457

izdj.k lkros %& milagkj

v½ fu‛d‛kZ

c½ «;a-fo-ljns’keq[k ;kaps ejkBh lkfgR;krhy LFkku

d½ ifjf’k‛Vs

1 lanHkZ lkfgR;lwph

2 ljns’keq[kkaph lkfgR;laink

3 ljns’keq[kkapk thouiV

458

izdj.k lkros %& milagkj

ljns’keq[kkaph izfrHkk dknacjh vkf.k leh{ksrp jeyh vlyh rjh R;kauh

dfork] ukVd] vuqokn] vls foiqy ys[ku d:ugh leh{kdkauh R;kaph iqjs’kh

n[ky ?ksryh ukgh- R;kaph lkfgR;laink Hkj?kksl vkf.k izHkko’kkyh vkgs- r’khp

rh oSf’k‛Vîkiw.kZ vkgs- izkjaHkhP;k dkGkr R;kauh fyfgysY;k ^llsfejk*

dknacjhph vkf.k ^mRrjjk=* dkO;laxzgkph ppkZgh >kyh ukgh- i.k iq<s

lkfgR;{ks=kr vkiyh n[ky ?;k;yk yko.kkjs ldl ys[ku R;kaP;k gkrwu

vorjys- R;kauh ts Hkksxys&vuqHkoys rs vkiY;k lkfgR;krwu ekaMys vkgs-

thoukp fufj{k.k djrkauk R;kauk th ‘kY;s tk.kor gksrh R;kpa fp=.k R;kauh

lkfgR;kr ekaMys vkgs- ekuoh vfLrRok’kh fuxfMr vlysyh vVG nq%[kewyrk]

‘kksdkRerk ;kapk ‘kks/k gs R;kaP;k lkfgR;kps vf/k‛Bku vkgs- nq%[k] vkxfrdrk]

,dkdhi.k ;kauh R;kaps thou HkjMwu fu?kkY;keqGs thoukpk vFkZ ‘kks/kr

vlrkauk R;kauk ts tk.koys R;kps izxVhdj.k R;kauh dsys vkgs- vkiY;k

lkfgR;krwu R;kauh dsoG nq%[k O;Dr dsys ukgh rj nq%[kkps vfLrRo letwu

?ksÅu ekuoh thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk- R;kaP;k lexz

lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk vkf.k ,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs-

lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy mRdV

vlrs] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks- ljns’keq[k dsoG nq%[k O;Dr

dj.kkjs fopkjoar uOgrs rj nq%[kkpa vfLrRo letwu ?ks.kkjs vkf.k ekuoh

thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.kkjs izfrHkkoar gksrs- ekxhy lgk izdj.kkr R;kaps

foÜys‛k.k dj.;kpk iz;Ru dsy vkgs-

ifgY;k izdj.kkr ljns’keq[kkapk tUe] ckyi.k] laLdkj] f’k{k.k] ys[kukph

lq:okr] tUexkopk izHkko] ljns’keq[kkaps okpu laLdkj] dkSVqafcd thou]

R;kaps O;fDreRo] O;kolk;] R;kaP;k brj vkoMhfuoMh&Nan] fe=eaMGhapk

lgokl] R;kaps vkReij fy[kk.k] R;kaps brj lkfgR;] R;kaP;k lkfgR;kyk

okpdkapk izfrlkn] izdk’kdkapk R;kaP;k’kh vlysyk LusgHkko] R;kauk feGkysyk

459

ekulUeku&iqjLdkj] R;kaP;k thoukph v[ksj bR;knh xks‛Vhapk vk<kok ?ksryk

vkgs- ljns’keq[kkaP;k O;fDrxr vk;q‛;kps izfrfcac R;kaP;k lkfgR;kr meVys

vkgs- rj dkgh lkfgR;Ñrhauh R;kauk tx.;kl cG fnys vkgs-

,dk ys[kdkP;k vH;klkr pfj=ij izdj.kke/kwu R;kaP;k O;fDreRokps

fofo/k iSyw ‘kks/krk ;srkr- R;keqGs R;kaP;k lkfgR;Ñrh vH;klrkauk R;kaP;k

varjaxkr f’kj.;kl cjkp oko vlrks- vkiY;k O;fDreRokph tk.kho VkGwu

ys[kdkyk iq<s tkrk ;sr ulrs] ;kpk myxMk dj.;kdfjrk ifgY;k

izdj.kkph ekaM.kh dsyh vkgs-

nqlÚ;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k dkO;krhy vk’k;lw=kapk vkf.k

dkO;’kSyhpk vk<kok ?ksryk vkgs- ;k izdj.kkr ^dfork panzdsrwph* gh

nh?kZdfork vkf.k 45 y?kqdforkapk fopkj dsyk vkgs- dfork ekstD;k vlY;k

rjh ,dsd dforsP;k vk’k;kps izfriknu dsysys ukgh- ;k dkO;laxzgkrhy

nh?kZdfork vkf.k y?kqdforkapk vk’k; y{kkr ?ksÅu fparu’khyrsps Lo:i

‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- dkj.k ,dsd dfork osxosxGh ?ksÅu R;krhy

fparu’khyrk ikg.ks Eg.kts vxnh fparu’khyrsyk foLdGhri.kk vk.k.;klkj[k s

>kys vlrs-

ljns’keq[kkauh lq:okrhyk dfork fyfgrkauk ^oS’kk[k* gs Vksi.kuko

Lohdkj.;kekxs R;kaph dk; Hkwfedk vlkoh] ljns’keq[kkaps dkO;laxzgkyk

^mRrjjk=* gs uko nsrkauk R;kekxs dks.krh Hkkouk vlkoh] R;kfo‛k;hps ergh

uksnoys vkgs-

thoukrhy fujk’kk] osnuk] vFkZ’kwU;rsps izdVhdj.k ljns’keq[kkaP;k

dforsrwu d’kh tk.kors] ljns’keq[kkaP;k dforsr nq%[k] fujk’kk] osnuk ;k

Lo:ikr lnk dkGks[kp dlk vorjyk vkgs] R;kaP;k dforsrhy vkRela?k‛kkZps

Lo:i vkf.k thou fparu ;kapk fopkj dsyk Eg.kts nq%[k] osnuspk lwj R;kaP;k

thou;k=sr fdrh vkf.k dlk meVyk vkgs- thoukrhy O;Fkk] osnusyk

fparu’khyrsP;k ikrGhoj usÅu frps l[kksy n’kZu ljns’keq[kkauh dls ?kMfoys

vkgs- dsoG jfldkaph lgkuqHkwrh feGokoh gh vis{kk u /kjrk] myV nq%[k

460

mjk’kh ckGxwu thoukoj izse dj.kkjk] thouk’kh la?k‛kZ dj.kkjk gk doh

thoufo‛k;d fparu dls O;Dr djrks- nq%[kkP;k fparukrwu O;Fkk&osnukauk

;s.kkjk lqlaLÑr xa/k gsp R;kaP;k dkO;kps ewG lkeF;Z dls vkgs-

ljns’keq[kkaP;k dforsrwu vVG nq%[keqyrk O;Dr >kyh vlyh rjh cÚ;kp

izek.kkr fo‛k;kph iqujko`Rrh d’kh >kyh vkgs] R;kaP;k dforsrhy lkekftd

tkf.kospk vHkko] ;kpk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru ;k izdj.kkr dsyk vkgs-

ljns’keq[kkaP;k dkO;kps Lo:i] vk’k;lw=] vk’k;fo’ks‛k ;k ?kVdkapk

vk<kok ojhyizek.ks ;k izdj.kkr ?ksryk vkgs-

frlÚ;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k pkj dknacÚ;kph fpfdRlk dsyh vkgs-

R;kaP;k ,dw.k lkfgR;kr R;kaP;k dknacÚ;k vf/kd ewY;;qDr vlwugh R;kaP;k

dknacÚ;kadMs leh{kdkaps y{k dk xsys ukgh- ekuoh eukP;k foÑrhiklwu rs

lq‛V&nq‛V izo`Rrhai;Zarps fp=.k R;kauh izkekf.kdi.ks o fufHkZMi.ks dls dsys

vkgs- iq:‛kh oklusiklwu rs L=h;kaP;k oklusi;Zarph fofo/k #is R;kaP;k

dknacÚ;kae/kwu d’kh izfrfcafcr >kyh vkgsr- R;kaP;k dknacÚ;kae/kwu

euksfoÜys‛k.kkpk inj dlk myxMyk xsyk vkgs-

ejkBh dknacjh {ks=kr dFkkuk;d gk vkn’kZoknh vkf.k mPpdqyhu

vlkok vls eku.;kph ijaijk vkf.k dkykarjkus lkekU; ek.klkyk uk;dRo

iznku dj.kkjh ,d fi<h leksj vlrkauk] ljns’keq[kkauh dFkkuk;dkP;k

dqBY;kgh ,dk xVkpk dSokj u ?ksrk mPpdqyhu rs lkekU; ek.kwl vlk

uk;d dknacÚ;kaP;k pkSdVhr dlk cloyk vkgs- ;k lxGîkk uk;dkae/;s

ek.kwl Eg.kwu R;kps vuqHko] R;kps fofo/k ikrGîkkaojhy euksO;kikj]

laosnu’khyrk] izkekf.kdi.ks tx.ks vkf.k thoukdMs vR;ar xaHkhji.ks ikg.ks]

ewY;fu‛B n`‛Vhdksu ckGx.ks] ;k lxGîkkae/;s leku/kehZ lw= xqaQwu R;kauk

^ek.kwl* Eg.kwu letwu ?ks.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dlk dsyk vkgs

ljns’keq[kkaP;k loZp dknacÚ;k uk;diz/kku vlwu R;kaP;k dknacjhrhy

uk;d&ukf;dk gsp fuosnu dj.kkjs vaxHkwr ?kVd dls vkgsr- R;keqGs R;kaP;k

dknacÚ;kae/;s fuosndkyk vuU;lk/kkj.k egRo dls izkIr >kys vkgs-

461

ljns’keq[kkaP;k dknacÚ;k O;fDriz/kku vlY;kus okrkoj.k ;k ?kVdkyk R;ke/;s

xkS.k LFkku dls izkIr >kys vkgs- dkgh ?kVuk izlaxkauk visf{kr vkdkj

ns.;klkBh fulxkZps jax felGwu dsysyh okrkoj.k fufeZrh- dknacjhrhy

O;fDrjs[kkaP;k Hkkouk] la?k‛kZ jaxorkauk ikÜoZHkweh Eg.kwu fulxZo.kZukapk

ljns’keq[kkauh vk’k;kuq:i okrkoj.kfufeZrhlkBh dsysyk okij-

ljns’keq[kkauh vkiY;k dknacÚ;kae/;s dsysY;k ^¶yW’kcWd* i/nrhpk

voyac- R;keqGs HkwrdkGkrhy ?kVuk orZekuk’kh d’kk la/kku lk/krkr-

vkyadkfjd Hkk‛kspk okij d:u euksfoÜys‛k.k dj.;kpk dsysyk iz;Ru- ;keqGs

R;kaP;k dknacjh vk’k;kyk izkIr >kysyh xgurk- bR;knhapk vk<kok ;k

izdj.kkr ?ksryk vkgs-

ljns’keq[kkaP;k dknacjh ok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk izR;sd dknacjhps

dFkklw=] O;fDrjs[ku] okrkoj.k] fuosnu’kSyh] ewY;ekiu ;k ?kVdkaP;k vk/kkjs

ifj{k.k dsys vkgs-

poF;k izdj.kkr ljns’keq[kkaP;k ukVîkÑrhapk vk<kok ?ksryk vkgs-

ljns’keq[k gs ,d leFkZ dknacjhdkj vlwugh R;kaph gh leFkZrk] ;’kfLork

R;kaP;k ukVdkae/;s fdrir tk.kors ;kpk fopkj ;k izdj.kkr dsyk vkgs-

R;kaP;k dknacjhrhy mRdVrk R;kaP;k ukVîkfo‛dkjkr vk<Grs dk\

R;kpcjkscj ukVîk gs ljns’keq[kkaps vax vkgs dk\ dh dsoG ukVd gk

ok³~e;izdkj gkrkGwu ikgkok ;k mís’kkus R;kauh ukVds fyfgyh gsgh ikg.;kpk

iz;Ru dsyk vkgs-

ljns’keq[kkauh ^c[kj ,dk jktkph* ;k vkiY;kp dknacjho:u ^Vkgks* gs

ukVd fyfgys rj nqljs ^FkSeku* gs ukVd Ýsap doh fOgDVj gîkqxks ;kaP;k ^n

ykfQax eWu* ;k dknacjho:u ?ksrys vkgs- rhp dFkkuds ijr ukVîk:ikus

lkdkj dj.;kekxs ljns’keq[kkapk mís’k dks.krk vlkok- rks mís’k fdrir lQy

>kyk- R;kaP;k dknacÚ;kaoj tlk R;kaP;k O;fDreRokpk] fopkjlj.khpk izHkko

fnlwu ;srks rlk ukVdkaojgh vkgs dk- izk;ksfxdrsP;k n`‛Vhus R;kaph ukVds

462

fdrir ;’k feGow ‘kdyh- izs{kdkauk ukVîkx`gkr f[kGowu Bso.;kph rkdn

R;kaP;k ukVdkr dk fuekZ.k >kyh ukgh- ukVddkj Eg.kwu tjh R;kauk Qkjlk

ykSfdd izkIr >kyk ulyk rjh ukVd ;k ok³~e;izdkjkfo‛k;h R;kaph dk;

Hkwfedk gksrh- ;k xks‛Vhapk fopkj ;k izdj.kkr dsyk vkgs-

ljns’keq[kkaP;k ukVîkok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk dFkklw=] O;fDrfp=.k]

okrkoj.k] laokn’kSyh] ewY;ekiu ;k ?kVdkaP;k vk/kkjs ifj{k.k dsys vkgs-

ys[kd vkf.k okpdkapk ok³~e;hu n`f‛Vdksu fopkjkr ?ksÅu gk ijke’kZ ?ksryk

vkgs-

ikpO;k izdj.kkr ljns’keq[kkauh dsysY;k vuqokfnr lkfgR;kpk vk<kok

?ksryk vkgs-

vuqokn vkf.k Hkk‛kkarj ;k nksUgh laKk lekukFkZd Eg.kwu okijY;k tkr

vlY;k rjh vuqoknklaca/khph ljns’keq[kkaph /kkj.kk dk; vkgs- Hkk‛kkarjkekxhy

izsj.kk] izo`Rrh vkf.k ifj.kkekapk fopkj djrk ljns’keq[k vuqoknkis{kk Hkk‛kkarj

gkp ‘kCn ;ksX; dk ekurkr-

ljns’keq[k Lora= ys[ku dj.kkjs lkfgfR;d vlys rjh vuqoknkpk

izkargh R;kauh dk gkrkGyk- ljns’keq[kkauh izR;sd dykÑrhpk vuqokn djrkauk

Lora= vkOgku Lohdkjys vkgs dk\ ewG ys[kdkfo‛k;h vkf.k dykÑrhfo‛k;h

R;kauk lkFkZ vknj vkf.k vkLFkk vlyh rjh ewG ys[kdkps dkgh nMi.k

R;kaP;k vuqoknkoj tk.kors dk\

ljns’keq[kkauh vuqokn djrkauk R;k R;k ys[kdkps O;fDreRokps iSyw

‘kks/k.;kpk iz;Ru dlk dsyk vkgs- ;k izfrHkkoarkaP;k txkyk ekfgr vlysY;k

cktwP;k vkrhy vk.k[kh dkgh inj ljns’keq[kkauh myxMys vkgsr dk\ ;k

O;fDrfp=k auk vk’k;?kurk d’kh izkIr >kyh vkgs- R;kaps vuqokn gs dsoG

Hkk‛kkarjs vkgsr dh Hkkokarjs vkgsr- okpdkP;k var%dj.kkyk Li’kZ dj.;kps

lkeF;Z R;kr fdrir vkgs- ljns’keq[kkaP;k vuqokfnr lkfgR;kph dks.krh

oSf’k‛Vîks vkgsr- ;kapk vk<kok ;k izdj.kkr ?ksryk vkgs-

463

lgkO;k izdj.kkr «;a-fo-ljns’keq[k ;kaP;k leh{kspk fopkj djrkauk

R;kaP;k lS)kafrd vkf.k mi;ksftr leh{kspk fopkj dsyk vkgs- ljns’keq[kkauh

leh{kkys[kukrwu ts ewY;fopkj ekaMys vkgsr rs lS)kfrd leh{kk fopkjkr

?ksrys vkgsr rj ys[kd&dykÑrh ;kckcrhr dsysY;k izfriknukpk fopkj

mi;ksftr leh{ksr dsyk vkgs- vk/kqfud ejkBh lkfgR;{ks=kr ts dkgh leh{kd

ekrCcj lkfgR;fuekZrsgh gksrs] fo’ks‛kr% dknacjh vkf.k leh{kk ;k nksUgh

izdkjkauk leFkZi.ks isy.;kpk iz;Ru T;k ys[kdkauh dsyk] R;ke/;s ljns’keq[kkaps

vlysys LFkkugh ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-

ljns’keq[kkauh lkr iqLrdkae/kwu Lor%yk iMysys lkfgR;fo‛k;d iz’up

riklwu ikfgys vkgsr- lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i] vkdyu]

vkLokn b- laca/kkus Lor%ps ,d izk:i R;kauh lkdkj d:u ikfgys vkgs-

leh{ksP;k ;k {ks=kr jfldrsyk vkRefu‛Bk vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM

nsÅu uoh okV pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dlk dsyk- ekuoh

vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk ;kapk ‘kks/k ?ks.ks gs ljns’keq[kkaP;k

leh{ksps y{; dls Bjrs- R;keqGs rh fujk’kkoknh vkgs] vls Eg.krk ;sbZy dk\

lkfgR;fufeZrh vkf.k lkfgR;O;kikj ;kdMs ozrLFk xkaHkh;kZus ikg.;kpk

ljns’keq[kkapk iz;Ru- lkfgR;kph fiz;rk vkf.k dY;k.kdkfjrk R;kauh dks.kR;k

ewY;ka’kh tksM.;kpk iz;Ru dsyk] leh{ks’kh R;kps ukrs fdrh gkfnZd ok mijss

vkgs] lR;kps vuqla/kku o lexzrsps Hkku gh nksUgh lkfgR;kyk o leh{ksyk

Fkksji.k d’kh nsrkr] ;k fopkjeaFkukrwu ljns’keq[kkaph gh dkVsdksj leh{kk gksr

xsyh vkgs dk\ ^vkiyh vkoM&ukoM nMowu Bsorks rks leh{kd foÜoklkgZ

uOgs-* fdaok vkiY;k eukps dy yiow xsY;kl okpdka’kh laoknkyk [kksV ;srs]

vls ljns’keq[k dk ekurkr-

lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.kkjh ljns’keq[kkaph leh{kk

vkgs dk\ vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj dk ekurkr- R;keqGs

thou vkf.k lkfgR; vls foHkktu rs djrkr dk\ ejkBh leh{kscíy

ljns’keq[k lek/kkuh vkgsr dk\ rh leh{kk R;kauk Qkj {kh.k vkf.k QqVdG dk

464

okVrs- ,danj lkfgR; o dyk ;kapk fuR; thouk’kh vlysyk _.kkuqca/k /;kuh

?ksÅu dkgh Fkhe] dkgh ladYiuk] rRofl)kar ;kaP;k vuq‛kaxkus lkfgR;kph

vkykspuk R;kauh dsyh vkgs dk\ lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i]

vkdyu] vkLokn o xq.ko.kZu ;klaca/khph ljns’keq[kkaph Lora= v’kh dkgh

Hkwfedk vkgs dk\ ljns’keq[k lkfgR;krhy vkRefu‛Bsyk egRo nsr vlys fdaok

ys[kdkP;k pfj=kyk egRo nsr vlys rjh rFkkdfFkr pfj=iz/kku leh{kk

R;kauh dk fyfgyh ukgh-

ljns’keq[kkaP;k ,dw.k leh{ksr doh] dfork vkf.k dkO;kRe thoun`‛Vh

;kauk egRokps LFkku dls izkIr >kys vkgs- lkfgR;ÑrhP;k o lkfgfR;dkaP;k

vkReizR;;kps foÜys‛k.k ljns’keq[k dks.kR;k var%lw=kr jk[k.;kpk iz;Ru

djrkr- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk gs R;kaP;k leh{ksps

var%lw= dls vkgs- lkfgR;] leh{kk vkf.k ekuoh thou ;kaP;k

ijLijlaca/kkrhy vusd xqaR;kauk rh d’kh lksMor tkrs- ejkBh rlsp if’peh

lkfgR;fopkjkaph laiUurk ljns’keq[kkaP;k leh{ksus d’kh v/kksjsf[kr dsyh vkgs-

ljns’keq[kkaP;k leh{ksr vk’k;kP;k fufeRrkus ltZu’khy vkRefparukyk

dls egRo izkIr gksrs- R;kaP;k leh{ksr ^euksfoÜys‛k.k* vkf.k ^HkkofoÜys‛k.k*

;kauk uSfrd] HkkSfrd vkf.k vk/;kfRed izsj.kk d’kh izkIr >kyh vkg s-

dykoarkP;k vlrsi.kkr R;kps vo?ks ek.kwli.kp ‘kks/k.;kpk iz;Ru ljns’keq[k

dlk djrkr- ^va/kkj;k=s*iklwu ^LQfVdfnO;k*i;Zar R;kaP;k izR;;dkjh Hkk‛ksph]

‘kSyhph] vFkZiw.kZ o vfHkuo #is d’kh izdV gksrkr- fl)karkrhy vorj.ks]

n`‛Vkar] mnkgj.ks] izlax gh ljns’ke q[kkaP;k leh{ksph oSf’k‛Vîk s d’kh Bjrkr-

ljns’keq[kkaph ‘kSyh dkO;kRe] vorj.kfiz;] vkf.k ekaM.khP;k #< i)rh

ukdkj.kkjh d’kh vkgs-

ljns’keq[kkaP;k leh{kkys[kukrwu R;kryh vkRefu‛Bk] vVG nq%[kewyrk]

‘kksdkRerk] ldkjkRedrk] fo/kk;drk] vk/;kfRedrk] laoknk sRlqdrk] ladhrZu]

Kkuksikluk] fo’ks‛kRokus dls tk.kors- gs ‘kks/k.;kpk iz;Ru ;k izdj.kkr dsyk

vkgs-

465

v’kkizdkjs ljns’keq[kkaP;k leh{kkok³~e;kpk vk<kok ?ksrkauk R;kaP;k

lS)kafrd fopkjkaph vkf.k mi;ksftr leh{kk fopkjkaph Hkwfedk letwu ?ks.;kpk

iz;Ru dsyk vkgs- ljns’keq[kkaph izdkf’kr lkfgR;leh{kk] eqyk[krh] ;k

leh{kkxzaFkkauk fopkjoarkauh fyfgysY;k izLrkouk vkf.k vH;kldkauh fofo/k

ok³~e;hu fu;rdkyhdkrwu lacaf/kr leh{ksfo‛k;h O;Dr dsysyh ers ;kapk

ijke’kZ ?ksr gk vH;kl dsyk vkgs-

v’kkizdkjs ljns’keq[kkaP;k lexz lkfgR;kpk vk<kok ?ksryk vkgs-

ljns’keq[kkaps ,dw.kp lkfgR; fofo/kkaxkauh laiUu vlys rjh R;kaP;k lexz

lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk vkf.k ,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs-

lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy mRdV

vlra] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks- thoukpa fujh{k.k djrkauk R;kauk

th ‘kY;s tk.kor gksrh R;kpa fp=.k R;kauh lkfgR;kr ekaMya vkgs- R;keqGs

R;kaP;k lkfgR;kus jatukph okV pks[kkGyh ukgh- R;ke/;s R;kauk LokjL;gh

ukgh- ,dk O;kid nq%[kkpa vkf.k vFkZfgurspa izdVhdj.k dj.kkjs rs izfrHkkoar

gksrs- lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.kkjs ljns’keq[kkaps lkfgR;

vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj ekurkr- ek.klkP;k

tx.;kpk ‘kks/k ?ks.kkjs doh] ys[kd vkf.k fopkjoar ;kaP;k’kh R;kap ukra tqGya

gksra- ns’kLFk vkf.k fons’kLFk izfrHkkoarkaP;k lkfgR; vkf.k fopkjkae/kwu R;kaP;k

fparukyk ,d fn’kk feGkyh gksrh-

vlk ,dw.k ^^«;a-fo-ljns’keq[k % O;Drh vkf.k ok³~e;** ;k izca/kkpk

vkjk[kMk vkgs- ;k izca/kkrwu ljns’keq[kkaP;k lkfgR;klanHkkZr dkgh fuoMd

fu‛d‛kZ [kkyhy izek.ks ekaMrk ;srhy-

v½ fu‛d‛kZ

466

1- ljns’keq[k ;kauh dfork] dknacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk v’kk

ok³~e;izdkjkrwu foiqy ys[ku dsys vkgs- vusd iqjLdkjkauh R;kaP;k

lkfgR;Ñrhapk lUeku >kyk vkgs-

2- ljns’keq[k ;kauh dfork] dknacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk v’kk

ok³~e;izdkjkrwu foiqy ys[ku dsys vlys rjh dknacjhdkj vkf.k leh{kd

Eg.kwup R;kapk izHkko vf/kd vkgs-

3- vusd ys[kd vkiY;k lkfgR;kP;k iszj.kk lkaxrkauk ygkueksBîkk ?kVukapk

mYys[k djrkr- ek= ljns’keq[k R;k ?kVukauk dsoG fufeRr ekurkr- izsj.kk

vf/kd [kksy] lqIr] xqarkxqarhP;k vlrkr- nSuafnu okLrokrgh R;kaph chts

isjysyh ljns’keq[kkuk vk<Grkr- R;keqGsp ygkui.kkiklwups lq[knq%[kkaps

vuqHko] vkbZ&oMhy] xq:tu ;kaps izseGi.k vkf.k ekxZn’kZu] izlaxfo’ks‛kh

HksVysY;k O;Drhauh fnysyh LQqj.ks fdaok R;kauh dsysys vk?kkr] ftoyx

fe=eSf=.kh vkf.k vkIrifjokj ;kaps vkiY;k’kh tqGysys ok rqVysys /kkxs]

vkiY;k fparu’kDrhyk iksl.kkÚ;k lkfgR;Ñrh vkf.k dykn’kZus] oSpkfjd xzaFk]

euLoh Hkk‛k.ks] o`Rri=&ekflds ;k lokZapk ,dhÑr vlk laLdkj&ukn

ljns’keq[k vkiY;k lkfgR;kP;k izsj.kk ekurkr-

4- ljns’keq[kkauh vkRepfj= fyfgys ulys rjh R;kaps thou ;k uk R;k izdkjs

R;kaP;k lkfgR;krwu vkysp vkgs-

5- ljns’keq[k czkã.k dqGkrhy vlys rjh ekuoh thoukrhy vkf.k

lkfgR;krhy o.kZHksn] oxZHksn] Js.khHksn R;kauh d/kh Lohdkjyk ukgh- nfyr

dFkk] dfork] vkRepfj= R;kauh vfr’k; mRlqdrsus vkf.k vkoMhus okpys-

R;kfo‛k;hP;k izfrfØ;k O;Dr dj.kkjs dkgh ys[kugh R;kauh dsys-

6- okLrokpk os/k ?ksrkauk vk’k; vkf.k vfHkO;DrhP;k ikrGhojhy iz;ksx’khyrk

gs R;kaps oSf’kVîk vkgs-

467

7- ljns’keq[kkaps lkfgR; gs jatukP;k okVsus tk.kkjs lkfgR; ukgh-

8- ljns’keq[kkaP;k lexz lkfgR;kpk lwj] nq%[k] vkxfrdrk] ‘kksdkRerk vkf.k

,dkdhi.k ;kr felGwu xsyk vkgs- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk]

‘kksdkRerk gs R;kaP;k lkfgR;kps var%lw= vkgs- ljns’keq[k dsoG nq%[k O;Dr

dj.kkjs fopkjoar uOgrs rj nq%[kkpa vfLrRo letwu ?ks.kkjs vkf.k ekuoh

thoukrhy nq%[kkpk Loj ‘kks/k.kkjs izfrHkkoar gksrs-

9- ljns’keq[k lkfgR;krhy ?kVuk&izlaxkauk egRo fnY;kis{kk varjaxkoj y{k

dsafnzr djrkr-

10- lkekU; ek.klkP;k nq%[kkis{kk ,[kk|k fopkjoarkpa nq%[k vf/kd [kksy

mRdV vlra] ;kpk izR;; R;kaP;k lkfgR;krwu ;srks-

11- lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps v/;kRe ‘kks/k.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh

dsyk vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs loZthouLi’khZ fopkj ekurkr-

12- ljns’keq[kkaph dfork vkf.k ukVîkys[ku dknacjh vkf.k leh{ksP;k rqyusr

izHkkoh Bjr ukgh-

13- ns’kLFk vkf.k fons’kLFk izfrHkkoarkaP;k lkfgR; vkf.k fopkjkae/kwu R;kaP;k

fparukyk ,d fn’kk izkIr gksrs-

14- R;kaP;k lkfgR;kr ^euksfoÜys‛k.k* vkf.k ^HkkofoÜys‛k.k* ;kauk uSfrd]

HkkSfrd vkf.k vk/;kfRed izsj.kk izkIr >kyh vkgs-

15- jfldrsyk vkRefu‛Bk vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM nsÅu uoh okV

pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh dsyk vkgs-

16- R;kaph ‘kSyh ok³~e;izdkjkuqlkj cnyrs- iq‛dGnk rh lk/kh] lksih] ljG

ân;kyk tkÅu fHkMrs- d/kh rh dkO;kRe gksrs rj d/kh vyadkjkauh ltrs-

468

17- R;kauh vkiY;k lkfgR;kr o.kZukRed] fuosnukRed] vkRedFkukRed]

euksfo’ys‛k.kkRed v’kk ‘kSyhaps iz;ksx dsys vkgsr-

*****

c½ ljns'keq[kkaps ejkBh ok³~e;krhy LFkku

ljns’keq[kkauh dfork] dknaacjh] ukVd] vuqokn] leh{kk gs ok³~e;izdkj

gkrkGys vkgsr- ;k ys[kukrwu ljns’keq[kkauh ejkBh ok³~e;sfrgklkyk fuf’pr

vls ;ksxnku fnys vkgs- ljns’keq[kkauh ,dk fparulw=koj vkiyh lxGh

ltZu’kDrh ,doVoyh vkgs-

ejkBh dkO;sfrgklkrhy doh ds’kolqrkaiklwu ljns’keq[kkai;Zarpk

iwoZihfBdspk FkksMD;kr vk<kok ?ksÅu ;kfBdk.kh dkO;kps cnyrs Lo:i

fopkjkr ?ksrys vkgs- 1818 e/;s is’kokbZpk vLr >kyk- lar] iar vkf.k rar

dforspk izokg {kh.k gksÅ ykxyk- baxzth dkO;kpk ixMk gGwgGw #Gw ykxyk-

R;keqGs lkekftd lq/kkj.ksps izfrfcac dforsr meVw ykxys- ;kp dkGkr

ds’kolqrkaph dfork vorjyh- ds’kolqrkauh dforsyk Lor%dMs vkf.k

okLrokdMs ikg.;kpk uok n`f‛Vdksu izkIr d:u fnyk- R;keqGs dfork gh

vkRefo‛dkjkps lk/ku cuyh- ds’kolqrkaps ledkyhu uk-ok-fVGd] fouk;d]

nRr ;k dfouhagh uo dkO;kyk izkjaHk dsyk- xksfoankxzt] jsankGdj] ckydoh

;k dohauh uodforsyk n`<ewy dsys- Hkk-jk-rkacs] panz’ks[kj ;kauh ds’kolqrkais{kk

osxGîkk iz”rhph dkO;fufeZrh dsyh- jfofdj.k eaMGkrhy fxfj’k] ;’koar]

ek/ko T;qfy;u ;kauhgh dkO;fufeZrhP;k pGoGhyk Hkj?kksl pkyuk fnyh-

e<sZdjh dforsus dkO;kP;k {ks=kr uoØkarh ?kMowu vk.kyh-

ds’kolqrkauh lkekftd caM[kksjh] fparu’khyrk] xw<xwatu ejkBh dforsr

vk.kys- fo’kq/n HkkodkO;] r`Ir izsekuqHko rkacsauh O;Dr dsyk- fulxkZdMs

ikg.;kpk uok n`f‛Vdksu ckydohauh fnyk- dYiukjE; izseiwtu xksfoankxztkauh

dsys- ek/ko T;qfy;ukauh oklukrhr izse vkf.k lkekftd #<hfo:) caM

iqdkjys- e<sZdjkauh ;q/nksRrj ;a=;qxhu okLrokph tk.kho d:u fnyh-

469

ds’kolqr rs e<sZdjkaP;k dforsus ekuoh thoukpk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru dsyk-

R;ke/;s izse] fulxZ] n q%[k] osnuk] fujk’kk] fu;rh] ;kruk] folaxrh] dk:.;]

foQyrk] vFkZ’kwU;rk ;kaps vusd lanHkZ O;Dr gksr xsys- ghp laosnuk iq<s «;a-

fo-ljns’keq[kkauh vuqljyh- ds’kolqr rs ljns’keq[k gk dkO;kP;k {ks=kr Qkj

eksBk ifjorZukpk dky[kaM gksrk- ;k dky[kaMkrhy dohauh izfrHksP;k tksjkoj

dkO;kr fofo/krk vk.kyh-

1950&55 P;k lqekjkl ;k uodforsus vfLrRooknkP;k toG tkÅu

ekuoh ,sfgdrsP;k iz’ukauk okpk QksMyh- R;keqGs uodkO;kP;k d{kk #ankoY;k-

;kp dky[kaMkr Eg.kts b-l-1955 lkyh «;a-fo-ljns’keq[k ;kapk ^mRrjjk=* gk

dkO;lax zg izdkf’kr >kyk- ;k dky[kaMkr ejkBh dkO;kus T;k osxGîkk okVk

‘kks/kY;k R;kfo‛k;h fn-iq-fp=s Eg.krkr] ^^dks.kR;kgh ok³~e;hu laL”rhr

izfrHksph fofo/krk O;Dr gks.;klkBh izfrHkkoarkauk fudjkps vkReHkku vlkos

ykxrs] rlsp R;kauk ijaijsph [kksy let vlkoh ykxrs- 1950 P;k lqekjkl

ejkBh dforsr vls izfrHkkoar gksrs- e<sZdj] iq-f’k-jsxs] eueksgu ukrw] bafnjk

lar] foank djanhdj] ‘kjPpanz eqfDrcks/k] ^oS’kk[k* ¼«;a- fo- ljns’keq[k½] ;-n-Hkkos]

olar gtjuhl ;k lokZaP;k dforsdMs ,dne ikfgys rj fofo/krspk

lek/kkudkjd izR;; ;srks-**1 ds’kolqr rs ljns’keq[k ;kaP;k dky[kaMkrhy gk

dkO;izokl ejkBh dforsyk uoizorZu ?kMfo.kkjk dky[kaM vkgs- ljns’keq[kkaph

dfork iwoZlqjha’kh ukrs lkax.kkjh rj vkgsp i.k iq<hy dkGkrhy dohauk rh

izsj.kkgh ns.kkjh vkgs-

ljns’keq[kkaP;k dforsus lq[k&lkSn;Z&vkuan ;kis{kk nq%[k&fujk’kk&osnuk

;kaphp fofo/krk O;Dr dsyh- R;kaP;k dkO;kfo‛k;h izk-fuf’kdkar Bdkj Eg.krkr]

^^laca/k mRrjjk=hps Hkkofo’op vrZ}ankauh Hkjysys vkgs- lkSan;Z vkf.k okLro]

O;Drh vkf.k oLrw] lR; vkf.k vn~Hkwr] tk.kho vkf.k us.kho ;kaps rk.k

dfoeukyk [ksprkgsr-**2 ljns’keq[kkaP;k dforsr nq%[k] fujk’kk] osnuk ;k

Lo:ikr lnk dkGks[kp vorjyk vkgs- R;kaP;k dforsrhy vkRela?k‛kkZps

470

Lo:i vkf.k thou fparu ;kapk fopkj dsyk Eg.kts nq%[k] osnuspk lwj R;kaP;k

thou;k=sr fdrh vkf.k dlk meVyk vkgs ;kpk izR;; ;srks-

;kuarj ek= ljns’keq[k iqUgk dkO;kdMs oGys ukghr- R;kapk ewG fiaM

dknacjhpk gksrk- ejkBh dknacjhrhy ljns’keq[kkaps LFkku ‘kks/krkauk gk vk<kok

?ksryk vkgs-

1960 uarj ejkBh lkfgR;ke/;s uodknacjh vorjyh- lektkph

lkaLÑfrd xjt Eg.kwu rh tUekyk vkyh- dknacjhdkjkauh lHkksorkyP;k

ifjljk’kh ,d:i gksÅu lkekftd mRrjnkf;Ro ikj ikMys- O;Drh vkf.k

lekt ;kapk ijLijlaca/k ‘kks/k.;kpk R;kauh iz;Ru dsyk- v’kk dknacjhdkjkae/;s

«;a-fo-ljns’keq[k gs ,d egRokps dknacjhdkj Eg.kwu vksG[kys tkrkr-

lkBksRrjh dkGkrY;k dkgh ys[kdkauh dknacjh ;k ok³~e; izdkjkr uos iz;ksx

dj.;kpk iz;Ru dsyk- Hkkypanz usekMs ¼dkslyk] tjhyk] >wy] fc<kj½( ‘kjPpanz

eqfDrcks/k ¼f{kizk] ljgí] tu gs oksGrq tsFks½( vkuan ;kno ¼>ksach] ukaxj.kh]

?kjfHkarh] dkposy½( vkf.k «;a-fo-ljns’keq[k ¼c[kj ,dk jktkph] Mkaxksjk ,dk

uxjhpk] mPNkn½ gs ys[kd dkgh lw=kauh ,desdka’kh cka/kysys vkgsr- ejkBh

dknacjhdMs vR;ar xaHkhji.ks ikg.kkÚ;k ;k ys[kdkauh ejkBh dknacjhP;k izkarkr

vkiyh ,d vksG[k fuekZ.k dsyh vkgs-

ljns’keq[kkaP;k ^c[kj&Mkaxksjk&mPNkn* ;k dknacjh =;h ckcr f’kjh‛k

?kkVs ;kauh ekaMysyh Hkwfedk egRoiw.kZ okVrs- rs fyfgrkr] ^^ek.klkP;k Bk;h

vlysY;k lr izo`Rrhph] lkSgknkZyk] lkeatL;kyk Nan ns.kkÚ;k ?kVuk izk;%

vkiY;k Hkksorkyh ?kMr vlrkr- lkbZ[ksMlkj[;k NksVîkk laLFkkuh xkokrhy

?kVuk ;k oSf/kd leL;sps NksVs[kkuh Lo:i vkgs- R;krhy vusd ?kVukae/kwu

lektkP;k fojkV osnusyk O;Dr dj.;kpk iz;Ru ;k frUgh dknacÚ;karwu

fnlrks- ,danj dkyiV gk toGtoG 70&80 o‛kkZpk vkgs- R;kn`f‛Vdksukrwu

ikfgys rj lkekftd] lkaLd`frdn`‛Vîkk O;fDrxr vkf.k lkewfgd nq%[kkph rh

xkFkkp vkgs- Hkhrh] dyg] fo}s‛k] ijLij rqVysi.k v’kke/kwu ;s.kkjh vVG

v’kh foeuLdrk ;kaP;k n`‛VpØkrwu gks.kkjh ijoM VkGrk ;s.ks vo?kM vkgs-

471

ek.kwl fuR;kps vk;q‛; txr vlrkauk ts ‘kks/kr vlrkr R;k izo`Rrhrwu

R;kaP;k ftoari.kkph [kw.k vlrs- izse&lkSgknZ ;k Hkkoukae/kwup R;kyk vafrer%

nq‛V izo`Rrhauk Nsn nsrk ;s.ks ‘kD; vkgs- vafre thousPNk vlw ‘kdrs rh ;k

dknacjh&=;hrwu feG.kkjs v[ksjps Qfyr vkgs-**3

ljns’keq[kkauh ejkBh dknacjh ok³~e;kyk uohu fn’kk fnyh vls Eg.k.ks

vfr’k;ksDrhps Bjsy- ijarq ejkBh dknacjh ok³~e;kr Lor%ps LFkku fuekZ.k dsys

;kr ‘kadk ukgh- ekuoh thoukrhy ekuoh eukP;k foÑrhiklwu rs lq‛V&nq‛V

izo`Rrhai;Zarps fp=.k R;kauh izkekf.kdi.ks o fufHkZMi.ks dsys- iq:‛kh oklusiklwu

rs L=h;kaP;k oklusi;Zarph fofo/k #is R;kaP;k dknacÚ;kae/kwu izfrfcafcr >kyh-

R;kaP;k dknacÚ;kauh ek.klkyk ek.kwl Eg.kwu tk.kwu ?ks.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-

foJke ‘kjnpanz xqIrs fyfgrkr] ^^f’kYidkj gk Lor%P;k eukryh izfrek dksjr

dksjr frP;k’kh rknkRE; ikorks- ljns’keq[k vkiY;k ys[kukrwu [kyRokP;k

leL;syk fHkMys- ;k fpjaru leL;soj mik; ukgh] vla dkghrjh izkS<]

vLoLFk dj.kkja lR; R;kauh lkafxrya- ek.klkyk ek.kwl Eg.kwu tx.;kr

uSfrd grk’kk ;srs gs R;kauh j?kqohjflag jktkP;k laosnu’khy #idkrwu]

nslkbZP;k fu‛Bkoku lsosrwu vkf.k jktl ukokP;k izs;’khP;k grk’ksrwu lkafxrya-

dq.kkyk vkoMks] u vkoMks i.k bfrgklkps vuqltZu dj.kkjh R;kaph iz[kj

uSfrd ys[k.kh gh lqbZlkj[kh Vksdnkj vkgs- R;kaP;k dknacÚ;karwu ekuoh

thoukps vrkfdZd foHkze vkiY;k vaxkoj ekjsdÚ;kalkj[ks /kkowu ;srkr-

xkjBowu Vkdrkr- vareqZ[k djrkr- vUu] oL= vkf.k fuokÚ;kuarj pkSFkh

ewyHkwr ekuoh xjt Eg.kts ^fgjok&fuGk Ons‛k* rj ulsy\ gk fgjok&fuGk]

dkghlk osMlj Hkkl.kkjk }s‛k R;kaP;k frUgh dknacÚ;kapk t.kw LFkkf;Hkko vkgs-

**4

ljns’keq[kkaP;k eukr ,dk xq.koku i.k deuf’kch jktkph vkf.k R;kP;k

laLFkkuph th rLohj ?ke?ker gksrh R;koj R;kauk dknacjh fygk;ph gksrh- gs

djr vlrkauk dkYifud lafo/kkudkP;k #ikaxkar bfrgklkpk vkHkkl R;kauk

eqjok;pk gksrk- ,dk fof’k‛V jktkP;k fdaok laLFkkuP;k pfj=koj rh

472

vk/kkjk;ph uOgrh- ljns’keq[kkaps ckyi.k dks.kR;k laLFkkuP;k jkt/kkuhr xsys

gs T;kauk ekfgr gksrs R;kauh R;k laLFkkukyk R;kaP;k dknacÚ;kae/;s ‘kks/k.;kpk

iz;Ru dsyk- ek= ljns’keq[kkafo‛k;h O;fDrxr ekfgrh ulysY;k okpdkauh

R;kaP;k ekfgrhrY;k laLFkkups izfrfcac ikfgys- vusdkauh gk jktk dks.k\ rks

vlk dk okxrks\ lkbZ[ksM gs laLFkku dqBys\ ;kfo‛k;h eksBs dqrwgy O;Dr

dsys- ghp mRlqdrk ?ksÅu foJke ‘kjPpanz xqIrs ¼xksok½ gs 16 fMlsacj 2004

jksth ljns’keq[kkauk HksVk;yk lksykiwjyk R;kaP;k ?kjh xsys- rsOgk ljns’keq[k

Eg.kkys] ^^ek÷;k lkbZ[ksM laLFkkuojP;k dknacÚ;kacíy okpdkauk dekyhph

mRlqdrk okVr vlrs vkf.k j?kqohjflag ukokpk vlk dqByk jktk] R;kpk

nslkbZ ukokpk dkjHkkjh gs [kjks[kjp gksÅu xsys dk\ gk R;kapk iz’u vlrks-

;k dknacÚ;kaP;k ik=kaph okpd usgehp mRlqdrsus fopkjiwl djr vlrkr- gh

ik= [kjh vlkohr vlk lxGîkkapk la’k; vkgs- i.k eh ;kcíy dqByagh

fo/kku djr ukgh- ek÷;k dknacÚ;k ;k lkfgfR;d dykÑrh Eg.kwup

letkO;kr vla eh okpdkauk lkaxrks-**5

ljns’keq[kkauh frUgh dknacÚ;kae/khy ik=] izlax vkf.k LFkGs iw.kZi.ks

dkYifud vlwu okLrokrhy dks.;k g;kr ok fnoaxr O;DrhaP;k pfj=ka’kh

R;kaps lkE; dsoG ;ksxk;ksxkus vl.;kpk laHko vkgs] vlk fuokZGk nsÅu

okpdka’kh n`‛VhHkzekpk [ksG [ksGwu dkYifud lafo/kkudke/;s bfrgklkpk

vkHkkl eqjo.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- okLrokcjkscj vl.kkÚ;k vnHkqrkP;k ;k

feJ.kkyk ^e;klqjkph dj.kh* Eg.krk ;sbZy dk; vls fopkjY;koj ljns’keq[k

Eg.krkr] ^^e;lHkk izR;{kkr jpysyh vlsy&ulsy] i.k frP;kryh lR;kFkZrk

vk’p;Zdkjd o y{k.kh; vkgs- thoukrY;k vn~Hkwrkyk okLrokr Fkkjk vkgs gk

ek>k izR;; vkgs- dknacÚ;karwu gs jlk;u dls teys vkgs] R;kph izfØ;k

lkaxrk ;sr ukgh- ^[kknY;kph xksMh nsf[kY;klh u ;s* ;k /krhZoj Eg.ksu] dh

ts fyfgys R;krhy jlkfoHkkZokps foÜys‛k.k rqEgkyk iV sy vls eyk djrk

;s.kkj ukgh-**6

473

ljns’keq[kkauh lkfgR;ke/khy cgqrka’k loZ ok³~e;izdkj gkrkGysys vkgsr-

R;ke/khy dknacjh gk ok³~e; izdkj gkrkGwu ejkBh dknacjh ok³~e;kps nkyu

le`/n dsys vkgs- ,dk osxGîkk vk’k;foÜokps n’kZu ?kMfo.kkjh R;kaph dknacjh

vkiys osxGsi.k tirs-

ejkBh dknacjh ok³~e;kr ljns’keq[kkauh tlk vkiyk Blk fuekZ.k dsyk

rlk ukVîkok³~e;krgh R;kauk vkiyk Blk fuekZ.k djrk vkyk dk gs

ikg.;kpk iz;Ru ;kfBdk.kh dsyk vkgs-

ukVd gk lkfgR;izdkj dFkk] dfork] dknacjh ;k lokZais{kk vxnhp

fHkUu vkgs- egkjk‛Vªkr ejkBh ukVdkapk mex cgq:is] xksa/kG] rek’kk] yfGr]

Hkk:M] n’kkorkj] dGlw=h ckgqY;k bR;knhaP;k [ksGkr lkiMrks- l.k] ;k=k]

mRlo v’kh izlaxh gs iz;ksx gksr vlr- lkaxyhps laLFkkfud fparke.kjko

iVo/kZu ;kauh dkgh dkuMh dykoarkaph ukVds ikfgyh- v’kk Lo:ikph ukVds

ejkBhrgh Ogkosr v’kh bPNk R;kauh vkiY;k injh vlysys lsod fo‛.kqnkl

Hkkos ;kaP;kdMs O;Dr dsyh- R;k bPNspk vknj djr 1843 lkyh Hkkos ;kauh

^lhrkLo;aoj* gs ukVd fyfgys o R;kpk iz;ksxgh dsyk- egkjk‛Vªkyk

dje.kqdhpk ,d uok izdkj ykHkyk- uarjP;k dkGkr ejkBh ukVdkus pkaxysp

ewG /kjys- vusd ukVdeaMGs vkf.k ukVîklaLFkk mn;kl vkY;k-

ejkBh ukVdkyk ?ko?kohr #i izkIr >kys rs v..kklkgsc fdyksZLdjkaP;k

ukVdkauh- R;kaps ^’kkdaqry* gs ukVd vfr’k; xktys- ;krhy laxhrkP;k

okijkus yksdkauk HkqjG ?kkryh- laxhrkph yksdfiz;rk y{kkr ?ksÅu

fdyksZLdjkauh ^laxhr lkSHknz* ukVdkpk iz;ksx dsyk- fdyksZLdjkaP;k ;k

ukVdkus vktgh vkiyh yksdfiz;rk dk;e Bsoyh vkgs- fdyksZLdjkaP;k uarj

R;kaps ,d f’k‛; xksfoan cYykG nsoy] Jhikn Ñ‛.k dksYgVdj] Ñ‛.kkth

izHkkdj [kkfMydj] jke x.ks’k xMdjh] Hkk-fo-ojsjdj] iz-ds-v=s] eks-x-jkax.ksdj

;kauh ukVdkph ijaijk iq<s pkyw Bsoyh- ikSjkf.kd] ,sfrgkfld] jktdh;]

lkekftd ukVdkauh ejkBh jaxHkwehr vkf.k ukVdkae/;s vewykxz cny ?kMowu

vk.kyk-

474

vk/kqfud dkGkr ejkBh ukVîkl`‛Vh fofo/k vaxkauh cg:u ;sr vlrkauk

uO;k fi<hr dkgh y{k.kh; ukVddkj mn;kl vkys- fo-ok-f’kjokMdj] iq-y-

ns’kikaMs] olar dkusVdj] fot; rsaMqydj] iq:‛kksRre nkjOgsdj] Jh-uk-isaMls]

jRukdj erdjh] vuar dk.ksdj] ek/ko euksgj] egs’k ,ydqapokj] vP;qr o>s]

lfr’k vkGsdj] xks-iq-ns’kikaMs] fo|k/kj iqaMyhd] vfuy cosZ] foJke csMsdj gh

eaMGh ukVîkys[kukP;k ckcrhr vusd uouos iz;ksx djhr gksrh- 1982 lkyh

«;a-fo-ljns’keq[kkauh vkiY;kp ^c[kj ,dk jktkph* ;k dknacjhps Lor%p

ukVîk:ikarj dsys- rs ^Vkgks* ;k ukokus izfl) >kys- rj 1986 lkyh ^FkSeku*

gs R;kaps nqljs ukVd izdkf’kr >kys-

ljns’keq[kkauh izR;{k ?kVukRed dFkkudkP;k iyhdMs tkÅu ek.klkaps

Hkkl&vkHkkl&LoIu ;kaps tx] ek.klkapk ckgsjhy lkekftd orqZGk’kh vl.kkjk

laca/k] ek.klkek.klke/kY;k laca/kkps rk.kr.kko ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk-

vn~Hkqrkps tx vkf.k O;ogkjkps tx ;krhy ukR;kapk ‘kks/k ?ks.;kpk iz;Ru

ljns’keq[kkauh dsyk- gs djrkauk nksUgh ukVdkapk fo‛k; lkekftd vlyk rjh

nksUgh ukVdkae/kwu Eg.kkok rlk ekuoh eukpk ‘kks/k R;kauk ?ksrk vkysyk ukgh-

,d fof’k‛V Hkwfedk vkf.k n`f‛Vdks.k leksj Bsowu ljns’keq[kkauh ukVîkfufeZrh

dsyh vlyh rjh ukVdkP;k jpukra=kr Qkjlk osxGsi.kk R;kauk vk.krk vkyk

ukgh- nkgd vlk ‘kksdkRe vFkok lq[kkRe vuqHko rs ukVdkyk nsÅ ‘kdy sys

ukgh- ljns’keq[k xaHkhj izÑrhps ys[kd vlY;keqGs ukVdkae/;s R;kauk

fouksnkpk okij djrk vkyk ukgh- izs{kdkauk ukVîkx`gkr f[kGowu Bso.;kph

rkdn R;kaP;k ukVdkr fuekZ.k >kyh ukgh-

dknacjhdkj Eg.kwu ejkBh lkfgR;{ks=kr R;kauh tks vkiyk Blk fuekZ.k

dsyk rks ukVîk{ks=kr R;kauk fuekZ.k djrk vkyk ukgh] gh oLrqfLFkrh vkgs-

ukVîkok³~e;{ks=kr ljns’keq[kkauk tjh vkiyk Blk fuekZ.k djrk vkyk

ulyk rjh ejkBh leh{ksrhy ljns’keq[kkaps LFkku egRoiw.kZ vkgs-

e<sZdjkapk ^lkfgR; vkf.k vkRefu‛Bk* ¼1935½ gk ys[k izfl)

>kY;kiklwu R;kaP;kHkksorh izfr‛Bsps ,d oy; fuekZ.k >kys gksrs- e<sZdjkaP;k

475

lkSan;Z’kkL=h; vkf.k leh{kkRed ys[kukoj myVlqyV tjh Vhdk gksr xsyh

rjh rh ;k oy;kyk pkyuk ns.kkjhp gksrh- 1935 rs 1939 P;k njE;ku

^ok³~e;hu egkRerk* gh ys[kekyk fyfgyh xsyh- gh ys[kekyk ejkBh

ok³~e;kP;k ,dw.k fodklkyk vizR;{ki.ks mi;qDrp Bjyh- ok³~e;fufeZrhlkBh

vko’;d vlysY;k vkRefu‛Bk] rknkRE; ;k ckch e<sZdjh leh{ksus izFkep

lkafxrY;k gksR;k- 1955 lkyh e<sZdjkaps ^lkSan;Z vkf.k lkfgR;* gs iqLrd

izfl) >kys- R;keqGs leh{kk {ks=kr e<sZdjkapk ncnck vk.k[khup ok<yk-

e<sZdjh leh{ksrwu ts ok³~e; fuekZ.k gksr xsys R;kus osxGîkk izdkjs fopkj

djk;yk lq:okr dsyh- R;keqGs ejkBh leh{kkgh cnyyh- ;k ekxkZus

e<sZdjkaP;k leh{kspk izHkko ok<rp xsyk-

uoleh{ksus lkfgR;kP;k vkÑfrca/kkoj] tM.k?kM.khoj]

vk’k;&vfHkO;Drhoj] ‘kSyhoj fo’ks‛k Hkj fnyk- R;keqGs lkfgR;fo‛k;d fopkjkar

iwohZP;k ekukus vf/kd l[kksyrk izkIr >kyh- gh l[kksyrk izkIr d:u ns.;kps

dk;Z ck-lh-e<sZdj] xaxk/kj xkMxhG] ek/ko vkpoy ;kauh dlks’khus dsys-

e<sZdjkaP;k lkSan;Zfopkjkus leh{kdkauk th pkyuk fnyh R;krwu uoleh{ksph

dGlw=s myxMr xsyh- ejkBh leh{kkfopkj iwohZP;k rqyusus vf/kd izkS< o

izxYHk gks.;kl lkgîk >kys- xaxk/kj xkMxhGkaP;k leh{ksus uoleh{kslaca/khps

iwoZxzg nwj dj.;kpk iz;Ru dsyk- xkMxhGkaph uoleh{kk thoufo‛k;d

uolaosnusrwu o dykfufeZrhfo‛k;d uo/kkj.ksrwu tUekyk vkyh- R;keqGs uk-lh-

QMds] jk-Jh-tksx] fn-ds-csMsdj ;kauh xkMxhGkaP;k leh{ks’kh oknp ?kkrys-

vk/kqfud ejkBh lkfgR;{ks=kr dkgh leh{kd gs ekrCcj lkfgR;fuekZrsgh gksrs-

fo’ks‛kr% dknacjh vkf.k leh{kk ;k nksUgh izdkjkauk leFkZi.ks isy.;kpk iz;Ru

dkgh ys[kdkauh dsyk- R;ke/;s ok-e-tks’kh] MkW-dsrdj] QMds] [kkaMsdj]

eqfDrcks/k] Hkkypanz usekMs ;kaP;kcjkscjp «;a-fo-ljns’keq[kkapkgh fopkj vxR;kus

djkok ykxsy-

dyslkBh dyk vkf.k thouklkBh dyk vls nksu xV

izpfyr >kys- dykoknh dysyk Lok;Rr ekuwu dysP;k

476

vkÑfrca/kkyk&jpukrRokyk egRo nsÅ ykxys rj thouoknh dykÑrhrhy

vk’k;ewY;s egRokps ekuw ykxys- leh{ksP;k ;k {ks=kr jfldrsyk vkRefu‛Bk

vkf.k vkRe’kks/k ;kaph tksM nsÅu uoh okV pks[kkG.;kpk iz;Ru ljns’keq[kkauh

dsyk- lkfgR;fufeZrh vkf.k lkfgR;O;kikj ;kdMs ozrLFk xkaHkh;kZus ikg.;kpk

iz;Ru ljns’keq[kkauh dsyk- ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk

;kapk ‘kks/k ?ks.ks gs ljns’keq[kkaP;k leh{ksps y{; gksrs- R;keqGs rh fujk’kkoknh

vkgs] vlsgh Eg.krk ;sbZy- leh{kk vkf.k lkfgR; ;kauk thoukP;k lexzrsiklwu

osxGs rksMwu ikg.ks ljns’keq[kkauk ekU; ulY;keqGs gh leh{kk v/;kRe

fopkjka’kh dqBs dqBs laxr >kyh vkgs- rjh ljns’keq[kkaP;k n`‛Vhus gh leh{kk

xkS.k Bjr ukgh- rj ok³~e;hu&lkaLÑfrd Hkkukph ,d izkfrfuf/kd vfHkO;Drh

Bjrs- lkfgR;kph fiz;rk vkf.k dY;k.kdkfjrk dks.kR;k ewY;ka’kh tksMysyh]

R;kps uosi.k vkf.k lukruRo dks.kR;k xq.ky{k.kkar] leh{ks’kh R;kps ukrs fdrh

gkfnZd ok mijss] lR;kps vuqla/kku o lexzrsps Hkku gh nksUgh lkfgR;kyk o

leh{ksyk Fkksji.k d’kh nsrkr] ;k fopkjeaFkukrwu ljns’keq[kkaph gh dkVsdksj

leh{kk gksr xsyh vkgs-

lkfgR;kpk vkf.k leh{kspk thouk’kh vlysyk fofo/kkaxh laca/k ‘kks/krkauk

ljns’keq[kkaph leh{kk foLrkjyh vkgs- rs Eg.krkr] ^^ok³~e;hu dykÑrhP;k

}kjs izrhr gks.kkjk oS;fDrd ok lkewfgd Lrjkojhy vuqHkokpk vk’k; leh{kk

‘kCnkafdr djhr vlsygh- i.k R;kgwu lw{e] izHkkoh xks‛V Eg.kts R;k vk’k;kyk

tkf.kosP;k izdk’kkpk tks xkHkk vlrks R;kps fnXn’kZu leh{kk d: ikgrs- gk

xkHkk <kscG jhrhus thoukpk vFkZ ulwu vFkZLQqj.kkps dsanz vlrks-

dykÑrh r’khp frph leh{kkgh okpdkP;k tkf.kosyk laiUu vkf.k

foLr`r djrs- ;k tkf.kolaiUursykp dykÑrhP;k vkLokndkGh vFkkZps uos

uos mUes‛k ;sr jkgrkr-

euq‛;ek=kP;k ,danj thoukuqHkok’kh jfldkyk lgHkkxh dj.;kr

lkfgR;kph r’khp leh{ksph lkFkZdrk vlrs-**7 ljns’keq[kkauh vkiys

fopkjeaFku O;Dr djrkauk leh{ksP;k #< f’kLrhph] fopkjiz.kkyhaph d/khp

477

fpark dsyh ukgh- dks.kkyk rjh vkoM.kkÚ;k ‘kSyhua vki.k fygkoa vla

ljns’keq[kkauk d/khp okVya ukgh- e<sZdjkaph ‘kSyh R;kauk #pr ukgh- i.k rh rs

eukiklwu ekurkr- dkj.k rh [kkl e<sZdjkaph jks[kBksd] vo?kM] lPph] Jfed

vkgs- leh{kk v’kh vlkoh u~ r’kh ulkoh vlyh xkoa<G ekLrjdh ljns’keq[k

Lohdkjr ukgh-

^^vkiyh vkoM&ukoM nMowu Bsorks rks leh{kd foÜoklkgZ uOgs-**

vls ij[kM fo/kku rs djrkr- vkiY;k eukps dy yiow xsY;kl okpdka’kh

laoknkyk [kksV ;srs] vls ljn s’keq[k ekurkr- ;koj jk-x-tk/kokauh uksanoysyh

izfrfØ;k egRoiw.kZ vkgs- rs Eg.krkr] ^^ljns’keq[kkaps gs euksxr fopkjkyk

>adkj.kkjs vkgs- vkoM&fuoM ;k ukekyk lkfgR;fo‛k;d vls ok R;k vFkkZps

dlysgh fo’ks‛k.k ljns’keq[k ykor ukghr- ;kpk vFkZ vkoM&fuoM gh dsoG

lkfgR;kiqjrh lhfer ukgh- frP;kr lkfgR;ckgîk v’kk vusd ok lxGîkkp

xks‛Vh ok fo‛k; lekfo‛V gksrkr- ;kpk vFkZ ,o<kp dh] leh{ksr leh{kd

vkiY;k T;k T;k vkoMhfuoMh nMowu u Bsork m?kM djrks] R;k R;k

vkoMhfuoMh O;kid lkdY;kP;k izns’kkrhy fo‛k;kaP;k ckcrhr vlrkr ok

laHkorkr- gh n`‛Vh izk/kkU;kus vkLoknd leh{ksP;k cqMk’kh vlrs o frP;kojhy

vk{ksikykgh dkj.k gksrs- lkfgR;Ñrhps vkdyu&vkLoknu djrkuk ts ts

Hkkorjax o fopkjrjax mBrkr] R;kauk R;k lkfgR;ÑrhP;k tyk’k;kP;k e;kZnk

vlrkr ok iMrkr- ák tyk’k;kps dkB vksykaMwu lkdY;kP;k izns’kkrhy

foLr`r tylkxjkr rs Hkkorjax ok fopkjrjax QSykow ykxys] dh ex iz’u

fuekZ.k gksrks- i.k ;k iz’ukph n[ky ?ks.ks ljns’ke q[kkaP;k Hkwfedsr clr ukgh-**8

rsOgk ;k ys[kukyk ^leh{kk* gs in iqjsls okVr ulY;kus fuf’kdkUr Bdkj

R;kyk ^lpsru leh{kk* fdaok ^loZd‛k leh{kk* vls lacks/krkr- ^^ljns’keq[kkaP;k

loZp leh{kkys[kukdMs ;k n`‛Vhus ikfgys Eg.kts R;kryh fo/kk;drk]

ldkjkRedrk] vk/;kfRedrk] vkRefu‛Bk] Hkkokos’k vkf.k Kkuksikluk] ladhrZu

vkf.k laoknksRlqdrk fo’ks‛kRokus tk.kow ykxrs-**9

478

Ekkuoh vfLrRokpk vk/;kfRed fopkj lkfgR;ke/;sgh dlk vkfo‛Ñr

gksrks gs ljns’keq[kkauh ‘kks/k.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- vk/;kfRed fopkjkyk rs

loZthouLi’khZ fopkj ekurkr- ^^lkfgR;kps v/;kRe ‘kks/krkauk ljns’keq[k

vfLrRokP;k ewydankik’kh tkrkr- rsFks ?ksÅu tk.kkÚ;k l[kklkaxkrhapk gkr

/kjrkr- ;k nSoh izfrHkkoarkae/;s fdrhgh osxGsi.kk vlyk rjh varjh rs izsee;

vkf.k d:.kk’khy vlrkr- R;kapk foÜokl ckGxwu ljns’keq[k HkkSfrd

‘kkL=k/kkfjr fopkjiz.kkyh ukdkjrkr- vkÑfrokngh ukdkjrkr- tx.;k’kh]

laLÑrh’kh vkf.k ek.klkyk iM.kkÚ;k ewyHkwr iz’uka’kh T;kauk dkgh ns.ks?ks.ks ukgh

v’kk xks‛Vhaps ljns’keq[kkauk okoMs vkgs-**10 lkfgR;kP;k v/;kRekrwu thoukps

v/;kRe ‘kks/k.kkjh ljns’keq[kkaph leh{kk vkgs- R;keqGs thou vkf.k lkfgR; vls

foHkktu rs djr ukghr- lkfgR; ghp R;kauh vkiyh thoulk/kuk ekuyh

vkgs-

ljns’keq[kkauh leh{kk ys[kukrwu th ewY;fu‛Bk vfHkO;Dr dsyh vkgs

frP;k’kh cjsp’ks leh{kd lger >kys vkgsr- R;ke/;s izkeq[;kus izk-jk-x-tk/ko]

fuf’kdkUr Bdkj] e-n-gkrd.kaxysdj] vfouk’k lizs ;kauh ljns’keq[kkaps leh{kd

Eg.kwu ejkBh leh{ksrhy LFkku egRokps ekuys vkgs-

ejkBh leh{kscíy ljns’keq[k lek/kkuh ukghr- rh leh{kk R;kauk Qkj

{kh.k vkf.k QqVdG okVrs- ,danj lkfgR; o dyk ;kapk fuR; thouk’kh

vlysyk _.kkuqca/k /;kuh ?ksÅu dkgh Fkhe] dkgh ladYiuk] rRofl)kar

;kaP;k vuq‛kaxkus lkfgR;kph vkykspuk d syh tkr ukgh vlk R;kapk vkjksi

vkgs- lkfgR; o dyk ;kaph mikluk ejkBh lektkua eukyk ykowu ?ksrysyh

ulY;kus] ^^lkfgR;kP;k fufeZrhph o R;kP;k vH;klkph lektthoukr Lora=

izfr‛Bk vlkoh v’kh >ksac.kkjh tk.kho vkeP;kr meVsy rsOgk dqBa ;ksX; fn’ksua

vkEgh pkyk;yk ykxw- dkO;kph o vU; yfyrdykaph mikluk gh vkiY;k

lpsruRokph [kw.k vlrs- frP;kr O;fDreRokpa fodlu vkf.k lkekftdkpa

lathou vlra- gs vkEgkyk lkoZtfud Lrjkoj tk.koysyap ukgh- vla gksbZy

rsOgk leh{ksph pkyw voLFkk fufÜprp cnysy-**11 vlk vk’kkokngh

479

ljns’keq[k O;Dr djrkr- e<sZdjiwoZ vkf.k e<sZdjksRrj dky[kaMkrhy

laosnu’khyrk R;kauh lkj[;kp vkLFksus letwu ?ksryh vkgs-

lkfgR; o leh{kk ;kaph fufeZrh] Lo:i] vkdyu] vkLokn o xq.ko.kZu

;klaca/khph ljns’keq[kkaph Lora= v’kh Hkwfedk vkgs- lR;kps vuqla/kku o

lexzrsps Hkku lkfgR; vkf.k leh{kk ;k nksgksaukgh Fkksji.k izkIr d:u nsrkr]

gh R;kaph rRoizo.k Hkwfedk vkgs- lkfgR;ÑrhP;k o lkfgfR;dkaP;k

vkReizR;;kps foÜys‛k.k ljns’keq[k ,dk var%lw=kr jk[k.;kpk iz;Ru djrkr-

ekuoh vfLrRokrhy vVG nq%[kewyrk] ‘kksdkRerk gs R;kaP;k leh{ksps var%lw=

vkgs- ejkBh rlsp if’peh lkfgR;fopkjkaph laiUurk ljns’keq[kkaP;k leh{ksus

v/kksjsf[kr dsyh vkgs-

izxYHk thoun`‛Vh vl.kkÚ;k ijarq xaHkhj fu‛Bsus fy[kk.k dj.kkÚ;k

ljns’keq[kkaps ejkBh lkfgR;krhy ;ksxnku egRoiw.kZ vlwugh R;kaP;k

lkfgR;kph ejkBh okpdkauh vkf.k leh{kdkauh ikfgts R;k izek.kkr n[ky

?ksryh ukgh- ejkBh okpdkauh R;kaph mis{kk dsyh- ;kpa ‘kY; R;kauk lrr

tk.kor gksra- foJke ‘kjnpanz xqIrs ;kauh ljns’keq[kkauk ,d dknacjhdkj

Eg.kwu] ,d ys[kd Eg.kwu rqEgh lek/kkuh vkgkr dk;\ vlk i z’u fopkjyk-

R;koj rs Eg.kkys] ^^foJke] eh nsokyk ,dp ekx.ka ekxrks] iq<P;k tUeh rjh

eyk ;qjksie/;s ,d ys[kd Eg.kwu tUekyk ?kky-**12 ejkBh lkfgR;ke/;s

ljns’keq[kkaP;k lkfgR;kph Qkj’kh n[ky ?ksryh xsyh ulY;kus R;kauk iq<P;k

tUeh ys[kd Eg.kwup i.k ;qjksie/;s tUekyk ;k;pa gksra- T;k ys[kdkdMs ,d

izxYHk thoun`‛Vhpk f’kYidkj Eg.kwu ikfgY;k tkra R;kP;k dkGtkrhy

mis{kspa gs ‘kY; ikgwu foJke xqIrs fyfgrkr] ^^i.k ljns’keq[k] rqEgkayk Eg.kwu

lkaxrks] dh ehp uOgs] rj ek÷;klkj[ks vusd okpd rqeP;k fy[kk.kkoj

eukiklwu izse djrkr- djr jkgw- dkj.k rqeP;k ok³~e;hu vkLFksps iz’u gs

‘kkys; xf.krkP;k ikBîkiqLrdkrY;k mnkgj.k&laxzgklkj[ks] vkikiyh r;kj

mRrja lkscr ?ksÅu vkysys ukghr- vkEgkayk gs ekghr vkgs----eyk R;kauk

480

dkGtkiklwu lkaxkola okVya gksra] dh ljsn’keq[k] iq<P;k tUehlq/nk rqEgh

«;a-fo-ljns’keq[k Eg.kwu egkjk‛Vªkrp tUekyk ;k- eqacbZ&iq.;kyk udks]

fonHkZ&ejkBokMîkkrlq/nk udks] rj vkiY;k gDdkP;k lksykiwj xkohp

tUekyk ;k- rksi;Zar vkeP;klkj[ks vkLFksps uos dksaHk QqVysys vlrhy vkf.k

okpd Eg.kwu vkEgh dnkfpr vf/kd izxYHk vkf.k fnynkj >kysys vlw-**13

lanHkZ xzaFk

1- laik-iokj xks-ek-@ ejkBh lkfgR; % izsj.kk o Lo:i]

gkrd.kaxydj ikI;qyj izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh 1986 i`-

76

2- Bdkj fuf’kdkar ejkBh dfork% Lo:i vkf.k foospu]

Lok/;k; egkfo|ky; izdk’ku iq.ks]

izFkeko`Rrh 1977 i`-357

3- ?kkVs f’kjh‛k vk’k;] fnokGh vad ¼lksykiwj½2001]

i`-70

4- xqIrs foJke ‘kjnpanz varukZn] es 2006] i`-43

5- r=so i`-42

6- ljns’keq[k «;a-fo- vk’k;] fnokGh vad ¼lksykiwj½2001]

i`-109

7- ljns’keq[k «;a-fo- izns’k lkdY;kpk] Jhfo|k izdk’ku iq.ks]

1979 izkLrkfod

8- tk/ko jk-x- «;a-fo-ljns’keq[k % ozrLFk] O;klaxh o Lora=

n`‛Vhps leh{kd] egkjk‛Vª lkfgR; if=dk]

vad Ø-290] tqyS] vkWxLV] lIVsacj 1999

i`-17&18

9- Bdkj fuf’kdkUr LQfVdfnos] lqfo|k izdk’ku lksykiwj]

2000 izLrkouk] i`-uÅ

481

10- r=So i`-rhu

11- ljns’keq[k «;a-fo- /kqds vkf.k f’kYi] lu ifCyds’ku

iq.ks] 1985 eqyk[kr] i`-189

12- xqIrs foJke ‘kjnpanz varukZn] mfu] i`-44

13- r=so i`-44

d½ ifjf’k‛Vs

1- lanHkZ lkfgR;lwph

vH;klxzaFk

1- tks’kh ;-xks-& nq/kkph ?kkxj] izlkn izdk’ku iq.ks] 1963

2- ;kno vkuan& ejkBh lkfgR; lekt vkf.k laLd`rh] esgrk

ifCyf’kax iq.ks] izFkeko`Rrh 1985

3- dqyd.khZ v-ok-& lkfgR;fopkj] izfrek izdk’ku iq.ks]

fOnrh;ko`Rrh 1997

4- xks[kys m‛kk fn-& ;-xks-tks’kh&thou vkf.k ok³~e;] Jhfo|k

izdk’ku iq.ks] izFkeko`Rrh 1987

5- ;kno vkuan& lkfgR;kph fufeZrh izfØ;k] esgrk izdk’ku iq.ks]

fOnrh;ko`Rrh 1991

6- laik-iokj xks-ek-@gkrd.kaxysdj e-n-& ejkBh lkfgR; % izsj.kk o

Lo:i] ikI;qyj izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh 1986

7- Bdkj fuf’kdkar& ejkBh dfork % Lo:i vkf.k foospu] Lok/;k;

egkfo|ky; izdk’ku iq.ks] 1977

8- e<sZdj ck-lh-& lkSan;Z vkf.k lkfgR;] ekSt izdk’ku eqacbZ]

izFkeko`Rrh 1960

9- gLrd m‛kk& dknacjh vkf.k ejkBh dknacjh] lkfgR; lsok izdk’ku

vkSjaxkckn] ifgyh vko`Rrh 1993]

10- ckiV iz-ok-@ xksMcksys uk-ok-& ejkBh dknacjh ¼ra= vkf.k fodkl½]

Oghul izdk’ku iq.ks] frljh vko`Rrh 1973

482

11- MkW-dkGs dY;k.k& Hkk‛kkarjehekalk] laik-dY;k.k dkGs@MkW-vatyh

lkse.k] izfrek izdk’ku iq.ks] 1997

12- ukjdj mn; & ok³~e;hu okn % ladYiuk o Lo:i] laik-izk-

lhrkjke jk;dj o vU;] esgrk ifCyf’kax gkÅl iq.k s]

izFkeko`Rrh 1990

13- ikV.kdj jk-Hkk-& lkSan;Zehekalk] ekSt izdk’ku eqacbZ] izFkeko`Rrh

1974

14- usekMs Hkkypanz& VhdkLo;aoj] lkdsr izdk’ku vkSjaxkckn]

1990

15- jktk/;{k fot;k& e<sZdjkaph dfork % Lo:i vkf.k lanHkZ] ekSt

izdk’ku x`g] izFkeko`Rrh 1991

fu;rdkfyds

1-tk/ko jk-x- «;a-fo-ljns’keq[k % ozrLFk] O;klaxh o

Lora= n`‛Vhps leh{kd] egkjk‛Vª lkfgR;

if=dk] vad Ø-290] tqyS] vkWxLV]

lIVsacj 1999

2- gkrd.kaxysdj e-n- yfyr Qsczq-2006

3- cksYyh y{ehukjk;.k lkfgR;lwph Qsczq-2006

4- laik-oS| uhrhu@ vk’k;] fnokGh vad 2001 lksykiwj

jkGsjkLdj t;ar

5- [kksys foykl lR;dFkk] tkus-1974

6- panzHkw‛k.k dqyJs‛B yfyr] tqyS 1999

7- rqdnso jksfg.kh izfr‛Bku] lIVsacj&vkWDVksacj 2004

8- xqIrs foJke ‘kjPpanz varukZn] es 2006

483

nSfuds

1- QMdqys fueZydqekj nS-ldkG dksYgkiwj jfookj 18 fMlsa-2005

iqjo.kh

2- dsrdj vk-Jh- nS-egkjk‛Vª VkbZEl] jfookj iqjo.kh] 19 uksOgscj

2000

2- ljns’keq[kkaph lkfgR;laink

dfork %&

1- dfork panzdsrwph vkf.k mRrjjk= %& vcksyh izdk’ku lksykiwj

1999

2- rqjs panzQqykps& ljns’keq[k] lqfo|k izdk’ku lksykiwj izFkeko`Rrh

2004-

dknacjh %&

1- llsfejk %& euksgj xzaFkekyk iq.ks 1944

2- c[kj % ,dk jktkph %& frljh vko`Rrh] ekSt izdk’ku eqacbZ 1998

3- Mkaxksjk % ,dk uxjhpk %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1998

4- mPNkn %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1978

ukVd %&

1- Vkgks %& lqi.kZ izdk’ku iq.ks 1982

484

2- FkSeku %& lqi.kZ izdk’ku iq.ks 1986

vuqokn %&

1- fl)kFkZ & iwosZph ;k=k %& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2003

2- [kyhy ftczku % nsonwr %&lqfo|k izdk’ku lksykiwj] f}rh;vko`Rrh

2009

3- dk¶dk’kh laokn %& iùxa/kk izdk’ku iq.ks 2006

4- nsonwrkpa fogkjou vkf.k vxznwr %& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2008

leh{kk %&

1- va/kkj;k=k %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1968

2- xMdÚ;kaph lalkjukVds %& ekSt izdk’ku eqacbZ 1970

3- izns’k lkdY;kpk %& Jhfo|k izdk’ku iq.ks 1979

4- jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k& frljh vko`Rrh] lqfo|k i zdk’ku

lksykiwj 2005

5- /kqds vkf.k f’kYi& lu ifCyds’kUl iq.ks 1985

6- ‘kkjnh; panzdGk& ekSt izdk’ku eqacbZ 1992

7- LQfVdfnos& lqfo|k izdk’ku lksykiwj 2000

485

3- ljns'keq[kkapk thouiV

tUe%& 22 uksOgsacj 1919] vDdydksV

f’k{k.k%& ,e-,-ch-Vh-

vDdydksV& lsaVªy izk;ejh Ldwy 1925&1929

‘kgkth gk;Ldwy 1929&1931

lksykiwj& gfjHkkbZ nsodj.k gkLdwy 1931&1936

iq.ks& l-i-egkfo|ky; 1936&1940

fVGd dkWyst vkWQ ,T;qds’ku 1945&1946

lkaxyh& foyhaXMu egkfo|ky; 1943&1944

O;olk;%& f’k{kd&U;w gk;Ldwy ¼vkrkps paMd gk;Ldwy½

lksykiwj 1942&1960

izk/;kid& n;kuan egkfo|ky; lksykiwj

1960&1979

lnL;& ejkBh vH;kleaMG] eqacbZ fo|kihB 1982&1985

egkjk‛Vª jkT; lkfgR; laLÑrh eaMG

1983&1986

f’kokth fo|kihB flusV 1988&1991

e`R;w& 12 fMlsacj 2005 lksykiwj

izkIr iqjLdkj

egkjk‛Vª jkT; lkfgR; iqjLdkj ¼izFke½

xMdÚ;kaph lalkjukVds 1971

c[kj ,dk jktkph 1974

486

mPNkn 1980

Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2000

egkjk‛Vª lkfgR; ifj‛kn iqjLdkj

mPNkn 1981

jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1985

izk-jk-Jh-tksx leh{kk iqjLdkj

jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1885

‘kkjnh; panzdGk 1994

izk-lksuksiar nkaMsdj ok³~e;eaMG iqjLdkj

jkenkl % izfrek vkf.k izcks/k 1985

HkS:jru nek.kh iqjLdkj

c[kj ,dk jktkph 1988

Qk; Qk¡Ms’ku iqjLdkj bpydjath 1996

vkpk;Z v=s iqjLdkj lksykiwj 1999

ds’kojko dksBkoGs iqjLdkj iq.ks

Mkaxksjk ,dk uxjhpk 1999

fiz;n’kZuh vdkneh iqjLdkj eqacbZ

Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2001

v-Hkk-ejkBh lkfgR; laesyu eqacbZ 1999 T;s‛B lkfgfR;d lRdkj

lkfgR; vdkneh iqjLdkj fnYyh

Mkaxksjk ,dk uxjhpk 2004

487

*****