithànhlập.Bồithẩmđoàncóýnghĩaquantrọngtrongthờithựcdân,vớichứcnănglàngườibảovệtựdochogiớithựcdântrướcsựápđặtcủathẩmphánhoànggia.TòaTốicaomôtảchứcnănglịchsửcủabồithẩmđoàntrongvụDuncankiệnLouisiana(1968)nhưsau:

NhữngngườiviếtnênHiếnphápcủachúngtađãđúcrúttừlịchsửvàkinhnghiệmrarằngcầnthiếtphảicósựbảovệtrướccáccáobuộchìnhsựvôcăncứđượcđưađểloạibỏkẻthùvàtrướcnhữngthẩmphánbịđiềukhiểnquádễbởitiếngnóicủaquyềnlựccấptrên...Việctraochobịcáoquyềnđượcxétxửbởibồithẩmđoàngồmnhữngngườinganghàngvớianhtamanglạichobịcáosựbảovệvôgiátrướccôngtốviênthamnhũnghoặcquátíchcựcvàtrướcthẩmphándễdãi,cóthànhkiếnhoặclậpdị…Ngoàira,điềukhoảnviệcxétxửbởibồithẩmđoàntrongHiếnphápLiênbangvàtiểubangđềuphảnánhquyếtđịnhcănbảnviệcthựcthiquyềnlựccủachínhquyền–sựmiễncưỡnggiaoquyềnlựctuyệtđốiđểquyếtđịnhmạngsốngvàtựdocủacôngdânvàomộtthẩmphánhoặcmộtnhómthẩmphán.Nỗilosợrằngquyềnlựckhôngđượckiểmtra,mộtđiềurấtphổbiếntrongchínhphủcủabangvàLiênbangchúngtangaycảtrongnhữngkhíacạnhkhác,đãthểhiệntrongluậthìnhsựbằngcáchkhẳngđịnhsựthamgiacủacộngđồngvàoquátrìnhluậntội.

Gầnđâyhơn,bồithẩmđoànđãbịcôngkích.Ngườitachỉtríchvìbồithẩmđoànđãvàđanghoànthànhchứcnănglịchsửcủamình,mà,theonhữngngườichỉtrích,cácchứcnăngđókhôngcònphùhợpvớithếgiớihiệnđại.Bồithẩmđoànmangquánhiềutìnhcảmủymịtừcộngđồngvàophòngxửán.Theoquanniệmnày,vaitròcủabồithẩmđoànkhôngphảilàbảovệtựdocủabịcáomàchỉđơnthuầnlàpháthiệntìnhtiếtmộtcáchphùhợpvàkháchquan,mộtnhiệmvụmàhọđượctrangbịkémhơnthẩmphánchuyênnghiệp.Nhữngngườichỉtríchcònchỉramộtmâuthuẫncốhữutrongvaitròcủabồithẩmđoàn.Bồithẩmđoànlàngườitìmrasựthậtquantrọngnhấtvàvìthế,họphảitrunglập,vôtưvàkháchquan.Trongkhiđó,bồithẩmđoànlàlươngtâmcủacộngđồngtrongphòngxửán.Khikếthợpquanđiểmcủacộngđồng,bồithẩmđoàncóthểlàmviệckhácthayvìđơnthuầnquyếtđịnhcáctìnhtiếtvàápdụngluậtmộtcáchtrunglập.

Mộtvídụtiêubiểuchomâuthuẫnnàyđượcthểhiệntrongcuộctranhluậnvềviệchủybỏbồithẩmđoàn.Tạiphiênxétxử,thẩmphánhướngdẫnchobồithẩmđoànvềcácluậtcóliênquan,cònbồithẩmđoànquyếtđịnhcáctìnhtiếtcủavụánvàápdụngluậtmàhọđượctruyềnđạtvàocáctìnhtiếtđó.Nhưngvìquyếtđịnhthabổngcủabồithẩmđoànlàkhôngthểxemxétlạivìmọilýdothựctế,nênbồithẩmđoàncóthể,nếuhọlựachọnlàmthế,từchốiápdụngluậtnàyvàtuyêntrắngánchobịcáohoặckếtánvớiítcáobuộchơn,bấtchấphướngdẫncủathẩmphán.Nếubồithẩmđoànnhậnthấyluậtđókhôngcôngbằng,quánghiêmkhắchoặckhôngphùhợpvớicácgiátrịcủacộngđồng,họcóthểhủybỏluậtđóbằngcáchnày.Nhưmộttòaánđãnêu,bồithẩmđoàncóthểđóngvaitrònhưmột“vanantoàn”chocácvụánđặcbiệtchứkhôngphảilà“mèohoanghoặccơquanchạytrốn”.(NhưtrongvụThomaskiệnHoaKỳ,1996).

Đốivớinhữngchỉtríchdànhchobồithẩmđoàn,chứngcứkhoahọcxãhộichothấytronghầuhếtcácvụán,họthườnglàmtốtcôngviệchoặcítnhấtlàlàmtốtnhưthẩmphán.Trongđasốvụán,khiđượchỏivềbảncáotrạngmàhọquyếtđịnh,cácthẩmphánthườngđưakếtluậngiốngvớibồithẩmđoàn.Trongnhữngvụánmàquyếtđịnhgiữahaibêncósựkhácbiệt,thẩmphánthườnglàngườikếtán,mộtphầnvìhọcócơhộitiếpxúcthườngxuyênvớihệthốngtưpháphìnhsựkhiếnhọkếtluậnrằnghầuhếtbịcáotrênthựctếđềucótội.Cònbồithẩmđoànthườngxemxétcácyếutốnhưlýlịchxuấtthântốtcủabịcáo,sựcầnthiếtphảicânnhắcđiểmyếucủaconngườitrongcácvấnđềnhưtựvệvànhâncáchcủanạnnhân.

Mộtsốđặcđiểmcủahệthốngbồithẩmđoànvẫngiữnguyêndùmộtsốkhácđãthayđổitheothờigian.Haiđặcđiểmổnđịnhlàtínhsẵnsàngcủanóđốivớibịcáotrongmọivụánnghiêmtrọngvàtínhchungthẩm.Ítnhất,trongtrườnghợpbịcáocóthểbịphạt6thángtùhoặcnặnghơn,bịcáosẽđượcápdụngphươngánxétxửcủabồithẩmđoàn.Nguồngốctạonênquyềnlựctolớncủabồithẩmđoànlàtínhchungthẩmcủanó.Trongándânsự,mộttronghaibêncóthểkhángcáo.Còntrongánhìnhsự,bịcáocóthểkhángcáovìcósailầmtrongphiêntòa,nhưngnếubịcáođượcthabổng,côngtốkhôngthểkhángcáoquyếtđịnhnày.Haiđặcđiểmhaythayđổicủabồithẩmđoànlàquymôvàyêucầuvềquyếtđịnh.Trướckia,bồithẩmđoàngồm12ngườivàbắtbuộcphảiđiđếnphánquyếtthốngnhất.TòaTốicaoquyếtđịnhrằngkhôngđặcđiểmnàotrongcácđặcđiểmnàylàdoHiếnphápyêucầu.Mỗibang,nhưmộtsốbangđãlựachọn,cóthểchophépbồithẩmđoàntrongmộtvụánhìnhsựgồm6người,ítnhấtlàtrongvụánhìnhsựkhôngápdụngántửhình,vàchophépbồithẩmđoànquyếtđịnhvụánmàkhôngcầnphảicóphánquyếtthốngnhất,dùkhôngthểápdụngcảhaiđiềunàytrong

cùngmộtvụán.Tòađãquyếtđịnh,việcchấpnhậnmộtphánquyếtkhôngthốngnhấtcủabồithẩmđoàngồm6thànhviênlàtráivớiHiếnpháp.

Vìmụcđíchlịchsửcủabồithẩmđoànlàđưayếutốthamgiacủacộngđồngvàoquytrìnhtốtụnghìnhsựvàngănchặnlạmdụngbằngcáchsửdụngmộtngườiraquyếtđịnhkháchquan,nênbồithẩmđoàncầnphảilàđạidiệncủacộngđồngnóichungvàphảivôtư.Bồithẩmđoànđượclựachọnthôngquamộtquytrình,bắtđầubằngviệclênmộtdanhsáchdàicácbồithẩmviêntiềmnăng.Tùythuộcvàothônglệởtừngnơi,danhsáchnàycóthểđượclậpdựatrêndanhsáchcửtri,danhbạđiệnthoại,hồsơthuếvụhoặchồsơláixe.Cácbiểumẫusẽđượcgửichonhữngngườitrongdanhsách,hoặclàđểđảmbảođiềukiệnthíchhợpchovaitròcủabồithẩmđoàn(vídụ,loạitrừnhữngngườikhôngthểnóitiếngAnhhoặcnhữngngườilàmviệctrongcácngànhnghềquantrọngnhưbácsĩhoặclínhcứuhỏa)hoặcđểtriệutậpcácthànhviêntrongdanhsáchtớilàmviệc.Cácbồithẩmviêntiềmnăngcầnthiếtsẽđượctriệutậptrongmộtngàyhoặcmộttuầnđểtạoradanhsáchứngviênbồithẩmđoànhoặcmộtbanmàcuốicùngsẽchọnrabồithẩmđoàn.

Vìkhôngphảimọibồithẩmđoànđềucótínhtiêubiểunênviệckiểmtratínhtiêubiểuđượcápdụngchocảdanhsáchbồithẩmđoàn.Tuchínhánthứ6đảmbảoquyềnđạidiệncôngbằngchocácbộphậntiêubiểucủabồithẩmviêntiềmnăng.Khôngcónhómdânquantrọngvàriêngbiệttrongquậnbịloạibỏkhỏidanhsáchmộtcáchcóhệthốngmàkhôngcólýdochínhđáng.Theoyêucầunày,cácquytắcgâyratìnhtrạngmấtcânđốicóhệthốngvềchủngtộc,nhómdântộcthiểusốhoặcphụnữđềubịmấthiệulực.

Tínhvôtưlàđặcđiểmcủamộtbồithẩmđoàncụthểnhiềuhơnlàcủacảdanhsáchbồithẩmđoàn.Tínhvôtưlàyêucầucủahệthốngtưpháphìnhsựcũngnhưquyềncủabịcáo,nhưngcáchthứctheođuổitínhvôtưthườngchophépbêncôngtốvàbênbàochữacốgắnggiànhlấyđiềumàmỗibênmongmuốn:mộtbồithẩmđoànvôtưvànghiêngvềủnghộcholậpluậncủabênhọ.Saukhibanbồithẩmviêntiềmnăngđượcchọnra,thủtụclựachọnbồithẩmviênsẽđượctiếnhành.Cácbồithẩmviênsẽđượcđặtcâuhỏivềhiểubiếtcủahọđốivớicácbên,cácluậtsư,hoặccáctìnhtiếtcủavụánvàvềbấtcứyếutốlýlịch,kinhnghiệmhoặckhuynhhướngnàomàcóthểkhiếnhọthiếuvôtư.Trongmộtsốthẩmquyềnxétxử,thẩmphánsẽtrựctiếpđặtcâuhỏichobồithẩmviênởkhâunày;cònởnơikhác,luậtsưcủamỗibênsẽđặtcâuhỏidướisựgiámsátcủathẩmphán.Trongtrườnghợpluậtsưtiếnhànhlựachọnbồithẩmviên,họsẽtậndụngcơhộinàyđểbắtđầuthuyếtphụcbồithẩmviên,thôngquaviệcđặtcâuhỏimộtcáchnghệthuậtđểxâydựnglòngtin,đồngthờibáohiệuvềvụánsắptới.Trongvụánthôngthường,việclựa

chọnbồithẩmviêntậptrungvàocáctìnhtiếtcủavụáncụthểvàcóthểhoàntấtnhanhchóng.Còntrongcácvụánđặcbiệt,việclựachọnbồithẩmviêncóthểmấtnhiềungày,thậmchínhiềutuần,vìluậtsưsẽcònthămdòsắctháiniềmtincủabồithẩmviên.Điềunàyđặcbiệtđúngởcácvụánlớn,trongđóluậtsưthuêcốvấnthẩmđoàn,chuyêngiatâmlýhoặccácchuyêngiakhácvềbồithẩmđoànđểphântíchcácứngcửviên,môtảbồithẩmviênkiểumẫu,gợiýcáccâuhỏicầnđặtravàđánhgiáphảnứng,thậmchíngônngữcơthểcủabồithẩmviên.

Kếtquảcủaviệclựachọnbồithẩmviênlàbêncôngtốvàluậtsưbàochữacóthểthửtháchnănglựcbồithẩmviênvàloạihọrakhỏibồithẩmđoàn.Mộtsốthửtháchđượcđưaralàcólýdo,đểluậtsưthuyếtphụcthẩmphánrằngcócơsởthựctếchothấymộttrongsốcácứngviênbồithẩmđoànkhôngthểhànhxửvôtư(vídụ,dựatrêncácthôngtinđượccôngkhaitrướckhixétxử,vịbồithẩmviênnàyđãkếtluậnrằngbịcáocótội).Mỗibêncũngcómộtsốđặcquyềnbãimiễnbồithẩmviên,chophéploạibỏbồithẩmviênmàkhôngcầnđưaralýdo.Tuynhiên,côngtốviêncóthểkhôngthựchiệnđặcquyềnnàyvìlýdobịcấmnhưtrongvụánliênquantớibịcáongườiMỹgốcPhi,khicôngtốviênloạibỏmộtcáchcóhệthốngtoànbộnhữngngườiMỹgốcPhirakhỏibồithẩmđoàn.

Thủtụclựachọnbồithẩmviênmangsắctháiriêngbiệttrongnhữngvụáncóthểápdụngántửhình.TòaTốicaoquyếtđịnhrằng,nếutấtcảnhữngngười“trongthâmtâmcótưtưởngchốnglạiántửhình”đãbịloạirakhỏidanhsáchthànhviênbồithẩmđoàn,thìbồithẩmđoànđókhôngđảmbảotínhđạidiệnchocácbộphậndânchúngtiêubiểu.Mộtbồithẩmđoànnhưvậycóquánhiềukhảnăngnghiêngvềviệckếtánvàđưaraántửhình.Songbồithẩmđoàncóthểlàmộtbồithẩmđoànphùhợpsẵnsàngtuyênánkểcảántửhìnhvớicácbồithẩmviênlànhữngngườisẵnsàngđưaraphánquyếtcótộivàcảántửhình.Nếuquanđiểmcánhâncủamộtbồithẩmviênvềápdụngántửhìnhkhiếnanhtakhóđưaraphánquyếtnày,anhtasẽbịloạikhỏibồithẩmđoànmộtcáchhợplý.Kếtquảlàbồithẩmđoànđủđiềukiệnđểquyếtđịnhvụánliênquantớiántửhìnhcónhiềukhảnăngkếtánvàđưaraántửhìnhhơnlàbồithẩmđoàncótínhđạidiệnthựcsự,nhưngtheoquanđiểmcủaTòaTốicao,điềunàykhôngtráivớiHiếnpháp.

Vìbồithẩmđoànphảiđưaraphánquyếtchỉdựatrênnhữngchứngcứđượctrìnhratrướctòa,nênnhữngthôngtincôngkhaivềvụántrướcvàtrongphiêntòađặtravấnđềvềquyềnđượcxétxửcôngbằngcủabịcáo.Tòaáncóthể,khicầnthiết,banhànhlệnhcấmphátngônđểngănkhôngchocácluậtsưtuyênbốcôngkhaivềphiêntòa,nhưnggiớitruyềnthông,theoTu

chínhánthứ1,cóquyềnđưatinvà,ngoạitrừnhữngvụánbịhạnchế,tòaánkhôngthểgiữkínphiêntòatrướccôngchúnghaycấmgiớitruyềnthôngđăngtảithôngtinvềtộiphạmhoặcphiêntòa.(Ngoạilệnảysinhkhibangcólýdobắtbuộcphảigiữkínthủtụchoặcgiớihạnviệcđăngtải,nhưkhichophépngườivịthànhniênlànạnnhâncủatộiphạmtìnhdụclàmchứngriênghoặccấmcôngbốtêncủacácbồithẩmviêntrongcácvụánnổibật).Tòaphảicânbằnggiữamộtbênlàquyềnđượcxétxửcôngbằngvàmộtbênlàquyềnđưatinvềquytrìnhtốtụng.

Trongcácvụánphứctạp,sựcânbằngnàycóthểđạtđượcbằngcáchchuyểnphiêntòarangoàiđịađiểmxétxửthườngxuyên.Nếunhiềubồithẩmviêntiềmnăngtrongkhuvựcđãxembảntintrêntruyềnhình,trongđódựbáoquanđiểmcủavụán,thìphiêntòacóthểđượcchuyểntớimộthạt/quậnkhác.Đôilúc,sựthayđổinàydiễnrangượclại,gâybấttiệnchobồithẩmviênhơnlàchocácluậtsư,nhânsựcủatòaánvànhânchứng;thayvìchuyểnphiêntòatớimộtnơixétxửkhác,bồithẩmđoàntừnơikhácsẽđượcđưatớixétxử.

Trongcácvụánítphứctạphơn,cácthôngtincôngkhaitrướckhixétxửđượcxửlýtronglúclựachọnthànhviêncủabồithẩmđoànvàbằngcácbiệnphápphòngngừatrongphiêntòa.Điềumấuchốtlàliệubồithẩmviêncóthểgạtbỏnhữngđiềuhọđãnghethấytrướcvàchỉxemxétcácchứngcứtrongphiêntòahaykhông.TòaTốicaochorằngngaycảkhibồithẩmviênđãhìnhthànhniềmtinvềsựcótộicủabịcáo,bồithẩmviênđókhôngnhấtthiếtlàkhôngđủtưcáchnếuanhtacóthểgạtbỏniềmtintrướcđâycủamìnhkhikếtán.Khiphiêntòabắtđầu,thẩmphánsẽđềnghịcácbồithẩmviên,trướcđótừngtiếpxúcvớicácthôngtincôngkhai,phảigạtbỏcácthôngtinđókhinghịán.Cũnggiốngnhưcácnộidunghướngdẫnkháccủathẩmphán,đềnghịnàyđượcđưaratrêncơsởthẩmphántinrằngbồithẩmviênsẽlắngnghethẩmphánvàcóthểkiềmchếđịnhkiếncủamình.Thẩmphánsẽchỉdẫnbồithẩmđoànkhôngđọchoặcnghecácbảntinvềvụán,vàtrongcáctìnhhuốngđặcbiệt,bồithẩmđoàncóthểsẽđượcyêucầuphảisốngcáchlihoặcởtrongkháchsạndướisựgiámsátcủacánbộtòaánvàhạnchếtiếpxúcvớicácchươngtrìnhthờisự.Sốngcáchligâykhókhănlớnchobồithẩmviên,vìthếphươngphápnàychỉápdụngvớicácvụáncókhảnăngbịđịnhkiếncaonhất.

Thủtụctranhtụnglàgì?

Saukhibồithẩmđoànđượcthànhlập,phiêntòabắtđầu.Chúngtanhắctớiphiêntòanhưviệctìmkiếmsựthật,nhưngluậtpháplạiđặtgiớihạncho

việctìmkiếmvàgiaochomỗingườitrongphòngxửánmộtvaitròkhácnhaukhitiếnhànhtìmkiếm.Phiêntòahìnhsựlàsựphảnánhcủacảhệthốngtưpháphìnhsự,làmộtthủtụctranhtụng,trongđócácbêntranhtụngcócácmụcđíchkhácnhauvàphươngtiệnđểhọđạtđượccácmụctiêunàybịhạnchếbởicácquyđịnhcủaluậtphápvàđạođứcnghềnghiệp.

Hãybắtđầutừcôngtốviên.Côngviệccủacôngtốviênrõrànglàđếnđâyđểkếtánbịcáo.Vềlýthuyết,đâykhôngphảilàthắnglợicánhâncủacôngtốviên.Côngtốviênlàđạidiệncủachínhphủvàbằngviệckếtánbịcáo,côngtốviênđãphụcvụcholợiíchcủachínhphủ:trừngphạtngườicótộivàngănchặntộiphạmtrongtươnglai.

Nhưngvìcôngtốviênlàđặcvụcủachínhphủnênnhiệmvụcủacôngtốviênkhôngchỉdừngởviệckếtánbịcáo.Côngviệccủachínhphủlàthựcthicônglý,vàđócũngchínhlàcôngviệccủacôngtốviên.Thựcthicônglýcónghĩalàcôngtốviêncầncốgắngđểchỉkếtánnhữngngườithựcsựphạmtội,chứkhôngđơnthuầnlànhữngngườicóthểkếtánđược.Điềunàycũngđồngnghĩavớiviệccôngtốviênđượcyêucầubảovệluậtpháp,kểcảnhữngluậtgâykhókhănchoviệckếtán.

Dĩnhiên,dosứcépcủacôngviệcvàsứcnóngcủacuộcchiến,côngtốviênthườngtậptrungvàomụctiêuđầutiên–kếtánbịcáo–vàchấpnhậnhisinhmụctiêuthứhai–thựcthicônglý.Điềunàymộtphầnlàdobảnchấtconngười,nhưngnócũngphảnánhhaiđặcđiểmcủatốtụnghìnhsự.Thứnhất,côngtốviên,xinnhắclạilàngườichơitronghệthống,luôngiảđịnhrằnghầuhếtbịcáotrênthựctếđềucótội.Thứhai,độnglựccủacôngtốviênlàđiđếnkếtán.CácChưởnglýhạtđềudodânbầu,vàviệcvậnđộngsẽdễdàngnếuhọtỏranghiêmkhắcvớitộiphạmvàtậptrungvàoviệckếtánhơnlàbảovệquyềncủabịcáovàloạibỏcácvụánchốnglạingườivôtội.Yêucầubắtbuộcnàygâykhódễchocôngtốviênvìhọthườngbịphánxétquatỉlệkếtán.

Luậtsưbàochữacóvaitròkháctạiphiêntòa.Luậtsưbàochữalàngườibiệnhộchothânchủ,đặtchínhphủtrướccácchứngcứcủamình,vàyêucầucácchứngcứđưarachốnglạithânchủmìnhphảiđượcchứngminhmàkhôngaicócơsởhợplýđểnghingờ.Khilàmthế,luậtsưbàochữacôngkíchchứngcứcủabang,đặtcâuhỏivềđộtincậycủanhânchứngmàbangđưara,vàđưaracácchứngcứđốilậpđểkểmộtcâuchuyệnkhác,hoặcítnhấtlàgâynghingờvềcâuchuyệncủachínhphủ.Luậtsưbàochữacũngbảovệquyềncủabịcáo.ÝnghĩabảovệcủaTuyênngônNhânquyềnởđâychỉlàviệcluậtsưbàochữacómặtđểthựcthicácbiệnphápbảohộđó.Còn

nếuchínhphủmuốnkếtánbịcáo,chínhphủphảilàmviệcđótheoluật.

Nhìnchungmọingườiđềuhiểucôngviệccủacôngtốviên,nhưngvaitròcủaluậtsưbàochữathìrắcrốihơn.Hầuhếtcácbịcáođềubịnghingờlàcótội.Vìthế,lấynhanđềcuốnsáchcủaJamesKunentrongsựnghiệplàmluậtsưbàochữacôngcủaônglàmcâuhỏi“Bạnbàochữachonhữngngườiđónhưthếnào?”Đápánlàcâunóigiáođiềudựatrênsựmâuthuẫngiữacácgiátrịnềntảngcủatốtụnghìnhsự,nhưng,giốngnhưcáccâunóigiáođiềukhác,nócănbảnlàđúng.Tronghệthốngtưpháphìnhsự,quyềnlựccủabangđượcđưarađểchốnglạicánhân.QuytắccơbảncủacấutrúcchínhphủMỹlàquyềnlựclớnthườnglàđốitượngbịlạmdụng.ĐólàlýdovìsaothôngthườngQuốchộikhôngthểthôngqualuậtmàkhôngcósựphêchuẩncủaTổngthống,vàtạisaocácquyềnphứctạpvềthủtụcvànộidunglạibảovệbịcáohìnhsự.Vaitròcủaluậtsưbàochữalàkiểmtraviệcápdụngquyềnlựccủachínhphủbằngcáchđảmbảorằngquyềncủabịcáođượcbảovệ.Sẽrấtdễdàngnếutachỉbảovệquyềncủangườivôtội,nhưngchúngtakhôngthểlàmthế,vìvậytacóthủtụctranhtụngđểtraoquyềncholuậtsưbàochữađòiquyềnchocảbịcáo.

Kiểuhệthốngnàyliệucótạorasựlạmdụng?Điềunàykhôngcòngìnghingờ.Luậtsưbàochữacóthểquánhiệttình,vàtấtcảcácbiệnphápbảovệquyềncủabịcáogầnnhưđảmbảorằngmộtsốbịcáocótộisẽđượctựdo.Rốtcuộc,điềutacầnquyếtđịnhlàsựlạmdụngđócólấnátcáclợithếkhôngvàcóthểđiềuchỉnhhệthốngnàymàkhônglàmnóbịrạnnứthaykhông.

Hãyxéttớihaitrongsốcácgiớihạnđốivớihệthốngtranhtụngđượcápdụngđểbảovệbịcáotrướcsựlạmquyềncủachínhphủ.Trêntruyềnhình,phiêntòathườngđưaranhânchứngbấtngờhoặcmộtchiếnthuậtkhólườngtrướcmànhờđóluậtsưbàochữathôngminhđánhbạiđốithủcủamình.Trênthựctế,cơhộichosựbấtngờnàybịgiớihạnđángkểthôngquacácquytắckhámphá.TòaTốicaoquyếtđịnhrằngcôngtốviêncónhiệmvụ,theoHiếnpháp,làtiếtlộbằngchứngchobênbàochữa,đặcbiệtlàcácbằngchứngcóxuhướngbàochữachobịcáo.Ngượclại,đặcquyềncủabịcáochốnglạiviệctựbuộctộingăntòayêucầubịcáođưaracácchứngcứcótínhbuộctội.Vàsựmấtcânbằngquyềnlựcthểhiệnởchỗ,cóvẻnhưcôngbằngkhiyêucầucôngtốviêntiếtlộnhiềuthôngtinhơn.

Biệnphápbảohộthứhailàtrọngtráchcủacôngtốviêntrongviệcchứngminhbịcáocótộimàkhôngaicócơsởhợplýđểnghingờ.Phánquyếtthabổngcủabồithẩmđoànkhôngcónghĩalàbịcáovôtội,vàbịcáokhôngbao

giờphảichứngminhlàmìnhvôtội.Gánhnặngnàyhoàntoàndànhchocôngtốviên,vànếucôngtốviênkhôngmangđượcgánhnặngnàythìphánquyếtthabổnglàđiềuchắcchắn.Luậtsưbàochữacó2cáchlựachọn,mộtlàthuyếtphụcbồithẩmđoànrằngbịcáovôtộinhưmộtchiếnthuậtxétxử,vàcáchthứ2hiệuquảkhôngkémlàlàmchomọingườinghingờcâuchuyệncủacôngtốviênđểcôngtốviênkhôngthựchiệnđượctrọngtráchcủamình.

Sựnghingờhợplýlàtiêuchuẩncaohơnnhiềusovớitráchnhiệmchứngminhtộiphạmđượcquyđịnh.Ởcácvụándânsự,tiêuchuẩnnàylàưuthếcủachứngcứ,nóchỉthểhiệnrằngphánquyếtcónhiềukhảnănglàđúng.Sựnghingờhợplýlàsựnghingờvẫntồntạivềtộiphạmngaycảkhibồithẩmđoànđãđánhgiámọichứngcứvàxemxétvấnđềmộtcáchnghiêmtúc.Từlâu,đâyđãlàtiêuchuẩnchoviệckếtántrongcácvụánhìnhsự,vàTòaTốicaoquyếtđịnhrằngđâylàyếutốcầnthiếtvềmặtquytrìnhtheoHiếnphápphảituântheo.Chếtàihìnhsựchỉdànhchonhữngvụánmàchắcchắnbịcáođãphạmtội.Ngoàira,dosựmấtcânbằngcủahệthốngtưpháphìnhsự,trongđóquyềnlựccủachínhphủđượcsửdụngđểchốnglạicánhân,nêntiêuchuẩnvềsựnghingờhợplýlạitiếptụcbảovệngườidânnhiềuhơntrướcsựđànápcủachínhphủ.

Việctuyênándiễnrathếnào?

Khibịcáobịkếtánhoặckhainhậntộivớimộttộidanh,tuyênánlàquátrìnhmàquađóhìnhphạtgiànhchoanhtađượcđưara.Trongtấtcảcácbước,từđịnhnghĩatộidanhtớicácgiaiđoạntốtụnghìnhsự,tấtcảcáchoạtđộngkháchầuhếtđềuhướngtớiviệctrừngphạtngườicótộivàtuyênánlàbướcquyếtđịnhhìnhphạt.

Bướcđầutiênkhituyênánlàlàmluật.Thẩmphánchỉđượcphépđưaranhữngbảnánđượcluậtphápchophép.Cơquanlậpphápquyếtđịnhhìnhphạtnàosẽápdụngchodạngvụánnàovàthủtụctuyênánrasao.DùkhảnăngquyđịnhvềbảnáncủacơquanlậpphápbịHiếnphápgiớihạn,nhưngTòaTốicaoquyếtđịnhrằnggiớihạnđórấtrộng.Giảsử,nếudùngđònroilàmhìnhphạt,cơquanlậpphápsẽbịcoilàviphạmquyđịnhcủaTuchínhánthứ8cấmđưaracác“hìnhphạttànnhẫnvàbấtthường",nhưngTòaquyếtđịnhrằngmứcánchungthânvàkhôngđượcxétânxáđốivớiviệctàngtrữ672gcôcaindànhchongườiphạmtộichưatừngcótiềnántiềnsựlàtànnhẫn,songtheoHiếnphápthìđiềunàykhôngbấtthường.(TrongvụHarmelinởMichigan,1991).

Cơquanlậpphápcóquyềnlớnđểquyếtđịnhloạibảnánđượcđưara.Dĩnhiên,hìnhphạtnghiêmkhắcnhấtlàántửhình.Bỏtùvàquảnchếphổbiếnhơnnhiều.Sựkhácbiệtgiữacáctộidanh,ngườiphạmtộivàthẩmquyềnxétxửkhiếntarấtkhótổngquáthóa,nhưngkhoảng70%cáctrọngtộibịkếtánđãbịtuyênántùvàkhoảng30%bịquảnchế.Vớinhữngvụánkémnghiêmtrọnghơn,tỉlệtộiphạmbịquảnchếcaohơnnhiều.Vớicáctộinhẹhoặcnhữngngườilầnđầutiênphạmtội,laođộngcôngích,vàotrạicảitạothanhthiếuniên,giamlỏngởnhàhoặccáchìnhphạttrunggiankhácrấtphổbiến.

Thôngthường,tộiphạmbịquảnchếtrênthựctếđãbịphạttù,nhưngviệcthụánđượctạmhoãntrongthờigianbịquảnchế.Trongthờigianbịquảnchế,ngườiphạmtộithườngphảiđápứngmộtsốyêucầu,nhưtìmviệclàm,báocáothườngxuyênchocánbộquảnchếvàtránhxacácrắcrối.Nếuanhtaviphạmcácđiềukiệnquảnchế,thờihạnquảnchếsẽbịhủybỏvàbảnánđangtạmđìnhchỉsẽcóhiệulựcngaylậptức,cónghĩalàngườiphạmtộiphảivàotù.

Mãitớigầnđây,thủtụctuyênánthôngthườngchongườiphạmtộibịkếtánhoàntoànphụthuộcvàoquyềntùynghiquyếtđịnhcủathẩmphántrongphạmviđángkểđượccơquanlậpphápquyđịnh.Vídụ,đạoluậtquyđịnhrằngtộitrộmcắpcóthểbịtrừngphạtbằngbảnántừ5đến15nămtù.Thẩmphánsẽnhậnđượcbáocáotiềntuyênántừcánbộquảnchế,nghiêncứucácthôngtinquantrọngvềtộiphạm,nhưhồsơhìnhsự,lịchsửgiađình,quátrìnhlàmviệcvàhồsơtâmlý.NgườibịhạihoặcgiađìnhcủahọcóthểcungcấpBảntườngtrìnhvềtácđộngđốivớingườibịhạiđểthôngbáochotòavềtácđộngcủahànhviphạmtộiđốivớingườibịhạivàcóthểcungcấpthêmchitiếtvềtộiphạm.Vớinhữngthôngtinnàyvàsựhiểubiếtthôngquaphiêntòa,thẩmphánsẽtuyênántrongphạmvichophép–ngườiphạmtộicóthểđượchưởngántreovàbịquảnchế.

Tuynhiên,thờigianthụlýcủabịcáocóthểngắnhơnthờihạnmàtòađãtuyênrấtnhiều,thườnglàíthơnmộtnửatớihaiphầnba.Theocơchếtuyênántrunggian,cáccơquanxétduyệtânxácóquyềntùynghiđángkểđểquyếtđịnhthờiđiểm,nếucó,tùnhânđãđượccảitạođủđểthảtrướckhihoànthànhbảnán.Hầuhếtcácbangđềuápdụngthônglệ“cảitạotốt”,theođótùnhâncóthểđượcgiảmán,tùytheoquyếtđịnhcủacơquanquảnlýnhàtù,vìđã“cảitạotốt”hoặccóhànhviđúngmựctrongtù,đôilúclàvìthamgiavàocáckhóagiáodục,laođộnghoặccácchươngtrìnhcảitạokhác.

Môhìnhtruyềnthốngvẫnđượcsửdụngrộngrãi,nhưngtừcuốithậpniên70,nhờnỗlựcphốihợp,hệthốngđãđượctáicấutrúcnhằmkiểmsoát

quyềntùynghiquyếtđịnhcủathẩmphánkhituyênán.Nỗlựcnàyxuấtpháttừquanniệmchorằngthẩmphánđangthựcthiquyềntựquyếttheocáchtạorachênhlệchlớngiữacácbảnán,sinhratínhchuyênquyềnvàkhôngthểdựđoántronghệthống.Haithẩmpháncóthểđưaracácbảnánkhácnhaucho2tộiphạmgiốnghệtnhauchỉvìthẩmphánnàykhoandunghơnthẩmphánkiahoặctậptrungvàocácyếutốkháckhituyênán.Ngoàira,khisựnghingờvềkhảnăngcảitạophạmnhângiatăng,điềuđóđồngnghĩavớisựsụtgiảmniềmtinvàokhảnăngđưaracácbảnánthíchđángcủathẩmphánvàkhảnăngquyếtđịnhvềthờiđiểmtùnhânhoànthànhcảitạocủahộiđồngânxá.Nhiềubiệnphápkhácnhauđãđượcbanhànhđểgiớihạnquyềntùynghiquyếtđịnhkhituyênán.

Biệnphápđầutiênlàsửdụngcáchướngdẫntuyênán.Mụctiêucủacáchướngdẫntuyênánlàtướcbỏnhiềuquyềntựquyếtđịnhcủathẩmphántrongquátrìnhtuyênán,traocácquyềnđóchocơquanlậppháphoặcmộtủybantuyênánđượccơquanlậpphápthànhlập.Đãcómộtloạtcáchướngdẫnđượcbanhànhmôtảcácbướctrongquytrìnhrabảnáncủathẩmphán.Thôngthường,cáchướngdẫnnàyđềubaogồmmộtbảnángiảđịnh,bảnánđượccholàthíchđángcăncứvàomứcđộnghiêmtrọngcủatộiphạmmàbịcáođãbịkếtánvàđặcđiểmcủabịcáo,đángchúýlàtiềnántiềnsựcủaanhta.Vídụ,đốivớimộtvụtrộm,bịcáosẽđượcxácđịnhlàphảichịuáncơbản,trongđóthẩmphánsẽđượcchỉđạogiảmánởmứcnhấtđịnhnếubịcáochỉdínhlýuvớivaitròmờnhạt(chẳnghạn,anhtachỉláixebỏtrốn)vàtăngánmộtmứcnhấtđịnhnếubịcáođãtừngphạmmộttộihìnhsựđượcquyđịnh.Đôikhi,hướngdẫntuyênánsẽchỉđơngiảnquyđịnhvềviecjtăngánkhicócáctìnhtiếtnhấtđịnh,nhưphạmtộivìlýdochủngtộc.Tùyvàohệthống,quyềntựquyếtcủathẩmphántrongviệcthayđổibảnángiảđịnhsẽbịhạnchế,nhưngnếuthayđổi,thẩmphánphảigiảithíchlýdo,vàvấnđềnàysẽbịxemlạikhikhángcáo.Hướngdẫntuyênáncótácdụnggiảmbớtsựkhácbiệtkhituyênán,nhưngnhiềuthẩmphánphànnànrằng,cáchướngdẫnnàyđôikhingăncảnkhôngchohọđưaranhữnghìnhphạtriêngphùhợpvớitộidanhvàngườiphạmtội.

ViệcápdụnghướngdẫntuyênánvàchủtrươnggiatăngánphạtcủatòaánđãbịphávỡbởimộtloạtcácvănbảnýkiếntưphápdoTòaTốicaobanhànhbắtđầutừnăm2000,trongđó,căncứvàoquyềnđượcxétxửbởibồithẩmđoànquyđịnhtrongTuchínhánthứ6,TòaTốicaođãtuyênbốcáctìnhtiếtđượcsửdụngđểgiatăngánphạtcủabịcáophảiđượctrìnhlênbồithẩmđoànvàđượcquyếtđịnhmàkhôngaicócơsởhợplýđểnghingờ,trừphibịcáochấpnhậnchúng.Vídụ,trongvụBlakelykiệnWashington(2004),RalphBlakelyđãnhậntộibắtcóccấpđộhai,thôngthườngtộinày

cóthểbịphạttùtừ49đến53tháng.CăncứvàohướngdẫntuyênáncủaWashington,thẩmphánđãtuyênánanhta90thángtùvìlýdoBlakelyhànhđộngvới“sựtànnhẫncóchủý”.Vì“sựtànnhẫncóchủý”khôngphảilàmộtphầnđượcquyđịnhtrongtộibắtcóccấpđộhai,nênTòaquyếtđịnh,ánphạtđượctuyênchongườinàykhôngthểbịgiatăng,trừphibồithẩmđoànnhậnthấyyếutốđókhôngcócơsởhợplýđểnghingờ.Vìthế,hướngdẫntuyênáncủaWashingtonbịcoilàtráivớiHiếnpháp.Sauđó,trongvụBookerkiệnHoaKỳ(2005),Tòaquyếtđịnhrằng,việcthẩmphán,chứkhôngphảibồithẩmđoàn,quyếtđịnhvềtìnhtiếtcầnthiếtđểgiatăngánphạttheohướngdẫntuyênáncủaliênbanglàtráivớiHiếnpháp,vàvìthếcáchướngdẫnnàychỉcótínhchấtthamkhảochứkhôngbắtbuộcthihành.QuyếtđịnhcủaTòađãtạorasựlộnxộntrongkhâutuyênán.Hiện,mộtsốbangyêucầubồithẩmđoànxácđịnhxemcóxuấthiệncácyếutốảnhhưởngtớibảnánhaykhông,còncácbangkháclạithiêntheohướngchỉđạocủaTòatrongvụáncủaBookerbằngcáchchothẩmphánquyềnquyếtđịnhnhiềuhơnđểkhôngphảiphụthuộcvàocácnộidunghướngdẫn.

MộtbiệnphápkhácđểhạnchếquyềntùynghiquyếtđịnhkhituyênánvàcũngđểtránhrắcrốiphátsinhliênquantớiTuchínhánthứ6làtuyênánbắtbuộcchocácdạngtìnhhuốngcụthể.Theoluậtnày,thẩmpháncórấtíthoặckhôngcóquyềntựquyếtđịnhkhiđưarabảnán.(Ngoàitácdụnghạnchếquyềntựquyếtcủathẩmphán,biệnphápnàycònđượcsửdụngđểtănghìnhphạtchodạngtộiphạmnhấtđịnh).Vídụ,ởFlorida,rútsúngratronglúcphạmtộisẽphảichịubảnánbắtbuộctốithiểulà10nămtù.

Mộtdạngtuyênánbắtbuộckháclàluật“bấtquátam”.Khibịcáobịkếtánlầnthứbavềcùngmộttộiởmứcđộnghiêmtrọngđượcquyđịnh,bịcáosẽphảichịuántùvớithờihạndàihoặc,ởmộtsốbang,sẽbịtùchungthânmàkhôngcókhảnăngđượcxétânxá.

Mụcđíchcủaluật“bấtquátam”làhạnchếviệctáiphạmcủatộiphạmbằngcáchnângcaomứcphạtcholầnphạmtộithứhaivàthứba,vàđảmbảorằngnhữngngườiphạmtộinghiêmtrọngnhất–táiphạmnhiềulần–sẽbịtrừngphạtthíchđángvàkhôngthểtiếptụcphạmtộitrongtươnglai.Trênthựctế,đôikhiluật“bấtquátam”cóhậuquảngoàidựtính.Doluậthaythayđổiđịnhnghĩa,mộtsốtộiphạmđượctuyênántheoquytắcnàylạikhôngphảilàsựđedọanghiêmtrọngchoxãhộinhưcácnhàlàmluậthìnhdung,vídụtrongvụánkhéttiếngởCalifornia,lầnphạmtộithứbacủabịcáolàăntrộmpizza.Ngoàira,nguycơbịtuyênántheoluậtnàylàmảnhhưởngtớitâmlýhànhvicủanhữngtộiphạmcóthểlàđốitượngápdụngluật,khiếnhọkémhàohứngthỏathuậnnhậntộihơnsovớilầnphạmtộithứnhấthoặcthứhai,

vànếuđốimặtvớilầnphạmtộithứba,họsẵnsàngdùngbạolựcđểchốnglạiviệcbắtgiữ.Luật“bấtquátam”vànhiềuluậtvềtuyênánbắtbuộckháccòngópphầnmởrộngnhanhdânsốnhàtù;ởmộtsốnơi,nhàtùđãquátảisovớiquyđịnhcủaHiếnpháp,họbuộcphảithảcácphạmnhâncóthểnguyhiểmhơn.

Cuốicùng,việcphóngthíchtrướcthờihạnbịgiớihạnchặtchẽbởiquytắc“sựthậtkhituyênán”,theođóbảnánđượcthẩmphánđưaraphảithểhiệnthờigianmàbịcáophảithụántrênthựctế.Mộtsốbangđãhủybỏhoàntoànviệcânxá,cònnhiềubangkhácchỉânxáchonhữngtộiphạmthựchiệncáctộiphibạolực.Hầuhếtcácbangcũnggiớihạnviệcgiảmándocảitạotốtbằngcáchyêucầungườiphạmtộibạolựcphảithụánđượcítnhất85%thờihạnbảnántrướckhiđượcânxá.

Ántửhìnhthìsao?

Ántửhìnhlàvấnđềtốtụnghìnhsựđượcbàncãisôinổinhất.Tấtcảcáclậpluậnkhácvềkiểmsoáttộiphạm,cônglý,côngbằngvàquyềnđềuhộitụtrongcuộctranhluậnvềviệcbangcónênkếtántửhìnhchomộtngườihaykhông.NgườiủnghộviệcápdụngántửhìnhđãtríchdẫnlờirăntrongKinhThánh“mắtđổimắt,răngđổirăng”,vàxemxácsuấtcủaántửhìnhlàcáchngănchặncóhiệuquảtộiphạmbạolực.NgườiphảnđốithìmôtảántửhìnhlàhànhđộngmanrợlỗithờiđãbịhủybỏởmọinướcphươngTâykhácvàcórấtíttácđộngthựctếđốivớitỉlệtộiphạm.

Cuộctranhluậnvềántửhìnhquáphứctạpnêntrongtàiliệukhảosátngắnvềtốtụnghìnhsựnày,tachỉdiễntảsựquyếtliệtcủanó.Mộtcuộctranhluậnthườngbịlấnátbởicáckhẩuhiệu,phầnnàysẽchỉchobạnthấyvấnđềnêutrênphứctạpthếnào.Thậtranócóhaivấnđề:cónênápdụngántửhìnhhaykhông,vànếucó,làmsaođểápdụngántửhìnhmộtcáchcôngbằng.

Cuộctranhluậnvềviệcchúngtacónêncóántửhìnhhaykhônggồmhaichủđề.Chủđềthứnhấtliênquantớivấnđềđạođứccủaántửhình:Nócóhợplývềmặtđạođứckhôngnếukhôngxéttớicáchậuquảvềmặtxãhội?Chủđềthứhaiđềcậptrựctiếptớicáchậuquảnày:Ántửhìnhcóphụcvụchocácmụctiêuxãhộiquantrọngkhông,nhấtlàmụctiêungănchặntộiphạm?

Ngườiủnghộántửhìnhlậpluậnrằngxửtửkẻsátnhânlàcôngbằng,vìtộicủahọđángbịtrừngphạtnghiêmkhắcnhất,vàđưarasựtrừngphạtxứng

đánglàchứcnăngđượcchấpnhậncủaluậthìnhsự.Ántửhìnhlàsựtrừngphạthơnlàsựtrảthù;bangsẽđánhgiátộicủaphạmnhânvàchỉkếtántửhìnhnhữngngườiđángphảinhậntộinhất.

Ngườichỉtríchthìphảnứngrằngkhôngcómốiliênhệtấtyếunàogiữaviệcxửtửphạmnhânvàviệcthựcthicônglý.Đúnglànhiềungườibịtuyênántửhìnhthựcsựcótộivànguyhiểm,đángbịtrừngphạtvàtốnggiam,nhưnghầuhếtbọnhọkhôngkhớpvớihìnhmẫuvềkẻsátnhâncótínhtoánđángbịxửtử.Thayvàođó,đasốđềulàsảnphẩmcủasựdạydỗkinhkhủng,thiếusựnuôidưỡngbìnhthườngtớimứcđộmàhọtrởnênphảnxãhộimộtcáchbệnhhoạn.Ngoàira,khôngcóđiềugìchỉrõrằngviệcxửtửlàcáchtrừngphạtcầnthiết;takhôngchặttaykẻtrộmhaythiếnkẻcưỡngdâm,vậytạisaolạixửtửkẻgiếtngười?

Ngườiủnghộcũnglậpluậnrằngántửhìnhkhẳngđịnhgiátrịmàxãhộiđặtrachosinhmạngconngười,nênnósẽgiànhhìnhphạtnghiêmkhắcnhấtchonhữngngườitướcđimạngsốngcủangườikhác.Ngườichỉtríchphảnứngrằngántửhìnhlàmtakhôngbiếtquýtrọngmạngsống,khiếntatrởnêndãmanvàlàmtaquenvớiviệcgiếtchóc.HộiđồngGiámmụcHoaKỳđãviết:“Sựphụthuộcngàycànglớnvàoántửhìnhđanghạthấpchúngtavàlàdấuhiệuchothấychúngtangàycàngthiếuquýtrọngmạngsốngconngười…Ántửhìnhmanglạiảotưởngbikịchrằngchúngtacóthểbảovệsinhmạngbằngcáchtướcđisinhmạng”.

Cuộctranhluậnvềđạođứcđãliênhệtớicuộctranhluậnvềchínhsách;cóthểrấtítngườiủnghộántửhình,ngaycảkhinóhợplývềmặtđạođứcnhưngnókhôngmanglạiđiềugìtốtđẹpcả.Ngănchặnlàchứcnăngquantrọngcủathủtụctốtụnghìnhsự,vàsựđedọacủaántửhình,theonhậnđịnhcủangườiủnghộ,làcáchngănchặncaonhất.

Ngườichỉtríchphảnứngrằngántửhìnhkhôngphảilàcáchngănchặnhiệuquả.Nhiềukẻgiếtngườidoảnhhưởngcủamatúyhoặcrượu,bịrốiloạntâmlýhoặcởtrạngtháicảmxúcmàhọkhôngthểdừnglạiđượcvàđiềuđóđãphảnánhtrongkếtquảhànhđộngcủahọ.Cònnhữngkẻsátnhânkháccũngnhưhầuhếttộiphạmvẫntinrằnghọsẽkhôngbaogiờbịbắt,hoặcnếucó,họsẽthoátkhỏisựtrừngphạtcaonhấtbằngcáchnàođó.

Tácđộngngănchặncủaántửhìnhlàcâuhỏithựctếnhưngrấtkhótrảlời.Vôsốnghiêncứuđãđượctiếnhànhđểsosánh,vídụ,tỉlệánmạngởcácbangcóvàkhôngcóántửhình,hoặctỉlệánmạngởbangtrướckhivàsaukhiđưaraántửhình.Đúngnhưtanghĩ,ởvấnđềđượctranhluậnngắnvà

rấtkhóthuthậpsốliệurõràngthếnày,cácnghiêncứuđưarakếtquảrấtkhácnhau.Mộtsốhọcgiảthấynókhôngcótácđộngngănchặn;mộtsốngườikháclậpluậnrằngmỗivụxửtửngănchặnđược18vụgiếtngười;cònnhữngngườikhácnữavẫnkếtluậnrằngviệcxửtửkhiếncộngđồngtrởnêntànnhẫnhơnvàvìthếtỉlệgiếtngườitrênthựctếđangtănglên.Tớilúcnày,tachỉcóthểkếtluậnrằnghiệnchưacóchứngcứthuyếtphụcvềtácđộngngănchặncủaántửhình.

Mộtvấnđềxuấthiệntrongcảcuộctranhluậnvềđạođứcvàvềtácđộngngănchặnlàántửhìnhcóđượcápdụngcôngbằngvàthốngnhấthaykhông.Tươngđốiítphạmnhânphạmtộigiếtngườibịtuyênántửhình–tỉlệkhoảng1/100–vàsốngườithựcsựbịtửhìnhcòníthơnthế.Hiệuquảcủaviệctưvấn,nguồnlựckinhkếvàđặcđiểmcánhânđềuảnhhưởngtớiviệcaisẽbịkếtántửhìnhvàaisẽphảichết.Rắcrốihơnlàvấnđềphânbiệtchủngtộc.MộtnghiêncứuvềcáchthứcxửtửởGeorgiachỉrarằngbịcáobịkếttộigiếtngườidatrắngcókhảnăngbịtuyênántửhìnhcaohơnngườibịkếtángiếtngườidađen11lần,thựctếcủabangnàylàlýdokhiếnTòaTốicaophảitạmdừngápdụngántửhình.

Ngườiủnghộántửhìnhphảnứngrằngsựthiếunhấtquánvàphânbiệtđốixửchínhlàvấnđề,nhưngvấnđềlàcóquáítvụxửtửchứkhôngphảiquánhiều.Vídụ,vềvấnđềphânbiệtchủngtộc,vấnđềkhôngphảilàkẻgiếtngườidatrắngbịxửtửởtỉlệquácaomàlàkẻgiếtngườidađenítkhibịxửtử.Vìthế,giảipháplàtăngápdụngántửhìnhchứkhôngphảihủybỏnó.

Nhữngngườichỉtríchđặtracâuhỏirằngliệuántửhìnhcóđượcápdụngmàkhôngcósailầmhaykhông.Đâylàvấnđềquantrọngvìántửhìnhlàchungthẩm.Trongnhữngnămgầnđây,hơn200tửtùđãđượcthảtựdosaukhicuộcđiềutramởrộngtiếtlộrằnghọbịkếtánsaidohànhvisaitráicủacảnhsáthoặccôngtốviên,cáchhànhluậtkhônghiệuquảcủaluậtsưhoặclờikhaisaicủanhânchứng.TiếnbộtrongcôngnghệADNcũnggiảioanchonhiềubịcáo.CáctổchứcnhưHiệphộiLuậtsưHoaKỳđãxinhoãnxửtửchođếnkhicóthủtụcđảmbảoántửhìnhđượcthựcthicôngbằngvàhiệuquảđểngườivôtộihoặcngườiphạmtộikhôngbịkếtánoansai.Mộtsốbangđãphảnứnglại.Vídụ,ởIllinoisvàonăm2000,ThốngđốcGeorgeRyanralệnhhoãnvànóirằng:“Vớicơchếcủamình,chúngtađãthảtựdochonhiềungườihơnlàxửtử13ngườiđãđượcmiễntộivà12ngườiđãbịtửhình.Rõràngđâylàsailầmtronghệthốngvànócầnđượcnghiêncứu”.

DùápdụngántửhìnhcóphảilàchínhsáchcôngsángsuốthaykhôngthìTòaTốicaođãtuyênbốnólàhợphiếnvàbaphầntưsốbangđềucóántử

hình.VấnđềchínhliênquantớiHiếnpháplàántửhìnhcóviphạmquyđịnhcấmcác“hìnhphạttànnhẫnvàbấtthường"theoTuchínhánthứ8haykhông.ViệcápdụngtiêuchuẩnnàyđặtrachủđềthúvịtrongluậtHiếnpháp.ÁntửhìnhđượcthihànhtừkhibanhànhTuyênngônNhânquyềnvàonăm1791,vậylàmsaonócóthểviphạmHiếnphápsửađổiđượckhimànóđượcchínhngườithựcthinósoạnthảovàphêduyệt?CâutrảlờinàyxuấthiệntrongvụánlớnđầutiênliênquantớiTuchínhánthứ8củaTòaTốicao,vụWeemskiệnHoaKỳ(1910).Tòađãhủybỏhìnhphạtcùmxíchtronglúclaođộngnặng.ThẩmphánJosephMcKennaviết:“Thờiđạitạorathayđổi,[và]mangđếncácđiềukiệnvàmụcđíchmới.Vìthế,đểtồntại,mộtnguyêntắcphảiđượcápdụngrộnghơncảphạmvicủatộiác–vốnlànguyênnhândẫntớisựrađờicủanguyêntắcđó”.SaunàyChánhánEarlWarrenđãdiễnđạtnguyêntắcnàynhưsau:việccấmcáchìnhphạttànnhẫnvàbấtthường“phảicóýnghĩatừcáctiêuchuẩnlễnghiphéptắcliêntụcpháttriểnđánhdấuchosựtiếnbộcủamộtxãhộiđangchín”.

Cómộtđiềubấtthườngthứhaiởđây.Ántửhìnhdocơquanlậppháp,đạidiệncủanhândân,quyđịnh.Vậylàmsaonócóthểviphạmcáctiêuchuẩnđươngthờivềlễnghiphéptắc?Dĩnhiên,câutrảlời–làýchícủasốđông(hoặcthựctếhơnlàđạidiệncủasốđông)khôngthuyếtphụcxétvềcáctiêuchuẩncủacộngđồng.TheohệthốngHiếnphápHoaKỳ,tòaáncóquyềngiámđốcthẩmhoạtđộnglậpphápchínhlàđểkiểmtrayếutốđasốtrongtrườnghợphànhđộngcủahọvượtquagiớihạncủaHiếnpháp.

TínhhợphiếncủaántửhìnhđượcđưaraTòaTốicaoxemxétvàothậpniên60trongmộtloạtcácvụánđượcvậnđộngbởicácluậtsưmàdẫnđầulàcácluậtsưcộngtácvớiQuỹBảovệPháplýNAACP.VụáncótínhquyếtđịnhlàvụFurmankiệnGeorgia(1972),liênquantớibangườichịuántửhìnhvàgiántiếplàhơn600tửtù.Trongbộcácbảnýkiếntưphápdàinhấttừtrướctớinaytronglịchsửtòaánđượccôngbốtrongmộtvụánduynhất,nămthẩmphánđãloạibỏántửhình–điềusauđóđãđượcápdụng,cònbốnthẩmphánkhácphảnđối;cảchínngườiđósauđóđềuviếtracácýkiếntưphápriêngcủamình.ThẩmphánBrennanvàMarshallchorằngántửhìnhvốnđãlàtànnhẫnvàbấtthườngcăncứvàocácyếutốnhưtínhchuyênquyềncủaviệcápdụng(nhưđượcchỉratrongcácvụánđượcxemxét),sựtànnhẫnvàthiếutácđộngngănchặncủaloạiánnày.Bathẩmpháncònlạitrongsốnămngườinóitrênlạitậptrungvàotínhchuyênquyềnkhiápdụng.Nhữngngườiphảnđốikhôngphảikhôngđồngtìnhrằngántửhìnhlàđángghêsợvềmộtkhíacạnhnàođó,nhưnghọgợiýrằngTòaánnênchiềutheoýkiếncủacơquanlậpphápvề“cáctiêuchuẩnlễnghiphéptắcliêntụcpháttriển”.

DobatrongcácthẩmphánchiếmđasốởvụFurmanđềutậptrungvàotínhchuyênquyềnkhiápdụngántửhìnhnêncơquanlậpphápcủabangđãviếtlạiluậttuyênáncủahọđểphùhợpvớiquanđiểmcủaTòa.Mộtgiảiphápđượcđềxuấtđểkhắcphụctínhchuyênquyềnlàápdụngántửhìnhbắtbuộcđốivớicácvụgiếtngườicụthể,vídụnhưtấtcảcácvụgiếtngườidotùnhânđangthụántùchungthângâyra.Tuynhiên,saunàyTòađãphảnđốicácbảnánbắtbuộcvớiquanđiểmchorằngvìmỗingườilàmộtcáthểriêngbiệtnênviệcxemxétcụthểcácyếutốcủacánhânliênquantớitộiphạmvàbịcáolàviệclàmcầnthiếttheoquyđịnhcủaHiếnpháp.Mộtgiảiphápkhácchotínhchuyênquyềnlàbanhànhhướngdẫnthựcthiquyềntựquyếtđịnhcủangườicóthẩmquyềnraquyếtđịnh,vàTòađãápdụngphươngphápnày.Hầuhếtcácbangápdụngántửhìnhđềuchophépbồithẩmđoànđưarabảnán,vàbướcđầutiênđểbồithẩmđoànthựcthiquyềnnàylàphảichiaphiêntòathành2giaiđoạn.Ởgiaiđoạnđầucủaphiêntòa,bồithẩmđoànđưaraphánquyếtvềtộidanhcủabịcáo.Nếubịcáođượctuyêncótội,cácchứngcứkhácsẽđượctrìnhraởgiaiđoạnhaicủaphiêntòa,ởcuốigiaiđoạnnàybồithẩmđoànsẽquyếtđịnhcóđưaraántửhìnhhaykhông.Dophiênxétxửđượcchiathành2giaiđoạnnênbồithẩmđoàntrongphầntuyênáncóthểnghechứngcứvềcáctìnhtiếttăngnặngvàgiảmnhẹliênquantớiviệctuyênánvốnkhôngđượcchấpnhậntrongquátrìnhluậntội.Điềunàyrấtquantrọngvìtòađãquyếtđịnhrằngbồithẩmđoànphảiđượcphépxemxétmọiyếutốgiúpgiảmnhẹtộicủabịcáođểcóthểtựdoquyếtđịnhxemántửhìnhcóthíchđánghaykhông.Cácyếutốhayđượcxemxétbaogồmbảnchấtdãmancủatộiphạmlàyếutốtăngnặngvàviệcbịcáotrẻtuổiphạmtộidochịuảnhhưởngtừngườikháclàyếutốgiảmnhẹ.

Tòacũngthuhẹploạivụáncóthểápdụngántửhình.Trongmộtsốtrườnghợp,tửhìnhlàkhôngthíchđángvớitộiphạm,vìthế,cóthểnósẽkhôngđượcápdụngđểtrừngphạt,chẳnghạnkhibịcáochỉlàkẻtòngphạm.Trongcáctrườnghợpkhác,tìnhhuốngcủabịcáocóthểgiúpngănchặnántửhình;vídụ,Tòaquyếtđịnhrằngxửtửngườichậmpháttriểnthầnkinhhoặcngườidưới18tuổivàothờiđiểmanhtaphạmtộilàtànnhẫnvàbấtthường.

Tạisaokhángcáohìnhsựlạicóvẻkéodàiđếnthế?

Khikhángcáo,nhưmọithủtụckháctrongthủtụctốtụnghìnhsự,chúngtaphảicânbằngcácmụcđíchcótínhmâuthuẫn.Thẩmphánxétxửcóthểphạmlỗivàkhicácsailầmnàygâytổnhạiđếnquyềncủabịcáo,chúngtamuốnđảmbảorằngcácsailầmđósẽđượcsửachữa.Nếukhông,cácquyềnđượcHiếnphápđảmbảosẽbịphávỡvàngườivôtộicóthểphảivàotù.Nhưngthếlàđủrồi,tínhchungthẩmcũngrấtquantrọng.Vìchúngtakhông

sẵnsàngđầutưnguồnlựcvôhạnvàoviệcđiềutravàcácthủtụcxétxửđểđảmbảokhôngxảyrasailầm,nênvàolúcnàođó,khiphiêntòacủabịcáođượctòaphúcthẩmxemxétlạimột,hailầnhoặcnhiềuhơn,chúngtasẽkếtluậnrằngbịcáođãđượchưởngnhữnggìanhtađángđượchưởng.

Cầnlưuýlàcuộcthảoluậntrongphầnnàylàvềviệckhángcáocủabịcáo.Trongcácvụándânsự,mộttronghaibêncóthểkhángcáoquyếtđịnhgâybấtlợichohọ,còntrongánhìnhsự,bịcáoluônkhángcáophánquyếthoặcphảnđốimộtsaisóttronglúctiếnhànhphiêntòa.ĐiềukhoảncấmtruytốmộtngườihailầnvềcùngmộttộicủaTuchínhánthứ5lànhằmngănkhôngchochínhphủtruytốđitruytốlạimộtngườinhiềulầnvìcùngmộttộiđếnkhinàokếtánđượcngườiđóthìthôi,bấtchấphàngloạtcácquyếtđịnhthabổng.Vìthế,bêncôngtốthườngkhôngkhángcáoquyếtđịnhthabổng.Tuyvậy,phạmvicủađiềukhoảnnàyrộnghơnthế.Mốinguycơxảyrakhibồithẩmđoànđượcthànhlập,vìthếbêncôngtốkhôngthểquyếtđịnhdừngphiêntòanếunókhôngdiễnrasuônsẻđểthửlạivớibồithẩmđoànkhác.Điềukhoảnnàycũngngăncảnviệctruytốmộtngườivềcáctộikhácnhauđượcquyđịnhtrongluậtnhưngcùngdựatrêncáctìnhtiếtgiốnghệtnhau,khichứngcứcầnthiếtđểchứngminhtộinàycũnglàchứngcứcầnthiếtđểchứngminhtộikia.Vídụ,nếutàixếbịkếttộiláixekhisayxỉnthìsaunàycôtakhôngthểbịtruytốvìđãgiếtngườidobấtcẩnkhiđâmvàongườiđibộtronglúcvừasayrượuvừaláixevìchứngcứvềsựbấtcẩnlàviệccôtaláixekhisayxỉn.Bangcóthểđưaracảhaicáobuộcchốnglạicôtacùngmộtlúc,nhưngnếutruytốlàmhailầnthìlầntruytốsausẽlàtruytốhailầnvềcùngmộttội.Tuynhiên,điềukhoảncấmtruytốhailầnvềcùngmộttộikhônghạnchếcảtiểubangvàliênbangcùngtruytố,khibịcáoviphạmluậtphápcủamỗimộtvùngtàiphán.Ngườicướpngânhàngcóthểbịtruytốhailần:vềtộicướpcủatheoluậtcủabangvàlàtộiphạmliênbangtheoluậtliênbang.Điềukhoảnđócũngkhôngcấmcácbênkhởikiệndânsựđểtrừngphạtsaukhiđãcókếtánhìnhsự.Khiphạmnhânsắpmãnhạntùvìtộicóhànhvithôtụcvớitrẻem,bangcóthểkhởikiệndânsựđểđưaanhtavàomộtcơsởcủabangtheoluậtápdụngvớitộiphạmtìnhdụchunghãnmàkhôngviphạmđiềukhoảncấmtruytốhailầnvềcùngmộttội.

Cóhaicáchđểbịcáophảnđốimộtphánquyếthoặcmộtsaisótcủatòasơthẩm.Khángcáolàyêucầuxemxéttrựctiếpsaisótđócủatòasơthẩmvàđượctrìnhlêntòaáncấpcaohơntronghệthống.Phảnđốiphụlàsựcôngkíchvàoquyếtđịnhcủatòasơthẩmvà,nhưtêngọicủanó,làphảnđốiphụnằmngoàichuỗixemxétthôngthường;phảnđốiphụthườngđượcđưarasaukhimọinỗlựckhángcáođềukhôngthành.Thựctế,hầuhếtcácchỉtríchvềquátrìnhkhángcáokéodàilàchỉtríchvềnhữngphảnđốiphụ.

Trướctiênlàkhángcáo.Trongmọivụán,bịcáocóquyềnkhángcáotớitòaáncấpcaohơnđểkhắcphụcnhữngsaisótcủatòasơthẩm.Điềunàylàhợplý;sẽkhôngcôngbằngnếutòasơthẩmchấpnhậnchứngcứmộtcáchkhôngthíchđánghoặchướngdẫnsailuậtchobồithẩmđoànmàbịcáokhôngcócáchnàođểlỗisaiđóđượcsửachữa.Ngoàicấpxemxétđầutiênnày,tòaphúcthẩmcóquyềnxemxétkhángcáohoặckhông.Vídụ,theocơchếbìnhthườngcủabang,bịcáocóquyềnkhángcáolêntòaphúcthẩmtrunggian,nhưngTòaTốicaocủabangcóquyềnquyếtđịnhnhậnhoặckhôngnhậnvụnày.TòaTốicaoHoaKỳthựcthiquyềnnàynhiềuhơnhầuhếtcáctòakhác;hầuhếtcácbịcáonếumuốnTòaTốicaoxemxétlạivụáncủamìnhphảilàmđơnchuyểnlêntòaáncấptrênxinTòaquyếtđịnhxửán.

Giảsửsaukhibịkếtán,bịcáocóthểkhángcáolêntòaphúcthẩmmộtsaisótmàtòacấpdướimắcphảikhixétxử,tòaphúcthẩmsẽhủybỏquyếtđịnhcủatòacấpdướivàralệnhmởphiêntòamớinếuhọpháthiệnrasaisót.Vìkhôngcóphiêntòanàolàhoànhảonênbịcáocóthểkhángcáohai,bathậmchíbốnlần;vàthấyrằngkhôngcósựkếtánnàolàkhôngbịkhángcáo,tòaánđãchorađờihaihọcthuyếtđểngănchặntìnhhuốngnày,mộthọcthuyếtchỉranhữngvấnđềcóthểđượcphúcthẩmcònhọcthuyếtkiađềcậptớicáchthứcphúcthẩm.

Họcthuyếtthứnhấtnóirằngkhixétxửphúcthẩm,tòaphúcthẩmsẽchỉxemxétvấnđềmàbịcáođãnêuratạiphiênxétxử.Lýdorấtđơngiản;thậtvôlýkhiphảilaovàovòngrốirắmvàtốnthêmtiềncủachỉđểmởmộtphiêntòamớilẽrađiềunàycóthểtránhđượcnếutrướcđóbịcáođãnêuvấnđềvàtòasơthẩmđãcócơhộisửachữasailầm.Vídụ,bịcáokhôngthểkhángcáovềviệccôtabịkếtándotòasửdụngcácchứngcứđượcthuthậptráiphép,trừphiluậtsưcủacôtađãđềnghịloạibỏchứngcứđókhỏiphiêntòa.

Tuynhiên,trongluật,mọiquytắcđềucóngoạilệ.Ngoạilệchoquytắckhôngnêuralàquytắcsailầmrõràng.Tòaphúcthẩmcóthểkhắcphụccácsaisóthoặc“cáckhiếmkhuyếtảnhhưởngtớiquyềnthựctế”củaphiêntòasơthẩmngaycảkhibịcáokhôngđặtvấnđề.

Họcthuyếtthứhainóirằngkhôngphảimọisaisótđềulàlýdolậtlạivụán.Gầnnhưđúngtheonghĩađen,quytắcnàynghĩalà“khôngcóhạithìkhôngsao”.Theoquytắcsailầmvôhại,chỉnhữngsailầmquantrọngmớicótácdụnglậtlạivụán.KhisailầmmàbịcáonêuralàmlýdokhángcáokhôngliênquantớicácquyềntheoHiếnpháp,thìcâuhỏiđặtralàsailầmđóđónggópbaonhiêuphầntrongphánquyết.Vídụ,thẩmphánđãchấpnhậnmộtbằngchứngkhôngđủđiềukiệnđểchứngminhchomộtnộidung,nhưng

cũngcórấtnhiềuchứngcứkhácchứngminhchonộidungđó,thìviệcchấpnhậnbằngchứngnóitrênđượccoilàsailầmvôhại.

NgườitacóthểnghĩrằngcácsailầmliênquantớiquyềntheoHiếnphápcủabịcáosẽluônlàlýdolậtlạivụán.LàmsaomộtviphạmđốivớiquyềntheoHiếnpháplạicóthểvôhạiđược,dùxétvềảnhhưởngcủanótớibịcáohaytácđộngngănchặnviphạmHiếnpháp?NhưngTòaTốicaođãcósựphânbiệtgiữamộtbênlàsailầmvôhạivềHiếnphápvàmộtbênlànhữngsailầmđòihỏiviệctựđộnglậtlạivụán,vàtheoquanđiểmhiệnthờivềvấnđềnày,hầuhếtsailầmđềuthuộcphạmtrùđầutiên.Vídụ,nếutòaánchấpnhậnmộtlờithútộilàmbằngchứngmàlờithútộiấyđượckhaikhiquyềnhỏiýkiếnluậtsưcủabịcáobịviphạm,thìchỉcótiêuchuẩnsailầmvôhạiđượcápdụng.

Lẽrachỉcầnthủtụckhángcáolàcóthểkhắcphụcđượchầuhếtsailầm,nhưngcòncómộtcáchkhácnữađãđượcápdụngtronghàngthếkỉqua,nhưmộtphươngtiệnphụđểphảnđốiviệckếtán:lệnhcâuthúcthânthể.“Câuthúcthânthể”trongtiếngLatinhcónghĩalà“anhgiữthânthể”–đónhữngcâulệnhđầutiêncủatòahướngvàomộtviênchứcchínhphủđangcầmtùmộtaiđó;đầyđủcâunàylà“anhgiữthânthểcủangườinàyvàanhphảiđưangườiđóratrướctòa”.Câuthúcthânthể,còngọilàĐạiLệnh,làthủtụcvạnnăngđểnghingờtínhhợpphápcủaviệcgiamgiữmộtngười.Tùnhânbịkếtánvàđangbịgiamgiữ(trênthựctếhoặcngầmhiểu)đềucóthểkiếnnghịtòaánliênbangralệnhcâuthúcthânthểnhằmvàocơquancóthẩmquyềncủabanghoặcliênbangđanggiamgiữanhtachorằngviệcgiamgiữnàylàbấthợpphápdosaisótpháplýtrongquátìnhtốtụngdẫntớiviệcgiamgiữđó.(NhưchúngtađãthảoluậnởChương2,TòaTốicaocũngquyếtđịnhrằnglệnhcâuthúcthânthểđượcdùngđểphảnđốitínhhợpphápcủaviệcgiamgiữtùnhânbịbắttrongchiếntranhởAfghanistanvàbịgiữnhưkẻthùtrongcácnhàtùquânđộiởHoaKỳvàvịnhGuantanamo,Cuba.NhưởvụHamdikiệnBộtrưởngRumsfeldvàRasulvàTổngthốngBush,2004).

Lệnhcâuthúcthânthểlàbiệnphápchếtàiđầyuylực.Nóthểhiệnmộtsốnguyêntắccơbản:MộtcánhânchỉcóthểbịtrừngphạthìnhsựtheoluậtphápvànhấtlàluậtHiếnpháp,vàyêucầunàyquantrọngđếnnỗitòaánsẽđưarabiệnphápkhácbêncạnhquyềnkhángcáothôngthường.Nhưngthêmmộtlầnnữa,ởđâylạicómâuthuẫn.Nếubịcáocóthểsửdụnglệnhcâuthúcthânthểđểphảnđốiviệckếtáncôta,thìliệucôtacóthểsửdụnglệnhnàynhiềulầnđểphảnđốihếtsailầmnàyđếnsailầmkhác,ngaycảnhữngsailầmkhôngđượcxemxétkhikhángcáotrựctiếphaykhông?Tòaánvàcơ

quanlậpphápđãvàđangcốgắngduytrìsựcânbằnggiữamộtbênlàcácquyềnđượcbảovệbởilệnhcâuthúcthânthểvàmộtbênlàhiệulựcthihànhcuốicùngvàmốiquanngạitrênthựctếvềviệctrừngphạttộiphạm.

Từthậpniên70,sựcânbằngnàyđãchuyểnhướngsangủnghộviệchạnchếlệnhcâuthúcthânthể.Đầutiên,theoluậthiệnhành,mộtsốviphạmvềHiếnphápsẽhoàntoànkhôngđượcnêuratrongthủtụccâuthúcthânthể.Cụthể,Tuchínhánthứ4nêurằngbịcáobịkếtántrêncơsởchứngcứđượcthuthậptráiphépsẽkhôngđượcxinlệnhcâuthúcthânthểnếubịcáođãcó“cơhộiđầyđủvàcôngbằng”đểkhởikiệntheothủtụccủabang.Tòachorằng,nếubịcáođãcócơhộinày,bấtkểTuchínhánthứ4đượctạorađểcótácđộngngănchặnnhưthếnàođốivớihànhvibấthợpphápcủacảnhsát,thìnócũngđãđượccôngnhận,vàvìthế,khôngcólýdogìđểbịcáođượcphépkhởikiệnlầnnữa.

Thứhai,trướckhixinlệnhcâuthúcthânthể,bịcáophảiápdụngmọibiệnphápkháccóthểvàđềukhônghiệuquả.Nếuquyềncủamìnhrõràngbịviphạm,trướctiên,bịcáophảinêuvấnđềtạitòaánbang.Ngoạilệduynhấtchoquytắcnàylàkhibịcáocónêurõlýdomàmìnhkhôngthểyêucầuvàrằngnếuyêucầu,bịcáosẽphảichịuthiệthại,khitòaxétxửoansainghiêmtrọnghoặckhikhôngcócơhộinàođểbịcáođượcbùđắpmộtcáchhiệuquảởtòaánbang.Dùvậy,mộtđiềuđángchúýlàngaycảkhibịcáođãcốgắngchỉrarằngcôtađúnglàvôtộitrướccáccáobuộcmàcôtabịkếtánthìtòaánvẫnhiếmkhichấpnhậnlệnhcâuthúcthânthể.

Thứba,luậtcâuthúcthânthểliênbangchophéptòaántừchốiđềnghịxinlệnhnàycủabịcáonếuvấnđềđãđượcgiảiquyếttrongcáckiếnnghịtrướcđóvànếuviệcphúcthẩmkhôngthểthựchiệnđược“cácmụcđíchxétxử”.Luậtcũngchophéptòaántừchốiđềnghịxinlệnhnếulệnhnàybịlạmdụng;theođó,saukhibịcáođãxintòabanhànhlệnhcâuthúcthânthể,tòaánsẽtừchốimọikiếnnghịsaunày,ngaycảnhữngkiếnnghịđượcđưaravớilýdomới,trừphibịcáocóthểgiảithíchđượclýdomàmìnhkhôngnêuravấnđềtrướcđóvàchứngminhđượclàbịcáosẽbịthànhkiếnnếulàmnhưvậy.

KếtluậnSaukhiđọccuốnsáchnày,bạnđãbiếtcácnguyêntắcvàvấnđềcơbảncủaluậtphápHoaKỳ.Thẩmphán,luậtsưvàsinhviênluậtsửdụngcáckháiniệmnàymỗingày.Hãyxembạncóthểsửdụngkiếnthứcnàyđểlàmnhữngđiềumàthẩmphán,luậtsưvàcácsinhviênluậtthườnglàmkhiquyếtđịnhvụán,giảiquyếtvấnđềcủathânchủvàlàmbàithicuốikìhaykhông.

Hãytìmmộtcâuchuyệnliênquantớiluậtpháptrongbảntinhômnay.Việcnàyrấtdễdàngvìcácvấnđềpháplýcómặtkhắpnơi.Sauđó,hãylàmđiềumàcácthẩmphán,luậtsưvàsinhviênluậtvẫnlàm:xácđịnhcácvấnđềcóliênquan,xemxétcáclậpluậncủacảhaibênvàđitớikếtluậnvềcáchgiảiquyếtcácvấnđềnày.

Dướiđâylàmộtsốcâuhỏiđểbạnsuyngẫm:

•Câuchuyệnmàbạnchọnliênquantới(các)lĩnhvựcnàocủaluậtpháp?NócóliênquantớivấnđềHiếnphápnàokhông,haychỉlàvấnđềtưpháp?Nóliênquantớithủtụchaynộidung?

•Quytắcvànguyêntắcnàođượcápdụng?Họcthuyếtpháplýcụthểnàoliênquantớivấnđềnày?Nguyêntắcchung,giảthiếtvàchínhsáchnàođượcápdụng?

•Vấnđềcủabạncógiốngvớibấtcứvụánnàođượcthảoluậntrongcuốnsáchkhông?Cáctìnhtiếtgiốngnhauhoặckhácnhauởkhíacạnhnào?Sựtươngđồngvàkhácbiệtđócógợiývềcáchvụánđượcquyếtđịnhtheocácquytắcvànguyêntắcmàbạnđãxácđịnhđượchaykhông?

•Nguycơởđâylàgì?Nóliênquantớicáclợiíchkinhtế,xãhộivàchínhtrịgì?Aiđượclợivàaibịhạinếuvấnđềđượcgiảiquyếtbằngcáchnàođó?

•Lậpluậntốtnhấtmàbạncóthểđưarađểgiảiquyếtvấnđềnàylàgì,saukhisửdụngcácquytắc,nguyêntắc,quyềnhạnvàtìnhtiếtmàbạnđãxácđịnhđược?Bạncóthểđưaralậpluậnnàotốtnhấtđểgiảiquyếtvấnđềnàytheomộtcáchkhác?

•Bạnnghĩkếtquảcôngbằnglàgì?Cócầnphảithayđổiluậthiệnhànhđểđạtđượckếtquảđókhông?Hậuquảcủasựthayđổiđólàgì?

Bạnlàmbàithicuốikìthếnào?Bạncósửdụngđượcnhữngđiềuđãhọcđượctừcuốnsáchnàyhaykhông?Bạncóthấymặtkháccủacâuhỏi?Bạnthấykhôngcócâutrảlờidễdàng?Khảnăngcảmnhậncônglýcủabạncósắcsảohơnkhông?Nếucóthìxinchúcmừngvàchàomừngbạnđếnvớingànhluật.