Janë realizuar ose janë në proces realizimi, në Njësinë Bashkiake Nr.10: • Rikualifikimi urban i Unazës Ekzistuese:• Rikualifikimi i fasadave përgjatë Unazës• Restaurim dhe lyerje fasadash• Rikualifikim i disa shesheve dhe hapësirave urbane• Mobilimi urban i saj

• Është ndërtuar Ura e re mbi Lanë në rrugën “Dëshmorët e 4 Shkurtit”• Ka përfunduar rikonstruksioni i një segmenti të Unazës së Vogël • Rikonstruksioni dhe përshtatja e bodrumeve të shkollës “Qemal Stafa”.• Sistemi i ngrohjes në çerdhen Nr.47

 Mirëmbajtje e thellë në 4 rrugë të kërkuara nga komuniteti, gjatë dëgjesave publike, në fillim të vitit 2008, si më poshtë:• Sistemim dhe asfaltim në rrugën “Mujo Ulqinaku”• Sistemim dhe asfaltim në rrugën “Hajdar Hidri”• Sistemim dhe asfaltim në rrugën “Shyqyri Bexholli”• Sistemim dhe asfaltim në rrugën “Islam Alla”

 Njësia Bashkiake Nr.10 është përfituese e rikonstruksionit të plotë të: • Bllokut të banimit Nr. 17, i cili kufizohet nga rruga e Durrësit, Rruga “Mine Peza” dhe Unaza e qytetit. Punimet për këtë bllok kanë filluar në vitin 2008 dhe do të vijojnë drejt përfundimit gjatë vitit 2009.• Rikualifikimi Urban i hapësirave të zonës, kufizuar nga rruga “4 Dëshmorët”, rruga “Myslym Shyri”, bulevardi “Zhan D’Ark”, rruga “Sami Frashëri”, punimet e së cilës kanë filluar në sheshin e parë dhe do të shtrihen dhe gjatë vitit 2009.

 Kjo është pjesë e prioriteteve të Bashkisë së Tiranës për ndërhyrjet direkt në blloqet e banimit, të cilat kanë ardhur duke u përmirësuar, në drejtim të sasisë së elementeve të ndërhyrjes, por edhe cilësisë urbane që kanë sjellë për qytetarët. Deri në vitin

2007 është ndërhyrë plotësisht në 15 blloqe banimi, të shpërndarë respektivisht 3 në qendër dhe 12 në periferi. Kanë vijuar ndërhyrjet edhe në 9 blloqe të reja banimi gjatë këtyre 2 viteve, por edhe në shumë blloqe të tjera, ku është realizuar mirëmbjatje e thellë në shumicën e rrjetit rrugor apo edhe rrugicave e trotuareve, duke ruajtur njëkohësisht dhe raportin e rishpërndarjes së ndërhyrjeve,  80 % në periferi dhe 20 përqind në qendër. Një element i ri i këtyre ndërhyrjeve ka të bëjë me rikualifikimet urbane në sheshe apo zona të caktuara, të cilat transformohen në pika graviteti të jetës së komunitetit. Në Njësinë Bashkiake Nr.10 kanë filluar tashmë ndërhyrjet: • Në bllokun Nr.17 i cili kufizohet me rrugët: “Mine Peza”, rruga e “Durrësit” dhe sheshi “Karl Topia”. Sipërfaqja e bllokut Nr.17 është 9.3 hektarë. Parashikohet ndërhyrje e plotë në infrastrukturën nëntokësore dhe atë mbitokësore duke përfshirë:

 • Rikualifikimin e rrjetit rrugor• Sistemin ekzistues të largimit të ujërave• Sistemin e furnizimit me ujë të zonës (n.q.s ka)• Sistemin e ndriçimit rrugor• Gjelbërimin dhe mobilimin urban

 • Rikualifikimin Urban të hapësirave të zonës, kufizuar nga rrugët: “4 Dëshmorët”, Myslym Shyri”, bulevardi “Zhan D’Ark”, rruga “Sami Frashëri”. Kjo ndërhyrje konsiston në trajtimin apo zgjidhjen urbane të hapësirave të mbetura të patrajtuara midis pallateve, duke shtuar në to elementë urbanë si stola, gjelbërim, ndriçues, kënde sportive etj si dhe përmirësimin e kushteve të infrastrukturës, rivitalizimin dhe pasurimin me programe dhe lehtësira për qytetarët, të shesheve të kryeqytetit, si hapësira publike të dedikuara për qytetarët. Do të ndërhyet në 9 sheshe të kësaj hapësire sipas karakteristikave të secilit shesh, që shkojnë nga platforma gjelbërimi, deri në elementet e identitetit. Faza e parë e kësaj ndërhyrjeje ka filluar në njërin prej shesheve.

 

Këto ndërhyrje përfshijnë krijimin e: • Minisheve brenda sheshit urban• Skulptura urbane• Fusha sportive• Kënd lojrash për fëmijë .• Pemë dekorative• Parkingje për komplekset e banimit• Stola betoni perimetral• Ndriçuesa urbanë, si elementë drejtues dhe lidhës së hapësirës

Tabela 1. Konsumi mujor për familje dhe për frymë dhe struktura e tij në %, 2006-2007Grupet e medha te konsumit Shpenzimet mujore ne lekefamilje frymeStruktura e konsumit(ne %)Ushqim dhe pije jo-alkoolike 33,003 8,251 47.6Pije alkoolike, duhan 3,011 753 4.3Veshje dhe kepuce 4,297 1,074 6.2Banesa 5,109 1,277 7.4Mobilim, pajisje shtepiake dhemirembajtje te zakonshme te baneses4,081 1,020 5.9Shendet 2,845 711 4.1Transport 4,332 1,083 6.2Komunikim 2,044 511 2.9Argetim dhe kulture 2,162 540 3.1Arsim 1,191 298 1.7Restorante dhe hotele 3,482 870 5.0Te tjera mallra dhe sherbime 3,826 956 5.5Konsumi gjithsej 69,383 17,346 100.0

Grafik 1: Struktura e konsumit, 2006-2007Te tjera mallra dhe sherbime6%Ushqim dhe pije jo-alkoolike48%Pije alkoolike, duhan4%Veshje dhe kepuce

6%Restorante dhe hotele5%Arsim2%Argetim dhe kulture3%Komunikim3%Transport6%Shendet4%Mobilim,pajisje shtepiake dhemirembajtje te zakonshme tebaneses6%Banesa7%

Një rritje në krahasim me 1999-2000, përsa i përket kuotës së shpenzimeve totale që familjet idedikojnë kujdesit për shëndetin si dhe komunikacionit, paraqesin grupet “Kujdes shëndetësor”dhe “Komunikim” ku peshën më të madhe e zënë përkatësisht: blerja e medikamenteve me rreth71.4 për qind dhe shpenzimet për shërbime telefonie me 92.5 për qind brenda grupeve përkatës.Po me rritje, megjithëse në një shkallë më të vogël, paraqitet grupi “Veshje dhe këpucë” i cili zë6.2 për qind të konsumit total. Brenda këtij grupi, veshjet zënë një peshë prej rreth 68 për qindndërsa zëri “këpucë dhe të ngjashme” 26 për qind.Grupi “Banesa” me shpenzimet për energji elektrike, ujë, lëndë djegëse, qera të paguarefektivisht dhe riparime të vogla zë 7.4 për qind të totalit të buxhetit familjar. Rreth 44 për qind

e ketyre shpenzimeve shkojnë për pagesën e energjisë elektrike dhe 27.4 për qind për ngrohje,ndërsa 7.8 për qind shkojnë për shpenzimet për qera. Duhet të theksojmë se përqindja efamiljeve që deklarojnë se paguajnë aktualisht qera për banesën e tyre është mjaft e ulët, vetëm3.4 për qind.Grupi “Mobilim, pajisje shtëpiake dhe mirëmbajtje e zakonshme e banesës” paraqet njëstabilitet në strukturën e shpenzimeve totale, rreth 6.3 për qind brenda të cilit artikujtshtëpiakë jo-afatgjatë kanë një peshë që zë me shumë se gjysmën e shpenzimeve (rreth 60 përqind).Ndër grupet që paraqesin një ulje përsa i përket kuotës që zënë ndaj shpenzimeve totale, janë“arsimi” dhe “të tjera mallra dhe shërbime”.Shpenzimet për arsim zënë 1.7 për qind të buxhetit gjithsej. Brenda këtij grupi pagesat në lidhjeme arsimin e lartë zënë 62.6 për qind.Shpenzimet që familjet shqiptare i dedikojnë grupit “të tjera mallra dhe shërbime” zënë njëpeshë prej 5.5 për qind të buxhetit total. Në këtë grup përfshihen: “shpenzime për kujdespersonal”, "shpenzime te jashtëzakonshme të kryera nga familjet në raste ceremonish dhefestash”, "pagesat për shërbime të ndryshme financiare private” si dhe "sigurimet”. Brenda

grupit, zëri “artikuj dhe produkte për kujdes personal” zë peshën më të madhe, rreth 54 për qind.Shpenzimet e përfshira në grupin "transport” zënë 6.2 për qind të totalit. Peshën më të madhebrenda grupit e përbëjnë shpenzimet që i referohen lëvizjes me mjete publike apo private, si“shpenzime për transport rrugor”, rreth 32 për qind dhe “karburant dhe lubrifikantë” me 40.3 përqind ndjekur nga zërat “pjesë këmbimi dhe aksesorë” (11.2 për qind) si dhe “mirëmbajtje dhe4

riparime” (9.2 për qind). Shifrat e fundit tregojnë për një peshë gjithnjë e më të rëndësishme tëshpenzimeve për mjete te transportit privat ndaj totalit të transportit në përgjithësi.

Konsumi mesatar mujor sipas prefekturave per vitin 200754,14651,26282,905

65,03782,81562,17157,86662,56270,59183,81756,14662,71763,82330,000 40,000 50,000 60,000 70,000 80,000 90,000BeratDiberDurresElbasanGjirokasterKorceKukesLezheShkoderTiraneVloreFierLushnje

Konsumi mesatar mujor ne leke

Tipi i familjesPersoni vetemCift pafemijeCift menjefemijeCift medyfemijeCift me3+femijeMonoprindme njefemijeFamiljetjeterGjithsejUshqim dhe pijejo-alkoolike54.2 51.7 46.4 45.4 49.2 49.9 47.1 47.6Pije alkoolike,duhan4.3 5.1 4.6 4.0 4.4 3.5 4.4 4.3Veshje dhekepuce3.9 3.4 5.9 6.7 7.1 6.2 6.2 6.2Banesa 9.6 8.7 8.1 7.4 7.3 7.3 6.7 7.4Mobilim,pajisjeshtepiake,mirembajtjebanese5.7 6.2 5.5 6.0 5.8 6.4 5.8 5.9Shendet 6.7 6.2 3.6 3.3 3.3 4.2 4.7 4.1Transport 2.4 4.4 5.7 6.2 6.9 3.6 7.1 6.2Komunikim 2.0 3.0 3.3 3.3 2.5 2.9 2.9 2.9Argetim dhekulture1.9 2.4 2.9 3.4 3.3 2.9 3.1 3.1Arsim 0.0 0.1 2.3 2.7 1.6 2.3 1.3 1.7Restorante dhehotele5.5 3.7 6.1 5.9 3.6 4.5 5.1 5.0Te tjera mallradhe sherbime3.7 5.0 5.5 5.8 5.0 6.4 5.7 5.5

1Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in Albania

FEMRAT DHE MESHKUJTNË SHQIPËRIWOMEN AND MENIN ALBANIA

20062Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaDrejtor botimi: Dr. Ines NURJANdalohet riprodhimi i këtij botimi apo transmetimi i tij në cilëndo formë,pa autorizimin paraprak me shkrim të mbajtësit të së drejtës së autorit.No part of this publication can be reproduced or trasmitted in any form or byany means means without the prior written permission of the copyright holder.Copyright INSTAT 2007FEMRAT DHE MESHKUJT NË SHQIPËRIWOMEN AND MEN IN ALBANIABotuar nga: INSTATINSTITUTI I STATISTIKAVERr. “Gjergj Fishta”Nr.3, Tiranë / AlbaniaTel: + 355 4 222411 / 230484Fax: + 355 4 228300e-mail: botim_difuzion@instat.gov.alwww.instat.gov.alShtypur në: Shtypshkronjën ‘‘Ilar’’Rr. “Muhamed Gjollesha”, Nr .17Zogu i Zi, TiranëNr. tel . 04 270592Fax . 04 2709543Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in Albania

Përmbajtja - Contentsfq,pgHyrje 5IntroductionPopullsia 11PopulationArsimi 23EducationPunësimi 25EmploymentPapunësia 28UnemploymentFemrat në vendimmarrje 30Women in decision taking4Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in Albania5Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in Albania

PopullsiaShqipëria vazhdon të mbetet një vend me popullsi të redhe me një shtim mesatar vjetor pozitiv të popullsisë.Në vitin 2006 ajo numëron një popullsi mesatare vjetore3,142,100 banorë nga e cila 50,2 përqind janë femra,por e krahasuar kjo me popullsinë e regjistrimitparaardhës (1989) ajo është zvogëluar.Dy kanë qenë faktorët kryesorë në ritmin e rënies tëpopullsisë: emigracioni relativisht i lartë dhe rënia evazhdueshme e numrit të lindjeve. Nga 82 mijë lindjeqë ishin në vitin 1990, në fund të vitit 2006 numri i tyrearriti në rreth 34 mijë duke shënuar një rënie prej 52përqind. Që nga viti 1960 indeksi sintetik i fekonditetitka pësuar rënie të vazhdueshme. Në vitin 1960 ishtemjaft i lartë më shumë se 5 fëmijë për një femër tegrupmoshës riprodhese, në vitin 2006 ky indeks ështëulur në 1.40 fëmijë për një femër te grupmoshësriprodhese. Ky tregues është mjaft domethënës pasika të bëjë me riprodhimin e popullsisë.Sipas parashikimeve të popullsisë të bëra mbi bazën eRegjistrimit te Popullsise dhe Banesave të vitit 2001,ky tregues do të vazhdojë të bjerë, gjë që tëheqvëmendjen për fillesën e një mplakjeje të popullsisë.Megjithatë popullsia shqiptare vazhdon të mbetet njëpopullsi me moshë të re, mosha mesatare e saj 32.2vjeç, ku 31.8 vjeç është për meshkujt dhe 33.4 vjeç përfemrat.Nga të dhënat statistikore mbi vdekshmërinë vihet renjë qëndrueshmëri e nivelit të saj. Përsa i përket ndarjessipas gjinisë, vërehet se në totalin e vdekjeve, meshkujtjanë ata që vdesin më shumë në krahasim me femrat,rreth 54 përqind të totalit të rasteve.Femrat shqiptare jetojnë më shumë se meshkujt.Jetëgjatësia në Shqipëri në vitin 2006 ishte 77.2 vjeçpër femrat dhe 72.4 vjeç për meshkujt.Statusi i gjendjes civileNë Shqipëri mosha mesatare e martesës për femratështë 23.1 vjeç, ndërsa për meshkujt 28.5 vjeç. Nëkrahasim me vitet 1960 - 1970 ka një rritje të moshësmesatare të martesës prej dy vitesh për të dyja gjinitë.Tek të rinjtë deri në moshën 34 vjeç për të dyja gjinitëvërehet një nivel pothuajse i barabartë martesash.Ndryshe paraqitet kjo tek grup-moshat 34-39 vjeç,meshkujt e martuar mbi 30 vjeç përbëjnë më shumë setrefishin e femrave të martuara të po këtij intervalimoshe.Nga regjistrimi i Popullsisë i vitit 2001 gratë e vejapërbëjnë rreth 12 përqind të femrave 20 vjeç e lart, ndërsaburrat e ve rreth 2 përqind të meshkujve 25 vjeç e lart.Kjo diferencë është rezultat i nivelit të lartë tëvdekshmërisë tek meshkujt dhe traditës që kanë femratshqiptare për t’u martuar me meshkuj disa vite më tëmëdhenj se vetja. Një arsye tjetër është se në moshate rritura vërehet një preferencë e meshkujve të ve përt’u rimartuar, ndërsa tek femrat e veja vërehet se atopreferojnë më shumë të jetojnë vetëm kur humbin

bashkëshortin.Megjithëse rritja e moshës mesatare të martesës sjellnë përgjithësi krijimin e familjeve më të qëndrueshme,treguesi i “zgjidhjes së martesës” (divorcit) për 100martesa është rritur nga 9.6 në vitin 2001 në 22 në vitin2006.Po të krahasojmë këtë tregues me vende te tjera mundte themi që ai eshte akoma i ulët, ky është i lidhur mefaktin që femrat shqiptare për hir të fëmijëve dhe nivelittë ulët ekonomik pranojnë të mbajnë një bashkëshortjo të denjë edhe pse vuajnë psikologjikisht apokeqtrajtohen. Përqindja më e lartë e divorceve vërehettek çiftet pa fëmijë. Gati 40 përqind e divorceve tëregjistruara në vitin 2002 janë nga çiftet pa fëmijë. Kjopërkon me fluksin e madh të emigrimit të meshkujvejashtë vendit gjatë kësaj periudhe ku shumë prej tyre ularguan dhe braktisën familjet.Niveli arsimorTendenca që vihet re në fushën arsimore përsa i përketndarjes gjinore, vazhdon të mbetet ajo e viteveparaardhëse.Statistikat e arsimit tregojnë se studentetdhe nxënëset femra të diplomuara, janë më shumë seata studentët dhe nxënësit meshkuj.Femrat në arsimin e lartë zënë 58,4 përqind të numrittë përgjithshëm të studentëve në vitin 2006.Ne vitin eparë të shkollës së lartë ky raport është 52,1 përqindme 47,9 përqind në favor të femrave. Në fakultete tëndryshme raporti femra – meshkuj është indryshëm.Kështu në arsimin publik studjojnë 85 përqindfemra në fushën e arsimit, 71,3 përqind në fushën eshëndetsisë dhe 69,5 përqind në humanitaret dhe artet.Ndërsa meshkujt përbëjnë 71,5 përqind të fushës sëinxhinierisë dhe 76,3 përqind në bujqësi dhe veterinari.Në vitin 2006 studentet e diplomuara në arsimin e lartëjanë 72 përqind të numrit të përgjithshëm të tyre.6Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaPo ashtu në arsimin e mesëm rritet përqindja e atyreqë morën dëftesë pjekurie në favor të femrave; pavarsishtse të regjistruarat në vit të parë përbënin 45 përqind tëtotalit, në përfundim ato përbëjnë 54 përqind, duke etheksuar tendencën viteve te fundit.Kjo ndodh sepsepas mbarimit të arsimit bazë ose viteve të para tëshkollës së mesme meshkujt shpesh preferojnë të futennë tregun e punës.Ka raste kur studimet e ndërprera t’ivazhdojnë në sistemin me shkëputje nga puna dukezgjatur ciklin dhe njëkohësisht përfundimin e tyre.Tendencë tjetër që vihet re është se në arsimin e mesëmprofesional janë meshkujt ata që mbizotërojnë me 63përqind nga 66 përqind të të regjistruarve vitin emëparshëm, diferencë e cila tregon se edhe femrat popreferojnë të ndjekin arsimin professional.Përfunduan arsimin 9 vjeçar më shumë meshkuj sefemra me një raport prej 51,3 përqind me 48,7 përqind.Ndërsa në arsimin jo publik 89 përqind të diplomuarvejanë në qytet ku raporti femra meshkuj është 46,6

përqind me 53,4 përqind.Vazhdon të mbetet më e ulët se e meshkujvepjesëmarrja e femrave në shkolla në zonën rurale tëvendit, të cilat jo të gjitha vazhdojnë shkollën pasipërfundojnë arsimin e detyrueshëm.Mësueset femra përfaqësojnë 66 përqind të stafitmësimdhënës në arsimin 9 vjeçar dhe 58 përqind nëarsimin e mesëm. Në arsimin e lartë përqindja e femravenë stafin efektiv mësimdhënës rritet nga viti në vit dukezënë 45 përqind nga 38 përqindnë vitin 2000.Popullsia ekonomikisht aktivePopullsia në moshë pune në vitin 2006, përbëhet nga1917 mijë persona, që zënë 60.1 përqind të popullsisëgjithsej.Popullsia ekonomikisht aktive (të punësuar dhe tëpapunë) numëron 1084 mijë persona të cilët përbëjnë56.5 përqind të totalit të popullsisë në moshë pune.Pjesa që zë popullsia inaktive në popullsinë në moshëpune (nxënës/studentë, ushtarë, shtëpiakë, të papunëqë nuk kërkojnë punë etj) është 43.5 përqind.Në popullsinë ekonomikisht aktive, 429 mijë, ose rreth39.5 përqind janë femra. Shkalla e pjesëmarrjes nëpopullsinë ekonomikisht aktive llogaritur sipas gjinisë,tregon se ka diferenca të mëdha në nivelin e këtijtreguesi ndërmjet femrave dhe meshkujve: 66.6 përqindpër meshkujt dhe 45.9 përqind për femrat. Kjo do tëthotë që për cdo 100 meshkuj vetëm 33 prej tyre janëinaktivë në tregun e punës, ndërsa për çdo 100 femrarreth 54 janë inaktive.PunësimiTë punësuarit për vitin 2006, zinin 48.8 përqind tëpopullsisë në moshë pune. Gjatë këtij viti ishin tëpunësuar 935 mijë persona nga të cilët 578 mijë meshkujdhe 357 mijë femra.Analiza e nivelit të punësimit sipas gjinisë në vite, tregonse gjatë të gjithë periudhës 1996-2006 niveli i punësimittë femrave ka qenë dukshëm më i ulët se ai i meshkujve.Por ndërsa diferenca femra–meshkuj është më e ulëtderi në 1996, për shkak se numri i të punësuarve nësektorin shtetëror është ende i lartë dhe femrat epunësuara në të zënë një përqindje të konsiderueshme,diferenca vjen e rritet mbas vitit 1996, si pasojë e rritjessë numrit të të punësuarve në sektorin privat jo-bujqësorku meshkujt zënë peshën më të madhe.Kjo diferencë vazhdon të ruhet dhe mbetet pothuajsenë të njëjtat nivele. Kështu niveli i punësimit tëmeshkujve për vitin 2006 është 58.8 përqind ndërsapër femrat është vetëm 38.2 përqind.Niveli i punësimit sipas gjinisë 1996-2006Në sektorin shtetëror femrat përbëjnë rreth 43.3 përqindtë të punësuarve gjithsej në këtë sektor. Analiza sipasprofesioneve të ushtruara në sektorin shtetëror tregonpjesëmarrje të ndryshme të femrave në to, kështu nëgrupin e Ligjvënësve, Nëpunësve të Lartë dhe Drejtuesve,vetëm 24.6 përqind janë femra ndërkohë që situataparaqitet e kundërt për grupet e Specialistëve dhe të

Nëpunësve të Thjeshtë ku në këtë të fundit femratpërbëjnë rreth 57 përqind.Të punësuarit sipas grupeve kryesore tëprofesioneve dhe gjinisë, sektori shtetëror, 200628.5 71.552.6 47.445.7 54.456.3 43.732.3 67.70% 20% 40% 60% 80% 100%Ligjvënës, nëpunëstë lartë dhe drejtuesSpecialistëTeknikë dhe ndihmësspecialistëNëpunës të thjeshtëPunëtorëFemra Meshkuj%203040506070801996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Niveli i punësimit femra Niveli i punësimit meshkuj

7Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaDiferenca femra meshkuj vihet re edhe në pjesëmarrjennë nivele të ndryshme të administratës publike dhevendore. Femrat zënë vetëm 39.3 përqind të tëpunësuarve në ministri dhe në institucione të tjera tëlarta shtetërore. Ndërsa në administratën vendorepërqindja që zenë femrat është akoma më e ulët, vetëm31.6 përqind. Kjo pjesëmarrje është disi më e lartë nëbashkitë ku femrat zenë 45.4 përqind të të punësuarvenë këto institucione. Ndërsa në komuna pjesëmarrja efemrave është 21.9 përqind e ndërsa në prefektura atozenë vetëm 24.3 përqind.PapunësiaNë fund të vitit 2005 numëroheshin rreth 150 mijë tëpapunë të rregjistruar, nga të cilët mbi 11 mijë përfitonintrajtim me pagesë papunësie.Niveli i papunësisë sipas gjinisë 1996-2006Gjatë të gjithë periudhës 1996-2006 vihet re një nivelmë i lartë i papunësisë tek femrat se sa tek meshkujt.Shkalla e papunësisë në nivel vendi në fund të vitit 2006ishte 13.8 përqind. Ky tregues paraqitet më i lartë tefemrat me 16.8 përqind të forcave të punës femrakundrejt 11.8 përqind tek meshkujt. Gjithashtu treguesiështë më i lartë për grup moshat e reja.Pjesa më e madhe e të papunëve, 91.5 përqind e tyre,ishin të papunë afatgjatë (të papunë prej më shumë se12 muajsh).Në grupin e të papunëve të rregjistruar, analiza sipasgjinisë tregon se femrat përbëjnë 48.2 përqind; kjo nukshpreh nivelin e papunësisë por faktin që femrat janëmë pak të interesuara të rregjistrohen për të kërkuarpunë duke parë mundësitë e pakta që ato kanë nëtregun e punës.PagatPaga mesatare mujore për një të punësuar në sektorinshtetëror në vitin 2006 ishte 28822 lekë.

Nga 24393 që ishte ne vitin 2005, duke shënuar njerritje prej 7.5 përqind. Kjo rritje është bërë kryesishtpër të punësuarit e sektorit të arsimit, shëndetësisëdhe sherbimeve. Pagat për të punësuarit nëadministratën publike, sistemin financiar, etj mbetenpagat në nivelet më të larta. Rritja që pësojnë çmimet ekonsumit mesatarisht gjatë këtij viti është 2.4 përqindduke sjellë rritjen reale të pagës në sektorin shtetërorme 4.9 përqind.05101520251996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Niveli i papunësisë femra Niveli i papunësisë meshkuj%8Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaPopulationAlbania continues to be considered a young population.In 2006 the annual average population was3,142,100 inhabitants, 50,2 percent of which werewomen, although compared to the population of the previousCensus (1989) has decreased.The main factores that affected this phenomenon are :Emigration and the continuous decline of the number oflive births; from 82 thousands in 1990 to 34 thousandsat the end of 2006 equal to a decrease of 52 percent .Since 1960 the total fertility rate has decreased continuously.This indicator from 1960 to 2006 has declinedfrom 5 children per mother to 1.4 children per mother.Accoding to the Population Projections made on Census2001 data, this indicator will continue to decrease,which shows a begin of the population ageing. Howeverthe Albanian population still remains a young populationwith an average age of 32.2 years, which 31.8 yearsis the female average age and 33.4 the average age formales.Statistical indices on mortality according to gender indicatethat values for mortality in men are higher to thoseof women, 54 percent.In Albania, females live longer than males: In 2006 thelife expectancy at birth was 77.2 years for females and72.4 years for males.Marital statusIn Albania the average age of marriage is 23.1 years forwomen and 28.5 years for men. The average age ofmarriage has increased with two years for both sexescompared to 1960-1970. The young population up to 34years show almost an equal number of marriages inboth sexes.The situation is different in the population age group of34-39 years old, the 34 years old married man are 3times more than the married woman of the same agegroup.The population data of Census 2001 show that over 12percent of women 20 years and up are widowed, while

2 percent of men 25 years old are widowed. This differenceof the marital status between men and women isdue to the higher death rate among men, and the traditionof Albanian women to marry older men. Anotherreason is that very often elderly widowed men prefer toremarry, while elderly Albanian widowed women preferto live alone after loosing their husband.Even though the increasement of average age of marriagesgenerally brings the creation of solid families,the divorce index (marrige annulation) for 100 marriageshas increased from 9.6 in 2001 to 22 in 2006.Comparing this indicator with other countries, the relativelow level of divorces is due to the fact that Albanianwomen for their children sake and the low economiclevel accept to keep their marriage, even though theymight suffer physiologically or physically.The highest percentage of divorces is noted amongcouples without children; almost 40 percent of divorcesregistered in 2002 are among couples without children.This is related also to the male international emigrationwho left their family and home in this period.EducationEducation statistics provides the same trends with yearsbefore, by gender. The data given in the tables of thispublication, shown that females graduated are continuouslymore than males.In the last year females are 58,4 percent of total numberof students enrolled ,while in the first year of tertiarylevel this ratio presents 52,1 percent females against47,9 percent males. The ratio female male of studentsenrolled various by faculties. In the public institutionsfemales enrolled are 85 percent in the education field,71,3 percent in the health field and 69,5 percent in humanitiesand arts field. It’s another view for males thatstudies 71.5 percent in enginery and 76,3 percent inagricultural and veterinary field.Graduated females in tertiary education in year 2006are 72 percent of total.A tendency of last years is progressive growth of femalesgraduated in upper secondary level; changingrate from 45 percent of enrolled pupils at the beginningof level to 54 percent of graduated. And what happenedis a phenomenon that after finishing the obligatory levelof education or at the beginning of upper secondary,males preferred to interrupt studies and enter in thelabor market. But sometimes they attends their studiesin part time system extending the school time durationand graduation.Following studies in vocational programmer more malesthan females, 63 percent in the last year from 66 percentof pupils enrolled year before, that indicates femalesare choosing to attends vocational programmer.9Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaFemales graduated are 51,3 percent of total compareswith 48,7 percent of males graduated at obligatory level.

In non public obligatory level the most of graduatedpupils by 89 percent are from urban area and femalemale ratio is 46,6 percent to 53,4 percent.Have the low participation of females in rural area ineducation. Not all females of rural area that finishedobligatory level of education going to continue studied.Female teachers are 66 percent of all teaching staff atobligatory level of education and by 58 percent at uppersecondary level.Have a year by year grown of females in effective academicstaff, that consist in 45 percent in last year from38 percent in year 2000 in higher education.Economically active populationThe population at working age in 2006, is constitutedby 1917 thousand persons, equal to 60.1 percent oftotal population.The economically active population (employed and unemployed)counts 1084 thousand persons who constitute56.5 percent of the population at working age. Theinactive population (pupils/students, soldiers, housewives,unemployed not looking for a job etc.) constitute43.5 percent.Among the economically active population , 429 thousands,or 39.5 percent are females. The activity ratecalculated by sex, shows big differences in the level ofthis indicator between females and males: 66.6 percentfor males and 45.9 percent for females. Thismeans that for every 100 males only 33 of them areinactive in the labour market, while for every 100 females54 are inactive.EmploymentThe employment for 2006 was 48.8 % of the populationat working age . During this year were employed 935thousand persons, 578 thousand males and 357 thousandfemales.The analyse of employment level in years, shows thatduring all the period 1996-2006 , the female level employment has been lower than male level employment.But difference male- female is smaller until 1996, becausethe number of employed persons in public sectoris still high and the percentage of female employedin this sector is considerable. The difference growth after1996 because the number of persons employed in theprivate non agricultural sector increased and in thissector, males constitute the most part.This difference remain in the same level , so the maleemployment rate during 2006 is 58.8 percent while thefemale employment rate is 38.2 percent.Regarding the public sector, females constitute about43.4 percent of the total employment in this sector. Theanalyse by occupations exerted in this sector showdifferent rate of female participations, in the groups ofLegislators, senior officials and managers, only 24.6percent are females but this situation is completely theopposite for the groups of Technicians, Professionalsand Clerks where the major part are females , with 57

percent of total employment .Differences between females and males are noticed inparticipation of females in various levels of public andLevel of employment by sex, 1996-2006Employed by main groups ofoccupations and sex,public sector, 200628.5 71.552.6 47.445.7 54.456.3 43.732.3 67.70% 20% 40% 60% 80% 100%Legislators, seniorofficials and managersProfessionalsTechnicians andassociate professionalsClerksWorkersFemale Male%203040506070801996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Employment rate female Employment rate male

10Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaUnemployment rate by sex,1996-2006local administration. Females constitute only 39.3 percentof the employed in ministries and other high stateinstitutions. While in local administration the percentageoccupied by females is even lower: only 31.6 percent.The females participation is higher in municipalities were45.4 percent of total employed are females. In communesthe female participation is only 21.9 percent andin prefectures females present 24.3 percent of totalemployed.UnemploymentAt the end of 2005 there were about 150 thousand registeredunemployed, of which 11 thousand were receivingunemployment benefit.During the period 1996-2006, is noted a higher unemploymentrate among females compared with males.Unemployment rate at national level at the end of 2006was about 13.8 percent. This indicator was higher amongfemales with 16.8 percent, against 11.8 percent amongmales. Also this indicator was higher for young agegroupsand the difference female-male was present inall age-groups.The major part of unemployed, about 91.5 percent werelong-term unemployed (unemployed since more than12 months).In the group of registered unemployed persons, genderanalyse, shows that females constitute 48.2 percent ,this doesn’t show the level of employment between females,but this is linked with fact that females are lessinterested to registered to find job, because the verysmall opportunities that females have in the labourmarket.

WagesThe monthly average wage per employee in the publicsector in 2004 was 28822 leks.During the year 2006 the average wage in the publicsector is increased with 7.5 percent compared with theprevious year. Wages in sectors of education, healthand services have the higher rate growth. Wages foremployed persons in public administrations, financial,systems, are higher compared to other sectors. Duringthis year, the prices of the consumable goods are increased2.4 percent on average bringing the real growthof wages in public sector in the level 4.9 percent.05101520251996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Unemployment rate female Unemployment rate male%11Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaPopullsia më 1 JanarPopulation on 1 JanuaryPopullsia mesatare vjetore sipas gjinisëAnnual average population by sexVitet Gjithsej Meshkuj Femra Qytet Fshat DendësiaYear Total Male Female Urban Rural Density1990 3286.5 1686.0 1600.5 1176.0 2079.9 114.31995 3248.8 1607.8 1641.1 1381.0 1867.8 113.02000 3058.5 1531.7 1526.8 1259.6 1798.9 106.42001 3063.3 1527.5 1535.8 1277.1 1786.2 106.62002 3084.1 1537.7 1546.4 1300.6 1783.6 107.32003 3102.8 1546.7 1556.1 1342.2 1760.6 107.92004 3119.5 1554.7 1564.8 1369.0 1750.6 108.52005 3135.0 1562.0 1573.0 1396.0 1739.0 109.12006 3149.1 1568.6 1580.5 1513.3 1635.8 109.52007 3152.6 1582.3 1570.3 1544.5 1608.1 109.74748495051521990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006Meshkuj MaleFemra Female%12Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaPopullsia mesatare vjetore sipas grupmoshave,2006Annual average population by age groups, 2006Piramida e popullsisë, 2006Pyramid of population, 2006Grupmoshat Gjithsej Meshkuj FemraGroup age Total Male FemaleGjithsej-Total 3,150,886 1,580,446 1,570,4200 - 4 240,177 125,415 114,8315 - 9 261,258 136,186 125,14410 - 14 294,291 151,933 142,41915 - 19 315,781 162,121 153,71020 - 24 288,647 142,768 145,84925 - 29 226,520 109,128 117,32730 - 34 206,510 99,123 107,32335 - 39 208,936 101,433 107,454

40 - 44 211,315 104,942 106,35745 - 49 207,787 105,576 102,22850 - 54 165,892 85,120 80,79855 - 59 136,769 70,113 66,67660 - 64 112,190 57,186 55,01665 - 69 102,853 51,456 51,39570 - 74 76,384 38,046 38,33475 - 79 52,126 24,018 28,07880 - 84 26,698 10,295 16,35985 - 89 12,945 4,519 8,39890 - 94 3,312 947 2,35595 + 495 122 3710 - 410 - 1420 - 2430 - 3440 - 4450 - 5460 - 6470 - 7480 - 8490 - 94Femra-Female Meshkuj-Male13Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaMosha mesatare e popullsisëMean age of populationTë lindur gjallë sipas gjinisëLive births by sexPopullsia Gjithsej Meshkuj FemraTotal Population Male Female1990 27.4 27.0 27.91995 28.8 28.4 29.12000 29.0 28.8 29.32001 30.6 30.3 30.82002 30.8 30.6 31.12003 31.1 30.8 31.52004 31.4 31.1 31.82005 31.7 31.4 32.12006 32.2 31.8 33.4VitetYearsVitet Gjithsej Meshkuj Femra Koef.Mashkull.Year Total Male Female Sex Ratio1990 82,125 42,564 39,561 1.081995 72,081 38,085 33,996 1.122000 51,242 26,686 24,556 1.092001 54,283 28,524 25,759 1.112002 45,515 24,164 21,351 1.132003 47,012 24,894 22,118 1.132004 43,022 22,859 20,163 1.132005 39,612 21,007 18,605 1.132006 34,229 18,250 15,979 1.1414Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë lindur gjallë sipas grupmoshës së nënësLive birth by age group of motherGrupmosha Age groupe nënës of motherGjithsej 82,125 72,081 51,242 54,283 45,515 47,012 43,022 39,612 34229 TotalDeri 19 2,373 3,438 2,502 1,209 2,252 2,534 2,249 2,513 1985 Up to 1920 - 24 24,773 21,632 15,898 13,807 13,687 14,617 13,516 13,099 11213 20 - 2425 - 29 30,658 25,027 17,707 19,595 15,349 15,837 14,476 12,843 11233 25 - 2930 - 34 17,116 13,544 10,232 12,932 9,585 9,421 8,491 7,489 6440 30 - 3435 - 39 5,448 4,664 3,663 5,007 3,554 3,477 3,239 2,827 2469 35 - 3940 - 44 1,327 807 736 1,219 840 799 736 585 502 40 - 4445 - 49 141 58 47 93 76 74 64 62 46 45 - 49

Mbi 50 vjeç 45 7 10 82 13 23 12 17 15 Above 50Të Panjohur 244 2,904 447 340 159 230 239 177 326 UnknownNë përqindje - In percentageGjithsej 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.00 TotalDeri 19 2.9 4.8 4.9 2.2 4.9 5.4 5.2 6.3 5.8 Up to 1920 - 24 30.2 30.0 31.0 25.4 30.1 31.1 31.4 33.1 32.8 20 - 2425 - 29 37.3 34.7 34.6 36.1 33.7 33.7 33.6 32.4 32.8 25 - 2930 - 34 20.8 18.8 20.0 23.8 21.1 20.0 19.7 18.9 18.8 30 - 3435 - 39 6.6 6.5 7.1 9.2 7.8 7.4 7.5 7.1 7.2 35 - 3940 - 44 1.6 1.1 1.4 2.2 1.8 1.7 1.7 1.5 1.5 40 - 4445 - 49 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.1 0.2 0.1 45 - 49Mbi 50 vjeç 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Above 50Të Panjohur 0.3 4.0 0.9 0.6 0.3 0.5 0.6 0.4 1.0 Unknown1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 200615Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë lindur gjallë sipas viteve të martesësLive birth by the years of conjugal life1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Gjithsej 82,125 72,081 51,242 54,283 45,515 47,012 43,022 39,612 34229 TotalMe 1 vit 19,087 13,436 13,495 9,567 8,087 9,610 8,250 7,283 7945 With 1 yearMe 2 vjet 7,891 8,131 5,846 6,264 6,040 5,641 5,454 5,023 4014 With 2 yearsMe 3 vjet 5,890 4,887 4,024 4,885 3,942 4,189 3,523 3,204 2842 With 3 yearsMe 4 vjet 8,658 7,403 5,317 5,248 4,588 4,587 4,352 3,747 3280 With 4 yearsMe 5 vjet 7,250 7,064 5,017 5,000 4,133 4,336 3,743 3,837 2718 With 5 yearsMe 6 vjet 5,980 4,700 3,824 3,965 3,176 3,201 2,981 2,702 2609 With 6 yearsMe 7 vjet 4,101 3,078 2,380 2,948 2,574 2,419 2,008 1,807 1530 With 7 yearsMe 8 vjet 3,703 3,006 2,297 2,529 2,370 2,438 2,087 1,720 1408 With 8 yearsMe 9 vjet 2,479 2,112 1,594 1,675 1,459 1,498 1,402 1,179 956 With 9 yearsMe 10 vjet e lart 16,264 8,073 6,059 6,679 5,781 6,028 5,407 4,748 4438 Above 10 yearsPanjohur 822 10,191 224 3,955 3,366 3,065 3,815 4,362 2489 UnknownGjithsej 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 TotalMe 1 vit 23.24 18.64 26.34 17.62 17.77 20.44 19.18 18.39 23.2 With 1 yearMe 2 vjet 9.61 11.28 11.41 11.54 13.27 12.00 12.68 12.68 11.7 With 2 yearsMe 3 vjet 7.17 6.78 7.85 9.00 8.66 8.91 8.19 8.09 8.3 With 3 yearsMe 4 vjet 10.54 10.27 10.38 9.67 10.08 9.76 10.12 9.46 9.6 With 4 yearsMe 5 vjet 8.83 9.80 9.79 9.21 9.08 9.22 8.70 9.69 7.9 With 5 yearsMe 6 vjet 7.28 6.52 7.46 7.30 6.98 6.81 6.93 6.82 7.6 With 6 yearsMe 7 vjet 4.99 4.27 4.64 5.43 5.66 5.15 4.67 4.56 4.5 With 7 yearsMe 8 vjet 4.51 4.17 4.48 4.66 5.21 5.19 4.85 4.34 4.1 With 8 yearsMe 9 vjet 3.02 2.93 3.11 3.09 3.20 3.19 3.26 2.98 2.8 With 9 yearsMe 10 vjet e lart 19.80 11.20 11.82 12.30 12.70 12.82 12.57 11.99 13.0 Above 10 yearsPanjohur 1.00 14.14 0.44 7.29 7.40 6.52 8.87 11.01 7.3 UnknownNë përqindje - In percentage16Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaLindjet dhe abortetBirths and abortionsVitet Lindje Aborte Aborte/1000 lindjeYears Live Births Abortions Abortions/1000births1995 72,081 31,874 4422000 51,242 21,004 4192001 54,283 17,125 3252002 45,515 17,500 3842003 47,012 12,087 2572004 43,022 10,517 2442005 39,612 9,403 2372006 34,229 9,552 279Lindjet dhe abortetLive births and abortions0%20%40%60%80%100%

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Lindje - Live births Aborte - Abortions17Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaKoeficientët specifikë të fertilitetitAge specific fertility rate15 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 39 40 - 44 45 - 491990 82,125 15.3 164.5 213.6 131.6 55.7 17.4 2.7 3.01995 72,081 23.1 160.9 190.0 102.3 38.5 8.5 0.8 2.62000 51,242 16.3 119.7 142.5 89.3 30.7 7.2 0.6 2.02001 54,283 8.1 114.4 177.3 116.8 45.6 11.5 1.1 2.32002 45,515 14.7 108.8 138.4 85.9 32.8 7.7 0.9 1.92003 47,012 16.4 111.6 142.0 85.9 32.2 7.3 0.8 2.02004 43,022 14.6 99.4 127.7 78.8 30.0 6.7 0.7 1.82005 39,162 16.3 92.3 111.4 69.6 26.3 5.3 0.6 1.62006 34,229 12.9 79.4 98.0 60.2 23.1 4.6 0.5 1.4Lindshmëria sipas grupmoshës për 1000 femraGroup Age specific fertility rate per 1000 womenISFTFRVitetYearsLindjetLive birthsKoeficientët specifikë të fertilitetit sipas grupmoshësGroup age specific fertility rate0204060801001201401990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 200615 - 1930 - 3418Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaRaporti i vdekjeve nën një vjeç ndaj vdekjeve gjithsejInfant deaths to deaths ratioVdekjet sipas gjinisëDeaths by sexVdekjet nën 1 vjeç sipas gjinisëInfant deaths by sexVitet Gjithsej Meshkuj FemraYears Total Male Female2000 16,421 9,505 6,9162001 15,813 9,160 6,6532002 16,248 9,123 7,1252003 17,967 10,038 7,9292004 17,749 9,949 7,8002005 17,423 9,690 7,7332006 16,935 9082 7,853Vitet Gjithsej Meshkuj FemraYears Total Male Female2000 608 344 2642001 603 342 2432002 466 243 2232003 395 200 1952004 336 180 1562005 303 167 1362006 253 135 1180%20%40%60%

80%100%1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006> 1 vjeç - 1 year19Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaMartesat sipas gjinisë dhe grupmoshaveMarriages classified by sex and age-groupsMartesat sipas gjendjes civileMarriages by civil statusGrupmosha 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Age groupGjithsej 28,992 26,989 25,820 25,717 26,202 27,342 20,949 21,795 21,332 TotalDeri 19 6,079 6,097 6,955 4,557 7,491 7,833 4,696 5,708 5,333 Up to 1920 - 24 16,363 13,670 11,967 12,433 11,881 12,388 10,275 10,348 10,276 20 - 2425 - 29 5,080 4,750 4,653 5,865 4,497 4,689 3,863 3,765 3,749 25 - 2930 - 34 1,046 988 1,313 1,776 1,401 1,472 1,283 1,160 1,169 30 - 3435 - 39 241 294 410 519 537 557 468 460 466 35 - 3940 - 44 90 89 162 249 228 223 199 197 185 40 - 4445 - 49 26 30 66 96 108 124 99 107 95 45 - 49Mbi 50 41 13 58 70 59 56 66 50 59 Over 50Të panjohur 26 1,058 236 152 0 0 0 0 0 UnknownGjithsej 28,992 26,989 25,820 25,717 26,202 27,342 20,949 21,795 21,332 TotalDeri 19 364 267 275 141 374 342 186 225 237 Up to 1920 - 24 8,388 7,058 5,788 3,721 5,855 6,062 4,326 4,659 4,468 20 - 2425 - 29 14,461 12,161 11,350 11,128 11,350 12,061 9,011 9,690 9,609 25 - 2930 - 34 4,392 5,082 5,399 7,069 5,759 5,892 4,864 4,723 4,522 30 - 3435 - 39 850 1,093 1,548 1,981 1,661 1,705 1,520 1,476 1,452 35 - 3940 - 44 270 281 556 694 649 688 540 510 531 40 - 4445 - 49 123 130 196 262 261 299 240 286 249 45 - 49Mbi 50 138 94 225 303 293 293 262 226 264 Over 50Të panjohur 6 823 483 418 0 0 0 0 0 UnknownNuset - BrideDhëndurët - BridegroomGjendja civile 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Civil statusE nuseve 28,992 26,989 25,820 25,717 26,202 27,342 20,949 21,795 21,332 Of brideBeqare 27,759 26,193 25,151 24,893 25,363 26,447 20,154 20,998 20,530 SingleE ve 104 128 99 159 115 148 105 126 119 WidowE ndarë 1,101 597 564 596 674 707 654 637 658 DivorcedTë panjohur 28 71 6 69 50 40 36 34 25 UnknownE dhëndurëve 28,992 26,989 25,820 25,717 26,202 27,342 20,949 21,795 21,332 Of bridegroomBeqar 27,152 25,660 24,600 24,237 24,609 25,616 19,487 20,384 19,837 SingleI ve 246 260 244 329 294 351 282 263 259 WidowerI ndarë 1,576 987 972 1,037 1,229 1,293 1,125 1,093 1,203 DivorcedTë panjohur 18 82 4 114 70 82 55 55 33 Unknown20Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaMosha mesatare e martesës sipas gjinisëAverage age of marriage by sexVitet Meshkuj FemraYears Male Female1990 27.3 23.01995 27.8 23.02000 28.1 23.02002 28.8 23.32003 28.9 23.32004 29.2 23.82005 28.5 23.02006 28.5 23.1192123252729312000 2002 2003 2004 2005 2006Meshkuj Male

Femra FemaleMosha mesatare e martesës sipas gjinisëAverage age of marriage by sex21Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaMartesat dhe divorcetMarriages and divorcesDivorcet per 100 martesaDivorces per 100 marriagesBurimi i informacionit: Ministria e DrejtësisëSource of information: Ministry of JusticeGjithsej Për 1000 banorë Gjithsej Për 100 martesaTotal Per 1000 inhabitants Total Per 100 marriages1990 28,992 9 2,675 91995 26,989 8 2,331 92000 25,820 8 2,168 82001 25,717 8 2,462 102002 26,202 8 3,494 132003 27,342 9 3,634 132004 20,949 7 2,968 142005 21,795 7 3,929 182006 21,332 7 4,075 19Martesa - Marriages Divorcet - DivorcesVitetYears0.05.010.015.020.025.01990 1993 1996 1999 2002 200522Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaBurimi i informacionit: Ministria e DrejtësisëSource of information: Ministry of Justice...) Mungesë informacioni - Lack of informationTë dënuar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ConvictedGjithsej 4,090 4,256 4,370 6,628 6,379 6,317 6,613 TotalMeshkuj … … 3,817 6,037 5,697 5,534 5,812 MaleFemra … … 269 283 362 494 533 FemaleTë mitur 302 293 274 308 320 289 268 JuvenilesPër krime For criminal offensesGjithsej 3,140 3,329 3,613 5,246 4,654 4,733 4,951 TotalMeshkuj … … 3,118 4,748 4,083 4,147 4,347 MaleFemra … … 244 239 258 328 366 FemaleTë mitur 292 270 251 259 313 258 238 JuvenilesPër kundërvajtje For ContraventionsGjithsej 950 927 757 1,382 1,725 1,584 1,662 TotalMeshkuj … … 709 1,289 1,614 1,387 1,465 MaleFemra … … 25 44 104 166 167 FemaleTë mitur 10 23 23 49 7 31 30 JuvenilesTë dënuar sipas Kodit Civil & Penal për vitet 2000-2006Convicted persons according to Penal & Civil Code for 2000-200623Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaNxënës e studentë që mbaruan dhe u diplomuanPupils and students graduatedFëmijë në kopshte, nxënës dhe studentë sipas gjinisëChildren in kindergartens, pupils and students by sexGjithsej 768,579 780,463 787,882 784,022 TotalFëmijë në kopshte Children in kindergardenMeshkuj 40,323 39,284 40,902 40,775 MaleFemra 39,423 40,622 37,863 37,708 FemaleNxënës PupilsMeshkuj 332,656 340,557 336,432 328,049 Male

Femra 312,467 306,986 309,428 303,333 FemaleStudentë StudentsMeshkuj 16,530 20,381 25,129 30,832 MaleFemra 27,180 32,633 38,128 43,325 Female2002 - 2003 2003 - 2004 2004 - 2005 2005 - 2006Nxënës që morën dëftesë 53,185 56,513 59,519 58,216 Pupils graduated onlirimi arsimi 9 vjeçar basic 9 years educationMeshkuj 26,382 28,730 30,241 29,886 MaleFemra 26,803 27,783 29,278 28,330 FemaleNxënës që morën dëftesë Pupils graduated onpjekurie arsimi mesem 22,182 24,840 29,380 27,905 secondary educationMeshkuj 10,432 12,157 14,614 12,762 MaleFemra 11,750 12,683 14,766 15,143 FemaleStudentë të diplomuar 5,229 5,977 5,752 7,630 Students graduatedMeshkuj 1,468 1,804 1,649 2,118 MaleFemra 3,761 4,173 4,103 5,512 FemaleNxënës e studentë 2002 - 2003 2003 - 2004 2004 - 2005 2005 - 2006 Pupils and students24Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaMësuesit në arsimin 9 vjeçar sipas nivelit arsimorTeachers of basic - 9 year education by level of educationGjithsej 26,850 26,208 26,888 27,157 TotalMeshkuj 9,507 9,245 9,042 8,912 MaleFemra 17,343 16,963 17,846 18,245 FemaleMe arsim të mesëm 11,698 11,053 10,761 10,427 With secondary educationMeshkuj 4,045 3,962 3,502 3,761 MaleFemra 7,653 7,091 7,259 6,666 FemaleMe arsim të lartë 15,152 15,155 16,127 16,730 With high educationMeshkuj 5,462 5,283 5,540 5,151 MaleFemra 9,690 9,872 10,587 11,579 Female2002 - 2003 2003 - 2004 2004 Mësuesit - 2005 2005 - 2006 TeachersShënim: Për vitet 2002-2003, 2003-2004 të dhënat e detajuara për femra, meshkuj i referohen arsimit publikNote: Data for years 2002-2003, 2003-2004 refers teachers on public onlyMësuesit në arsimin e mesëm sipas nivelit arsimorTeachers of upper secondary education by level of educationGjithsej 6,396 6,873 7,477 7,997 TotalMeshkuj 2,576 2,666 3,194 3,324 MaleFemra 3,281 3,467 4,283 4,673 FemaleMe arsim të mesëm 218 211 266 242 With secondary educationMeshkuj 116 120 146 143 MaleFemra 102 91 120 99 FemaleMe arsim të lartë 5,639 5,922 7,211 7,755 With high educationMeshkuj 2,460 2,546 3,048 3,181 MaleFemra 3,179 3,376 4,163 4,574 FemaleMësuesit 2002 - 2003 2003 - 2004 2004 - 2005 2005 - 2006 TeachersTrupi mësimor shkencor efektiv në arsimin e lartëProfessors, lecturers and assistantsGjithsej 1,704 1,759 1,882 2,017 TotalProfesorë ProfessorsMeshkuj 233 214 244 269 MaleFemra 23 36 39 43 FemaleAsistent Profesorë Assistant ProfessorsMeshkuj 228 234 234 236 MaleFemra 100 100 103 106 FemalePedagogë PedagoguesMeshkuj 550 526 577 598 MaleFemra 570 649 685 765 Female2002 - 2003 2003 - 2004 2004 - 2005 2005 - 200625Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaBilanci i forcës së punësLabour force balance(në mijë - in thousands) Gjendje ne fund te vitit - End of the yearPopullsia gjithsej 3,149 3 ,152 Total populationmeshkuj 1,578 1 ,582 male

femra 1,570 1 ,570 femalePopullsia në moshë pune 2,043 1 ,917 Population at working agemeshkuj 1,120 9 83 malefemra 923 9 34 femaleForca e punës 1,085 1 ,084 Labour Forcemeshkuj 655 6 55 malefemra 430 4 29 femaleShkalla e pjesëmarrjes në forcat e punës 53.1 56.5 Labour Force Participation Ratemeshkuj 58.5 66.6 malefemra 46.6 45.9 femaleTë punësuar gjithsej 932 935 Total Employmentmeshkuj 576 578 malefemra 356 357 femaleNiveli i punësimit 45.6 48.8 Employment ratemeshkuj 51.4 58.8 malefemra 38.6 38.2 femaleTë papunë gjithsej 153 149 Total registered unemploymentmeshkuj 79 78 malefemra 74 72 femaleShkalla e papunësisë 14.1 13.8 Unemployment ratemeshkuj 12.1 11.8 malefemra 17.2 16.8 female2005 2006në mijë- in thousandsPopullsia në moshë pune, të punësuar dhe të papunë të regjistruar sipas gjinisë, 2006Population at working age, employed and registered unemployed, by sex, 20060 200 400 600 800 1000 1200Të papunë gjithsej - Totalregistered unemploymentTë punësuar gjithsej - TotalEmploymentPopullsia në moshë pune -Population at working ageMeshkuj-MaleFemra-Female26Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë punësuar sipas sektorëve, 1996-2006Employment by sectors, 1996-2006Të punësuar sipas grupeve kryesore të profesioneve dhe gjinisë, 2006Employed by main groups of occupations and sex, 2006(Sektori shtetëror - Public Sector)1996 1,115,760 238,850 115,910 761,000 47.8 72.62000 1,068,190 191,166 116,024 761,000 49.3 71.22001 920,569 188,965 205,267 526,337 39.6 63.82002 920,144 186,065 207,742 526,337 39.0 62.82003 926,225 181,417 211,169 533,639 38.8 62.22004 931,217 176,065 213,000 542,152 38.9 61.22005 932,102 175,015 214,935 542,152 38.5 51.42006 935,058 169,000 224,058 542,000 38.1 58.8VitiYear FemraFemaleMeshkujMaleGjendje ne fund te vitit - End of the yearNiveli i punësimit -Employment rateSektori privatbujqësorAgriculturalprivat sectorSektori privatjo-bujqësorNon agriculturalprivate sectorSektori

shtetërorPublic sectorPunësimiEmploymentGjithsejTotalFemraFemale%MeshkujMale%Të punësuar në sektorin shtetëror 169,000 73,259 43.3 95,741 56.7 Employed in public sectorLigjvënës, nëpunës të lartë dhe drejtues 13,524 3,853 28.5 9,671 71.5 Legislators, senior officials and managersSpecialistë 50,389 26,484 52.6 23,905 47.4 ProfessionalsTeknikë dhe ndihmës specialistë 4,121 20,109 45.7 24,012 54.4 Technicians and associate professionalsNëpunës të thjeshtë 14,966 8,427 56.3 6,539 43.7 ClerksPunëtorë 44,529 14,384 32.3 30,145 67.7 WorkersGjëndje në fund të vitit - End of the year27Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë punësuar në sektorin shtetëror sipas grupeve kryesore të profesioneve dhe gjinisë, 2006Employed in public sector by main groups of occupations and sex, 2006Gjëndje në fund të vitit - End of the yearTë punësuar nëadministratën qëndrore 3,340 1,314 39.3 2,026 60.7Employed in centraladministrationTë punësuar nëadministratën vendore: 10,450 3,306 31.6 7,144 68.4Employed in localadministrationnë komunë 4,842 1,063 21.9 3,779 78.1 in communenë bashki 4,158 1,890 45.4 2,268 54.6 in municipalitynë prefekturë 1,450 353 24.3 1,097 75.7 in prefectureGjithsejTotalFemraFemale%MeshkujMale%Të punësuar në administratën qëndrore dhe vendoreEmployed in central and local administration05000100001500020000250003000035000Ligjvënës, nëpunës tëlartë dhe drejtues --Legislators, senior officialsand managersSpecialistë -ProfessionalsTeknikë dhe ndihmësspecialistë - Techniciansand associateprofessionalsNëpunës të thjeshtë-ClerksPunëtorë - WorkersFemra - Female Meshkuj - Male28

Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë papunë të regjistruar sipas gjinisë, 1996 - 2006Registered unemployment by sex, 1996 - 2006Niveli i papunësisë sipas gjinisëUnemployment rate by sexGjëndje në fund të vitit - End of the yearPapunësia eregjistruarNiveli ipapunësisëTotalunemploymentFemraFemaleMeshkujMaleUnemploymentrateFemraFemaleMeshkujMale1996 158,200 70,200 88,000 12.3 13.6 11.42000 215,085 101,919 113,166 16.8 19.3 14.92001 180,513 85,420 95,093 16.4 19.9 14.22002 172,385 81,326 91,059 15.8 19.1 13.62003 163,030 77,125 85,905 15.0 18.2 12.92004 157,008 74,893 82,115 14.4 17.5 12.42005 153,250 74,031 79,219 14.1 17.2 12.12006 149,794 72,151 77,643 13.8 16.8 11.8PapunesiaUnemploymentNiveli i papunësisëUnemployment Viti RateYear5.010.015.020.025.01994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006femra - female meshkuj - male29Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTë papunë të regjistruar dhe të papunë afatgjatë sipas gjinisë, 2006Total registered unemployed and long term unemployed by sex, 2006Papunësia sipas qarqeve dhe gjinisëUnemployment by prefectures and sexGjëndje në fund të vitit - End of the yearTë papunë të regjistruar gjithsej 149,794 100.0 Total registered unemployedfemra 72,151 48.2 femalemeshkuj 77,643 51.8 malePapunësia e regjistruar afatgjatëkundrej papunesise gjithsej 137,049 91.5 Long term registered unemployedfemra 65,730 91.1 femalemeshkuj 71,319 91.9 maleTë papunë të regjistruar që 11,137 8.5 Registered unemployedmarin pagesë papunësie receiving unemployment benefitfemra 5,728 8.9 femalemeshkuj 5,409 8.1 maleGjithsej Total %Gjëndje në fund të vitit - End of the yearGjithsej Meshkuj Femra Gjithsej Meshkuj FemraTotal Male Female Total Male FemaleGjithsej - Total 153,250 79,219 74,031 149,794 77,643 72,151Berat 10,229 5,618 4,611 9,810 5,053 4,757

Dibër 9,374 5,469 3,905 9,687 5,597 4,090Durrës 8,545 4,241 4,304 8,109 3,951 4,158Elbasan 16,820 8,880 7,940 16,647 8,795 7,852Fier 15,137 8,068 7,069 15,181 7,940 7,241Gjirokastër 4,152 1,540 2,612 4,261 1,667 2,594Korçë 9,578 4,330 5,248 10,460 4,907 5,553Kukës 12,412 6,795 5,617 11,797 6,505 5,292Lezhë 13,707 6,682 7,025 13,609 6,852 6,757Shkodër 23,818 13,626 10,192 22,701 13,134 9,567Tiranë 21,557 10,367 11,190 20,232 9,688 10,544Vlorë 7,921 3,603 4,318 7,300 3,554 3,746QarqetPrefectures2005 200630Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaPërbërja e parlamentit që nga viti 1920Composition of parliament since 1920Meshkuj Femra Meshkuj FemraMale Female Male Female1920 37 0 100 01921 78 0 100 01925 75 0 100 01928 57 0 100 01945 76 6 93 71950 104 17 86 141958 171 17 91 91970 192 72 73 271974 167 83 67 331982 174 76 70 301990 169 81 68 321991 199 51 80 201997 144 11 93 72001 132 9 94 62005 140 10 93 7Numër - Number Në % - In %VitiYearPërbërja e parlamentit, Korrik 2005Composition of parliament, July 2005Burimi: Të dhënat janë marrë nga web-site www.parlament.alSource: Web-site of Parliament www.parlament.alMeshkuj Femra % FemraMale Female % FemaleKryetar Parlamenti 0 1 0 Head of ParliamentNënkryetar Parlamenti 2 0 100 Spokesperson of ParliamentDeputete 140 10 7 Member of Parliament (MP)Kryetarë të Komisioneve Parlamentare 7 1 13 Chairs of Parliamentarian Comm.Kryetarë të Grupeve Parlamentare 9 0 0 Chairs of Parlamentarian GroupsPosti Position31Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaDeputetët sipas partive politike dhe gjinisë, Korrik 2005Members of parliament by political parties and sex, July 2005Përbërja e komisioneve parlamentare sipas gjinisë, Korrik 2005Parliamentary commissions by sex, July 2005Burimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesGjithsej FemraTotal FemaleGjithsej 140 10 TotalPartia Demokratike (PD) 56 3 Democratic PartyPartia Socialiste (PS) 42 4 Socialist PartyPartia Republikane (PR) 11 1 Republican PartyPartia Socialdemokrate (PSD) 7 2 Social Democrat Party

Partia Demokrate e re (PDR) 4 - New Democratic PartyLëvizja Socialiste për Integrim (LSI) 5 - Socialist movement for IntegrationPartia BDNJ 2 - Union for Human Rights PartyPartia Agrare ambientaliste (PAA) 4 - Agrarian PartyPartia Aleanca Demokratike (PAD) 3 - Democratic Alliance PartyPartia Demokristiane (PDK) 2 - Cristian Democrat PartyPartia Demokracia Sociale (PDS) 2 - Social Democraty PartyBashkimi Liberal Demokrat (BLD) 1 - Liberal Democrat UnionTë pavarur 1 - IndependentSubjekti politik SubjectMeshkuj FemraMale FemaleKomisioni i çështjeve ligjore, administratës Commission for legal issues, publicpublike dhe të drejtave të njeriut 18 0 administration and human rightsKomisioni për integrim europian 12 1 Commission for european integrationKomisioni për politikën e jashtme 13 2 Commission for foreign affairsKomisioni për ekonominë dhe financat 16 1 Commission for economy and financeKomisioni për sigurinë kombëtare 17 0 Commission for national securityKomisioni për veprimtarinë prodhuese, tregtinë dhe mjedisin 16 Commission for productiv activity, trade and environmentKomisioni për punën, çështjet sociale dhe shëndetësinë 13 2 Commission for labour, social affairs and healthKomisioni për edukimin dhe mjetet e informimit publik 13 1 Commission for education and public InformationKomisionet Commissions32Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaShënim : Kryetarët e Komunave janë respektivisht në këto zona:Note: - The head of Communes are in zones:a) Dibër (Baz)b) Gjirokastër (Zagoria, Luftinjë)c) Vlorë (Vranisht, Novoselë, Shushicë)d) Tiranë (Ndroq)Burimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesPushteti lokalLocal governmentMeshkuj FemraMale FemaleGjithsej 21 1 TotalPartia Aleanca Demokratike 1 Democratic Alliance PartyLëvizja Socialiste për Integrim 1 Socialist movement for IntegrationPartia Agrare ambientaliste 1 Agrarian PartyAleanca për Mirëqenie dhe solidaritet 1 Alliance for Wellbeing and SolidarityBashkimi Demokrat 1 Democrat UnitPartia Bashkimi për të Drejtat e Njeriut 1 Union for Human Rights PartyPartia Balli Kombëtar 1 National Front PartyPartia Balli Kombëtar Demokrat 1 Democrat National Front PartyPartia Bashkimi Liberal Demokrat 1 Liberal Democratic Union PartyPartia Demokratike 1 Democratic PartyPartia Demokristiane 1 Cristian Democratic PartyPartia Demokratike e Rinovuar 1 Reformed Democratic PartyPartia Demokrate e Re 1 New Reformed Democratic PartyPartia Demokracia Sociale 1 Social Democracy PartyPartia Komuniste e Shqipërisë 1 Comunist PartyPartia Lidhja e Blertë Shqiptare 1 Green Union Albanian PartyLëvizja për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut 1 Movement for Human RightsPartia e Punës e Shqipërisë 1 Albanian Labour PartyPartia Republikane Shqiptare 1 Republican PartyPartia Socialiste e Shqipërisë 1 Socialist PartyPartia Socialdemokrate 1 Social Democrat PartyPartia Siguria Kombëtare Shqiptare 1 National Security PartyPartitë PartyDrejtuesit e partiveChairpersons by partyMeshkuj Femra Meshkuj FemraMale Female Male FemaleKryetar Bashkie 65 0 100 0 MayorsKryetarë të Minibashkive 8 3 73 27 Mayors (Mini Municipalities)Kryetarë të Këshillave të Qarkut 12 0 100 0 Head of District Council

Kryetarë Komune 301 7 98 2 Head of CommuneNumri - Number Në % - In %Pozicioni Post33Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaBurimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesBurimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesMeshkuj FemraMale FemaleKryeministër 1 0 Prime MinisterZv/Kryeministër 1 0 Deputy Prime MinisterMinistra 17 1 MinistersZv/Ministra 23 6 Vice MinistersSekretar i Përgjithshëm 1 5 2 General SecretaryPozicioni PositionPjesëmarrja e gruas në qeveri, Korrik 2005Participation of women in government, July 2005Pjesëmarrja e gruas në institucione, Tetor 2005Participation of women in institucions, October 2005Meshkuj FemraMale FemaleKëshilli i Ministrave Council of MinistersKryeministër 1 0 Prime MinisterDrejtor i kabinetit të Kryeministrit 1 0 Cabinet's Head of Prime MinisterKëshilltarë të Kryeministrit 6 0 Advisers of Prime MinisterZv/Kryeministër 1 0 Vice Prime MinisterDrejtor i kabinetit të Cabinet's Head ofZëvendësKryeministrit 0 1 Vice Prime MinisterMinistritë MinistriesMinistra 13 1 MinistersZv/Ministra 20 4 Vice MinistersSekretarë të Përgjithshëm 10 2 General SecretaryInstitucione në varësi të Këshillit të Ministrave Subordinate Institutions of the Council of MinistersDrejtorë/Kryetarë të institucioneve 10 5 Directors/HeadPrefekturat/Prefektë 10 2 Prefecture/PrefectsInstitucione të pavarura Indipendent InstitutionsDrejtorë dhe Kryetarë 14 1 Directors & HeadPozicioni Position34Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaBurimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesMeshkuj FemraMale FemaleProkuroria e Përgjithshme Prosecutor's OfficeProkurori i Përgjithshëm 1 0 General ProsecutorProkurorët e rretheve Gjyqësore 158 53 Districts ProsecutorsProkurorët e Apelit 12 5 Appel ProsecutorsProkurorët e Krimeve të Rënda 18 2 Serious Crime ProsecutorsGjykata e Lartë Supreme CourtKryetar i gjykatës së Lartë 1 0 Head of Supreme CourtAnëtarë të Gjykatës së Lartë 11 5 Member of Supreme CourtGjykatat e Apelit Appel CourtKryetarë të Gjykatave të Apelit 7 1 Head of Court AppealGjykatat e rretheve Gjyqësore Districts CourtsKryetarë të Gjykatave të Rrethit (Faktit) 27 3 Head of District CourtKëshilli i Lartë i Drejtësisë High Council of JusticeKëshilli i Lartë i Drejtësisë 13 2 Member of Supreme Council of JusticeShkolla e Magjistraturës School of MagistratesBordi i drejtimit 14 2 Managing BoardDrejtori 1 DirectorAdministrata 3 16 Academic CouncilZyra e Administrimit të Office of the AdministrationBuxhetit Gjyqësor of the juridacal budget

Drejtori 1 DirectorDrejtorë drejtorie 1 Department directorsShefa Sektori 1 1 Head of sectorsSpecialistë 2 6 SpecialistPosti PositionPozicioni i gruas në sistemin e drejtësisë, Tetor 2005Position of women in justice, October 2005Meshkuj FemraMale FemaleRektor 11 0 RectorZv/Rektor 7 2 Deputy RectorAnëtarë Senati 145 40 Member of SenateDekanë 32 5 DeanZv/Dekan 12 4 Deputy DeanAnëtarë të Këshillit të Fakultetit 273 142 Member Faculty's CouncilePërgjegjës Departamenti 98 38 Chef of department.Anëtarë i Zgjedhur i Këshillit të Departamentit 61 52 Member of Department'd CouncilePosti PostStafi Universitar sipas gjinisë, 2005Universities staff by sex, 200535Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaBurimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesBurimi: Komiteti për mundësi të barabartaSource: Comitee for Equal OpportunitiesGjithsej FemraTotal FemaleAmbasador 32 3 AmbassadorMinistër Këshilltar 6 0 Minister CounsellorKëshilltar 24 5 CounsellorSekretar i Parë 29 12 Secretary, FirstSekretar i Dytë 21 6 Secretary. SecondSekretar i Tretë 5 2 Secretary, ThirdAtashe 2 0 AttachéAtashe Ushtarak 7 0 Military AttachéPosti PositionPjesëmarrja e gruas në misionet diplomatike, shtator 2005Percentage of women in diplomatic missions, september 2005Stafi i ministrisë së jashtme sipas postit dhe gjinisë, shtator 2005Staff of foreign ministry by position and sex, September 2005Meshkuj FemraMale FemraMinistër 1 MinisterZëvendësministër 1 Vice MinisterShef Kabineti 1 Cabinet's HeadKëshilltarë të Ministrit 3 2 Minister's AdvisersSekretar i Përgjithshëm 1 General SecretaryDrejtor Drejtorie 21 4 Department's DirectorShefa Sektori 4 3 Sector's ChiefSpecialistë 36 50 ProfessionalsTeknikë dhe ndihmës specialistë 0 0 TechniciansNëpunës të thjeshtë 0 9 ClerksPunëtorë 15 10 WorksPosti Position36Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri Women and Men in AlbaniaTirazhi - 500 kopje

Migrimi dhe urbanizimi: Ndryshimet politike, ekonomike e sociale pas vitit 1990 ushoqëruan me lëvizje masive të njerëzve jashtë Shqipërisë dhe me shpërngulje masivebrënda vendit.Gati 1/5 e popullsisë së vitit 1989 ose mbi 700 000 persona u larguan nga Shqipëria

në vitet 1991-2000 dhe jetojnë jashtë shtetit1. Emigracioni nga Shqipëria i përketveçanërisht grupmoshave të reja. Rreth 95 % e emigrantëve janë të grupmoshës 15-45vjeç dhe gati 71 % janë meshkuj.Migrimi brënda prefekturave përbën rreth 8% të popullsisë së vitit 1989 dhe prekinpopullsinë e re aktive. Gati gjysma e migrantëve nuk kanë arritur moshën 30 vjeç në2001. Vetëm 6% e tyre janë në moshën e pensionit. Këto lëvizje të brëndëshme,brenda një kohe të shkurtër kanë ndryshuar raportin midis popullsisë rurale dhe asajurbane. Aktualisht 49% e popullsisë të vëndit, banojnë në qytet nga 36% që ishte nëvitin 1990.Shpërnguljet më të mëdha të migrantëve të brendshëm u përkasin prefekturave tëDibrës, Kukësit dhe Elbasanit dhe janë vendosur më shumë në prefekturat Tiranë,Durrës, Fier, Vlorë, Lezhë.Struktura moshore e popullsisë: Shqipëria karakterizohet nga një popullsi me moshërelativisht të re. Gati gjysma e popullsisë është nën 25 vjeç. Mosha mesatare epopullsisë në 2007 ishte 32.5 vjeç nga 27.4 vjeç në 1990. Struktura moshore epopullsisë ka ndryshuar ndjeshëm. Në 2007, personat 65 vjeç e lart përbëjnë 9% tëpopullsisë gjithsej, mjaft më e ulët se në vendet fqinjë dhe Europë që varion nga 15-1 INSTAT, Repoba 20011120 %. Pjesa e popullsisë nën 15 vjeç është ulur ndjeshëm dhe përbën një të katërtën epopullsisë së vëndit.Në këto zhvillime demografike, popullsia e moshuar pritet të dyfishohet në 20 vjetët eardhshëm. Ky moshim i popullsisë, përbën një sfidë për të ardhmen. Plakja epopullsisë ndikon mbi sistemin e pensioneve, shërbimet shëndetësore dheproduktivitetin ekonomik.Në moshimin e popullsisë në Shqipëri, ka ndikuar ulja e vdekshmërisë dhe zgjatja ejetës mesatare. Nga ulja e vdekshmërisë përftohen jetë njerëzore në të gjitha moshat.Për më tepër ulja e ndjeshme e vdekshmërisë foshnjore, rrit përpjesën e të rinjve nëtotalin e popullsisë. Moshimi i popullsisë është rrjedhojë jo vetëm i uljes sëvdekshmërisë por dhe i uljes së lindshmërisë.Vjetërimi i popullsisë e bën gjithnjë e më të vështirë financimin e pensioneve. Porproblemi i pensioneve nuk mund të reduktohet në një dimension të vetëm demografik.Ulja e koeficientit të papunësisë dhe ulja e informalitetit në tregun e punës dheproduktivitetit të punës janë mundësi që zvogëlojnë peshën financiare të pensionevepër çdo person të zënë me punë. Kjo shtron nevojën për të hartuar polika zhvillimi qëintegrojnë zhvillimet demografike.1.2.

Treguesit bazë të skemës së sigurimeve shoqëroreEmërtimi 1994 2000 2005 2006 2007Raporti i varësisë(përfitues/kontribuues) 0.96 1.05 0.64 0.76 0.61Qytet 0.71 1.05 1.02 0.89 0.87Fshat 3.62 1.04 0.36 0.57 0.36Norma e zëvendësimitQytet 69.14 53.07 47.17 48.00 48.39Fshat 34.59 17.93 27.93 30.70 33.51Norma e mbulimit 33.76 38.98 78.47 65.82 76.66Përfitues/popullsi 14.45 15.42 17.43 17.10 16.63

-Ansamblet arkitektonike që përmbajnë edhe godina monumente: janë godina monumente që përbëjnë një grup koherent, i cili përmban godina dhe hapësira të lira midis tyre. Secili prej këtyre ansambleve duhet konceptuar si një projekt koherent I përgjithshëm dhe përfshirës, që do t’i nënshtrohet një konkursi arkitekture me pjesëmarrje arkitektësh të nivelit ndërkombëtar, duke marrë në konsideratë godinat e reja që duhen ndërtuar, si dhe projektimin e hapësirave të gjelbërta urbane të parashikuara në Studim. Në studimin e qendrës së Tiranës, janë tre ansamble arkitektonike: a. Sheshi “Nënë Tereza” dhe Universiteti Referojuni zonës P4 b. Sheshi “Skënderbej” Referojuni zonës P1 c. Sheshi “Avni Rustemi” Referojuni zonës P3

4.2. DY AKSET KRYESORE: CARDO DHE DECUMANUS (AKSI VERI-JUG DHE AKSI LINDJE-PERËNDIM) Tirana përshkohet nga një aks shumë i dukshëm Veri-Jug, i cili formohet nga Shëtitorja “Dëshmorët e Kombit” dhe Bulevardi “Zogu I”. Universiteti, i cili ka për sfond një park natyral, ndodhet në pikën më jugore të tij; ndërsa stacioni hekurudhor, i cili hapet për nga rrethinat e qytetit, gjendet në skajin e tij verior. Në të dy këto pika, Tirana na shfaqet si një qytet që rrethohet direkt nga natyra dhe nga një panoramë e blertë. Një tjetër rrugë e rëndësishme, Rruga e Kavajës, e përshkon qytetin nga Lindja në Perëndim. Kjo rrugë është më pak institucionale dhe kufizohet nga shumë dyqane dhe biznese të vogla.

4.4. NDËRTIMET EKZISTUESE Aksi Veri-Jug përshkohet nga shtresëzime urbane me densitete të ndryshme. Midis Universitetit dhe Sheshit “Skënderbej”, gjenden kryesisht shtëpi të ulëta (2 deri 3 katëshe), të dominuara ndjeshëm nga hapësira të blerta. Midis Sheshit Skënderbej dhe Stacionit të Trenit, pemët janë të rralla dhe ndërtimet janë më të dendura e që kapin një mesatare prej 4 deri 7 katesh. Megjithatë, në vitet e fundit, janë ndërtuar disa ndërtesa të larta (deri 17 kate).

Aktualisht, nga e njëjta pikë dominuese mund të shohësh si një shtëpi të vogël të fillimit të shekullit të 19, edhe një kullë 20-katëshe, një kopësht të mbajtur me kujdes, si dhe një copë të lirë toke. Megjithatë, ende ekziston mundësia për të përcaktuar rregulla koherente në bazë zonash, në përputhje me këtë lloj teksture të zhvillimit urban, duke bërë një koordinim të mirë të lartësive, të marrëdhënies midis hapësirave bosh dhe atyre të zëna dhe me kapacitetin e blloqeve.

PËR T’U KRIJUAR Një sistem koherent i transportit publik dhe rrugor, bazuar në strukturën ekzistuese të qytetit. Parkime të nëndheshme për autoveturat, që do të zgjidhin

problemin e parkimeve të paautorizuara e që do të përmirësojnë peizazhin urban. Një integrim i ri urban në zemër të qytetit, në mënyrë që të bëhet e mundur sinergjia e aspekteve kulturore, argëtuese dhe tregtare si dhe një rivitalizim i qendrës së qytetit. Një siluetë, pasi Tirana po zhvillohet si horizontalisht edhe vertikalisht me godina që vitet e fundit shkojnë deri në 16 e 20 kate të larta, punime më të detajuara, në shkallë më të vogël, për t’i dhënë më gjallëri jetës nëpër rrugët e qytetit. Tirana tashmë e ka filluar punën edhe për këtë gjë me lojën me drita, ndriçimet befasisht blu nën ura, apo pas arkadave të Universitetit

.7. RRJETET E SHËRBIMEVE PUBLIKE Rrjetet publike vendosen përgjatë rrugëve, nën trotuare. 5.7.1. Kanalizimet e ujërave - ujërat e zeza: çdo ndërtim ose instalim i ri duhet të lidhet nëpërmjet kanalizimeve nëntokësore me rrjetin kolektiv të ujërave të zeza. - ujërat e bardha (të rreshjeve): punimet në çdo terren duhen të jenë të tilla që të garantojnë kullimin e ujërave të rreshjeve në rrjetin kolektiv të mbledhjes së këtyre ujërave. Nëse mungojnë rrjetet e ujërave të rreshjeve si dhe kanalizimet për ujërat e zeza, ndërtimet nuk lejohen, vetëm po qe se ndërtuesi realizon me shpenzimet e tij dhe me lejen e strukturave kompetente, sistemimet e nevojshme për kullimin e lirë të ujërave të shiut dhe kanalizimet e domosdoshme për ujërat e zeza për ndërtimin në fjalë.

CILËSIA E NDËRTIMEVE Bashkia e Tiranës duhet të kërkojë garanci përsa i përket cilësisë së ndërtimeve. Nga ana e entitetit që kontrollon respektimin e normave, do të caktohet një strukturë e pavarur për të garantuar respektimin e normave dhe rregullave në ndërtim. STUDIMI URBANISTIK PËR QENDRËN E TIRANËS – RREGULLORJA - ARCHITECTURE-STUDIO

33

Programi dhe konfigurimi i ndërtimit duhet të jetë në mënyrë të detyrueshme në përputhje me përcaktimet e bëra në Studim dhe Rregullore, si dhe me përshkrimet e bëra në Dosjen e Lejes së Ndërtimit. Strukturat kompetente ndërmarrin mikqyrje në nivel ekspertësh në ndërtimet e reja dhe në ato ekzistuese në proces ristrukturimi, për të inspektuar cilësinë e ndërtimit dhe respektimin e rregullores së përcaktuar (normave/standardeve). Për inspektimin e lartpërmendur mund të ngarkohet një person juridik i licensuar. Raportimi për inspektimin e kryer, si dhe nga mbikqyrësi i punimeve të objektit do të jetë minimalisht mujor dhe rezultatet e tij do t’i paraqiten Bashkisë. Bashkia e Tiranës mund të përcaktojë për ndërtimet në zonën e Studimit, specialistë nga Drejtoria e Urbanistikës, të cilët supervizojnë cilësinë e realizimit të projektit arkitektonik dhe respektimin e standartve të miratuara urbane në lejen e ndërtimit për godinën ne fjalë. Kjo nuk përjashton kontrollet periodike që kryhen sipas Ligjit “Për urbanistikën”. Çdo instalim i paligjshëm, apo ndërtim me vendndodhje në zonën V (zona e blertë) do të shembet apo lëvizet që aty për të lejuar zhvillimin e parqeve publike. STUDIMI URBANISTIK PËR QENDRËN E TIRANËS – RREGULLORJA - ARCHITECTURE-STUDIO

34

RREGULLA SPECIFIKE DHE KARAKTERISTIKAT PËR ÇDO ZONË 6.1. ZONA U1 KARAKTERI I ZONËS: Kjo zonë ndodhet në të dy anët e aksit Veri/Jug; ajo shtrihet nga lumi i Lanës deri në pjesën veriore të qytetit. Me një kompozim të përzier, dmth që përfshin në vetvete aktivitete tregtare, banesa dhe zyra, ajo është ndërtuar me kalimin e kohës në mënyrë organike dhe pa ndonjë plan urbanistik real. Këto lagje janë shtuar rreth pikës qendrore të qytetit të Tiranës: Sheshit “Skënderbej”. Historikisht banesat janë ngritur sa më afër qendrës me qëllim që të merrnin pjesë e të përfitonin nga aktiviteti i sheshit (institucionet, aktivitetet tregtare, xhamia…) Zona U1 ritmohet dhe ushqehet nga shumë akse të mëdha: bulevardet rrethorë ose unaza 1 dhe 2, aksi Veri/ Jug dhe rruga e Durrësit, hyrja kryesore në qytet. Aty ka habitat të dendur që përqëndrohet në formë blloqesh. Blloqet janë të hapura dhe shohin në sipërfaqe të gjelbëra në brendësi të tyre. Lartësia maksimale është 9 kate (9K). Kjo zonë bën gjithashtu edhe lidhjen me lagjet e banimit periferike më pak të dendura. Në përgjithësi zona U1 ka prirje të jetë banimi. Ajo mban, megjithatë, aktivitete të vogla biznesi përgjatë rrugëve dhe rrugicave kryesore. Këto biznese janë të vendosura në katin përdhes dhe mund të shtrihen edhe në thellësi të bllokut, kur këtë gjë e lejon Studimi. Duhet të ruhet ekuilibri midis natyrës së zonës dhe funksioneve të ndryshme të saj (banesa, aktivitete tregtare dhe zyrat) Ndërtimet ose instalimet që, për nga pamjet e tyre do të ishin të papajtueshme me karakterin e peizazhit urban rreth e rrotull janë të ndaluara. Çdo ndërtim i ri duhet të respektojë normat sizmike.

Bazë për përcaktimin e mënyrës së menaxhimit të pronës në hapësirën e blloqeve për ndërtim do të jëtë koefiçenti “i”, i intensiteti të ndërtimit për secilin bllok llogaritja e të cilit bëhet sipas formulës: i = ------------------------------------------------------------ Sipas kësaj formule, me paraqitjen e kërkesës së parë për ndërtim brenda bllokut përkatës të banimit, Bashkia e Tiranës (Drejtoria e Urbanistikës) përcakton skemën e ndarjes së pronave për efekt menaxhimi dhe kontraktimi për ndërtim. Për çdo ndërtim të ri do të kërkohet të menaxhohet një sipërfaqe e tillë prone sipas përcaktimeve më lart, në mënyrë që të realizohet objekti dhe të garantohet sipërfaqja e gjelbër që përmbush këtë formulë.

Sipërfaqja e bllokut

Sipërfaqja totale e ndërtimit të propozuar nga Studimi brenda bllokut

STUDIMI URBANISTIK PËR QENDRËN E TIRANËS – RREGULLORJA - ARCHITECTURE-STUDIO

35

Kapaciteti ndërtues i zonës U1

Vendndodhja e zones

Sipërfaqe në m² Nr.blloqeve Zona U1 499083 64

Sipërfaqe në m² Nr.blloqeve Zona U1 499083 64

Sipërfaqe në m² Nr.blloqeve Zona U1 499083 64

`

Plani Rregullues i 1957 

Me 1957, u perpilua plani i ri rregullues per Tiranen. Ai u bazua ne rizhvillimin e zonave ekzistuese dhe krijimin e zonave te reja periferike, ne formen e qyteteve satelite, me qellim qe te sigurohej fuqia punetore per industrine e re lokale (mekanike dhe tekstile), ndermarrjet bujqesore dhe minierat e qymyrgurit kryesisht pergjate akseve kryesore te transportit dhe drejt periferise se qytetit. Megjithese krijimi i zonave te reja periferike ishte nje nga dilemat kryesore per arkitektet dhe urbanistet shqiptare, praktikisht rizhvillimi i Tiranes ekzistuese me synim eliminimin e prones private, u shnderrua ne nje “mani” te vertete. Keshtu qe

pervec transformimit dhe permiresimit te dukshem te disa situatave urbanistike, operacionet urbanistike shpesh shkaterruan ansamble te tera ndertesash tradicionale me vlera historike dhe ambjentale. Si ane pozitive duhet pranuar se per here te pare pas luftes, me ane te ketij plani, iu vu fre ndertimeve pa planifikim. Bazuar ne te dhenat se : ne vitin 1945 Tirana numeronte 59.900 banore ; ne vitin 1955 popullsia numeronte 108.200 banore, ne vitin 1960 ajo rritet ne 136.300 banore. direktivat e planit te ri rregullues te vitit 1957 mund te permblidhen ne: 1-Rritja e dendesise se banimit ne Tiranen ekzistuese per eliminimin e prones private 2-Ndryshimi i planit te zonimit, rishperndarje e zones industriale dhe e banimit 3-Permiresimi dhe shtimi i rrjetit rrugor 4-Ruajtja e disa zonave si monumente kulture 5-Shfrytezim racional i truallit 

Sistemi Rrugor Plani rregullues i vitit 1957 u hartua mbi bazen e gjendjes ekzistuese te rrjetit rrugor. Me 1957 Tirana kishte vetem 14,1 km rruge.Ky plan I jepte qytetit shtrirje deri ne kufijte e unazes se sotme dhe parashikonte realizimin e 73,5 km rruge, me dy unaza,nje te jashtme dhe nje te brendeshme. Plani i ri i 1957 parashikonte nje zgjerim dhe shtrirje te qytetit ne drejtim te Lindjes(Dajtit) edhe per shkak te karakteristikave te mira gjeologjike te tokes. Sistemi rrugor i qytetit parashikohej te ishte perseri radial-unazor, duke I dhene nje rendesi sinjifikative aksit veri-jug te bulevardit. Pavaresisht trysnise se forte ideologjike, ne kete plan rregullues shihet qarte qe traseja e unazes se jashtme kalon ne menyre identike sipas unazes se jashtme te projektuar ne planin rregullues te vitit 1942. Unaza e jashtme prej 7,5 km perfundoi me 1965. U ndertuan edhe dy rruget paralel me Lanen, dhe u permiresuan rruget kryesore si Rr Durresit,e Kavajes etj. Shtrirja e qytetit ne drejtim L-P diktoi zgjatjen e rrugeve radiale, nje pjese e unazes se jashtme nuk u realizua nga Rr. Labinoti deri tek bulevardi i madh e cila qe studiuar me nenkalime, ndersa traseja e saj nga ura e fundit e Lanes deri tek rruga Labinoti u ruajt per ndertim ne nje kohe te mevonshme per shkak te veshtiresive financiare. 

Zonimi 

Zona Historike Pavaresisht deklarimeve per ruajtjen e zones historike, qellimi ishte ulja e rendesise sinjifikative te qytetit te vjeter me influence orientale, duke motivuar shkaterrimin e Pazarit te vjeter dhe urbanizimin e zones ku dallohet ndertimi i Pallatit te Kultures me 1960. 

Zona industriale do te zhvillohej ne Veri dhe Perendim te qytetit, ku dallojme ngritjen e kombinatit te tekstileve « Stalin » dhe ndertimin e qytezes se punetoreve prej 4000 familjesh. Gjelberimi Persa i perket gjelberimit, u vendos objektiv te arrihej standarti prej 8m2/banore dhe zona-park(Liqeni) ne jug te qytetit prej 190 ha. 

Zona e banimit Zona e banimit brenda unazes se pare parashikonte ngritjen e ndertesave 3-4 kat me ne densitet 350 banore/ha,ndersa zona e banimit jashte unazes se pare do te kishte ndertesa nga 1-3 kat. Gjate kesaj periudhe u hapen zona te reja banimi, te cilat paraqesin tentativa interesante nga kendveshtrimi urbanistik, por me nje cilesi tmerresisht te keqe arkitektonike dhe zbatimi. Skenografia urbane dhe siluetet panoramike te ketyre lagjeve te banimit si ne Laprake, Allias, blloku Partizani, blloku “Vasil Shanto”, « Ali Demi », « Profarma », « Dinamo » etj., nenvleftesoheshin plotesisht ne emer te reduktimit te kostos. Kjo reflektonte me teper reduktimin e burimeve financiare, se sa mungesen e aftesise se specialisteve, te cilet vuanin izolimin ekstrem nga eksperiencat dhe literatura e huaj bashkekohore, si edhe pamundesine per t’u kthyer ne tradite. Per pasoje, nuk u arrit te shmangej perseritja monotone dhe varferia arkitektonike e ketyre blloqeve dhe veçanerisht parafabrikateve. Me gjithe investimet e konsiderushme dhe abuzimin me punen e papaguar ne emer te punes vullnetare, strehimi ne Tirane u transformua ne nje makth social e acaruar edhe nga rritja intensive e popullsise. Plani rregullues 1957-es vertetoi nje shmangje te madhe nga parashikimet, duke filluar qe me prishjen e pazarit te vjeter(nuk paraqitet ne plan ndertimi i pallatit te kultures),e deri tek shtrirja e zones industriale e cila nga 86 ha qe do te zgjerohej pas 20 vjetesh,arriti te zere nje siperfaqe prej 390 ha. 

Qendra e Qytetit Ideja per riorganizimin e qendres se Tiranes u inspirua nga tendencat e autoriteteve komuniste per te mohuar cdo gje qe lidhej me te kaluaren, sidomos monarkine dhe fashizmin. Historia per Tiranen do te fillonte vetem pas vitit 1945!, Tipike ishin operacionet qe filluan ne Tirane pas studimeve urbanistike te viteve 1963 dhe 1974, te cilat e perqendruan vemendjen e autoriteteve ne qendren e qytetit. Ky ishte nje momenti delikat per identitetin e Tiranes. Keto ndyshime paten koston e larte te humbjes se nje pjese te memories hitorike te qytetit. Edhe pse vlerat arkitektonike te objekteve te shembura ishin shpesh modeste, kjo edhe per shkak te perkeqesimit te situates se objekteve private nga mungesa e mirembajtjes dhe eliminimi i sektorit privat, ne fakt ne kete menyre bashke me “modernizimin” u tentua te zhdukeshin provat e pakta te origjines se qytetit. 

Qendra e Tiranes u konceptua si nje “hapesire monumentale” qe do te perfaqesonte “forcen dhe rilindjen” e Shqiperise, te kombit dhe shtetit shqiptar. Per te arritur kete qellim u shkaterrua pazari i vjeter i Tiranes, bashkia, katerdralja ortodokse, nje asambel i vjeter dyqanesh, hotelesh, baresh, dhe nje grup shtepish karakteristike – duke i konsideruar keto objekte si te “degraduara dhe pa vlere”. Ne kete menyre deshmite e pakta te origjines tiranase u zevendesuan nga objekte te rendesishme si: Pallati i Kultures, hotel Tirana, Muzeu Historik Kombetar, Sheshi “Skendrebej” dhe nje grup apartamentesh banimi te reja, etj. Ndertesat e vetme historike te cilat u moren nen mbrojtje ishin Xhamia e Et’hem Beut dhe Kulla e Sahatit, kompleksi i ministrive (perjashto Bashkine e vjeter), si dhe disa shtepi tipike tiranase, te cilat megjithese kishin huazuar mjaft elemente te importuar, ne vetvete ishin interpretime te mirefillta te arkitektures lokale. Ne fund te viteve 80-te, qendra e qytetit mori karakter teper zyrtar, permasa monumentale dhe raporte johumane, duke u konsideruar ende sot nje hapesire e ftohte dhe tranzit per shumicen e qytetareve. Kjo u theksua edhe per shkak edhe te mungeses se sherbimeve, dhe te faktit se mjaft objekte kishin natyre dhe funksione zyrtare. Keshtu qe, nga nje pike takimi per qytetaret e saj, qendra e Tiranes u transformua thjesht ne nje dekor butaforik per regjimin, dhe nje udhekryq per rregullimin e trafikut te perditshem kembesor e te makinave. Stili disi i huaj arkitektonik nuk ishte me terheqes per banoret, dhe operacionet e kryera urbanistike paten nje impakt negativ per psikologjine e shumices. Ato nderprene zinxhirin historik te tradites, te se sotmes dhe te ardhmes gje qe siguron pikerisht vazhdimesine e zhvillimit. Kjo ndodhi sepse zgjidhjet teknike u kondicionuan nga interpretimet e forta ideologjike. .Me ndertimin e Muzeut Historik kombetar, mori trajte perfundimtare Sheshi Skenderbej, i destinuar per mitingje politike, manifestime publike dhe evenimente ideologjike. Nderhyrje te kesaj natyre, reflektojne orientimin ndaj modeleve te arkitektures dhe urbanistikes staliniste te vendeve te Europes Lindore. Ndertimi i Muzeut Historik Kombetar solli ndryshime te rendesishme ne sheshin « Skenderbej ».Rruga e re mbas muzeut »Ded Gjon Luli » e zgjeruar deri ne 21m gjeresi dhe me trotuare 6-10m se bashku me rrugen e « Barrikadave » te zgjeruar,u bene pjese e nje unaze te ardhshme, me e vogla e qytetit rreth qendres qe lehtesoi mjaft qarkullimin ne qender. 

Gjendja Ekzistuese e Qytetit Ndersa ne qender dendesia e rrugeve ishte 5-5,3km/km2, me e madhe se norma(2.5-4),ne periferi dendesia ishte 1.7-1.8km/km2, me e vogel se norma per aresye te mos zbatimit te planit rregullues. Skenografia e re e qendres se Tiranes ndryshoi kryekeput nga pjeset e tjera te qytetit. Lagjet tradicionale, si ajo qe njihet me emrin “Tirana e Kuqe”, u izoluan dhe iu fshehen qytetit pas ndertimeve butaforike te rrugeve kryesore. Kjo psikologji dominoi edhe ne rizhvillimin e pjeseve te tjera te qytetit, ku kualiteti i nderhyrjeve ishte shume me e ulet se ne qender, dhe linte mjaft per te deshiruar. 

Me qellim qe te eliminohej ne plotesisht prona private, struktura te vjetra dhe ekzistuese urbane u shemben dhe u zevendesuan me komplekse apartamentesh banimi (shpesh te parafabrikuara) me cilesi mjaft modeste. Zakonisht nuk preferohej aplikimi i projekteve te rehabilitimit, dhe perdorej me shume rizhvillimi i zonave ekzistuese, se sa hapja e zonave te reja per zhvillim. Strukturat e reja urbane, shpesh nuk prodhonin absolutisht situata me te mira, ndersa kostoja e rizhvillimit mbetej mjaft e larte. 

Plani Rregullues i Vitit 1989 Ne vitin 1985, Instituti Kombetar i Studimeve dhe Projektimeve Urbanistike inicioi hartimin e nje plani te ri rregullues qe u miratua nga qeveria ne vitin 1989. Ky plan I ri rregullues qe bere me I domosdoshem se kurre per shkak te humbjes se aktualitetit te planit te 1957,te rritjes se kerkeses per banim jashte kufijve te parashikuar,te zgjerimit te zones se banimit brenda qytetit ne kurriz te sherbimeve sociale dhe te zgjerimit te paparashikueshem te zones industriale dhe te perzierjes se saj me zonen e banimit. 

ObjektivatObjektiv I ketij plani ishte te kenaqte kerkesat per banim deri ne vitin 2005,te percaktonte hapesira te reja per zhvillimin industrial duke parashikuar zgjidhjen e problemit te ndotjes dhe te shtonte e te permiresonte rrjetin rrugor. Objektivi II i planit rregullues ishte rishikimi dhe rivleresimi I nje pjese te madhe te zones se banimit qe ishte percaktuar si zone me zgjidhje te pa pershtateshme.Nga 960 ha zone e banuar,vetem 460 ha ishin konsideruar si te zgjidhura drejt,ndersa 500 ha te tjere do te ishin objekt te planeve me te detajuara te rivleresimit, ne mes te se ciles duhej gjetur hapesira e nevojshme per rritjen e sherbimeve,edhe sikur kjo hapesire te fitohej nepermjet prishjeve te nevojshme ekzistuese. Objektivi III Nje problem shqetesues qe duhet te zgjidhte plani i ri rregullues ishte dhe ai i imigracionit, i cili do te ishte i veshtire per t’u kontrolluar pas vitit 1990. Nga 60000 banore qe numeronte Tirana me 1945,ne vitin 1992 popullsia arriti shifren 300000 banore.Plani i ri parashikonte ritjen e popullsise deri ne vitin 2005,ne 317000 banore. Pavaresisht nga prezenca e kesaj dinamike demografike,fale rritjes se siperfaqes se zones se banimit,plani parashikon nje ulje te dendesise se banimit nga 224 banore /ha ne 1988,ne 170 banore/ha ne 2005. Fig. 19: Permbledhje e skemave te planeve rregullues 

Rrjeti Rrugor Ky plan rregullues pati si qellim te shfrytezoje rrjetin ekzistues te rrugeve dhe t’ja pershtase nevojave ne rritje te qytetit. Sistemi rrugor mbeti perseri radial-unazor,i cili krijon probleme ne qytetet e medha per shkak te bllokimit te trafikut ne kryqezime. 1-Si bosht baze ne kete plan rregullues u konsiderua zgjatimi ne veri I bulevardit “Deshmoret e Kombit”,I cili me nje kthese ne perendim takohet me rrugen e fushe

Krujes dhe aty behet shkeputja,ku nje krah lidhet me autostraden,kurse degezimi tjeter perfundon ne Rinas.Kjo do te ishte hyrja kryesore per ne qytet. 2-Detyre tjeter kryesore e ketij plani rregullues qe krijimi i nje unaze te jashtme qe do te shfrytezohej kryesisht per trafikun e rende dhe per me teper do te konsiderohej si kufi per zhvillimet e ardhshme. Nga ky koridor sot eshte ndertuar vetem nje segment i vogel ne zonen perendimore te Tiranes qe lidh Rr e Durresit me Rr e kavajes . 3-Detyra te tjera te ketij plani ishin zgjatimi I te gjitha rrugeve radiale deri ne nderprerjen e tyre me unazen e re. 4-Krijimi I dy rrugeve radiale te reja si Rr”Don Bosko” dhe nje rruge te re ne krah te Fakultetit te ndertimit. 5-Zgjatja e rrugeve paralel me Lanen ne P dhe L,nga Lindja deri ne Shkoze ndersa nga perendimi deri ku kryqezohet me Rr e Kavajes. 6-Krijimi I nje gjysemunaze te re midis unazes ekzistuese dhe asaj te re. 

Zonimi Tirana deri ne 1985 shtrihej ne 1540 ha. Plani I vitit 1989 parashikonte nje zgjerim te qytetit deri ne 32 km2(3238 ha) te ndare ne: -Zone banimi 1902 ha -Zone industriale 524 ha -Sherbime 293 ha -Gjelberimi 439 ha -Zone bujqesore(sera ,fidanishte etj) 80 ha

5.Zhvillimet ne Periudhen Post-Komuniste Pas vitit 1990-te, edhe ne Shqiperi fillon nje ere ndryshimesh demokratike, karakteristike per gjithe Evropen Lindore dhe Qendrore. Kjo periudhe tranzitore, qe vazhdon edhe sot ne janar 2003, per vete specifiken e Shqiperise (kriza e skemave piramidale 1997-98, Kriza Kosovare 1999, ngjarjet ne FYROM, dhe konfliktualiteti shpesh here irracional ndermjet pozites dhe opozites ) do te lere gjurme shume te dallueshme ne arkitekturen dhe urbanistiken e Tiranes. 

Ndertimet Ilegale Eksperienca e re e zhvillimit urban gjate viteve 90-te ne Tirane krijoi nje nga rastet me unikale te zhvillimit arkitektonik dhe urbanistik ne Europe, qofte per dinamizmin dhe energjine e saj apo per parregullsine dhe kaosin total te krijuar, si dhe per mungesen e plote te planeve dhe politikave te zhvillimit. Modeli i zhvillimit kaotik te Tiranes gjate kesaj periudhe, reflekton me se miri tranzicionin e veshtire politik, ekonomik dhe social nga ekonomia e centralizuar drejt shoqerise se tregut te lire. Gjendja e arkitektures dhe urbanistikes ne kete periudhe eshte shprehja me e mire vizuale e tranzicionit te veshtire te qytetit. 

Liria e fituar, u keqperdor ne ate mase sa qe interesi publik u injorua dhe e dhunua. Te pakten 70% e ndertimeve te bera pas vitit 1990 ne Tirane jane pa leje ndertimi. Kjo situata eshte perkeqesuar me tej per shkak te bllokimit te procesit te kthimit te pronave private te shtetezuara pas 1945. Gjate kesaj periudhe Tirana, dallohet per degradimin ekstrem te cilesise se ambienteve urbane, per pushtimin e hapesirave publike nga ndertimet e paligjshme, shoqeruar me nje demtim serioz te mjedisit. Mungesat dhe mos-zbatimi i tij, nxiti me shume kaos. Kjo favorizohej edhe nga niveli i larte i papunesise dhe varferise. Konfliktet politike pozite –opozite ndikuan ndikuan negativisht ne kulturen e bashke-ekzistences ne nje shoqeri te lire. Kjo favorizoi çrregullime urbanistike qe u shprehen permes dy formave kryesore: • ndertime te paligjshme per qellime strehimi, kryesisht ne periferi te qytetit, si ne rastin e Bathores; • ndertime pa leje per qellime biznesi, kryesisht ne qender te qytetit, si ne rastin e Lumit Lana. Me tej shkalla e thyerjes se ligjit varion nga informaliteti (ku respektohet pronesia mbi token por thyhen normat dhe standartet urbanistike), tek ilegaliteti (ku si pronesia mbi token dhe rregullat urbanistike nuk respektohen). Burime jo zyrtare japin shifren e rreth 20,000 objekteve informale dhe ilegale ne Tirane. 

Ne mes te viteve 90-te Tirana numeronte te pakten 2,000 kioska nga te cilat vetem rreth 500 kishin leje provizore. Shumica u ndertuan pa projekt, ne menyre amatore dhe shpesh banale, per shkak te kufizimeve financiare. Ne periferi te Tiranes u krijuan lagje te verteta me ndertime te paligjshme si pasoje e levizjes se lire te popullsise kryesisht nga zonat verilindore te vendit, ku problemet ekonomike ishin edhe me te komplikuara. 

"Illegal buildings are not simply an expression of the low level of development in Albanian society, nor are they simly a question of culture. They are primarily a clear expression of the weakness of public administration and, in particular, of local administration to ensure that laws are obeyed. They also reflect a lack of vision and of development policies by the local authorities, especially in the field of urban development and housing over the years of transition. They bear witness to the lack of connection between the local authorities and the communities in question. They are also a reflection of the negative influence of the centralist policies drafted at the ministerial level. The concept of illegal construction must not be seen as unlawful buildings only. There are also a great number of unauthorized buildings which are”legal” from the point of view of urban planning, though they do not respect even the most elementary rules of urban development, for instance because they are built on green spaces between existing buildings and provide accommodation only, without the other important functions related to urban existence. The building plans drafted by architects and reviewed by the urban planning authorities are regarded only as instruments for getting a building licence.The main

criterion is profit, as interpreted by the constructor himself. In many instances,they are not the fruit of in-depth studies comprising all the factors needed to be taken into consideration to guarantee not only the provition of housing as living space,but also all the other components of human existence under normal living conditionTHE BEGGINING OF THE DEMOLITION PROCESS The dilemma on what to do with the illegal constructions in major urban areas first occurred in 1998 when the Albanian authorities began to exercise control after the civil unrest of 1997. Before that,virtually all buildings were built without planning permission and it was quite unthinkable that anyone would ever tear them down. The first demolitions began rather as an attempt by the state authorities to demonstrate their resolution in the matter.The demolition work was welcomed by the population. Public confidence in the seriousness and resolution of the authorities to set forth zoning regulations, was depended on the attitude the authorities take for the major zones of illegal building in the capital city,such as in the RINIA park and along the banks of the Lana river,where much green space in the city center was destroyed in the last few years by well-off informal business enterprices,or in the region of Bathorja which has the most illegal buildings in the country,with a surface of about 400 ha.In the former case,in which the illegal buildings consist primarily of business premises,the authorities were extremely harsh in their reaction.The buildings in question were demolished within a relatively short period of time and there was little resistence. Today the demolition process has entered in a new phase. The Municipality of Tirana in cooperation with the Construction Police has done the greater and the most important demolition of the illegal buildings along the banks of Lana river. In a short period of time, about 550 illegal buildings were torn down along a 4km length of Lana.The demolition is carried out even toward illegal 10 store buildings which destroy the urban-plan of the territory where is build ,damage the existing infrastructure, leaving out finally the idea that multi store buildings can survive for the high rate of return as well as additional sided stores, garages, and other fencing works of any kind which represent the worse urban fenomena in Tirana. .Additional stores especially the sided ones damaged the facades of majority of the buildings creating a negative image especially those in the side of the main streets. Demolition of the illegal construction, big or small, has finally stopped the trend to profit through breaking urban rules and to cause destruction of public interest and image of Tirana city. The demolition process is not an urban policy, but they are carried out based on comprehensive projects of rehabilitation of a certain zone or street. There was a considerable economic losses involved, by all this demolition process and a large profit might have gone to the local authorities if the investiments had

originally been carried out in a legal manner. The typical case were the demolitions on Lana river which consisted of a physical investment volume of 6 million US$, not counting the economic spin-off effect of the economic activities carried out, employment and tax revenues. This example has showed the lack of vision and of development policies by the local authorities, to use in the right and proper manner the financial means. In the case of Bathorja,where the buildings are primarily private homes,the local authorities have hesitated to undertake any action to demolish them.Similar attemts,made in 1995 and 1998 failed and degenerated into social conflicts with the inhabitants of the area.As such,the authorities have preferred to take a softer approach,that of improving and integrating the zones in question.Indeed,in the last electoral campaign for local government,the subject of legalization,which had been taboo up to then,was brought up for the first time.The Municipality of Tirana recently created a special unit to study the possibility of legalization buildings on a case to case basis". (Faqe 70 deri 73 tek libri « Tirana the Challenge of Urban Development » ) 

Infrastruktura ekzistuese 

PanorameMany of these new areas have no schools and social service facilities,andilliteracy is becoming a growing problem. All these factors have made the phenomenon of rapid urbanization a critical and harmfull process accompanied by high economic and social costs. Rritja e shpejte e popullsise dhe per rjedhoje shtrirja e madhe e strehimit dhe ndertimeve, ka tejkaluar aftesine mbajtese te rrjetit te infrastruktures. Densifikimi i zonave ekzistuese,i kombinuar dhe me efektet negative te akumuluara nga investimet e kufizuara nder vite per mirembajtjen e infrastruktures, rezulton ne ulje te nivelit te cilesise se sherbimeve utilitare komunitare si rruge kalimi mjetesh, uje i pijshem, shkarkime te ujerave te zeza (sewerages), energji, telefoni, grumbullim plehrash,etj. Mungesa e infrastruktures ne zonat me zhvillime te reja,veçanerisht lagjet me ndertime te paligjshme ne periferi,ka patur pasoja serioze per shendetin e banoreve dhe pritet qe gjendja te perkeqesohet nese nuk merren masa parandaluese . Mungesa e rrugeve pengon zhvillimin e transportit publik,redukton mobilizimin e punesimit,ndalon mbledhjen e plehrave dhe ne pergjithesi kontribon ne mungesen e efiçences ne te gjitha aktivitetet urbane .Si rrjedhoje pengohet perfitimi ekonomik qe zakonisht duhet te derivoje nga proçesi i urbanizimit. Impakti mjedisor negativ shkaktuar nga zhvillimi jo-urban informal i territorit, eshte serioz dhe mund te behet i pakthyeshem. Rruge te pashtruara dhe te padrenazhuara ne keto zona rrisin erozionin, bllokojne sistemin e kullimit dhe rrisin ndotjen. Vendderdhjet ilegale te ujrave te zeza ne zona te tera banimi ,ndotin burimet e ujit te pishem si puset te cilat perdoren shpesh si uje te pishem nga banoret e ardhur. 

Mungesa e rruges per automjetet pengon mbledhjen e plehrave te cilat zakonisht perfundojne ne lumenj ose mblidhen ne pirgje te medha. 

Lagjja e BATHORES Ne prag te viteve 90, Kamza ishte nje zone fshatare me rreth 7000 banore. Menjehere pas lejimit te levizjes se lire te popullsise dhe fillimit te reformes se privatizimit te tokes, aty nga fillimi i vitit 1991,u vu re nje proçes i ethshme ndertimesh te paligjshme. Pothuajse gjithe te ardhurit ne kete zone jane nga zona veri-lindore e Shqiperise (Tropoje, Diber, Kukes, Mat , Mirdite,Puke etj), zona teper te varfera ,dhe te prapambetur ekonomikisht per shkak te izolimit nga terreni malor dhe mungeses se infrastruktures se nevojshme rrugore dhe e telekomunikacionit. Te inkurajuar edhe nga kaosi i ndryshimeve politike, dhe nga mungesa totale e vizionit dhe e kontrollit te autoriteteve te kohes per disiplinimin e ketij imigrimi, njerezit e ketyre zonave morren iniciativen te vendoseshin afer qyteteve te medha dhe veçanerisht afer Tiranes, per nje jete me te mire. Ne ditet e sotme,popullsia e Bashkise se Kamzes,ku perfshihet dhe lagjja e Bathores, eshte 10 here me e larte se ajo e vitit 1990,dhe perfaqeson ritmin me te larte te rritjes urbane ne vend. Ne zonen e Bathores e shtrire ne nje siperfaqe prej 400 ha,te ardhurit jane te gjithe me status jo zyrtar ose te paligjshem. Ndersa numri i banoreve te ardhur rritet çdo dite, bashkia e Kamzes ka mundur te regjistroje vetem 60% te tyre. Autoritetet lokale kane qene pothuajse te pa afta te perballojne ritme te tilla rritjeje.Ato kane pasur ne dispozicion buxhete teper te varfra,kompetenca mjaft te kufizuara dhe pervoje te pamjaftueshme.Megjithate Bashkia e Kamzes mund te permendet si nje shembull interesant dhe pozitiv per realizimin ne praktike te nje qeverisje me te mire ne kushte tejet te veshtira. 

Migrimi i Popullsise Qe nga viti 1990 popullsia e Bashkise se Tiranes pothuajse eshte dyfishuar, ndersa rajoni i Tiranes se Madhe eshte trefishuar. Me 1990 popullsia e Tiranes vleresohej te ishte rreth 374000 banore, dhe mendohet te jete rritur me 250000 banore dhe shtrire ne 1000 ha te tjere. Cdo vit ndertohen mesatarisht rreth 200 hektare toke, kryesisht me ndertime pa leje. Ritmi i shtimit te poppullsise se Tiranes eshte nga me te lartet ne bote, me 5-7% ne vit, nga e cila 2% vjen si pasoje e rritjes natyrore (raporti lindje vdekje) dhe 3-5% nga rritja mekanike (raporti ardhje dhe largime nga qyteti). Llogaritjet e peraferta tregojne se ne vitin 2005 rajoni i Tiranes se Madhe mendohet te strehoje rreth 1 milion banore dhe ne se nuk hartohen politika te drejta zhvillimi urban, ne vitin 2015 ky numer mund te jete rreth 1.5 milion banore. 

Industria e ndertimit Industria e ndertimit u be nje nga bizneset me te fuqishme dhe me te suksesshme ne periudhen e tranzicionit. Levizjet e popullsise nga zonat rurale drejt qyteteve kryesore, nevojat e medha per strehim dhe krijimi i shtreses se pasur qe preferon

me shume se nje shtepi çuan ne zhvillimin e papare te tregut te banesave ,ndertimi i te cilave zuri rreth 60% te totalit te ndertimeve. Por nderkohe ndertohen dhe objekte te tjera si shkolla e kopshte private, qendra shendetesore, objekte kulti dhe sidomos fabrika , punishte industriale dhe objekte tregtare. Ne te gjithe vendin veprojne mbi 3000 firma ndertimi, dhe liçensimi i tyre vjen ne rritje.Ndertimi eshte aktualisht nje nga sektoret prioritare te ekonomise,qe jep 15-20% te prodhimit te brendeshem bruto. Nje vend te konsiderueshem zene dhe firmat e huaja,te cilat ushtrojne aktivitetin e tyre privat kryesisht ne infrastrukture, ndertim banesash dhe prodhim te materialeve inerte. Ne fillimet e tranzicionit, ndertimi realizonte objekte me cilesi jo te mire persa i perket fasadave dhe rifiniturave te brendeshme,por me kalimin e kohes edhe per shkak te hyrjes se materialeve te reja ne ndertim,te teknikave te reja te ndertimit,te rritjes se kerkeses per cilesi dhe mbi te gjitha te forcimit te konkurences, cilesia dhe teknologjia e ndertimit kane ardhur vazhdimisht duke u persosur. Fig:23: Grafiku i rritjes se popullsise + hektare shtuar 1989-2001 

ARKITEKTURA POST-KOMUNISTE (pas vitit 1990). 

Retrospektive Arkitektura i duhej regjimit te kohes per zgjidhjen pragmatike te ceshtjeve me karakter teknik te shoqerise, si strehimi, ndertimi i godinave dhe ambienteve publike, etj dhe ne te njejten kohe i duhej ketij regjimi edhe per te ndertuar imazhin “e shtetit socialist te forte e te pavarur”. Arkitektet u mbajten larg eksperiencave boterore, larg teknikave bashkekohore dhe mjeteve e materialeve te reja dhe u orientuan sipas ideologjise se arkitektures socialiste ne frymen e nje arkitekture sa me te thjeshte, dhe me kosto sa me te ulet, shpesh duke cenuar rende vete vlerat e nje arkitekture te mirefillte. Diktatura komuniste i mbajti ne kontroll te rrepte arkitektet dhe denoi rende cdo shenje sado te vogel modernizmi dhe tendenca per liri ne krijimtari qe mund te krijonte probleme ndaj ideologjise se regjimit ne fuqi. Kjo situate vazhdoi per dekada te tera, deri sa ne Shqiperi filloi te fryje era e ndryshimeve. Kriza e identitetit te Arkitektures (1990-1993) Ndryshimet politike dhe ekonomike ne fillim te viteve 90-te ishin te shpejta dhe dramatike, dhe i gjeti te papregatitur arkitektet qe per vite te tera prodhonin nje arkitekture te ngurte, standarte, dhe hera-heres primtive, po te perjashtojme disa objekte me rendesi publike. Arkitektura postkomuniste ne Shqiperi, perfshi ate ne Tirane hasi nje krize te thelle identiteti sidomos ne vitet e para te ndryshimeve. Gjendja u perkeqesua me tej pasi ne morine e problemeve te vendit, arkitektura nuk perbente absolutisht nje prioritet. Per me teper, privatizimi i tokes, copezimi i saj, kthimi i pjesshem i pronave dhe sidomos gjendja e veshtire ekonomike e vendit, e bente te pamundur ekzistencen e financimeve per ndertimin e objekteve te reja serioze, apo per te paguar vete profesionin e arkitektit. 

Ne kete menyre arkitektura shpesh perfundoi ne duart e njerezve anonime, te cilet duke synuar te zgjidhnin problemet e tyre me kosto sa me te ulet, injoruan profesionin e arkitektit dhe preferuan shpikjen e te ashtruquajtures “arkitekture informale” duke investuar ne menyre graduale pa iu referuar asnje arkitekti, gje qe ne nje fare menyre i nxorri jashte loje arkitektet per nje fare kohe. Kjo eshte nje nga periudhat me te veshtira te arkitektures shqiptare dhe sidomos per arkitekturen ne Tirane. Ne keto kushte mjaft arkitekte emigruan kurse shume te tjere per arsye mbijetese u detyruan te nderrojne profesion. Instituti Kombetar i Arkitekture (ose Instituti 1 sic njihej) falimentoi, dhe reformat e njepasnjeshme praktikisht nuk arriten t’a ndihmonin riorganizimin e tij ,por provokuan mbylljen perfundimtare te ketij institucioni. E njejta gje ndodhi edhe me Byrote Publike te Projektimit Arkitektonik. Per me te guximshmit aktivitetit privat mbeti zgjidhja e vetme, kurse mjaft arkitekte levizen drejt zyrave te urbanistikes te cilat edhe pse u riorganizuan, mbeten publike, apo sic u permend me siper iu pershtaten ekonomise se tregut ne fusha te lidhura me arkitekturen si ndertimi, prodhimi dhe shitja e materialeve te ndertimit, etj. Me pak fjale vitet 1991-1993, kane qene vitet e krizes se identitetit te arkitektures shqiptare, por ne te njejten menyre ato shenojne fillimin e nje epoke te re per arkitekturen e Tiranes. Nga ana e tyre vete arkitektet u treguan te paafte dhe egoiste per t’u organizuar ne mbrojtje te interesave te tyre dhe pse Shoqate e tyre ishte e para OJQ e krijuar ne vend. Edhe pse aktualisht kjo shoqate eshte riorganizuar, ajo nuk ka mundur te behet ende nje institucion me peshe ne fushen e arkitektures. Nderkohe qe legjislacioni ne fuqi qe lidhet me arkitektuaren eshte ende ai i vjetri. 

Rilindja e Arkitektures Riorganizimi edhe reformimi i arkitektures filloi ne menyre spontane, sepse autoritetet u treguan te paafta te hartonin nje strategji pragmatike per kete qellim. Gjate viteve 1992-1995 ne Tirane u vu re nje tendence ne rritje e krijimit te studiove private, ku arkitekte dhe specialiste te fushave te tjera te ndertimit u riorganizuan ne formen e byrove te vogla private te projektimit me nje praktike mjaft pragmatiste. Kjo lidhet me faktin se Tirana numeron gati 70% te arkitekteve te vendit, dhe se mentaliteti dhe mundesite e biznesit ne Tirane jane me te medha se ne qytetet e tjere. Prezantimi i sektorit privat edhe ne arkitekture perben nje pike kthese. Nderkohe qe mjaft arkitekte u ekspozuan ndjeshem ndaj arkitektures nderkombetare per shkak te udhetimeve te tyre jashte vendit. Hapat e pare te viteve 90-te ishin te veshtire dhe arkitektura e realizuar ne shumicen e rasteve eshte mjaft modeste, me materiale dhe teknika ndertimi te vjeteruara ne koncept. Profesioni i arkitektit pati nje lloj rizgjimi gjate vitit 1996, pasi mjaft njerez te cilet investuan ne firmat mashtruese piramidale filluan te benin projekte investimesh te cilat kerkonin projekte dhe ide arkitektonike.Shpesh keto projekte ishin te medha dhe te ekzagjeruara, dhe megjithese ne shumicen e rasteve nuk u realizuan kurre, indirekt ndikuan ne punesimi dhe ushtrimin e profesionisteve te arkitektures qe

paten rastin me ne fund ta linin te lire aftesine e tyre krijuese . Pavaresisht rrenimit ekonomik qe solli kriza e skemave piramidale projekte arkitektonike te inciuara gjate 1995-96 paten nje efekt pozitiv per arkitekturen sidomos ne Tirane. Ne mungese te nje sistemi bankar te konsoliduar ne vend, mjaft biznesmene dhe investitore vendas (qofshin keta edhe individe) menduan te investojne ne sferen e pronave te patundshme dhe sidomos ne ndertimin e banesave per qellime strehimi. Kjo i dha nje shtytje te mire arkitektures ne Tirane, sidomos ne qendren e qytetit, ku vitet e fundit eshte vene re nje bum investimesh, sidomos ne ndertime shumekateshe. 

Stili arkitektonik Megjithese ky bum ndertimesh eshte shoqeruar me progress si ne format e ndertimit, ne stilin arkitekturor, ne teknikat e perdorimit te materialeve te ndertimit, etj., duhet thene se arkitektura shqiptare, perfshi edhe ate ne Tirane, eshte ende larg krijimit te nje identiteti apo te nje stili tipik te saj. Kjo ndoshta sepse arkitektet qe e dominojne ate i perkasin ende gjenerates se arkitekteve te shkolles se vjeter, llogjike e cila eshte krejt kundert me ate te sistemit te tregut te lire ne te cilin jetojme sot. Me gjithe perpjekjet interesante ne disa raste sic eshte rasti i Kulles Infosoft, Sky Tower (ose sic njihet Kulla Vodafone), dy kullat “Binjake” prane bulevardit Deshmoret e Kombit, Kulla Drini (pas Sahatit), e nje sere objektesh te tjera shumekateshe, vihet re ende nje ngurtesim, dhe shpesh objekte te tilla kane probleme serioze nga pikepamja e vendosjes urbanistike. Ende ndertohet me sistemin tra kollone te kombinuar me tullen, dhe fasadat jane mjaft te thjeshta, dritaret te vogla, dhe me teper mund te flasim per nje arkitekture te stilit funksionalist. Ne te vertete ajo qe eshte me e interesante se sa vete objektet ne fjale, eshte diskutimi ne se duhet te ndertojme ne lartesi apo te kufizohemi ne 5-6 kate si me pare. Me tej debati eshte shtrire ne vlerat e arkitektures lokale te baneses tradicionale me qerpic e cila shpesh po zevendesohet nga pallatet shumekateshe ne ndertim. Llogjika e sistemit te ri ekonomik dhe mungesa e zonave te reja te qytetit me infrastrukturen e nevojshme, kane nxitur arkitekturen vertikale, nderkohe qe mjaft nga objekteve te larta u mungojne elemente te rendesishme si shkallet e emergjences, distancat e lejuara per diellezim apo per raste fatkeqesish si termet, zjarri,etj,. Per me teper askush sot nuk mund te flase me siguri ne lidhje me qendrushemerine sizmike te zhvillimeve te reja. Pavaresisht nga problematika e komplikuar e trasheguar, apo nga ajo e krijuar gjate dekades se fundit, ne Tirane po kultivohet nje arkitekture e re e cila premton se se shpejti ky qytet do te konsiderohet si nje nga evenimentet arkitektonike europiane. Keshtu vitet e fundit jane ngritur edhe objekte me vlera ne arkitekture, ku duhet te vecojme Kompleksin Katolik te Tiranes (Katedralja e Shen Palit dhe Selia e Dioqezes Durres - Tirane), nje arkitekture thjeshte me tendenca post-moderne. Produkte interesante te arkitektures Tiranase vihen re edhe ne nje rrjet shkollash 8dhe 12

vjecare te rehabilituara, riorganizuara apo rindertuara ne kuadrin e Projektit Tirana 2000 te finacuar nga Projekti OSFA Soros dhe Qeveria Shqipare, ku mund te vecojme Shkollen e Kuqe, Shkollen Vasil Shanto,Emin Duraku ,Ministrine e Arsimit, etj. Arkitekture interesante perfaqesojne edhe nje sere objektesh me te vogla, si vila apo restorante, perfshi ketu edhe rikosntruksionet e bera, ku mund te vecojme arkitekturen e “Real Park”, “Vila Goldi”, kinemate “Milenium” 1 dhe 2, Vila 35 (perballe RTSH), etj. Vend te vecante ne arkitekturen e kesaj dekade zene edhe nderhyrjet me karakter rinovimi, si ne rastin e arkitektures se kompleksit te ministrive, te Hotel Tiranes ne qender te qytetit, Ministrise se Arsimit, Ministrise se Drejtesise, Universitetit Politeknik, Parlamentit, etj. Me tej interes paraqesin rehabilitimet e fasadave dhe arkitektures te rrugeve kryesore te qytetit, te cilat me gjithe debatin qe ka ngritur mbi ngjyrat dhe te drejten e autorit, i kane dhene Tiranes nje imazh te ri te nje arkitekture moderniste gati surrealiste e cila dalengadale po behet simbol i ri i qyetit, duke unifikuar me sukses stilin informal me ate te arkitektures formale. Ne perfundim arkitektura post komuniste ne Tirane mund te klasifikohet ne dy grypime kryesore: (i) Arkitektura informale – ku dallohen forma te arkitektures spontane si shtesa anesore ose kati te objekteve ekzistuese, ndertime pa leje ne prone private ose ne toke te uzurpuar, te cilat ne qender te qytetit (Lana) kane kryesisht qellime biznesi, ndersa ne periferi (Bathore) kryesisht qellime strehimi. Per arsye te nivelit te ulet ekonomik, arkitektura e baneses tipike informale eshte ajo qe njihet me emrin “model Elbasani”. Kjo tipologji banese zhvillohet me llogjiken e arkitektures me kosto te ulet dhe te vetepunesimit. Arkitektura zhvillohet ne nje kat mbi nje truall 80-100 m2, dhe nje kosto totale 10-15 mije US$. Mbi kete baze objekti mund te zhvillohet me tej ne dy apo tre kate apo me shtesa te tjera, ne varesi te nivelit ekonomik te familjes investuese dhe te aftesive mbajtese te objektit. Ndersa arkitektura e objekteve informale te biznesit varion nga 1 kat (kryesisht ne formen e kioskave) deri ne objekte solide 2-3 dhe disa raste 4 kate, ne varesi te mundesive qe lejon trualli, financat dhe kerkesat e biznesit. Ne pergjithesi arkitektura informale perdor si material ndertimi drurin, tullen, kollona dhe trare betoni, kryesisht cati me tjegulla te kuqe dhe, ne disa raste solete betonarmeje. Dritaret dhe dyert jane kryesisht ne dru ose duralumin. Shpesh shfrytezohet edhe kati nen cati, kryesisht per funksion strehimi. (ii) Arkitektura formale – ku perfshihen zhvillime te ligjshme per funksione strehimi, biznesi apo industriale. Arkitektura e strehimit shprehet kryesisht permes objekteve te vecura shumekateshe ne formen e kullave 8-12 apo me me shume kate sic eshte rasti i kullave te ndertuara ne qender te qytetit sidomos ne zonen e “Bllokut”, kryesisht nga investitore vendas. Nje forme tjeter e arkitektures se strehimit ne Tirane jane komplekset e banesave te ndertuar kryesisht nga investitore te huaj si ne rastin e firmave Gintash dhe

Caravan (Laprake) Hawai (Laprake, Selite, Don Bosko) YY International (prane aerodromit), dhe Hoxholli(investitor vendas) prane Ekspozites “Shqiperia Sot”, etj. Keto komplekse jane me te kompletuara nga pikepamja e sherbimeve tregetare dhe sociale, por shpesh kualiteti i tyre le shume per te deshiruar, sidomos ne rastet kur ato jane te destinuara per familje me te ardhura te mesme dhe te uleta. Arkitektura per qellime biznesi perfshin nje sere investimesh ne fushen e tregetise (bare resorante), rekreacionit dhe turizmit (Kartodromi, Schateau Linza), apo biznesit te mirefillte (Hotel Rogner, Hoteli Sheraton, selia e Infosoft, selia e Wolsvagen, , Kullat “Binjake”, Banka Dardania, Banka Shqiptaro-Amerikane, perfshi edhe objekte te karakterit te tille si televizioni Klan apo Katedralja Katolike, etj.), si dhe nje numer hotelesh te vegjel te shtrire ne te gjithe qytetin (Diplomat, Mondial, Palma, Europa, Vjosa, Nirvana, President, etj). Kualiteti i arkitektures ne keto objekte eshte permiresuar ndjeshem dhe ne mjaft raste ndihen elemente innovative bashkekohore. Me tej nje zhvillim interesant ka marre arkitektura industriale, kryesisht pergjate koridorit te autostrades qe lidh Tiranen me Durresin dhe Aeroportin. Sidomos pergjate segmentit Tirane-Vore gjenden nje sere objektesh me funksion industrial ose administrativ qe kane vlera interesante arkitektonike si sallonet e ekspozimit te makinave (Mercedes, Opel, Kia) te industrise se lehte dhe ushqimore (Olim) apo te materialeve te ndertimit dhe te mobilerise/interiereve. 

6. Skenare te Mundshem per Zhvillimin Urbanistik te Tiranes Tashme dilema kryesore per te gjithe eshte: si do te zhvillohet Tirana ne te ardhmen? Per te qene sa me afer asaj qe mund te ndodhe autoret kane menduar ta ndajne kete sfide ne dy faza :e ardhmja e afert, dhe e ardhmja e larget, ku parashihet nje periudhe 50 vjecare. E ardhmja e afert Planet e Veprimit Duke iu referuar tendencave aktuale, zhvillimi i Tiranes po orientohet ne dy drejtime kryesore: (i) densifikimi i qendres se qytetit (ii) zgjerimi i periferise se qytetit nga krijimi i zonave te reja suburbane. Ne se autoritetet qendrore dhe lokale do t’i paraprijne zhvillimit me plane, strategji dhe investime konkrete dyndja e popullsise ne Tirane do te balancohet tek shifra 50% e popullsise se vendit, ne te kundert ne kryeqytet do te instalohen ne menyre kaotike te pakten 2/3 e popullsise se vendit. Bashkia e Tiranes po zhvillon me se fundmi Termat e References per nje Plan te Ri te Qytetit. Termat e References te « Planit te ardhshem Urbanistik te Tiranes » jane : Sigurimi i alternativave ligjore dhe integrimi i zhvillimeve te deritanishme jane dy nga drejtimet kryesore te strategjise se perbashket te qeverise qendrore dhe pushtetit lokal te Tiranes. Kjo synon qe, duke zgjidhur problemet e mprehta te infrastruktures, te lehtesohet zgjidhja e ceshtjeve sociale, si, varferia, papunesia, strehimi, etj. 

Ne fakt interesi kryesor i autoriteteve dhe institutucioneve te specializuara eshte perqendruar vitet e fundit pikerisht ne hartimin e nje plani te ri rregullues per qytetin e Tiranes. Iniciativat me domethenese te fokusuara ne Rajonin e Tiranes se Madhe dhe perreth qe jane marre ne konsiderate per hartimin e Termave te References te « Planit te ardhshem Urbanistik te Tiranes » jane : 1-Studimi i Planifikimit dhe Programimit Strategjik te Infrastruktures se Tiranes se Madhe ose shkurt « Plani Strategjik per Tiranen e Madhe »,i ndermarre ne kuadrin e « Programit te Menaxhimit te Tokes Urbane » ne Ministrine e Rregullimit te Territorit,qe financohet nga nje kredi e Bankes Boterore dhe asistohet teknikisht nga PADCO(U.S.A.) Po kjo kompani konsulente,me eksperience nderkombetare ne kete fushe,ka realizuar me 1995 nje studim paraprak per kete qellim ne favor te se njejtes ministri, financuar nga USAID.Ky studim i njohur si »Plani Paraprak i Strukturave per Tiranen e Madhe »,merr ne konsiderate dhe « Studimin e Zones Suburbane te Rajonit te Tiranes »pergatitur nga ISPU. 2. « Studimi Rajonal per Korridorin Tirane-Durres »,i ndermarre nga Qeveria Shqiptare permes ISPU,i cili eshte kompletuar me vone me nje plan te hartuar me asistencen e GTZ,organizate Gjermane per Koperim,dhe qe mbulon kryesisht territoret e Komunave dhe Baashkive ne hapesiren rurale ndermjet Durresit dhe Tiranes pa u futur ne keto qytete. 3. « Studimi per Skemen e Transportit ne Tirane », pergatitur nga Njesia e Menaxhimit te Projektit per Rikonstruksionin e Portit te Durresit,financuar nga Banka Boterore ne vitin 1993,studim i cili vlereson gjendjen ekzistues dhe propozon nje skeme te rrjetit rrugor per qytetin e Tiranes.Kjo skeme eshte integruar dhe ne Planin Strategjik te Tiranes se Madhe. 4-“Plani Strategjik per Zhvillimin Urban te Bashkise Kamez”,manaxhuar nga CO-PLAN,Qendra per Zhvillimin e Habitatit,dhe asistohet teknikisht nga HIS Roterdam Hollande,nje institucion me eksperience nderkombetare dhe aktiv ne Shqiperi qe nga 1997.Ky plan detajon Planin Strategjik te Tiranes se Madhe per Bashkine e Kamzes,e cila eshte nje Bashki kufitare me Bashkine e Tiranes,me te cilen ndan mjaft funksione sociale,urbane dhe ekonomike. 5-« Studimi mbi Zhvillimin e Qytetit te Tiranes »,nje projekt i Bashkise Tirane, pergatitur nga kompania Austriake e konsulences « Regional Consulting »,me financimin e Qeverise Austriake ne vitin 1995. 6-« Rregullorja e Zonimit te qytetit te Tiranes »,pergatitur nga Robert Y. Olsen,ekspert i Institutit Urban(U.S.A.)ne kuadrin e « Projektit te Strehimit dhe Zhvillimit Urban »,financuar nga USAID. 7-Rezultatet e Regjistrimit te Popullsise dhe Banesave,realizuar nga INSTAT. 8-Te dhena te nevojshme per hartimin e Detyres se Projektimit nga ISPU.Disa te dhena mbi Planin Strategjik te Zhvillimit Urban te Rajonit te Tiranes se Madhe, 2002 Plani ben nje parashikim te rajonit te Tiranes se Madhe per 15 vjete deri ne vitin 2017. Plani nuk eshte nje instrument planifikues rregullues, se sa nje vizion per

udheheqjen dhe koordinim e zhvillimeve ne nivel rajoni, vizion I cili do te perpunohet me the prej cdo bashkie permes planeve te detajuara rregulluese qe do te hartohen nga njesite e vecanta te pushtetit vendor. Plani parashikon infrastrukturen kryesore sidomos ate rrugore. Ai parashikon zonimin funksional ose strukturat kryesore te perdorimit te tokes. Me tej behet analiza financiare e zhvillimit dhe percaktohen kostot dhe menyrat e mbulimit. Kjo eshte shoqeruar me analizen e tregut te tokes, si dhe prezantohen forma bashkekohore planifikimi, perfshi ate strategjik, te veprimit, dhe legalizimin. Plani propozon edhe nje sere permiresimesh ligjore. Rrjeti rrugor eshte nje nga komponentet kryesore te ketij plani. Qendra zgjerohet dhe perfshin gjithe hapesiren brenda unazes se dyte (aktuale) te qytetit. Nderkohe prezantohet unaza e trete dhe katert, jashte te ciles nuk lejohen ndertime dhe konsiderohet si zone e brezit te gjelber. Nderkohe zona e aeroportit dhe Vores do te jene zona te rendesishme per zhvillimin e aktiviteteve ekonomike dhe te biznesit. Ky plan parashikon zhvillimin e disa kategorive rrugesh ne funsion te lehtesimit te trafikut dhe transportit. Kategoria a pare jane unazoret:Ketu futen dy unazat kryesore, qendrat e te cilave ndryshe nga deri me tani jane te ndryshme (te zhvendosura).1. Unaza (ne harte me vije blu) – do te jete ne thelb kompletimi i unazes se trete te qytetit, por qe perfshin Brenda me shume zona se sa ishte parashkuar nga plani i 1985. Ne perendim, segmenti i pare i saj eshte ndertuar. Ne veri ajo do te perfshije edhe Paskuqanin deri ne kufi me Bathoren (Bashkia Kamez). Ne lindje ajo do te perfshije zonat rrotull Kodres se Priftit dhe Liqenit te Farkes ku ka mjaft zhvillime informale te viteve te fundit. Ne jug ajo do te perfshije Seliten, parkun dhe liqenin e Tiranes ne kufi me Saukun, etj. Ne nje fare menyre ky mund te jete kufiri administrativ i ardhshem i Bashkise se Tiranes. Teritoret e tjera mund te perfshihen ne Bashki te tjera qe mendohet te krijohen. 2. Orbitalia (ne harte me vije te kuqe) – do te jete nje unaze tjeter qendra e te ciles i shmanget sheshit Skenderbej. Ne fakt kjo unaze e katert, synon te mbuloje te gjitha zonat ekzistuese dhe ato te krijuara viteve te fundit duke filluar nga lindja e Tiranes me Lagjen e Kombinatit dhe rrethinat e saj deri ne veri me zonat e zhvilluara rishtazi ne Bashkine e Kamzes. Ne kete menyre behet lidhja me aksin rrugor perendimor Tirane-Durres dhe me koridorin rrugor verior Tirane-Shkoder, apo me ate juglindor Tirane-Elbasan, duke shmangur hyrjen e trafikut te panevojshem ne qender te qytetit sic ndodh aktualish

Kategoria e dyte jane tangencialet:Akset tangenciale te reja me te rendesishme qe propozohen per t’u zhvilluar jane:1. Segementi qe kalon nga veriu ne Babrru, Allias, Rruga Bardhyl, Berryli, Rruga Ali Demi, Farke, deri ne nje takim ne jug me rrugen per ne Elbasan. 2. Ne veri fillon me rrugen e Zall-Herrit, takohet me rrugen e Kamzes, dhe me pas degezohet ne drejtim te Berxullit dhe te autostrades se Durresit. Degezimi i fundit kalon drejt Yzberishit dhe perfundon ne Kombinat. 

Kategoria e trete jane ato qe quhen rruge distrektuale dhe qe jane akset kryesore qe depertojne nga unazoret brenda lagjeve/zonave kryesore te qytetit. Kategorie a rrugeve te vecanta:1. Rruget klasifikohen ne 1 dhe 2 korsi (sejcila korsi ka 2 kalime) ne varesi te trafikut dhe rendesise. Nga kjo skeme krijohet nje lidhje alternative me e shkurter me aeroportin e Tiranes dhe koridorin e veriut, permes zgjatimit te bulevardit te qytetit ne veri drejt Paskuqanit, ne lindje te Bashkise Kamez (pergjate lumit te Terkuzes) dhe me duke u drejtuar drejt verilindjes i afrohet pjeses jugore te aeroportit ku takohet me autostraden e veriut. 2. Rruget prioritare per transportin publik permes linjave te autobuzave, si Porcelan - Rruga Bardhyl, Sauk - Partizani i Panjohur, Kafe Flora - Fabrika Coca-Cola, Koder Kamez – Yzberisht. 3. Rruga e Kavajes dhe nje sere rrugesh kryesore ne pjesen perendimore te qendres behen rruge me nje drejtim levizjeje te detyruar per automjetet. Pervec linjave te posacme te transportit me autobuze te cilat synojne te reduktojne trafikun privat, eshte planifikuar ndertimi i dy linjave te transportit publik permes tramvajit (trenit te shpejte) qe lidhin aeroportin me Kamzen deri ne Berzulle ku ndahet ne dy drejtime kryesore:1. Linja e tramvajit qe vijon ne Yzberish dhe perfundon ne Kombinat. 2. Linja e tramvajit qe vijon ne linjen ekzistuese hekurudhore Durres Tirane nga Berxulli tek stacioni i sotem hekurudhor dhe perfundon gjate bulevardit ne Sheshin universitar Nene Tereza. Zonat kryesore ekonomike dhe te biznesit jane menduar ne Berxulle (administrate biznesi) dhe Kombinat, pergjate autostrades se Durresit, ne zgjatimin e verior te bulevardit (ndertime shumekateshe) nga stacioni i sotem hekurudhor deri ne Paskuqan. Ketu futen edhe zonat ekonomike te aeroportit (zona e ekspozicionit) dhe Vores. Me tej jane parashikuar disa nyje zhvillimi dhe investimi qe shperndahen ne gjithe strukturen e qytetit. Po keshtu ndosh me qendren. Pervec zonaes tradicionale qendrore pernda unazes se dyte jane menduar edhe mjaft qendra te tjera te decentralizuara te cilat i shrebejne zonave/lagjeve te vecanta. Hapesirat kryesore te gjelbera dhe parqet periferike do te jene ato te prane liqenit te Tiranes ne jug, Liqenit te Paskuqanit ne veri, malit te Dajtit ne lindje, dhe ne kryqezimin e autostrades se Durresit me orbitalen ne lindje. Pjesa kryesore e qytetit brenda unazes se trete (perjashto Paskuqanin dhe disa zona prane malit te Dajtit qe do ndertohen me vila) mendohet te zhvillohen me dendesi te larte. Pjesa jugore e Bashkise Kamez, Yzberisht, Kombinat, Kombinat i Autotraktoreve, Kodra e Priftit, Allias, Paskuqan, etj, do te zhvillohen me densitet mesatar. Kurse pjesa kryesore e Bashkise Kamez, zgjatimi lindor i Kombinatit, dhe shtrirja lindore e qytetit drejt Dajtit mendohet te zhvillohen me densitet te ulet. Impianti i depozitimit dhe perpunimit te mbetjeve urbane do te ndertohet ne lindje te Kombinatit. Ndersa ai i ujrave te zeza ne lindje te Berxullit. Projekte te vecanta jane parashikuar per pastrimin dhe sistemimimin e lumejve te Lanes, Tiranes, dhe Terkuzes.

BASHKIA E TIRANËS Administrata aktuale e Bashkise Tirane nen drejtimin e Kryebashkiakut Edi Rama kane dhene prova te pamohueshme se manaxhimi i ketij realiteti kompleks urban nuk eshte i pamundur, duke rizgjuar besimin dikur te vaket se “ky vend mund te behet”. Strategjia e administrates aktuale bashkiake per te kultivuar nje imazh te ri te Tiranes permes nje arkitekture agresive shumekateshe me forma moderne dhe materile te tilla si duralumini dhe xhami, pritet qe te kete nje impakt te ndjeshem ne pamjen dhe siluetin e qytetit ,i cili aktualisht perben nje nga qytetet me interesante ne Europe nga pikepamja e dinamikes se zhvillimit. Dhenia e nje cmimi nderkombetar nga OKB-ja per Kryetarin e Bashkise se Tiranes per shkak te kontributit te tij ne permiresimin e kushteve te jeteses ne qytet, si dhe organizimi i konferences nderkombetare te rradhes se ENHR-se, Rrjetit prestigjioz Europian te Studimeve mbi Strehimin dhe Zhvillimin Urban eshte nje nga provat se Tirana tashme ka filluar te terheqe vemendjen nderkombetare per rezulatatet e saj ne zhvillimin arkitektoniko urban. Kjo eshte nje tjeter prove se si arkitektura dhe urbanistika mund te luajne nje rol kyc ne ringritjen morale dhe ekonomike te nje qyteti dhe me gjere te nje kombi. Qe nga viti 2000, jane ndermarre operacione te rendesishme urbanistike qe po ja nderrojne krejtesisht imazhin kryeqytetit shqiptar dhe kane terhequr vemendjen e opinionit publik kryeqytetas, intitucioneve te huaja qe operojne ne vendin tone, si dhe te shtypit perendimor. Per t’u permendur jane: 1-shembja e ndertimeve pa leje ne qender te qytetit te Tiranes dhe sidomos ne Parkun Rinia dhe hapesiren e Lumit Lana , 2-Rehabilitimi dhe lyerja e fasadave te rrugeve kryesore te qytetit, 3-Iniciimi i procesit te legalizimit te ndertimeve pa leje, 4-Zgjerimi dhe ndricimi i rrugeve kryesore te qytetit, veçanerisht zgjerimi dhe reabilitimi i rrugeve paralele me Lanen. 5-Rikthimi i gjelberimit, ndertimi I shume lulishteve dhe gjelberimi I skarpateve te Lanes, 6-rikonstruksioni i kompleksit historiko-monumental te ministrive 7-Tendenca per te perfshire banoret dhe komunitetet ne procesin e permiresimit te qytetit,(aplikohet per here te pare) edhe pse kjo ka patur koston e vet per shkak te keqkuptimeve dhe veshtiresise te ndryshimit te mentaliteteve,etj. Vlen per t’u permendur prishja e ndertimeve ne Lane nga komuniteti I Biznesit,duke I kursyer Bashkise nje fond prej 2 milion $. Eshte vertet entuaziasmues fakti se tashme ne Tirane eshte hapur nje debat i shendetshem publik, i cili edhe pse ka veshtiresuar ose bllokuar realizimin e disa ideve, nga ana tjeter ka permiresuar ndjeshem demokracine dhe pjesmarrjen ne vendim-marrje, si dhe ka shtuar shansin per qendrueshmeri afatgjate. Synimi i Bashkise se Tiranes, eshte qe te pergatise nje vizion zhvillimi qe te jete fleksibel dhe i adoptueshem ndaj ndryshimeve te shpejta ne qytet, ne vend qe te

pergatitet nje plan rregullues i ngurte i cili e do te donte te pakten 3-5 vjet per t’u hartuar, ndersa qyteti evoluon me ritme dramatike. Per kete qellim po punohet ne 3-4 drejtimet me kryesore, qe te pergatiten disa plan-veprime te shpejte te cilet jo vetem do t’i japin zgjidhje problemeve me emergjente te Tiranes, por ne vetvete do te perbejne se bashku thelbin e planit te ardhshem rregullues te qytetit. Me leto plane veprimi mund ecet paralelisht duke planifikuar dhe zbatuar. Kjo sepse, te pakten deri tani, ne Tirane zhvillimi ecen me shpejte se planifikimi, ndersa zgjidhjet afat-mesme dhe afat-gjata qe jane trajtuar mjaft mire ne Planin Strategjik te Tiranes se Madhe, mund te detajohen me pas. 

Planet e Veprimit Disa nga planet e veprimit me te cilat po punon Bashkia e Tiranes dhe qe po formojne bazen e planit te ri rregullues te qytetit jane: 

Plan Veprimi 1: Identifikimi i zones qendrore te qytetit e cila po vendoset ne nje regjim kontrolli ose frenimi per ndertime te reja. Kjo zone perfshin zonen brenda unazes ekzistuese te qytetit, hapesiren urbane pergjate bulevardit nga stacioni i trenit tek universiteti, si dhe parkun periferik te qytetit perreth liqenit artificial. Ne kete zone do t’i kushtohet vemendje e veçante permiresimit, rinovimit dhe mbrojtjes se objekteve me vlera historike apo arkitektonike, objekte te cilat jane percaktuar nje per nje ne bashkepunim me Institutin e Monumenteve te Kultures. Sidoqofte, kesaj zone nuk mund t’i ndalohen absolutisht ndertimet e reja, sidomos ne rastet e trojeve me vlera gjeografike dhe potenciale te larta ekonomike per zhvillimin e qytetit. Por keto lloj sheshesh per zhvillim po te percaktohen qe tani ne plan, duke identifikuar qarte kondicionet urbanistike si; siperfaqja e truallit, koeficienti i shfryrezimit, lartesia, volumet kryesore, materiali, afatet e ndertimit, etj. Nderkohe, ne qender do te vendosen kritere per kufizimin e lartesise se ndertimit. Kjo do te shmange mundesine per abuzim si nga administrata edhe nga investitoret duke siguruar nje transparence publike maksimale por edhe standarte me humane per qendren. Per shkak te rendesise qe paraqesin keto sheshe ndertimi, detajimi arkitektoniko-urbanistik i tyre do te behet me konkurse te hapura. Natyrisht, ne zonen qendrore nuk mund te perjashtohet mundesia e adoptimeve apo ndryshimi i funksionit te ndertesave sipas nje procesi te monitoruar me kujdes. Koncepti qe eshte perdorur ne projektin ‘Kthim ne Identitet’ eshte nje shembull konkret qe mund te perdoret ne zona te tjera te qendres. 

Plan Veprimi 2: Meqenese ne zonen qendrore do te vendosen masa shtrenguese, per te evituar presionin e ndertuesve dhe investitoreve me objekte intensive, eshte llogjike dhe e domosdoshme qe te sigurohet nje alternative e ligjshme per kete sektor jetik per ekonomine e qytetit, i cili per hir te vertetes konsiderohet tashme si partner ne

zhvillimin e Tiranes. Per kete qellim eshte propozuar zgjerimi qendres se qytetit duke iniciuar konkretisht vazhdimin e bulevardit pertej stacionit te sotem hekurudhor ne drejtim te kodrave te Paskuqanit dhe te Kamzes. Ky eshte nje aks i cili prej kohesh eshte menduar si nje lidhje e shkurter me aeroportin e Rinasit dhe qe eshte rikonfirmuar si i tille nga specialistet vendas edhe te huaj qe po punojne per planifikimin e zhvillimeve te Tiranes. Per fat te mire zona pergjate linjes hekurudhore te stacionit eshte pothuaj e pandertuar. Bashkia synon te perdore nje llogjike te paster biznesi ne favor te interesit publik, duke mundesuar interesimin e biznesit privat per te investuar permes lehtesirave fiskale per te ndertuar atje objekte mikse shumekateshe per strehim dhe qellime administrative dhe biznesi, perfshi ketu edhe ndertimin e infrastruktures. Patjeter qe ketu lind nevoja e krijimit te strukturave mikse midis bashkise dhe biznesit privat qe merren vetem me zhvillimin e ketyre zonave nen monitorimin e shtetit, duke synuar qe te lehtesoje procedurat burokratike te zhvillimit te kesaj zone. 

Plan Veprimi 3: A-Hapja e akseve, degeve kryesore te rrjetit rrugor te qytetit sidomos unazat dhe radialet kryesore, B-Permiresimin e hapesirave urbane perreth siperfaqeve ujore (liqeni) dhe te lumejve te Lanes dhe Tiranes, perfshi sistemimin, gjelberimin dhe mobilimin urban. C-Hapja dhe vazhdimi i unazes se re nga rruga e Durresit pergjate bregut te Lumit te Tiranes per te evituar trafikun e rende qe aktualisht hyn ne qender te qytetit, duke e anashkaluar ate nga pjesa lindore e unazes ekzistuese . D-Hapja se rruges se re qe lidh Berrylin me Rugen e Elbasanit ne Sauk do te lehtesonte tani per tani trafikun e renduar edhe ndotjen shqetesuese ne qender te qytetit deri ne nje faze te mevoneshme te ndertimit te nje unaze bypass-i drejt Elbasanit permes lugines se Erzenit. Kjo do te ndihmonte edhe permiresimin e infrastruktures ne zonat depresive periferike, pavaresisht se kostot jane mjaft te kushtueshme, por sidoqofte minimale dhe urgjente po te krahasohen me nevojat. 

Plan Veprimi 4: Planifikimi, permiresimi i infrastruktures dhe legalizimi me kushte i ndertimeve pa leje ne periferine e qytetit, te pakten ne disa zona pilot per te krijuar legjislacionin, eksperiencen dhe modelin e duhur te punes qe do te ndihmojne me pas hartimin e politikave per gjithe qytetin. Ky proces i veshtire si nga ana sociale ashtu edhe politike, do t’i shebeje ne fakt ndjeshem integrimit te popullsise, reduktimit te problemeve sociale, sidomos kriminalitetit dhe papunesise. Me tej ai do te nxise investime te metejshme permiresimi ne banese dhe infrastrukture nga vete banoret, nderkohe qe do te sqaroje perfundimisht se cilat jane objektet ne konflikt te papajtueshem me ligjin dhe qe bien ndesh me interesin publik (p.sh. hapja e unazes ) dhe per kete duhen shembur perfundimisht, dhe cilat do te legalizohen me kushte duke paguar per

demin e shkaktuar, pagesa te cilat ne rastet e dhunimit te prones do te shkojne ne favor te pronarit te ligshem, qofte publik apo privat. Mbi te gjitha ky process kerkon nje pjekuri politike te administrates dhe te te zgjedhurve lokale ne marrjen e vendimeve te rendesishme ekonomike si shitja apo dhenia me qira e tokes. Pamje nga projektet e ULMP dhe Co-PLAN, Projekti Roma, Habitat me Bashkine

Plan Veprimi 5: Hartimi i rregulloreve perkatese urbanistike per zbatimin e planit i cili nuk duhet te jete thjesht nje vizatim i bukur, por mbi te gjitha duhet te jete nje dokument ligjor me akte dhe nene te qarta per detajimin e procedurave, guidave, normave e standarteve. Kjo provokon domosdoshmerisht edhe reformimin e plote te legjislacionit te urbanistikes si nje proces qe duhet te eci paralelisht me zhvillimin e qytetit. Rregullorja e re urbanistike e Tiranes mund te jete nje pikenisje e mire per paketen e re Ligjore te re te Urbanistikes qe ka nevoje vendi. Ne perfundim duhet nenvizuar se autoritet bashkiake te Tiranes kane kuptuar se hartimi i nje plani rregullues nuk duhet te absolutizohet, sepse ky plan nuk ka per te zgjidhur automatikisht problemet komplekse te Tiranes, pervecse do te rrise transparencen dhe do te udheheqe me mire administraten bashkiake ne procesin e hartimit te nje vizioni te qarte per zhvillimin e qytetit, duke permiresuar ndjeshem llogjiken e zhvillimit, me shpresen se do te minimizohen dhe parandalohen deformime te ngjashme me ato qe kemi pasur deri me sot. Hartimi i ketij plani rregullues si proces dhe ne partneritet me shume institucione te specializuara pavaresisht nga diferencat qe mund te ekzistojne, ka gjasa te jete efektiv dhe te mos kontestohet, per te krijuar bllokime dhe kaos urban si deri me sot. Le te shpresojme ne nje ndryshim pozitiv ne te ardhmen. Aktoret qe jane te interesuar dhe qe do te marrin pjese ne hartimin e Planit Rregullues te Tiranes dhe te gjithe rregulloreve bashkangjitur jane : -Bashkia e Tiranes -Ministria e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit -Instituti i Studimeve dhe Projektimeve Urbanistike -Instituti i Monumenteve te Kultures -Departamenti i Arkitektures dhe Urbanistikes,Fakulteti I Inxhinjerise se Ndertimit,Universiteti Politeknik -Shoqata e Arkitekteve te Shqiperise -Shoqata e Ndertuesve te Shqiperise -Co-Plan-Qendra per Zhvillimin e Habitatit Boshtet Kryesore te Rritjes Urbane per Zonen Metropolitane 

Zhvillimet e fundit urbane ne vend e kane bere tashme realitet rajonin metropolitan Durres - Tirane - FusheKruje, ku dallohen dy pole :-Poli i zones Tirane-Durres,ne te cilin jane perqendruar kryesisht zhvillime industriale, -Poli i Kamzes,ku jane strehuar mijera te ardhur Ky rajon qe perben polin kryesor te zhvillimit ne vend,perfshin 5 bashki kryesore : Tirane, Durres, Kamez, Vore dhe FusheKruje, si dhe nje numer komunash dhe fshatrash qe nderveprojne ngushtesisht me njera-tjetren sidomos ne aspektin social dhe ekonomik. Ne dhjete vitet e fundit,popullsia urbane ne kete rajon trekendesh,eshte rritur rreth 45%.Gjate te njejtes periudhe,dendesia e popullsise ne rrethin e Tiranes eshte rritur rreth 40%,ndersa ne rrethin e Durresit rreth 43%. Megjithe evolucionin e thelle te kesaj zone,qeverisja lokale ka mbetur ne stadet e meparshme,si nga ana institucionale,ashtu edhe nga metoda e qeverisjes.E gjithe kjo shumice njesish administrative te metropolit,eshte nen ombrellen e dy qarqeve dhe dy prefekturave. Nevoja per nje Autoritet te Ri te Planifikimit dhe Menaxhimit Urban Copetimi i qeverisjes ne zonen e metropolit ka filluar te bjere ndesh me zhvillimin harmonik te ketij rajoni.Lipset qe te krijohen struktura te reja,te cilat do te sigurojne nje qeverisje me te mire dhe nje perdorim me te frutshem te burimeve financiare dhe materiale. Metropoli duket qarte se ka nevoje te ngutshme per nje strukture administrimi te unifikuar,qe te bashkerendoje dhe te organizoje me mire problemet e zhvillimit hapsinor,te planifikimit dhe zhvillimit urban,si dhe te çeshtjeve mjedisore. Kjo nuk eshte parashikuar ne strategjine e decentralizimit dhe ne legjislacionin aktual te qeverisjes vendore e te urbanistikes.Deri me sot autoritetet lokale te njesive administrative te perfshira ne kete mega-njesi te re urbane,e shohin kete konceptim si te jete kunder prirjeve te decentralizimit te pushtetit, dhe nuk e vleresojne rendesine e nje riorganizimi te tille. Ne te vertete ketu nuk behet fjale per centralizim, por per nje pervoje tipike te metropoleve te vendeve me te zhvilluara. Qellimi eshte qe te shmangen pasojat negative qe shfaqen,kur zhvillimi shihet ngushtesisht ne kufijte e njesive baze lokale,dhe kur autoritetet qendrore e kane te pamundur te bejne bashkerendimin ne nivel rajonal apo metropolitan. Skenar i mundshem zhvillimi per te ardhmen e larget . Eksperienca e deritanishme me Tiranen dhe pervoja boterore na ben te mendojme se nje skenar i mundshem zhvillimi ne te ardhmen e larget do te kete pak a shume kete menyre. 

1. Urbanizimi – qendra e qytetit te Tiranes do te densifikohet cdo dite e me shume ne saje te konvertimit te shtepive te uleta ne ndertime shumekateshe. Kjo nxitet edhe per shkak se ne qender te qytetit ndodhet inftrastruktura me e nderkohe qe ende nuk ka zona alternative zhvillimi te paisura me infrastrukture. Kjo gje do te stimuloje me shume si investitoret ashtu edhe bleresit e apartamenteve/dyqaneve. Ky proces do te zgjase te pakten edhe per 15-20 vjete me ritme gjithnje e me te uleta. 2. Sub-urbanizimi - Ne se autoritet nuk do te nderhyjne ne kohe, probleme te tilla si parkimi i veshtire, trafiku i madh, ndotja e ajrit, mungesa e hapesirave publike, dhe mbi te gjitha nje degradim i banesave per shkakte mungeses se kultures dhe ligjeve te mirembajtje se prones se grupit dhe komunitetit, do ta perkeqesojne situaten e qendres ne ate pike sa mjaft njerez nuk do te preferojne te banojne ne kete zone. Familjet me te ardhura te larta do te levizin ne periferite e gjelbera te qytetit, ne kerkim te qetesise dhe ajrit te paster. Ne menyre qe te ulin kostot e infrastruktures dhe te jene me te sigurt, kjo shtrese e popullsise do te vete-organizohet ne zona banimi vilash suburbane, te ngjashme me modelin e zhvillimit te qyteteve amerikane. Shume shpejt kjo forme jetese dhe komoditeti qe krijon periferia do te kopjohet edhe nga shtresat e popullsise me te ardhura me te uleta, duke nxitur nje kerkese ne treg per banesa individuale periferike. Nderkohe, per shkak te perkeqesimit te kushteve ne qender te qytetit, cmimet e banesave do te bien gjithnje e me shume. Kjo situate do te stimuloje levizjen e shtresave te varfera nga periferia e qytetit ne qender te saj, ndersa familjet ne gjendje te mire ekonomike gjithnje e me shume do te zhvendosen ne periferi. Ky lloj zhvillimi do te nxise permiresimin e infrastruktures ne periferi por edhe nje lloj ndarje klasore te popullsise, ndersa ne qender problemet sociale dhe kriminaliteti mund te behen te rrezikshme ne se nuk do te kete politika te qarta parandaluese. Qendra diten mund te jete nje ambient i zhurmshem dhe dinamik per shkak te biznesit, por pas perfundimit te orarit te punes rrezikon te kthehet ne nje vend bosh dhe te frikshem prej ku gjithkush deshiron te largohet. Kjo mund te ndodhi per nje periudhe 20-30 vjecare duke filluar nga fundi i dekades qe sapo kemi hyre. 3. Ri-urbanizimi – nje nga pasojat kryesore te sub-urbanizimit do te jete rritja e distances pune shtepi dhe rrjedhimisht e trafikut. (shtresat me te ardhura te larta banojne ne periferi por punojne ne qender ku kane dhe bizneset kryesore dhe zyrat e admisnitrates, ndersa shtresat e uleta do jetojne ne qender por duhet te punojne ne periferi ku do jene ndermarrje dhe industrite kryesore te punes). Kjo gjendje do te perkeqesohet me rritjen e nivelit ekonomik, ku cdo njeri synon te kete makinen e tij. Gjendja do perkeqesohet me tej ne se autoritetet nuk marrin masa dhe nuk nxisin

transportin e mire publik dhe te hapin akset kryesore te rrugeve te qytetit. Levizja te pakten 2 here ne dite: nga puna ne shtepi - dhe anasjelltas; do te krijoje ne orare te caktuara (mengjes, dreke dhe pasdite me mbarimin e orarit te punes) te dites nje trafik te madh, bllokim dhe humbje kohe qe mund te shkojne nga 2-4 ore ne dite. Kjo gje do ta shtyje biznesin dhe shtresat me te ardhura te larta qe te kerkojne te rikthehen perseri ne qender duke rehabilituar apartamentet ne qender. Kjo mendohet se do te rrise kerkesen dhe cmimet e banesave ne qender dhe do te rezultoje perseri ne nje cvendosje te famijeve me te ardhura te uleta drejt periferise ndersa ne qender do te dominohet perseri nga ato me te ardhura te larta. Ne kete moment mendohet qe do ndodhi ai fenomen qe njihet me emrin “xhentrifikim” (gentrification) qe do te thote nje rinovim dhe permiresim total te qendres perfshi edhe nje ndryshim te struktures sociale. Kete skenar mund t’a jetojme ndoshta nga mesi i ketij shekulli. Pavaresisht nga skenaret e siper permendur, e ardhmja e Tiranes eshte nje sfide qe varet edhe nga stabiliteti dhe siguria politike ne vend e rajon, dhe mbi te gjitha, nga puna e qytetareve te saj, nga roli i biznesit privat dhe nga lidershipi i administrates publike qe do te zgjidhet per t’a drejtuar ate. Tirana i ka te gjitha shanset qe te jete nje qytet kompetitiv ne Ballkan dhe te siguroje oportunitete per biznesin vendas dhe te huaj dhe te krijoje sherbime me te mira per qytetaret dhe vizitoret e saj. Pozicioni i favorshem geografik, klima, qenia prane resurseve natyrore dhe humane mund ti japin zhvillimit nje shtytje te madhe ne se kjo do te shfrytezohet nga nje administrate publike agresive, fleksibel dhe inteligjente e cila, nderkohe do te kete ne duar gjithmone e me shume kompetenca dhe me shume mundesi financiare per te bere siguruar qytetaret e saj dhe te gjithe Shqiperise se “ky vend do te behet”.Tirana si qëndër e Historisë dhe Trashëgimisë Kulturore

Dëshmitë arkeologjike në rrethet e Tiranës Autor Prof.Dr. Muzafer KORKUTI

Territori që përfshin rrethi i Tiranës përbëhet kryesisht nga fusha e Tiranës dhe vargjet kodrinore e malore që e rrethojnë atë nga tre anët. Kushtet gjeoklimatike të favorshme për banim kanë bërë të mundur banimin e saj qysh në fillimet e shoqërisë njerëzore. Këtë e dëshmojnë gjetjet arkeologjike në Rrëzë të Dajtit dhe në Shpellën e Pullumbasit që i takojnë epokës së paleolitit (gurit të vjetër). Kjo trevë vazhdoi të banohej gjatë epokës së gurit të ri, epokës së metaleve dhe në vazhdimësi gjatë tërë epokës historike. Këtë e dëshmojnë kalatë, rrënojat e monumenteve të ndryshme dhe gjetjet arkeologjike, të cilat janë ruajtur deri në ditët tona. Më poshtë po i paraqesim sipas radhës kronologjike qendrat

arkeologjike. Rrëza e Dajtit. Ky emërtim ka hyrë në arkeologjinë shqiptare në fillim të shek.XX, kur gjeologu austriak B.Richthofen, zbuloi në afërsi të gurores së sotme të Dajtit disa vegla stërralli të cilat i takojnë epokës së paleolitit të lartë (30.000-10.000 vjet më parë). Gati pas një shekulli gjetje të kësaj epoke u zbuluan edhe në Shpellën e Pullumbasit. Ndaj mund të thuhet pa mëdyshje se rrethina e Tiranës është një nga trevat më të hershme të banuara në Shqipëri. Shpella e Pëllumbasit Shpella e Pullumbasit ose siç njihet nga vendasit Shpella e Zezë ndodhet rreth 2km. në verilindje të fshatit Pullumbas, pikërisht në krahun e majtë të lumit të Erzenit, aty ku lugina ngushtohet, së tepërmi, duke formuar grykën e Skoranës. Shpella është vendosur në faqen e thiktë që formon mali i Pullumbasit, në një lartësi rreth 300m mbi nivelin e detit. Shkëmbi formon një strehë të madhe e cila vjen gradualisht duke u zvogëluar dhe formon një hyrje me gjerësi 14m dhe lartësi 10-12m. Me këto përmasa shpella zgjatet në formën e një tuneli të gjatë 70-80m. Më tej shpella zgjerohet duke formuar një ambjent të bollshëm në formën e një dhome me një tavan shumë të lartë në formë kupole, të lartë 15-20m. Pas këtij ambjenti, gjithashtu shumë të përshtatshëm për banim shpella zhvillohet në formën e dy korridoreve të gjatë, njeri me drejtim lindje-perëndim i gjatë 140-150m dhe degëzimi tjetër në drejtimin verilindor, i gjatë 110-120m. Në ambientin qendror e veçanërisht në korridorin e gjatë e nëpër degëzimet e shumta të tyre, gjatë miliona vjet të veprimtarisë karstike janë formuar stalaktite e stalamite që të befasojnë me shumëllojshmërinë e bukurinë e tyre, duke krijuar në ambjentet e brendëshme të shpellës një bukuri të rrallë. Vlera e interesi që paraqet Shpella e Pullumbasit merr përparësi për faktin se ka qenë kthyer e përdorur për banim qysh në fillimet e shoqërisë njerëzore rreth 30.000 vjet më parë. Për këtë dëshmon prania në Shpellën e Pullumbasit e materialit arkeologjik për epokat e paleolitit, neolitit, eneolitit, bronzit e hekurit. Ato janë të dhëna tërësisht të reja për këto epoka dhe nga një zonë krejtësisht e re e panjohur më parë, ndaj edhe vlera e tyre shumëfishohet. Jetëgjatësia e banimit të Shpellës së Pullumbasit dhe vendndodhja e saj në një zonë qendrore e krejt të panjohur më parë, i japin asaj përparësi për tu bërë objekt i gërmimeve arkeologjike. Së bashku me interesin që ajo paraqet si shpellë karstike ajo shumë mirë mund të kthehet në një pikë turistike, në një muze natyror i një vendbanimi prehistorik dhe në këtë mënyrë Parkut të Madh Natyror të Dajtit do t’i shtohen vlerat e do të bëhet më i preferuar për tu vizituar nga të gjithë. Kalaja e Dorsit. Kalaja e Dorsit është një qendër e fortifikuar protourbane (paraqytetare) e ngritur në një nga majat e kuotave më të larta në vargun e kodrave të shkëputura nga malet e Krrabës, rreth 20km. në jugperëndim të Tiranës. Për ngritje e kalasë është zgjedhur një pllajë e pjerrët me sipërfaqe shkëmbore, më shumë e gjatë se e gjërë, dhe gati gjysma e saj është e rrethuar me mur, kurse pjesa tjetër e kodrës është e mbrojtur nga shkëmbi natyral. 

Muri që rrethon kalanë është i gjatë rreth 300m dhe i gjërë 2,50-3,00m i ndërtuar me gur të papunuar me lidhje të thatë. Në njërën anë të murit ka një hyrje në formë korridori. Brenda mureve ka shumë pak gjetje, fragmente enësh të epokës së hekurit shek.XI-VI p.e.sonë, kohë së cilës i takon edhe ngritja e mureve rrethuese. Këto lloj vendbanimesh të fortifikuara shërbenin për mbrojtjen e gjithë banorëve të zonës, në rast sulmi nga fise të tjera. Kalaja e Persqopit ose siç njihet ndryshe kalaja eVilës, ngrihet mbi malin e Vilës, rreth 1km në lindje të kalasë së Petrelës. Nga kalaja ruhet një trakt muri i gjatë rreth 30m, i lartë 6m i bërë me blloqe kuadratik me përmasa të mëdha e mesatare, me lidhje të thatë. Në mesin e faqes ka një kontraforte që i ka dhënë qëndrueshmëri murit. Në anën lindore të kalasë është zbuluar një varr monumental, i vetmi në territorin e Shqipërisë së mesme. Ngritja e kësaj qendre të vogël qytetare i takon kohës së lulëzimit të përgjithshëm të jetës në Iliri, shek.III-II p.e.sonë. Në malin e Vilës ruhen edhe gjurmët e fortifikimit të periudhës së vonë antike, shek.IV e.sonë i cili kufizonte një sipërfaqe më të madhe se ajo e periudhës së parë. Kalaja e Petrelës. Kalaja e antikitetit të vonë e mesjetës, ngritur mbi një kodër shkëmbore 400m të lartë, në juglindje të qytetit të Tiranës, në bregun e majtë të l.Erzen me një pozicion dominues mbi gjithë zonën përreth. Më shumë gjasë, pas braktisjes së Kalasë së Vilës, banorët kanë preferuar atë si më të përshtatëshme për banim. Në gjendjen e sotme kështjellën e Petrelës e rrethon një mur i gjatë 100m., me dy kulla të rrumbullakta në anën më pak të mbrojtur të kodrës, me një portë të vogël midis tyre. Në pjesën e brendëshme ndodhen dy stera, gjurmët e dy ambienteve banimi si dhe një kullë drejtkëndëshe në pjesën qendrore. Përveç kështjellës së ndërtuar në pjesën më të lartë të kodrës një mur i harkuar rrethon pjesën më pak të mbrojtur të shpatit lindor të saj. Ky mur është pajisur edhe me një portë që ndodhet në skajin e murit. Gjurmët më të hershme duket se i takojnë ndërtimit të sterave dhe një nymfeu(çesme) të shek.III p.e.sonë, kurse fortifikimi i parë i majës së kodrës duhet të jetë bërë në fillimet e mesjetës. Në shek.XI kalaja e Petrelës ose siç njihet nga burimet e shkruara Petrula, rifortifikohet dhe bëhet pikë mbrojtjeje në luftën midis normandëve dhe bizantinëve. Fortifikimi i Petrelës mori formën e një kështjellë të vërtetë feudale në kohën e sundimit të Topiasve. Në këtë kohë u ndërtua një kullë gjysmë rrethore. Kësaj periudhe duket si i përket edhe muri i jashtëm rrethues. Për të hyrë në kështjellë duhej të ngjisje një palë shkallë guri që mbështeteshin nga jashtë murit dhe mbaronin me një shesh pushimi para portës. Korridori i hyrjes formonte dy kthesa këndrejt dhe mbulohej me qemerë. Pas çdo kthese vinin nga një palë shkallë me 4-5 këmbë që të ngjisnin në oborrin e kështjellës. Një interes të veçantë për arkitekturën e kështjellës paraqet kulla gjysmë rrethore e skajit verilindor që përdorej vetëm për luftime. Në gjendjen e sotme kulla ka një lartësi 12.80m dhe formohet nga dy kate të ndarë me dysheme druri. Kati i dytë mbulohet me një kësulë sferike prej tullash. Mbi tarracë ka patur edhe një kat të tretë me konstruksion druri. Kati i dytë ishte ambienti kryesor i luftimit, ai është i

paisur me frangji për grykat e topave të vegjël e të armëve. Në kohën e luftës kundër pushtuesve osman Pertrela shërbeu si parafortesë e Krujës dhe u përfshi në sistemin mbrojtës të Skënderbeut. Në shek.XIX e në gjysmën e parë të shek.XX Petrela përmendet për mullijtë e blojes e zejet e ndryshme. Kalaja e Dajtit gjëndet në anën perëndimore të malit të Dajtit në një lartësi 1200m. mbi nivelin e detit, nga mund të vrojtohej një territor mjaft i gjërë në drejtim të perëndimit e jugperëndimit. Fortifikimi ka formën e një trekëndëshi që rrethohet nga një mur me gurë e llaç, i trashë 1,50-2,30m, që është mjaft i dëmtuar. Nga teknika e ndërtimit kalaja e Dajtit duhet të datohet në shek.VI të e.sonë. Kalaja e Tujanit ndodhet pranë fshatit Tujan, mbi një kodër me shpate të pjerrta që mbyllin luginën e lumit të Tiranës, duke zotëruar rrugën që kalon për në Dibër. Muret e kalasë janë ndërtuar në përshtatje me terrenin, ato janë bërë me gurë mesatar të lidhura me llaç, dhe rrethojnë një sipërfaqe afërsisht 190m x 160m. Brenda mureve ruhen gjurmë banesash dhe një stere uji. Nga fragmentet e enëve të gjetura dhe teknika e ndërtimit të mureve, kalaja i takon shek.IV-VI të e.sonë. Kisha e Tiranës. Gjatë ndërtimit të bllokut të banesave karshi Institutit të Kulturës Fizike, (sot janë zyrat e Atelies së Monumenteve të Tiranës) në vitet 70, u zbuluan rrënojat e një banese të shtruar me mozaik. Gërmimi i pjesës që kishte shpëtuar nga dëmtimi, nxori muret e një banese të shek.II-III të e.sonë, e cila në shek.IV të e.sonë ishte kthyer në godinë kulti. Ajo është një kishë një nefshe që përbëhet nga naosi, narteksi dhe absida. Naosi, 8m x 11,5m, e ka dyshemenë të shtruar me mozaik me motive gjeometrike, ndërsa narteksi 12,9 x 4m, për aq sa mund të gjykohet nga fragmentet e ruajtura, është i shtruar me mozaik me motive gjeometrike, simbole të kultit dhe figura kafshësh. Gjatë kthimit të godinës në kishë janë përdorur për ndërtim tulla me kryqe të datueshme që i takojnë kohës së perandorit Konstandin (gjysma e parë e shnek.IV të e.sonë). Ambientet ndihmëse në anën veriore të ndërtesës janë përshtatur për funksione të tjera. Kalaja e Prezës. Kalaja është ndërtuar mbi pjesën më të lartë të kodrës që ka një pozicion dominues mbi fushën e Tiranës, duke kontrolluar njëkohësisht edhe rrugët me rëndësi ekonomike dhe ushtarake që lidhin Durrësin me Krujën, Lezhën si edhe rrugën që e lidh me Petrelën. Në burimet e shkruara Kalaja e Prezës përmendet nga Marin Barleti në veprën e tij “Historia e Skënderbeut”. Gjatë shek.XIX e XX ajo vizitohet nga disa studjues të huaj. Kalaja ka planimetri katërkëndëshe me përmasa mesatare (80m. gjatësi me 50m gjerësi). Në të katër qoshet është e mbrojtur nga katër kulla rrethore. Një kullë tjetër katërkëndëshe është ngritur në faqen jugore për të mbrojtur më mirë hyrjen e kalasë. Pikërisht mbi hyrjen është ngritur një xhami, kurse në oborrin e kalasë është një stere e madhe uji. Mendimi mbizotërues është se kalaja u ngrit në shek.XV. Muret rrethuese që i takojnë kryesisht kësaj periudhe ruhen sot në lartësi të ndryshme. Lartësinë më të madhe e ka muri perëndimor që është 6,40m. i lartë. Të kësaj kohe janë edhe kullat e qosheve, të cilat kanë qenë edhe 6-7m më të larta se muret rrethuese e të

mbuluara me çati. Pas portës dy kanatëshe vazhdon një koridor i gjatë 4,5m., i mbuluar me qemer guri, që të çon në oborrin e kalasë. Në periudha të ndryshme kalasë i janë bërë rindërtime e zgjerime të pjesëshme. Kështu mund të përmendim rindërtimin e mureve të dëmtuara, ndërtimin e xhamisë dhe së fundi ndërtimin e kullës së sahatit(fillim i shek.XIX). Kalaja e Ndroqit. Ngrihet pranë fshatit me të njëjtin emër mbi një kodër të lartë 387m. në krahun e majtë të luginës së Erzenit. Kodra mbaron me një majë të sheshtë rreth 300m gjatësi e 150m gjerësi, sipërfaqja e së cilës është e rrethuar me mure. Dallohen dy teknika në punimin e mureve që i përkasin njera antikitetit të vonë dhe tjetra mesjetës, pa mundësuar dhënien e një date më të saktë. Gjithsesi ndërtimet e periudhave të ndryshme dëshmojnë për kohëzgjatjen e funksionimit të saj si dhe për rolin që kalaja ka luajtur në kontrollin e rrugës që vinte nga Durrësi. Kalaja e Lalmit. Në periudhën e antikitetit të vonë e mesjetës është ngritur dhe kalaja e Lalmit, mbi një kodër që ndodhet 2km. në perëndim të zonës së Kombinatit. Nga rrethimi i sipërfaqes së kodrës në formë vezake, me përmasa 100mx50m. kanë mbetur disa trakte muri të shkëputura. Kalaja e Lalmit zotëron pamjen në drejtim të rrugëve që kalonin nga lugina e Erzenit në drejtim të Petrelës dhe nga fusha e Tiranës. Kalaja e Shën Gjergjit gjëndet në anën lindore të malit të Dajtit pranë fshatit homonim. Ajo është vendosur në një pllajë të vogël të krijuar në rrjedhien e sipërme të Erzenit, aty ku rruga natyrore për në Qafën e Priskës ngushtohet. Kalaja ka formë katërkëndëshe, me përmasa 100mx40m. Brenda mureve ka gjurmë banesash dhe gjetje arkeologjike që i takojnë shek.IV-VI të e.sonë. Kalaja e Shën Gjergjit mbronte e kontrollonte degëzimin rrugor që kalonte nga qafa e Priskës ose Tujanit në Shën Gjergj, e cila të nxirrte në drejtim të Elbasanit, Matit e mëtej Dibrës. Baldushku. Në juglindje të Tiranës, lugina e lumit të Zhullinës, degë e Erzenit, formon një zonë të veçantë gjeografike e njohur me emrin e fshatit kryesor Baldushk. Udhëtarët që vinin nga Dyrrahu kalonin në Baldushk nëpër qafën e Kumonës, në Vrap për të dalë në Skampa(Elbasan) e më tej në lindje. Që kjo rrugë kishte shërbyer në kohën antike , e dëshmojnë gjetja në fshatin Koçaj(zona e Baldushkut), rrënojat e një banese antike të shek. të parë të e.sonë, dhe dy skulptura që paraqesin një kompozim-njerëz dhe kuaj. Poshtë tyre një mbishkrim në latinisht, që u kushtohet dioskurëve(kastorëve). Këto realizime skulpturore u kushtoheshin mbrojtësve të udhëtarëve. Vrapi. Fshati Vrap në jug të Tiranës, kufi me rrethin e Elbasanit, ka hyrë në historinë e arkeologjisë shqiptare me gjetjen e Thesarit të Vrapit, zbuluar rastësisht në vitin 1902. Thesari përmbante 9 enë të arta bizantine me peshë 3,044kg, 30 enë argjendi me peshë 1,043kg, disa pajisje rripi me zbukurime të ndryshme, shufra e sende gjysmë të punuara prej ari me peshë 2,371kg. Këtij thesari i përkasin edhe një kupë që u dërgua në Stamboll dhe një tjetër që u shit në Trieste. Më 1917, 39 objekte të këtij thesari përfunduan në fondet e Muzeut Metropolitan të Nju Jorkut ku gjenden edhe sot Thesari i Vrapit duhet të ketë qenë plaçkë lufte e kapur nga pushtuesit bullgar rreth viteve 680. Pastaj është sjellë dhe fshehur në fshatin Vrap në rrethana të panjohura.

Autor Prof.Dr. Muzafer KORKUTI