izazovi izgradnje građanskog identiteta u crnoj gori

godina 31, travanj 2015, broj 1: 737

7

0

5

25

75

95

100

logo - prijedlog

13. srpnja 2013. 10:34:17

Izazovi izgradnje graanskog identiteta u Crnoj Gori: postreferendumske podjele i sporovi politikih partija

DOI: 10.11567/met.31.1.1UDK: 327.39(497.16)2006/2014

329(497.16)2006/2014321.01

Izvorni znanstveni radPrimljeno: 16. 06. 2014.

Prihvaeno: 11. 03. 2015.

Danijela Vukovi-alasanFakultet politikih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected]

Mehmed eeviFakultet politikih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected]

REZIME

Postkomunistika tranziciona drutva suoavaju se sa potrebom oblikovanja novih politikih identiteta u procesu izgradnje drave i nacije i to u sloenim unutranjim okolnostima. S obzirom da je proces izgradnje politikog identiteta nacionalno-dr-avne zajednice jedan od najznaajnijih za njen opstanak i funkcionisanje, postav-lja se pitanje: kakvog je oblika faktiki politiki identitet postreferendumske Crne Gore, naroito u dihotomiji graansko/nacionalno. Na temelju jedne od definicija graanskog politikog identiteta, naglaava se ustavno odreenje Crne Gore kao graanske drave. Istovremeno, uvaavajui veliki znaaj koji u procesu oblikovanja Crne Gore kao graanske nacionalne zajednice imaju politike partije, sagledavaju se razliite pozicije koje ove partije zauzimaju u navedenom procesu. Identitetske pozicije partija su predstavljene u odnosu na dvije problemske ose: ustavno-pravnu i identitetsku u uem smislu. Ukazuje se da su u postreferendumskom periodu, u odnosu na identitetska pitanja, politike partije grupisane gotovo identino kao to su, u predreferendumskom periodu, bile grupisane oko pitanja dravno-pravnog statusa, te se u zakljuku konstatuje blokovska podijeljenost u Crnoj Gori povodom identitetske problematike, kao i male mogunosti da se identitetske polemike u sko-rijoj budunost rijee konsenzusom.

KLJUNE RIJEI: graanski identitet, Crna Gora, politike partije, politiki identitet

10_VukovicCalasan&Decevic.indd 7 6/20/2015 12:30:16 PM

Migracijske i etnike teme 31 (2015), 1: 737

8

UVODNA RAZMATRANJA

Nasljee autoritarnog poretka ini proces izgradnje i utemeljenja na-cija i drava u postkomunistikim tranzicionim drutvima na Balkanu vrlo sloenim. Problematika konsolidacije zajednikih politikih identi-teta na nivou politikih zajednica vana je i aktuelna, naroito ukoliko se radi o zajednicama sa izraenim etnokulturnim pluralizmom. Nacionalno i etniko ne gube na znaaju i istrajnosti, suprotno oekivanjima razliitih oblika modernizacijskih teorija a tendencija politizacije etnokultnih pose-bnosti, karakteristina za drugu polovinu XX vijeka, dodatno doprinosi njenoj aktuelizaciji. Za potrebe ovog rada polazimo od sljedeeg odreenja pojma politiki identitet: U pitanju je identitet koji podrazumijeva identifi-kaciju politikog tijela kojem pripadamo kao i normativno definisanje pra-vila igre ije usvajanje jeste sastavni dio politike zajednice1 (Cerutti, 2006: 33). Identitet moderne politike zajednice predstavlja spoj tzv. normativnog i drutveno-psiholokog identiteta (Cerutti, 2006: 34). U navedenoj defini-ciji politiki identitet se izjednaava sa nacionalno-dravnim identitetom, potencira se njegova graanska komponenta ali i svi oni elementi koji ra-zvijaju osjeaj solidarnosti i ine da, sebe i jedni druge, prepoznajemo kao lanove iste politike zajednice.2 Misli se prvenstveno na zajednika istori-jska sjeanja, osjeaj kolektvne sudbine, prisustvo mita i simboliku dimen-ziju identiteta. Zahvaljujui injenici da je ovakav identitet institucionalizo-van, nacionalne drave (p)ostaju dominantna forma politikog zajednitva. Sve, pa i one drave koje se pribliavaju idealnom modelu graanskog na-cionalnog identiteta (i koje karakterie vei stepen inkluzivnosti i oslanjanja na politiko-pravnu komponentu, prije nego na etnokulturnu), nastoje da

1 Politiki identiteti mogu biti definisani i kao razliiti oblici identiteta koji u odreenom kontekstu postaju politiki relevantni (u politikoj sferi nosioci razliitih drutvenih identiteta bore se za promjenu ili odravanje postojeih modela raspodjele moi). U tom znaenju politiki identitet se odnosi na identitet kolektivnih aktera u politikoj sferi. U skladu sa tim, Ilija Vujai naglaava potrebu razlikovanja ueg i ireg znaenja ovog pojma. Ue znaenje vezuje se za opisivanje ideoloko-politike privrenosti po-jedinaca, zatim grupno-politike profilisanosti (identitet politikih partija, na primjer) kao i u ideoloko politikom smislu kao, recimo, liberalni ili konzervativni identitet. ire znaenje, pak, odnosi se na vee kulturno-istorijske i politike strukture i poretke. U tom smislu, politiki identitet moe biti upotrijebljen u znaenju nacionalno-dravnog, re-gionalnog (identitet Balkana) i nadnacionalnog identiteta (poput identiteta EU) (Vujai, 2012: 8). U irem smislu politiki identitet je samo ureenje (konstitucija) politike zajed-nice (Vujai, 2012: 9). O politikom identitetu vie i u: Kneevi, 2012: 321332. Ova problematika detaljnije je razmatrana i u lanku Politiki identitet u multikulturalnim dravama, s osvrtom na Crnu Goru (Vukovi-alasan, 2013).

2 Cerutti (2006: 50) upotrebljava sljedee formulacije: dravno-nacionalni identitet odno-sno nacionalni politiki identitet.


9Danijela Vukovi-alasan, Mehmed eevi: Izazovi izgradnje graanskog identiteta u Crnoj Gori

obezbijede integraciju etnokulturnih zajednica u zajedniku socijetalnu kulturu, jezikom i institucionalnom kohezijom.3 Liberalno-demokrats-ka drava upravlja etnokulturnim razlikama, promovie i jaa zajedniki politiki identitet i odreenu kulturu politikom irenja slubenog jezika i zajednikih institucija. To je dio procesa graenja nacije (nation building) koji ukljuuje promovisanje nacionalnog u razliitim dimenzijama (Kimli-ka, 2009: 382).

Neophodnost ouvanja kohezije drutvene zajednice i njene stabilnos-ti, dobija dodatno na vanosti u uslovima izraenog etnokulturnog dive-rziteta savremenih drutava. Osjeanje solidarnosti i zajednike pripad-nosti drave obezbjeuju homogenizacijom na principu nacionalnosti. Iskljuivo politika naela (liberalno-demokratske vrijednosti i naela pra-vde) u postojeim okolnostima, nedovoljna su za ostvarivanje neophod-nog drutvenog jedinstva koje mora biti utemeljeno na osjeanju solidar-nosti: Graani moraju osjeati da pripadaju istoj zajednici (...) Ukratko, drutveno jedinstvo zahtijeva da se graani identifikuju jedni s drugima i da na svoje sugraane gledaju kao na neke od nas. Ovaj osjeaj zajednike pripadnosti i zajednikog identiteta pomae odravanju odnosa povjerenja i solidarnosti koji su potrebni da graani prihvate rezultate demokratskog odluivanja (ak i onda kad su u manjini u donoenju odreene odluke) i obaveze liberalne pravde (Kimlika, 2009: 290, 291). Drava obezbjeuje ovaj neophodni izvor politikog legitimiteta i solidarnosti u pomenutom procesu graenja nacije korienjem sredstava poput sistema obrazovan-ja, nacionalnih medija, nacionalnog jezika, nacionalnih simbola itd. Nave-deni proces legitimisan je i drugim pozitivnim efektima poput demokra-tizacije drutva, budui da graanima obezbjeuje mogunost uea u demokratskim procesima odluivanja nezavisno od njihove etnokulturne pripadnosti (Kimlika, 2009: 87).

GRAANSKI IDENTITET

U graanskom modelu nacije tj. graanske drave, graanska kompo-nenta u strukturi politikog identiteta dominantna je u odnosu na etniku komponentu. Pomenuti model esto se oznaava i kao demokratska naci-ja (graanska nacija).4 Crna Gora je ustavno definisana kao graanska

3 Socijetalnu kulturu Kimlika definie kao teritorijalno koncentrisanu kulturu, usredsre-enu na zajedniki jezik koji se koristi u irokom nizu socijetalnih institucija, i u javnom i u privatnom ivotu (kole, mediji, zakon, ekonomija, vlada itd.) (Kimlika, 2004: 119).

4 O graanskom modelu nacionalnog identiteta i njegovom razlikovanju od etnikog ob-lika nacionalnosti pisali su brojni autori. Pregledno i jasno najvanije razlike izdvojio je



10

drava, to upuuje na primat principa graanstva u odnosu na princip nacionaliteta. Meutim, miljenja smo da je koncept graanske drave kao postnacionalne prilino teko ostvariv u praksi, posebno za drave koje se nalaze u podrujima u kojima je tradicionalno dominiralo etnonacionalno. U praksi, drava postoji kao nacionalna a ne postnacionalna i onda kada normativno rjeenje upuuje na graanski koncept. Politiki, nacionalno-dravni identitet koji bi bio u potpunosti ispranjen od kulturno-etnikog sadraja i sveden na pravno-politiku komponentu, jo uvijek nije u domenu realnosti. Kulturno-etniki elementi u praksi ne iezavaju, izuzev u idealno-tipskom, teorijskom smislu.5

To nije ni neophodno ukoliko se imaju u vidu sloena priroda i viedimenzionalnost graanskog nacionalnog identiteta. Naime, u ovom modelu nacionalnog identiteta graanstvo, kao kljuna njegova komponen-ta, pacifikuje kulturno-etniko kao potencijalno iskljuivo. Treba imati u vidu da graanstvo nije postojalo prije nacije nego tek u okviru nje i daje joj politiki izgled (Markovi, 2010: 86). Dakle, na nivou nacionalno-dravnog naglaavamo potrebu jaanja graanske solidarnosti u odnosu na solidar-nost zasnovanu na pripadnosti nacionalnoj zajednici kao prvenstveno (etno)kulturnoj. Pri tom, politiki identitet, u svojoj etnokulturnoj komponenti, ne smije biti sveden na pojedinani etniki da bi bio sposoban za inkluzivnost (Vukovi-alasan, 2013: 81). To vai i za crnogorski politiki identitet: Je-dinstveni crnogorski identitet zavisi od stepena prihvatanja kulturnog plu-raliteta kao osnovne vrijednosti crnogorskog kulturnog prostora (Spai, 2010: 54). Nerealno je u sloenim tranzicijskim procesima oekivati za-okret ka koncepciji ustavnog patriotizma i utemeljenje politike zajed-nice iskljuivo na naelima i procedurama demokratije (Vrcan, 2006: 145; Kecmanovi, 2006: 159). Insistiranje iskljuivo na graanskom principu ili pak iskljuivo na etnikom kriterijumu vodilo bi u egocentrini individual-izam ili u autoritarni kolektivizam (Markovi, 2010: 112).

Politiki identitet dinamian je po svojoj prirodi i nalazi se u stalnom procesu makar i minimalnog redefinisanja. Nepromjenjivost sadraja, na emu esto insistiraju etnonacionalisti, zapravo nikada ne moe biti njegova

Slobodan Divjak (Divjak, 2006: 97110). Vie i u: Divjak, 2002: 291297; Smit, 1998: 2230; Golubovi, 1999: 74; Denkins, 2001: 249251; Brubaker, 1996: 168174.

5 Brojni autori bavili su se ovim pitanjem. Kimlika naglaava da graanska drava ne moe postojati bez kulturno-etnike komponente i svedena iskljuivo na pravno-politika na-ela. Potreban stepen kohezije u multikulturnom drutvu i zajedniki politiki identitet koji treba da obezbijedi osjeaj pripadnosti, ne mogu biti rezultat iskljuivo saglasnosti i prihvatanja pomenutih naela (Kimlika, 2004: 41, 7173). George Schpflin naglaava da su politika (civic) i kulturna (ethnic) dimenzija nacionalnog neodvojive i da, zavisno od tipa nacionalnog identiteta, dominira jedna ili druga (Kupchan, 1995: 3839).


11

Danijela Vukovi-alasan, Mehmed eevi: Izazovi izgradnje graanskog identiteta u Crnoj Gori

karakteristika. To vai i za crnogorski nacionalno-dravni, politiki iden-titet. Sadraj koji je imao u razliitim istorijskim periodima, bio je rezul-tat sloenih drutveno-politikih okolnosti. Na poetku stvaranja moderne crnogorske drave, krajem XIX i poetkom XX vijeka, poseban izazov u promovisanju zajednikog politikog, nacionalno-dravnog identiteta bilo je prevazilaenje, odnosno nadilaenje, plemenskih i lokalnih lojalnosti jaanjem osjeaja privrenosti na nacionalnom nivou. Konflikti lojalnosti na nivou plemena, ali i na nivou razliitih grupa unutar plemenskih zajed-nica u ovom periodu, uinili su proces nacionalne homogenizacije sporim i komplikovanim. Izraena plemenska lojalnost i identifikacija sa regional-nim i lokalnim identitetima (poput nahija), prisutna je u odreenoj mjeri i u savremenom crnogorskom drutvu, primjeuje Sra Pavlovi (2003: 88).6 Pruajui kratak i vrlo koristan pregled podjela i sukoba unutar crnogorske politike zajednice od poetka XX vijeka, koji su se reflektovali i na pitanje identiteta, Pavlovi dolazi do vrlo vanih zakljuaka. Naime, kljuna linija podjele bila je vezana za interpretaciju odnosa izmeu Srba i Crnogoraca. U zavisnosti od toga da li su zauzimali stav da su Crnogorci i Srbi istog etnikog porijekla ili da je Crnogorski identitet poseban u etnikom smis-lu, politiki akteri imali su i razliit odnos prema identitetu politike za-jednice. Pavlovi naglaava: Ova suprotstavljena gledita i pretpostavka etnike i nacionalne jednakosti izmeu Crnogoraca i Srba pokazali su se kao krucijalni razlog konflikta izmeu suprotstavljenih ideologija u Ujedin-jenom Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i u SFRJ, stvorenoj krajem II Svjetskog rata (Pavlovi, 2003: 90). Svako insistiranje na potpunoj istoti, autentinosti i homogenosti crnogorskog identiteta u njegovom trajanju i zanemarivanje injenice da je u pitanju dinamian fenomen, vodilo bi u isk-ljuivi etnonacionalizam. Takoe, jaanjem graanske komponente, u prak-si a ne samo normativno, izbjegavamo aktiviranje autoritarnih potencijala nacionalnog (tzv. tribalnog, etnikog nacionalizma) izrazito kolektivistike i ekskluzivistike crte.7

Na drugoj strani, u samom crnogorskom okruenju postoje drave ije je ustavno ureenje blie konsocijacijskoj demokratiji nego graanskom

6 O nacionalnom identitetu Crnogoraca izmeu ranog XIX vijeka i prve polovine XX vijeka u smislu postojanja osobenog nacionalnog karaktera koji su opisivali etnografi, istraivai i putopisci iz razliitih zemalja, vidjeti u: agorovi i Carmichael, 2006: 6168.

7 Velianje sopstvene i uniavanje drugih nacija, govor mrnje, potenciranje razlike u od-nosu na drugog, uz nerijetko prisutne teorije zavjere, suavanje identiteta pojedinca na kulturno-etniku komponentu nacionalnog i neafirmacija pluraliteta identiteta, primat kolektivnog nad individualnim, neke su od karakteristika etnikog nacionalizma u kojem preovladavaju autoritarni potencijali (Markovi, 2010: 54).



12

drutvu. U nizu susjednih drava koje su prije etnonacionalno nego graan-ski definisane, svakako je ilustrativan primjer Bosne i Hercegovine, ije su etnike specifinosti, kao i dogaaji iz posljednje decenije prethodnog vije-ka, uslovili potrebu da se, kao nosioci suvereniteta, ustavno definiu prven-stveno etno-nacionalni kolektiviteti, a tek posredno pojedinci/graani. Pri-tom, politike i socio-ekonomske tenzije, kojima je proeta poslijeratna sva-kodnevica te drave, upuuju na zakljuak da je, u situaciji kada se jednom da primat grupno diferenciranim u odnosu na individualna prava, teko nai funkcionalni balans izmeu ova dva nivoa zatite prava. Posljedino je, kako u odnosu na bosanski sluaj konstatuje Haveri vlada sastavljena od triju etnikih stranaka pozdravljena kao izraz suverenosti triju naroda to u konanom znaajno odudara od bilo kakvog graanskog definisanja drave i nacije (Haveri, 2006: 101).

REFERENDUM O NEZAVISNOSTI REPUBLIKE CRNE GORE I DEBATE O USTAVU

Imajui u vidu injenicu da je crnogorsko drutvo izrazito etniki plu-ralno i politiki veoma heterogeno, kao i da je aktuelni politiki momenat, dijelom, odreen turbulentnim dogaajima iz posljednje decenije prolog vijeka i njihovim skorijim posljedicama, ne udi da je proces zaokruivanja nacionalnog identiteta Crne Gore praen polemikama, neslaganjima, pa i nesporazumima. Ovo je postalo posebno uoljivo tokom pregovora o sadraju Ustava Crne Gore, koji su pratili obnovu nezavisnosti i koji su, pokazae se, u bitnom, postavili okvir za izgradnju crnogorskog drutva kao dominantno graanskog.8

Pregovori o sadraju novog Ustava Crne Gore pokazali su oekivanu po-dijeljenost parlamentarnih stranaka i drugih politikih i drutvenih aktera, povodom odredbi koje se odnose na ureenje drave i dravni identitet.9 estoke polemike, koje su tom prilikom voene, zahvatile su sva pitanja

8 Graani Crne Gore su, na referendumu odranom 21. maja 2006. godine, izglasali obnovu crnogorske nezavisnosti. Nakon referenduma su uslijedili parlamentarni izbori, a potom i dug proces usaglaavanja stavova parlamentarnih stranaka povodom sadraja budueg Ustava Crne Gore.

9 Nakon nekoliko rundi pregovora i brojnih ukrtanja stavova, Ustav Crne Gore je 19. okto-bra 2007. godine usvojen u Skuptini. Tom prilikom je za Prijedlog Ustava glasalo 55 od ukupno 81 poslanika. Dvotreinsku veinu, neophodnu za usvajanje Ustava, obezbijedile su, osim vladajue koalicije Demokratske partije socijalista, Socijaldemokratske partije i Hrvatske graanske inicijative i tri tada opozicione parlamentarne stranke: Pokret za pro-mjene, Liberalna partija i Bonjaka stranka. Protiv Prijedloga Ustava su, tom prilikom, bili poslanici Srpske liste, Socijalistike narodne partije, Narodne stranke i Demokratske srpske stranke. Tri poslanika albanskih nacionalnih partija nisu prisustvovala glasanju.


13


koja su u javnosti bila prepoznata kao identitetska. Polemisano je, kako oko krucijalnog pitanja, odnosno pitanja ustrojstva drave (drava konsti-tutivnih naroda/drava graana), tako i oko niza izvedenih pitanja, vezanih za slubeni jezik i dravne simbole (himna, zastava, grb).

Prilikom pregovora o Ustavu, manifestovana je duboka politika po-dijeljenost, inae karakteristina za crnogorsku politiku scenu. Kao to je to, prethodno, bio sluaj i prilikom priprema za referendum o dravno-pravnom statusu Crne Gore, koji je doveo do grupisanja brojnih politikih stranaka u dva velika bloka, tako su i pregovori o Ustavu donijeli novo privremeno saimanje crnogorske politike scene. Ovo je za posljedicu, ponovo, imalo blokovsku podijeljenost politike javnosti, koja je, donekle, bila katalizirana injenicom da je referendumska homogenizacija, jo uvi-jek, bila svjea.10 Iako je na prvi pogled, moglo izgledati da su blokovi u ustavnim debatama bili identini onim predreferendumskim, paljivija analiza bi pokazala da su, u postreferendumskom periodu, neke politike stranke imale drugaije stavove o navedenim pitanjima nego to je to bio sluaj sa njihovim predreferendumskim politikim saveznicima.11 Ova injenica, dijelom, ilustruje dinamiku procesa oblikovanja crnogorskog dravnog identiteta: ako je znaajno pitanje nezavisnosti privremeno ho-mogenizovalo politike stranke i fragmentiranu crnogorsku politiku scenu grupisalo u dva velika bloka, ubrzo se pokazalo da u etniki heterogenom drutvu, kakvo je crnogorsko, razliite stranke imaju i razliite vizije izgrad-nje dravnog identiteta Crne Gore. U prilog navedenom zakljuku govori injenica da su, ubrzo nakon referenduma, u spomenutim predreferendum-skim blokovima poeli da se javljaju disonantni tonovi povodom budueg dravnog ustrojstva.12

Imajui u vidu znaaj zatvaranja identitetskih tema, i to kako za same itelje Crne Gore tako i za stabilnost Crne Gore kao etniki pluralne za-

10 U susret referendumu, oformljen je Pokret za nezavisnost Crne Gore, kao i Pokret za ou-vanje zajednice sa Srbijom. Gotovo sve politike stranke u Crnoj Gori su, do referenduma, uzele uee u jednom od ova dva pokreta.

11 Primjera radi, Socijalistika narodna partija i partije lanice Srpske liste su, u predrefe-rendumskom pozicioniranju, bile u bloku koji se zalagao za opstanak zajednice sa Srbi-jom, da bi, u kasnijim pregovorima o Ustavu, ove politike organizacije, dijelom, imale suprotstavljena gledita. Socijalistika narodna partija se u tom periodu, naime, zalagala za graansku dravu, dok je Srpska lista predlagala ureenje Crne Gore kao drave crnogorskog i srpskog naroda. Na drugoj strani, stranke koje su predstavljale okosni-cu predreferendumskog Pokreta za nezavisnost su, tokom kasnijih pregovora o Ustavu, zagovarale graansko ureenje drave, dok je njihov predreferendumski saveznik, Bon-jaka stranka, predlagala ureenje Crne Gore kao drave crnogorskog, srpskog i bon-jakog naroda.

12 Podsjetiemo na upravo navedene primjere neslaganja izmeu predreferendumskih par-tija saveznica, a povodom pitanja bitnih za dravno ustrojstvo.



14

jednice, a istovremeno uvaavajui injenicu da politike stranke, u velikoj mjeri, oblikuju nacionalnu politiku (ukljuujui i identitetsku), u dijelu lanka koji slijedi emo prikazati pozicije i perspektive crnogorskih parla-mentarnih stranaka, koje su one zauzele u procesu izgradnje graanskog nacionalnog identiteta. Prije nego to preemo na ovaj dio, podsjetiemo ukratko na nekoliko injenica bitnih za zakljuak koji e na kraju biti prezen-tovan, a koji se odnose na aktuelni politiki momenat u Crnoj Gori, kao i na period u kome je izglasan Ustav:

1. Dvotreinska veina kojom je usvojen aktuelni crnogorski Ustav je obezbijeena nakon dugih pregovora, pri emu je saglasnost partija manjinskih naroda, bez ije neophodne dvotreinske veine, u datoj politikoj konstelaciji, vjerovatno ne bi bilo, dobijena tek na kraju i uz izvjesne ustupke;

2. Poslanici opozicionih partija su, bilo da se o radi graanskim ili na-cionalnim partijama, bili protiv usvajanja ustavnog teksta (s izuzet-kom Pokreta za promjene);

3. Neke partije koje, danas, uestvuju u vlasti a u trenutku donoe-nja Ustava su bile opozicione, u svojim programskim smjernicama istiu nepodobnost aktuelnih dravnih simbola i potrebu da se isti izmijene;

4. Proces izgradnje nacionalnog (dravnog) identiteta je otvoren pro-ces u kome su, kako je pokazalo crnogorsko politiko iskustvo, mogui izvjesni kompromisi ali je veoma teko obezbijediti punu saglasnost svih politikih aktera.

Poto je, kako smo naglasili, izgradnja graanskog nacionalnog iden-titeta proces, koji je, u sluaju Crne Gore, poeo proklamacijom novog graanskog Ustava i nastavio da se odvija u periodu koji je uslijedio, postavlja se pitanje kako politiki akteri percipiraju dinamiku i tok ovog procesa. Stoga emo, u dijelu koji slijedi, prezentovati percepcije i aktuelne pozicije crnogorskih parlamentarnih stranaka u odnosu na navedenu temu. Ovaj prikaz e nam omoguiti uvid u dinamiku izgradnje proklamovanog graanskog identiteta Crne Gore, kao i mogunost da sagledamo oekivanja razliitih politikih subjekata kada je ovaj proces u pitanju, odnosno da ukaemo na mogue prepreke na tom putu.


15


CRNA GORA I PROBLEM KONSOLIDACIJE DEMOKRATSKE POLITIKE KULTURE

Iako je temeljnim odredbama Ustava Crna Gora definisana kao graanska drava13, u ustavnom tekstu postoje elementi koji uvaavaju injenicu da je crnogorsko nacionalno bie etniki heterogeno14 i kojima je, shodno tome, podrano nastojanje pripadnika manjinskih etnikih zajed-nica da autentino artikuliu vlastite interese i sopstvenu poziciju u drutvu i dravi.15 Po kombinaciji potovanja individualnih prava i uvaavanja specifinosti kolektiviteta i njihove potrebe da budu autentino predstav-ljeni, Crna Gora svakako nije izuzetak. Ranije je istaknuto da je, danas, teko identifikovati dravu ije je ustrojstvo striktno graansko, bilo u

13 U preambuli Ustava stoji da je jedna od polaznih taaka donoenja Ustava bila i od-lunost da smo, kao slobodni i ravnopravni graani, pripadnici naroda i nacionalnih manjina koji ive u Crnoj Gori: Crnogorci, Srbi, Bonjaci, Albanci, Muslimani, Hrvati i drugi, privreni demokratskoj i graanskoj Crnoj Gori. Ovakvom proklamacijom je jas-no istaknuto da je Crna Gora, sa ustavno-pravne strane, projektovana prvenstveno, kao graanska drava ali je, istovremeno, uvaena injenica da njeno nacionalno bie sain-javaju pripadnici razliitih naroda. Takoe, lanom 2 Ustava je istaknuto da je nosilac suverenosti u Crnoj Gori graanin koji ima crnogorsko dravljanstvo ime je, sutinski, Crna Gora utemeljena kao graanska drava. Ipak, itavo peto poglavlje posveeno je posebnim manjinskim pravima koja se jeme manjinskim etnikim zajednicama, uz opasku da pripadnici manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica mogu koristiti ova prava pojedinano i u zajednici sa drugima. Smatramo da nain na koji su formulisane ove odredbe akcentuje graanski koncept drave ali i uvaava potrebu da se manjinskim narodima jeme korektivne mjere koje bi trebalo da im omogue ouvanje kulture, politiku participaciju i, posljedino, punu integraciju u crnogorsko drutvo, bez rizika od asimilacije. U najirem znaenju, mogue je izdvojiti sljedea obiljeja graanske drave: Garantovan i zatien civilizacijski korpus ljudskih prava i sloboda, vladavina prava, slobodni izbori, kontrolisana i smjenjiva vlast, nezavisno sudstvo, razvijena lokal-na samouprava, politiki pluralizam, otklon prakse da oligarhijske strukture daju ton vla-sti, garantovana i zatiena svojina (ukovi, 2009: 184). Ustav Crne Gore: http://www.skupstina.me/images/dokumenti/ustav-crne-gore.pdf (01. 10. 2014.).

14 Posljednji popis stanovnita, koji je obavljen tokom aprila 2011. godine, potvrdio je etniku heterogenost stanovnitva Crne Gore. Prilikom ovog popisa se, kada su u pitanju etnike kategorije koje prepoznaje navedeni dio ustavne preambule, 45% crnogorskih itelja etniki samoidentifikovalo kao Crnogorci, 28,7% njih se samoidentifikovalo kao Srbi, 8,6% kao Bonjaci, 4,9% kao Albanci, 3,3% kao Muslimani (u nacionalnom smislu) i oko 1% kao Hrvati. Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori 2011. go-dine, Zavod za statistiku Crne Gore, Saoptenje br. 83, Podgorica, od 12. 07. 2011. godine, str. 6-9. Unos na: htt p://www.monstat.org/userfi les/fi le/popis2011/saopstenje/saopsten-http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopsten-je%281%29.pdf (12. 06. 2014.).

15 Odredbe koje se odnose na set manjinskih prava, a koje su sadrane u petom poglavlju Ustava (vidjeti fusnotu 13), uvrtene su u ustavni tekst na insistiranje nacionalnih strana-ka manjinskih zajednica i to kao uslov da poslanici ovih stranaka u Parlamentu podre Ustav. Identina je situacija bila i sa preambulom, koja je takoe spomenuta u fusnoti 13, pri emu su, slino, narodi i nacionalne zajednice pojedinano navedene na inicijativu stranaka manjinskih nacionalnih zajednica.



16

smislu ustavno-pravne organizacije ili identitetskih elemenata. U praksi se, najee, radi o mjeovitim modelima, koji uvaavaju etnike specifinosti odnosne drave ali i daju primat individualnim pravima u odnosu na kolek-tivna. Stoga smo miljenja da je termine graansko i etno-nacionalno ispravnije postaviti kao dva ista ali apstraktna modela, izmeu kojih se prostire dimenzija konkretnih i mjeovitih identitetskih rjeenja, nego sa-gledavati ove kategorije kao meusobno u potpunosti opozitne. Ukoliko se proces izgradnje graanskog nacionalnog identiteta u Crnoj Gori sagleda na taj nain, postaje jasno da konstrukti graanskog i nacionalnog post-aju otvoreni za razliite interpretacije, pri emu je, u uslovima objektivnog postojanja mjeovitog modela,16 teko izdvojiti jedan kriterijum razlikovan-ja graanskog od etno-nacionalnog, koji bi nam dao za pravo da ga, u nas-tojanju da razluimo graanske od etno-nacionalnih elemenata dravne konstitucije, dosljedno primijenimo na sve aspekte identitetske problema-tike. Ovo, svakako, ostavlja mogunost politikim akterima da i sami, za-visno od vlastite percepcije i interesa, intrpretiraju termine graansko i nacionalno. Za crnogorsko drutvo se, kao i za veinu postkomunistikih drutava Balkana, moe rei da je demokratsko po formi ali u velikoj mjeri, jo uvijek autoritarno po intenciji. Zagorka Golubovi u svom tekstu Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, skree panju na nekoliko vanih momenata kada se razmatra pitanje prirode politikog identiteta postsocijalistikih drutava Balkana, a koji su, rekli bismo, vrlo aktuelni i u sadanjem trenutku. Najprije, izraena afektivna tenja za nacionalnim identitetom jo uvijek kao da ima primat u odnosu na projekat demokra-tizacije drutva u ijoj sri je uspostavljanje vladavine zakona i demokratske drave, koja bi bila otpornija na zloupotrebu u politike svrhe od strane politikih elita (Golubovi, 2007: 368). Graanski, liberalno-demokratski nacionalni identitet neodvojiv je od graanskog politikog identiteta na nivou pojedinanih pripadnika drutva.

Pitanje demokratske konsolidacije sutinsko je pitanje transformacije bivih socijalistikih drutava. Teoretiari transformacije poput Klausa Ofea i Wofganga Merkela, istiu specifinosti ovog procesa u Istonoj Evropi. Naime, procesi transformacije u zemljama biveg socijalizma teku na neko-

16 Ovdje mislimo na rjeenja navedena u prethodnim referencama, kojima je, kako smo ve naglasili, Crna Gora utemeljena kao graanska drava uz izvjesne korektivne meha-nizme, namijenjene zatiti kulture i interesa manjinskih nacionalnih zajednica. Kao to naglaava Milan Podunavac, potvruje se da u svim onim zajednicama u kojima postoji potencijalni sukob lojalnosti (pretpolitike i politike), a takve su gotovo sve moderne politike zajednice, manjinsko pitanje valja nuno ugraditi u samo srce supstantivnog (osnovnog) konsenzusa te zajednice (Podunavac, 2001:197).


17


liko nivoa istovremeno, to bitno oteava proces demokratizacije. Zemlja-ma Zapadne Evrope za iste procese trebalo je nekoliko vjekova, dok se u sluaju postkomunistikih drutava promjene deavaju u veoma kratkom periodu i simultano. Osim toga, transformacijski procesi u ovim drutvima prvenstveno su politiki projekat, koncipirani i sprovoeni dominantno od strane politikih elita (Merkel, 2011: 307). Merkel izdvaja etiri nivoa na kojima se proces konsolidacije i demokratizacije ostvaruje.17 Prvi imenuje kao ustavnu konsolidaciju (constitutional consolidation), drugi kao reprezen-tativnu konsolidaciju (representative consolidation), zatim slijedi konsolidaci-ja ponaanja aktera veta (behavioral consolidation) i na kraju demokratska konsolidacija politike kulture (democratic consolidation of the political culture) (Merkel, 2008: 14). Za demokratsku konsolidaciju na prvom nivou potreb-no je najmanje dok je za konsolidaciju politike kulture potrebno najvie vremena. Za nau temu je zanimljiva Merkelova upotreba Bertelsmanovog indeksa transformacije (Bertelsmann Transformation Index BTI) iz 2005. godine. Podaci su prikupljani u periodu od dvije godine u 119 zemalja. Na skali od 1 do 10 drave su, najprije, rangirane prema stepenu konstituciona-lne konsolidacije i to na osnovu tri kljuna kriterijuma: kriterijum institucio-kriterijum institucio- institucio-institucio-nalnog djelovanja (institutional efficiency), institucionalne transparentnosti (institutional transparency) i institucionalne inkluzivnosti (institutional inclu-sion) 18 Komparacijom zemalja u pogledu ostvarenog stepena konsolidacije na prvom nivou, Crna Gora19 je, zajedno sa Makedonijom, Ukrajinom i Bos-nom i Hercegovinom uvrtena u grupu zemalja kod kojih postoje oigledni i znaajni nedostaci u procesu konsolidacije na institucionalnom nivou.20

17 Merkel polazi od razlikovanja negativne i pozitivne konsolidacije koje je napravio Geoffrey Pridham. Prihvata koncept pozitivne konsolidacije koji podrazumijeva ne samo prihvatanje legitimnosti sistema i nepostojanje alternative od strane politikih elita, ve i ukljuuje i obrasce stavova, vrijednosti i ponaanja na nivou pojedinanih aktera. Ovako shvaena konsolidacija demokratije zahtijeva relativno dug vremenski period, za razliku od koncepta negativne konsolidacije koji se fokusira na politike elite i u kom je taj vremenski period znatno krai.

18 Prvi kriterijum odnosi se na kapacitet najvanijih institucija da efikasno donose odgova-rajue politike odluke i obezbijede politiku stabilnost. Drugi kriterijum podrazumijeva demokratsku legitimnost politikih odluka koje donose nadleni organi dok se trei krite-rijum vezuje za neophodnost obezbjeivanja politike i drutvene integracije i participa-cije od strane kljunih institucija (Merkel, 2008: 16).

19 Tada u sastavu drave Srbija i Crna Gora. 20 to se tie drugog nivoa konsolidacije, istraivanje je pokazalo Crna Gora spada u grupu

zemalja u kojima se reprezentacija interesa ne moe ocijeniti kao konsolidovana. Osim Srbije i Crne Gore, u ovu grupu spadaju i Ukrajina, Letonija, Makedonija i Bosna i Her-cegovina. U pogledu stepena konsolidacije u okviru treeg kriterijuma koji se odnosi na opasnost od antidemokratskog djelovanja neformalnih, politiki relevantnih aktera, Crna Gora i Srbija nalaze se u grupi sa Bosnom i Hercegovinom i Albanijom. Za ove



18

Podaci o stepenu konsolidacije na, za nas najzanimljivijem, etvrtom nivou politike kulture, pokazuju da su Srbija i Crna Gora rangirane izmeu ze-malja ija je demokratska politika kultura oznaena kao nerazvijena (Leton-ija, Bugarska, Ukrajina, Rumunija) i onih ija je politika kultura oznaena kao poluautoritarna (Rusija, Moldavija i Bosna i Hercegovina) (Merkel, 2008: 17). Na osnovu stepena konsolidacije ostvarenog na sva etiri nivoa, Srbija i Crna Gora kategorisane su kao nekonsolidovane izborne demokrati-je (unconsolidated electoral democracies), zajedno sa Makedonijom, Albanijom, Ukrajinom i Bosnom i Hercegovinom (Merkel, 2008: 20). Institucionalna tranzicija neodvojiva je od vrjednosne a njihova neusklaenost je jedan od kljunih problema u izgradnji proklamovanog politikog identiteta Crne Gore. Preciznije reeno, postoji znaajno nepoklapanje institucionalnog us-trojstva drave i temeljnih vrijednosnih orijentacija njenih graana, na ta ukazuje Olivera Komar. Ona politiku kulturu u Crnoj Gori karakterie kao podaniko-participativnu i upravo identifikuje nepodudaranje izmeu lib-eralno-demokratske politike strukture i dominantno podanike politike kulture (Komar, 2013: 130). Graanski, nacionalno-dravni politiki iden-titet svoju stabilnost mora utemeljiti na stabilnosti liberalno-demokratskih institucija, pristupu politikim dobrima na racionalnoj i pravednoj osnovi, i posebno na vrijednosnoj komponenti graanskog drutva. Dakle, od pro-cesa demokratizacije drutva u svim njegovim aspektima, a posebno od napredovanja u prihvatanju liberalno-demokratskih vrijednosti, zavisie stabilizacija i uvrivanje zajednikog politikog identiteta. Razvoj de-mokratskog graanstva olienog u vrijednostima individualizma, neautori-tarnosti, racionalnosti i participativnosti, te shodno tome, transformacija dom-inantno podanike politike kulture u participativnu, nameu se kao kljuni zadaci crnogorskog drutva i neophodni uslovi za dugoronu stabilnost po-abilnost po-litikog identiteta.21

zemlje karakteristino je postojanje potencijala za usporavanje procesa demokratizacije koji je prvenstveno vezan za problem organizovanog kriminala i njegovu povezanost sa odreenim politikim strukturama (Merkel, 2008: 17).

21 Vaan preduslov konsolidacije svakog graanskog identiteta jeste odgovarajui proces politike socijalizacije i u njemu posebno prepoznata uloga sistema obrazovanja. Crna Gora je zapoela proces reformi obrazovnog sistema i jedna od najvanijih promjena ve-zana je za uvoenje predmeta Graansko vaspitanje (obavezni predmet u VI i VII razredu Osnovne kole) i Graansko obrazovanje (izborni predmet za etiri razreda Gimnazije). Prepoznajui znaaj graanskog vaspitanja i obrazovanja za razvoj demokratske poli-tike kulture u Crnoj Gori, Vlada Crne Gore usvojila je Strategiju graanskog vaspitanja i graanskog obrazovanja za period od 2007 2010. Kroz nastavu graanskog vaspitanja/obrazovanja afirmiu se vrijednosti ouvanja etnokulturnog pluralizma, dijaloga, toleran-cije i saradnje kao i potreba jaanja zajednikog graanskog politikog identiteta Crne Gore (Kaelan, 2010: 442).


19


Imajui u vidu ovakvo stanje, u nastavku emo opisati pozicije koje parla-mentarne stranke u Crnoj Gori zauzimaju prema izgradnji Ustavom prokla-movanog, graanskog nacionalnog identiteta. Budui da, kako smo upravo naznaili, termin graansko moe biti vieznaan, u poeku emo, za-visno od odgovora koje smo dobili tokom intervjuisanja, prikazati ta ovaj termin, posmatrano iz perspektive razliitih politikih stranaka, znai. Na-kon pitanja koje se odnosi na pojanjenje pojma graansko, lista pitanja koju smo koristili kao okosnicu za razgovor sa ispitanicima je obuhvatala i ostale identitetske teme, kao to su: primjenjivost graanskog dravnog ureenja na crnogorske prilike, dravni simboli, kolektivna prava etnikih zajednica, aktivnosti politikih partija u pravcu izgradnje graanskog na-cionalnog identiteta i percepcija prepreka koje stoje na tom putu. Takoe, nakon prikaza pozicija crnogorskih parlamentarnih stranaka, pruiemo normativni osvrt na ove pozicije i stavove, u odnosu na znaenja pojma graanski nacionalni identitet koja smo prikazali u uvodnom dijelu rada.

ODREENJA PARLAMENTARNIH STRANAKA U IZGRADNJI GRAANSKOG NACIONALNOG IDENTITETA

U ovom dijelu lanka prikazuju se pozicije i perspektive crnogorskih par-lamentarnih stranaka, koje su one zauzele u procesu izgradnje graanskog nacionalnog identiteta. Osim prikupljanja zvaninih partijskih saoptenja, materijal koji se odnosi na predmet analize smo obezbijedili serijom inter-vjua sa funkcionerima parlamentarnih politikih stranaka. Intervju je bio polustrukturiran i inicijalno je sadrao niz pitanja koja referiraju na definici-ju graanske drave, dravne simbole, kolektivna prava etnikih zajednica i aktivnosti odnosne partije povodom identitetskog oblikovanja drave. U ovom dijelu istraivanja, intervjuisali smo predstavnike Demokratske par-tije socijalista (DPS), Socijaldemokratske partije (SDP), Socijalistike narod-ne partije (SNP), Demokratskog fronta (DF), Pozitivne Crne Gore (PCG) i Bonjake stranke (BS).

Tokom pregovora o Ustavu, postalo je jasno da predstavnici politikih stranaka termine graansko i nacionalno koriste tako da se pitanja koja su ovim problemima obuhvaena mogu svesti na dvije komplementarne problemske ose.22

22 Oekivano je da su, u interpretaciji politikih subjekata, pitanja iz obje ose podjednako optereena graanskim, odnosno nacionalnim. Pregovori o Ustavu su, naime, pokazali da su oni politiki akteri koji su se zalagali za istiju graansku varijantu u identitetskoj ravni, zagovarali slian stav i u ustavno-pravnoj osi. Istovremeno, stranke koje su nagin-jale mjeovitom ili etno-nacionalnom modelu su, takoe, na identian nain pristupale



20

Te ose bismo mogli oznaiti kao:23 1. Ustavno-pravnu, koja se odnosi na pitanje nosioca suvereniteta u

dravi (pojedinac ili kolektiviteti), odnosno individualnih i kolek-tivnih prava;

2. Identitetsku, koja se odnosi na pitanja dravnih simbola (himne, zastave, grba) i slubenog jezika.

U nastavku emo, polazei od ove dvije ose koje su identifikovane kao problemske, prezentovati segmente Ustava Crne Gore koji se na njih od-nose, a koji svakako jesu bili predmet polemike u periodu koji je prethodio usvajanju Ustava. Da bismo, konano, prezentovali percepcije parlamentar-nih stranaka kada su ovi problemi u pitanju, ispod ustavnih odredbi emo prikazati i segmente sprovedenih intervjua, koji se odnose na interpretacije i inicijative politikih stranaka povodom ovih problema.

1. Graansko odreenje drave: ustavno-pravna problematika

Ustavne odredbe koje emo izdvojiti kao krucijalne u odreenju Crne Gore kao graanske drave su sljedee:24

pitanjima koja se odnose na obje ose. Primjera radi, DPS, SDP i SNP, stranke koje slove za graanske, su tokom pregovora uglavnom zastupale stav da nije neophodno da prava manjinskih zajednica budu navedena u Ustavu, tako da je lista ovih prava nala mjesto u najviem pravnom aktu tek nakon intervencija manjinskih nacionalnih partija. Istovre-meno, graanske stranke su insistirale na identitetskim rjeenjima i rjeenjima iz oblasti dravnih simbola koja su, prema njima, utemeljena u tradiciji Crne Gore i prihvatljiva za sve graane iako nije postojao konsenzus o sadraju tih simbola a, pokazalo se, ni o njihovoj sveprihvaenosti. Takoe, nacionalne stranke, poput Srpske narodne stranke i Bonjake stranke, su u odnosu na obje ose imale stavove koji su vie na fonu etno-nacionalnog. Tako je Srpska narodna stranka predlagala da se dosljedno razradi ustav koji bi poivao na etno-nacionalnom suvrenitetu crnogorskog i srpskog naroda uz zatitu kolektivnih prava manjina, dok su za dravnu zastavu predlagali modifikovanu srpsku nacionalnu zastavu a za slubeni jezik srpski. Bonjaka stranka je, u poetku pregovora, insistirala na tripartitnom etnikom ureenju drave koje bi obuhvatilo Crnogorce, Srbe i Bonjake kao konstitutivne elemente. Ista stranka je, u ovom periodu, predlagala da dravna zastava bude formirana tako to e svaki narod u nju unijeti neto svoje dok bi slubeni jezici trebalo da budu crnogorski, srpski i bosanski.

23 Uvid da su (u interpretaciji predstavnika politikih stranaka) termini graansko i na-cionalno problemski vezani za dvije prezentovane ose pomogao nam je i u operacionali-zaciji pojma graansko odnosno formulisanja pitanja koja smo uvrstili u intervju, a koja se odnose na ovaj pojam.

24 Odredbe iz preambule koje se odnose na dihotomiju graansko/nacionalno smo rani-je komentarisali pa emo ih, da se ne bismo ponavljali, ovdje izostaviti. Podsjetiemo, ukratko, na ve navedeni zakljuak da je ovaj dio preambula koncipiran tako da je jasno naglaen primat individualnih, graanskih prava ali su i navedeni narodi koji sainjavaju nacionalno i drutveno bie Crne Gore, s naglaskom na tome da Crnu Goru konstituiu


21


Crna Gora je graanska, demokratska, ekoloka i drava socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava (lan 1);

Nosilac suverenosti je graanin koji ima crnogorsko dravljanstvo. Graanin vlast ostvaruje neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika (lan 2).

Iako je Ustavom Crne Gore graanin (odnosno pojedinac) odreen za nosica suvereniteta, u tekstu su, kako je ranije naglaeno, nale mjesto i odredbe koje se odnose na prava etnikih zajednica, odnosno njihovih pri-padnika.25 Ta prava su najveim dijelom sadrana u posebnom (petom) po-glavlju Ustava. Ovdje emo navesti ona manjinska prava koja imaju pravno-politiku pozadinu, odnosno ona koja se odnose na prvu problemsku osu:

Pravo na autentinu zastupljenost u Skuptini Crne Gore i skupti-nama jedinicama lokalne samouprave u kojima ine znaajan dio sta-novnitva, shodno principu afirmativne akcije (lan 79, taka 9);

Pravo na srazmjernu zastupljenost u javnim slubama, organima dr-avne vlasti i lokalne samouprave (lan 79, taka 10);

Pravo na osnivanje savjeta za zatitu i unapreenje posebnih prava (lan 79, taka 13).26

Sa normativnog aspekta, naglasiemo da se na pitanje: da li se na ovaj na-in uoblien korpus manjinskih prava (koji podrazumijeva ustavno prepo-znavanje grupno diferenciranih prava manjinskih etniih zajednica) kosi sa graanskim modelom drave ne moe dati jednoznaan odgovor. Naime, kako je istaknuto u uvodnom dijelu rada, u praksi ne postoje isti oblici gra-anskih drava, koji bi bili u potpunosti lieni bilo kakvih referenci na et-nike elemente ili na grupno diferencirane oblike zatite etnikih kolektivi-teta, bilo u identitestskoj sferi, bilo u oblasti ustavno-pravne regulative. Sto-ga je, u normativnoj analizi ovog segmenta odreenja crnogorske drave,

pripadnici ovih naroda a ne kolektiviteti. 25 U prvom dijelu lana 49, koji pripada navedenom petom poglavlju, stoji da se pripadni-

cima manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica jeme prava i slobode koje mogu koristiti pojedinano i u zajednici sa drugima. Tako je i ovom prilikom naglaeno da pojedinac ima primat u odnosu na zajednicu, odnosno da udruivanje i predstavljanje na nivou etnosa nikoga od pripadnika manjinskih naroda ne obavezuje.

26 Iako su nacionalni savjeti zamiljeni kao krovne institucije manjinskih naroda, koje bi trebalo da ulogu posrednika izmeu manjinskih naroda i drave realizuju kroz partnerski odnos u, prije svega, kulturolokoj ravni, njima je ostavljena i mogunost da prate dinami-ku realizacije posebnih manjinskih prava i da u tom procesu uestvuju davanjem sugestija i primjedbi.



22

problemu najprikladnije pristupiti komparativno, smjetajui ga u kontekst drutava koja su oblikovana slinim politikim i socio-ekonomskim pro-cesima kao i crnogorsko. U tom smislu, smatramo da su modeli ustavnog odreenja Bosne i Hercegovine i Srbije najprikladini za komparaciju, budu-i da se i u ovim sluajevima radi o drutvima koja su etniki pluralna i koja su bitno oblikovana disolucijom nekadanje SFRJ. Podsjetiemo da Ustav Bosne i Hercegovine,27 kao i Ustav Srbije,28 odnosno Hrvatske,29 sadri ek-splicitne elemente ekskluziviteta pojedinih etnikih zajednica, dok se pri-padnici svih etnikih zajednica koje nisu ustavno prepoznate tretiraju kao graani. U ovom segmentu, crnogorsko rjeenje jeste blie graanskom polu dimenzije graansko/etniko nego to je to sa ustavnim dokumentima koje smo odredili kao komparativne jedinice, budui da je, u preambuli teksta30 Ustava Crne Gore, jasno data prednost graanskom elementu identiteta u odnosu na etniki. Takoe, Ustav Srbije, kao i onaj crnogorski, tretira prava

27 Ovo je posebno izraeno u Ustavu Bosne i Hercegovine, koji prepoznaje Bonjake, Hrvate i Srbe kao konstitutivne narode i u kome su pojedina politika prava pojedinca omee-na njegovom etnikom pripadniu. Ovakva ustavna rjeenja dovela su do paradoksalne situacije da se graani Bosne i Hercegovine koji nisu pripadnici konstitutivnih naroda suoavaju sa problemima u ostvarivanju nekih graanskih i politikih prava, to se, opet, kosi sa ustavnom odredbom o zabrani diskriminacije. itava situacija je eskalirala i dobila sudski epilog kroz sluaj Sejdi Finci, na koji upuujemo itaoca. Ustav BiH, unos: http://www.ads.gov.ba/v2/attachments/1951_USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_bos.pdf (01. 20. 2014.).

28 U preambuli Ustava Srbije stoji da se Ustav donosi polazei od dravne tradicije srpskog naroda i ravnopravnosti svih graana i etnikih zajednica u Srbiji. Iako se ovom formu-lacijom uvaava etnika pluralnost srpskog drutva, kao i potreba za ravnopravnou etnikih zajednica, istovremeno se naglaava i dravotvorna uloga srpskog naroda. Predmet debata bio je i lan 13 Ustava Srbije, koji je naslovljen kao Zatita dravljana i Srba u inostranstvu. Ovaj lan sadri odredbu prema kojoj Republika Srbija razvija i unapreuje odnose Srba koji ive u inostranstvu sa matinom dravom. Ovako for-mulisana odredba otvara pitanje znaenja termina matine drave to se, reciprono, odraava na status nacionalnih manjina u Srbiji.

29 U tekstu preambule Ustava Hrvatske, Hrvatska se odreuje kao nacionalna drava hrvatskog naroda i drava pripadnika nacionalnih manjina: Srba, eha, Slovaka, Talijana, Maara, idova, Nijemaca, Austrijanaca, Ukrajinaca, Rusina, Bonjaka, Slovenaca, Crno-goraca, Makedonaca, Rusa, Bugara, Poljaka, Roma, Rumunja, Turaka, Vlaha, Albanaca i drugih, koji su njezini dravljani, kojima se jami ravnopravnost s graanima hrvatske narodnosti i ostvarivanje nacionalnih prava u skladu s demokratskim normama OUN-a i zemalja slobodnoga svijeta. Prava nacionalnih manjina su sadrana u etiri stava lana 15. Unos na: http://www.zakon.hr/z/94/Ustav-Republike-Hrvatske (16. 09. 2014.).

30 Jo jednom emo podsjetiti da u preambuli Ustava Crne Gore stoji da je Ustav doneen polazei (i) od odlunosti da smo, kao slobodni i ravnopravni graani, pripadnici naroda i nacionalnih manjina koji ive u Crnoj Gori: Crnogorci, Srbi, Bonjaci, Albanci, Musli-mani, Hrvati i drugi, privreni demokratskoj i graanskoj Crnoj Gori. Istovremeno, u lanu 12 stoji da Crna Gora titi prava i interese crnogorskih dravljana to vie odgovara graanskoj definiciji nacije, nego to je sluaj sa Ustavom Srbije, u kome je, analognim lanom, prednost data etnikom principu.


23


manjina (u segmentu Ljudska i manjinska prava i slobode), dok je Ustav Bosne i Hercegovine posebno dosljedan u razraivanju prava konstitutiv-nih naroda ove drave, kao to je, istovremeno, veoma restriktivan prema onim graanima koji nisu pripadnici ovih naroda. Dio teksta Ustava Crne Gore koji se odnosi na manjinska prava moe se, u svijetlu ovih injenica, kao i injenice da je u preambuli crnogorskog Ustava jasno data prednost graanskoj komponenti u odnosu na etniku, prije tretirati kao korektivni mehanizam koji slui postizanju pune participacije pripadnika manjinskih naroda u drutvenim i politikim procesima Crne Gore, nego kao instru-ment politike separacije manjinskih etnikih zajednica.

U nastavku emo prezentovati djelove komentara naih ispitanika koji se odnose na upravo navedenu problematiku, a na kraju emo dati vlastiti osvrt, u nastojanju da poveemo odgovore ispitanika sa temom naeg rada.

Miodrag Vukovi (DPS) smatra da injenica da je Crna Gora definisana kao graanska drava, zapravo, temeljna injenica ustavne organizacije Crne Gore. Po njemu to znai, da je temelj drave pojedinac bez obzira na nacionalne, vjerske i druge razlike koje mogu postojati meu ljudima, te da Crna Gora ima veinski narod, a to je njen politiki narod, odnosno svi njeni graani. Po pitanju primjenjivosti i odrivosti graanskog ustavnog rjeenja u Crnoj Gori, predstavnik DPS-a navodi da je graanski koncept politiki spas za Crnu Goru kao drutvenu zajednicu koji preventira u perspektivi moguu destabilizaciju, naglaavajui i da je ovakvo ureenje u skladu sa tendencijama koje postoje u savremenom svijetu.31 Smatrajui da je graanski okvir najpodesniji za afirmaciju svih razliitosti jednog drutva, Vukovi smatra da se u konceptu narodne suverenosti suspen-duju individualna prava pojedinaca koji ne pripadaju konstitutivnim gru-pama. Usljed potrebe da se, na neki nain, omogui politika participacija i drutvena integracija kolektiviteta koji participiraju u drutvenom biu Crne Gore, u Ustav je uvrteno poglavlje o posebnim, manjinskim pravi-ma, definisano onako kako to predviaju meunarodni standardi.32 U ovoj partiji navedeno rjeenje u Ustavu percipiraju kao svojevrsnu kohabitaciju nacionalnog i graanskog. Pri tom, odredbe o afirmativnoj akciji33 koje su sadrane u Ustavu Crne Gore i koje se odnose na reprezentovanje manjin-

31 Na ispitanik prepoznaje i injenicu da, u stvarnosti, nema dovrenih graanskih dra-va ve se vie radi o procesima koji, u perspektivi, treba da dovedu do formiranja ide-alne graanske drave.

32 Rije je o petom poglavlju Ustava koje razmatra posebna manjinska prava a o kome je ve bilo rijei.

33 Za raspravu o primjeni afirmativne akcije u graanskim drutvima, vidi: Young, 2005: 233273.



24

skih naroda ne bi smjele da budu trajne, ve bi trebalo da traju onoliko ko-liko traje rizik od asimilacije manjinskih zajednica.34 Zanimljivo je da pred-stavnik DPS-a, kao ideal graanskog drutva navodi Francusku u kojoj su svi Francuzi i skandivanske zemlje u kojima ne postoje nacionalne, ve samo jezike razlike.35 Glavnu smetnju u uspostavljanju graanskog koncepta drave, Vukovi vidi u okruenju, iz koga, kako kae, povremeno stiu loe poruke prema Crnoj Gori, to, po njegovom miljenju, remeti proces izgradnje istinski graanske drave. On dalje smatra da je problem u tome to veliki broj graana same Crne Gore nije dosegao svijest o znaaju loeg izbora.36 Vukovi u rezimeu naglaava da ovaj proces remete unutranji ekstremi kao i pritisci sa strane a izvjestan udio, kako kae, imaju i globalna kretanja.

Portparol Socijaldemokratske partije (SDP) Mirko Stani takoe naglaava da ustavne odredbe o graanskoj dravi znae da je nosilac su-vereniteta graanin bez obzira na nacionalnu ili neku drugu specifinost. Navodei da je SDP politika organizacija koja je, tokom devedesetih go-dina prolog vijeka u svojim redovima imala veliki broj pripadnika man-jinskih naroda, Stani dalje navodi i da se njegova partija svakako zalae za puno potovanje manjinskih prava, ak i preko mjere meunarodno propisanog, ako to odgovara graanski naim prilikama i potrebama. Analizirajui primjenjivost graanskog koncepta na crnogorske uslove, Stani naglaava da je stav njegove stranke da je graansko ureenje drave u Crnoj Gori i mogue37 i poeljno38. Pojanjavajui ovaj stav, on navodi

34 Ovakav stav Vukovi temelji na preporukama iz Lunda, koje, kako istie, kau da je afir-mativna akcija opravdana u graanskim drutvima u onim oblastima gdje postoji oi-gledan pritisak u pravcu asimilacije manjinskih zajednica. Afirmativna akcija, Vukovi navodi, ovdje nije trajno rjeenje, ve politika korekcija koja treba da osigura trajanje osobenosti manjinskih zajednica koja je koriste i njeno dejstvo prestaje onda kada se uklo-ni pritisak na manjinsku zajednicu i postigne njena integracija u drutvo.

35 Ova analogija je diskutabilna zbog razliitih istorijskih i politikih tokova koji su uslovili multietninost balkanskih drava i drava poreenja.

36 Vukovi pojanjava da misli na injenicu da su izborne konvencije i pobjede o pojedinim crnogorskim optinama proslavljene uglavnom uz zastave stranih drava.

37 Na ovom mjestu, Stani podsjea da se SDP beskompromisno zalae za graansko ureenje drave i da njegova stranka nikako nee prihvatiti bilo kakva rjeenja o pred-stavljanju koja bi Crnu Goru transformisala u dravu naroda, kao to su dvodomni parla-ment, rotirajui predsjednici i slino.

38 Stani podsjea na injenicu da u Crnoj Gori postoji veliki broj etnikih zajednica, ukljuu-jui i romsku, koje nisu nale mjesto u crnogorskom Ustavu i elaborira stav da je graans-ko ureenje drave neophodno i zbog drutvene prohodnosti pripadnika ovih zajednica. Naime, u sluaju da je Crna Gora definisana kao drava konstitutivnih naroda sa prima-tom kolektivnih prava u odnosu na graanska, pripadnici ovih zajednica bi u praksi bili diskriminisani, kao to je sluaj sa onim graanima Bosna i Hercegovine koji ne pripadaju


25


da put ka formiranju stabilne drave koju bi pripadnici razliitih naroda doivljavali kao svoju vodi preko daljeg jaanja graanskog identiteta i zalaganja za multikulturalizam. U ovom kontekstu je zanimljivo da i pred-stavnik ove partije, kao znaajnu prepreku ka uspostavljanju graanskog drutva, vidi injenicu da ne postoji spremnost predstavnika nekih zajed-nica da se priznaju rezultati referenduma o dravno-pravnom statusu. On, naime, navodi da je stvaranje graanske drave posljedica referen-duma te da se moraju uvaiti rezultati referenduma da bi se dalje ilo ka graanskoj dravi.39

Poziciju Socijalistike narodne partije (SNP) koja se tie izgradnje Crne Gore kao graanske drave nam je, pojasnio direktor ove stranke Vladimir Vujovi. Vujovi je, osvrui se na injenicu da je SNP u dijelu javnosti per-cipiran kao prosrpska stranka u kojoj postoji animozitet prema manjina-ma, naveo da je ova stranka nedavno osvojila odbornika mjesta u onim optinama u kojima ive iskljuivo pripadnici manjinskih naroda.40 SNP je, prema rijeima naeg sagovornika, stranka koja preferira graansku opci-ju i koja je, nakon usvajanja Ustava, sainila alternativni ustavni tekst pod naslovom Ustav kakav je trebao Crnoj Gori koji je, kako Vujovi kae po-miriteljski. On, meutim, zapaa da je teko povui otru razliku izmeu nacionalnog i graanskog pa ak i izmeu individualnih i kolektivnih prava, uvaavajui tako injenicu da u praksi rijetko postoje isti primjeri graanske ili nacionalne drave. On istie da je stav SNP-a da je graanski model nacionalnog identiteta ne samo poeljan, nego i jedini mogu u Crnoj Gori ali naglaava i da je nuno potovati sva manjinska prava. Potovanje kolektivnih prava manjina je, prema naem sagovorniku, znaajno i zbog toga to pripadnici manjina moraju imati vrstu vjeru da je sistem uredio njihova prava na adekvatan nain. Prepreke u zaokruivanju graanskog identiteta Crne Gore Vujovi vidi u politici vlasti, odnosno u injenici da kod vlasti ne postoji volja za demokratskim iskorakom koji bi pospijeio ovaj proces.

Funkcionerka Demokratskog fronta (DF) i poslanica ove koalicije u Skuptini Crne Gore, Branka Bonjak, prezentovala je stav svog poslanikog kluba polazei od inerpretacije termina graansko. Prema njenim rijeima, ovaj termin odnosi se na dravno ureenje u kome se prioritet

konstitutivnim narodima.39 Ovakvo rezonovanje je teko do kraja dosljedno primijeniti, o emu je bilo rijei ranije. 40 SNP je na nedavno odranim optinskim izborima u Petnjici, mjestu u kome ive

iskljuivo Bonjaci i Muslimani, osvojila jedan odborniki mandat. Jednog odbornika ova stranka ima i u Gradskoj optini Tuzi, iji su itelji dominantno Albanci.



26

daje graaninu/pojedinacu a ne nacionalnostima. Za nau temu je znaajno da Bonjak naglaava da Crna Gora u praksi ne funkcionie dosljedno kao graanska drava41 kao i da odreene stranke naglaavaju razlike i vladaju zahvaljujui podjelama.42 Ona je, kao problematino, izdvojila i pitanje odreenja manjinskih zajednica, odnosno onih etnikih zajednica koje bi mogle da uivaju ona prava koja su Ustavu oznaena kao manjin-ska.43 Bonjak navodi da u njenoj koaliciji smatraju da bi trebalo precizno odrediti one zajednice koje bi mogle da koriste posebna manjinska prava u Crnoj Gori, odnosno zajednice koje bi se smatrale manjinskim. Ipak, sma-tra i da je teko identifikovati postojan kriterijum koji bi dao za pravo da se neke zajednice odrede kao manjinske, za razliku od drugih.44 Kao pre-preku u zaokruivanju graanskog nacionalnog identiteta, Bonjak istie interese nekih partija45 kao i to da je napredak u ovom procesu, prije sve-ga, stvar politike volje. Navodi i da vlast vlada na podjelama, te da njoj, zapravo, nije u interesu redukovanje kriterijuma nacionalnog kao u politici djelatnog. Govorei o poeljnosti i mogunosti da se u Crnoj Gori izgradi graanski nacionalni identitet, jo jedna prepreka koju identifikuje naa sa-govornica, je neadekvatnost obrazovnog sistema i medijskih sadraja, koji, kako kae, ne promoviu dovoljno potrebu ouvanja identitetske posebnos-ti pojedinanih etnokulturnih zajednica.

Stav Pozitivne Crne Gore (PCG), prema rijeima poslanika ove stranke Dritana Abazovia, jeste da je graanski oblik dravnog ureenja najbolji oblik koji poznaje ustavno pravo. Odreujui pojam graansko na sa-govornik istie da se ovaj termin odnosi na one drave koje podjednako tretiraju sve pojedince i narode koji u njima ive, bez obzira na mogue specifinosti. On konstatuje da je ista graanska drava samo ideal koji

41 Bonjak argumentuje ovaj stav izmeu ostalog i time to u Crnoj Gori postoje naciona-lne partije. Prema miljenju poslanice Demokratskog fronta, i neki zakoni demantuju graansko ustrojstvo drave. Ovdje Bonjak navodi primjer afirmativne akcije, koja, prema njenom miljenju, nije u skladu sa graanskim konceptom.

42 Bonjak ovdje misli, prije svega, na partije koje su u vlasti na dravnom nivou.43 Ovdje je, kao ilustrativna, istaknuta debata koja je meu pripadnicima srpske zajednice

u Crnoj Gori voena povodom njihovog statusa. Naime, shodno ranije navedenom dijelu Ustava koji dozvoljava formiranje manjinskih nacionalnih savjeta, i pripadnici srpske za-jednice u Crnoj Gori su, svojevremeno, formirali takav savjet. Ovaj potez je naiao na otre kritike velikog dijela politikih predstavnika srpske nacionalne zajednice, praen prigovorom da Srbi u Crnoj Gori nisu manjina (ve konstitutivni narod) te da, stoga, ne mogu imati (manjinski) nacionalni savjet.

44 Istiui da se radi o linom stavu, Bonjak navodi da je ovdje krucijalno pitanje maternjeg jezika, iz ega slijedi da bi samo albanska i romska zajednica mogle da koriste manjinska prava.

45 Ovdje se, takoe, misli na vladajue stranke.


27


je u praksi teko postii, ali da treba raditi na tome da se svi identiteti koji sainjavaju odnosno dravu osjete ukljuenim i dobrodolim. PCG, prema rijeima Abazovia, podrava punu implementaciju kolektivnih prava man-jinskih nacionalnih zajednica, a partijski stav je da su produbljivanje podjela po etnikim avovima i diskriminacija dva momenta koja znaajnu uspo-ravaju proces izgradnje graanskog nacionalnog identiteta u Crnoj Gori.

Na kraju, prezentovaemo i perspektivu jedne nacionalne politike organizcije Bonjake stranke (BS), koja ve godinama participira u vla-sti.46 Stavove ove stranke nam je prenio Suljo Mustafi, funkcioner BS i aktuelni potpredsjednik Skuptine Crne Gore. Govorei o znaenju ter-mima graansko i o dravi kao zajednici graana Mustafi je naveo da ne postoji isto graanski individualni identitet koji iskljuuje etniku pripadnost, odnosno da su graani koji ine populaciju drave istovre-meno i pripadnici nekog od naroda.47 Mustafi kae da je miljenje BS da se graanskom pripadnou (u politikoj ravni) ne iskljuuje nacionalni osjeaj (u etnikoj ravni). Govorei o mogunosti izgradnje graanskog nacional-nog identiteta u Crnoj Gori, Mustafi navodi injenicu da su Sjedinjene Amerike Drave, kao oblik dravne organizacije koji je, moda, najblii onom idealnom tipu graanskog, nastale na potpuno drugaiji nain nego to je to sluaj sa balkanskim dravama, da predstavljaju, u kulturolokom smislu melting pot i da taj koncept nije do kraja primjenjiv u balkans-kim uslovima. Zbog ovih razlika, nametanje crnogorskog identiteta svima graanima Crne Gore prema amerikom modelu, a u naim uslovima, prema Mustafievim rijeima, za BS znai asimilaciju.48 Mustafi navodi da je, u sadanjim uslovima, teko zamisliti ovakav identitet koji ne bi po-drazumijevao asimilaciju manjina, ali ostavlja mogunost da se, kada bude postignuta puna integracija pripadnika manjinskih naroda u drutvo i kada drava iskorijeni diskriminaciju po etnikoj osnovi, spontano desi etabli-

46 Meu nacionalnim strankama manjinskih naroda, odabrali smo Bonjaku stranku, zbog nekih specifinosti. Naime, tokom vie puta pominjanih pregovora o sadraju Ustava, elnici ove stranke (tada jo uvijek opozicione) su inicijalno predlagali da Crna Gora bude ureena kao drava naroda, da bi kasnije podrali graanski Ustav uz obavezu da se u njemu nae set manjinskih prava. Takoe, BS je jedina nacionalna stranka nekog manjin-skog naroda u Crnoj Gori iji su elnici vie puta isticali potrebu za korekcijom dravnih simbola.

47 Ovo miljenje, indirektno, povezuje problematiku graanskog drutva sa pitanjem nad-nacionalnog dravnog identiteta, kakav je, primjera radi, dijelom postojao u SFRJ. Za vie, vidjeti: Sekuli, 2004: 175200.

48 Stav BS je, kako kae Mustafi, da crnogorski identitet treba da batine oni koji su nacio-nalni Crnogorci, dok pripadnici ostalih etnikih zajednica treba da njeguju svoje naciona-lne osobenosti, to, kako na sagovornik istie, ne dovodi u pitanje pripadnost Crnoj Gori kao politikoj zajednici.



28

ranje graanskog nacionalnog identiteta, bez rizika od asimilacije man-jina. Govorei o kolektivnim pravima, Mustafi navodi da BS apsolutno podrava ovaj oblik zatite manjinskih naroda, naglaavajui da ova prava treba da doprinesu opstanku kulturalnih speficinosti manjinskih naroda. On naglaava i da BS posmatra kolektivna prava kao komplementarna in-dividualnim/graanskim pravima. Zalaui se za puno potovanje prava u obje ravni. Kao glavne prepreke u procesu izgradnje graanskog nacio-nalnog identiteta, Mustafi naglaava diskriminaciju, etniku distancu i nepotovanje normi o srazmjernoj zastupljenosti u dravnim organima.

Prethodnom sistematizacijom obuhvatili smo pozicije parlamentarnih stranaka u Crnoj Gori koje su znaajne za temu istraivanja. Rezimirajui ono to je prezentovano, izloiemo nekoliko zakljuaka koji se odnose na prvu problemsku osu, a koji e nam olakati formulisanje konanog zakljuka u zavrnim razmatranjima:

Konstituisanje Crne Gore kao u perspektivi graanske drave, sa pri-matom individualnih prava graana u odnosu na kolektivna prava etnikih zajednica, nije sporno i to kako ni za graanske, tako ni za nacionalne stranke manjinskih naroda. Ovo nam daje za pravo da zakljuimo da je ideja o Crnoj Gori kao graanskoj dravi etablirana meu politikim strankama u Crnoj Gori, te da je perspektiva Crne Gore kao prevashodno graanske drave zajednika vodilja razliitih politikih grupacija u Crnoj Gori;

Za politike partije u Crnoj Gori nisu sporne ustavne odredbe o kolek-tivnim pravima (manjinskih) etnikih zajednica i svi politiki sub-jekti insistiraju na potovanju ovih prava. Meutim, postoje izvjesne dileme koje se odnose na neke aspekte kolektivnih prava, kao to je nain njihove implementacije i nain konkretizovanja ovih ustavnih obaveza zakonskim aktima;

Politike partije na razliitim mjestima identifikuju probleme u konkretizaciji ustavnih normi o graanskoj dravi. Stranke koje par-ticipiraju u vlasti sklone su da ove probleme interpretriraju u kontek-stu politikog ambijenta u kome se Crna Gora nalazi, dok opozicione stranke ukazuju na to da su neophodne promjene na nivou dravne vlasti da bi proces izgradnje Crne Gore kao istinski graanske drave bio dovren;

Nacionalne partije manjinskih naroda vre od graanskih strana-ka zagovaraju stav da je zatita kolektivnih prava etnikih zajednica neophodna i da ona mora biti dugorona;


29


Sa normativnog aspekta, u referentnoj grupi drava u kojima djeluju socio-politiki impulsi slini onima koji su djelatni u Crnoj Gori, moe se konstatovati da Crna Gora jeste ostvarila ustavno odreenje koje je blie graansko-politikom nego etno-politikom polu. U toj vizuri, set manjinskih prava, koji je sadran u Ustavu, komplementaran je temeljnom graanskom odreenju drave i olakava participaciju pripadnika manjinskih naroda u graanskom drutvu. Smatramo da je ovakvo balansiranje graanskog i etnikog poseban kvalitet crnogorskog politikog ambijenta ali i crnogorskog drutva, koji je, oigledno, kao takav prepoznat i od strane predstavnika politikih stranaka u Crnoj Gori, to nedvosmisleno proizilazi iz konstatacija koje su navedene u prethodnom dijelu teksta.

2. Identitetska ravan: dravni simboli

Ustavne odredbe koje se odnose na dravne simbole sadrane su u la-nu 4 najvieg pravnog akta.49 Po pitanju potrebe da se Crna Gora ustavno definie kao graanska drava, naen je kompromis koji je izbalansirao graanska i kolektivna prava i tako omoguio da Ustav bude usvojen glaso-vima kako graanskih, tako i stranaka manjinskih naroda, pitanje dravnih simbola u Crnoj Gori, ako je suditi po izjavama veeg dijela naih sagovor-nika, ostaje otvoreno. Odnosno, problemi koje smo svrstali u simboliko-identitetsku osu ne dozvoljavaju da se identifikuje jednoznani kriterijum na osnovu kojeg bi se mogli odrediti stavovi parlamentarnih politikih stra-naka u Crnoj Gori, zavisno od njihovog statusa ili programskih smjernica: niti su stranke koje konstituiu vladajuu koaliciju sasvim jedinstvene po ovom pitanju, niti su graanske (kao ni nacionalne) stranke saglasne o tome kako dravni simboli Crne Gore treba da izgledaju.

Kada je u pitanju identitetska problemska osa, nai sagovornici iz De-mokratske partije socijalista i Socijaldemokratske partije bili su saglasni u tome da su aktuelni dravni simboli, ukljuujui zastavu, grb i himnu od-govarajui i da ih, bar za sada, ne treba mijenjati. Miodrag Vukovi (DPS) smatra da e graani Crne Gore, vremenom, ostvariti puniju identifikaciju sa simbolima koji, za sada, izazivaju sporenja. Vukovi ovaj stav, dijelom, temelji i na miljenju da je za stabilnost drave, kao i za punu identifikaciju graana sa njenim simbolima, nuno ispotovati vrijeme koje je potrebno

49 Crna Gora ima grb, zastavu i himnu; Grb Crne Gore je zlatni dvoglavi orao sa lavom na prsima; Zastava Crne Gore je crvene boje sa grbom na sredini i zlatnim obrubom; Himna Crne Gore je Oj svijetla majska zoro (Ustav Crne Gore, lan 4).



30

da se ostvari ova identifikacija. I na sagovornik iz SDP-a smatra da su sim-boli vie puta potvreni i to kako meu graanima Crne Gore50 tako i u parlamentu i da, za sada, nema potrebe za bilo kakvim promjenama. Zani-mljiv je stav SDP-a po kome su aktuelni simboli izraz volje graanske Crne Gore i da bi bilo kakav kompromis po pitanju dravnih simbola doveo do uruavanja procesa izgradnje graanskog nacionalnog identiteta.

Na drugoj strani, nalaze se predstavnici opozicionih stranaka koje smo intervjuisali i koji, mada i sami zagovaraju graansko ustrojstvo drave, smatraju da aktuelni simboli nisu odgovarajui, da oni dijele Crnu Goru i da bi put ka izgradnji graanskog nacionalnog identiteta vodio preko ko-rekcije ovih simbola. Tako je na sagovornik iz SNP-a prenio stavove svoje stranke, koji se odnose na zastavu i himnu, a koji podrazumijevaju potrebu za izvjesnim korekcijama u ravni simbola. Po pitanju zastave, naime, SNP predlae da se, uz aktuelnu dravnu zastavu, pravno verifikuje i postoja-nje narodne zastave, koja je, dijelom, ve prihvaena meu crnogorskim graanima i to uglavnom kod onog dijela crnogorske populacije koji se na referendumu opredijelio za opstanak zajednice sa Srbijom.51 Slian je stav Demokratskog fronta koji, prema rijeima Branke Bonjak, insistira na tome da podjele budu prevaziene i putem postizanja konsenzusa o pitanju simbola.52 Poslanicima DF-a je, prema rijeima nae sagovornice, bliska ideja o uvoenju narodne zastave koju je inicirao SNP.53 Naa sagovor-nica smatra da je i prilikom izglasavanja nacionalnih simbola u Skupti-ni previena volja velikog dijela poslanika i graana Crne Gore, te da bi se ovakva situacija, koja ide na ruku vlasti, mogla lako prevazii kompro-misom, ukoliko bi za tim postojala politika volja. Pozicija Pozitivne Crne Gore je, prema rijeima naeg sagovornika iz ove partije, takoe na fonu upravo prezentovanih stavova graanskih opozicionih stranaka. PCG, na-ime, potuje aktuelne dravne simbole ali je partijski stav da, ako postoji potreba da se o ovom pitanju razgovara, svakako treba nai rjeenje koje bi bilo prihvatljivo za to vei broj graana Crne Gore. Abazovi istie i da je

50 Stani pojanjava da misli na injenicu da je crnogorska nezavisnost obnovljena pod sadanjim simbolima kao i na to da su sadanji simboli izraz volje parlamentarne veine, koja je jasno manifestovana kada je Ustav usvajan.

51 Zastava koju SNP predlae za narodnu, odnosno trobojka ima utemeljenje i u tradiciji Crne Gore.

52 Bonjak podsjea da su aktuelni simboli usvojeni tokom perioda rada Skuptine koji je protekao u znaku bojkota zasijedanja od strane opozicije, tako da se opozicioni poslanici u Parlamentu, tada, uopte nisu izjanjavali po pitanju simbola. Naa ispitanica navodi da je ovo loa praksa koja je ostavila prostor za podjele po ovom pitanju.

53 Bonjak ovdje naglaava da bi, ukoliko doe do korekcija nacionalnih simbola, trebalo obratiti panju i na zahtjeve predstavnika nacionalnih stranaka manjinskih naroda.


31


pitanje postizanja kompromisa ili konsenzusa o dravnim simbolima stvar politike volje ali i problem koji bi, ako bi bio rijeen na adekvatan nain, mogao da stabilizuje graanski nacionalni identitet Crne Gore.

Na kraju emo prezentovati i stav Bonjake stranke po pitanju dravnih simbola. Iako ve godinama participira u vlasti na dravnom nivou, zajed-no sa strankama koje aktuelne dravne simbole smatraju odgovarajuim, stav Bonjake stranke, prema rijeima naeg sagovornika iz ove politike organizacije, jeste da bi dravne simbole trebalo korigovati tako da od-govaraju multietnikom nacionalnom i dravotvornom biu Crne Gore. Naime, prema miljenju elnika BS, izgled dravnih simbola jeste veoma vaan za izgradnju graanskog nacionalnog identiteta Crne Gore, a da bi se omoguila identifikacija pripadnika manjinskih naroda sa ovim simbolima je, kako kae Mustafi, bitno da pripadnici manjinskih zajednica u samim simbolima ne budu diskriminisani.

Ve smo istakli da razliite politike stranke, mada programski graan-ske, imaju i razliite stavove o dravnim simbolima Crne Gore, to je upra-vo navedenim primjerima ilustrovano. Oigledno je da programska dihoto-mija graansko/nacionalno ne igra znaajnu ulogu u odreenju stranake pozicije po ovom pitanju. Jedina pravilnost na koju bismo, moda, mogli ukazati je ta da graanske stranke koje su konstituenti vlasti54 ne gleda-ju blagonaklono na potrebu dijela parlamentarnih stranaka da se ponovo otvori pitanje dravnih simbola, dok su opozicione stranke, mahom, neza-dovoljne aktuelnim rjeenjima.

Po pitanju normativnog osvrta na simboliku osu, naglasiemo da je, na temelju definicija graanskog politikog identiteta koje smo predloili na poetku lanka, tee izvui dosljedne zakljuke u ravni simbolike proble-matike, nego u oblasti ustavno-pravnih rjeenja. Ovo dolazi otud to je, u balkanskim okolnostima, teko zamisliti dravne simbole koji bi bili posve isti od svih moguih primjesa etnikog supstrata. To je, svakako, sluaj i sa dravnim simbolima Crne Gore. Primjera radi, dravna zastava, kao i na-cionalni grb Crne Gore, u krajnjem, referiraju na medijevalni period posto-janja drave (odnosno njene prethodnice Zete) i kao takvi su neraskidivo vezani za crnogorski narod, iji je garant postojanja upravo drava Crna Gora, kao to je, sa druge strane, postojanje Crne Gore, barem u pojedinim periodima, u bitnom zavisilo od politike organizacije crnogorskog etnosa. Ovo je, svakako, prepoznato i kroz sentiment etnikih Crnogoraca meu crnogorskim indipendistima, koji je, kada su u pitanju aktuelni dravni simboli, uglavnom pozitivan (to se vidi i iz navedenih izjava predstavnika

54 Mislimo, prije svega, na DPS i SDP.



32

politikih stranaka). Slian odnos bezuslovne meuzavisnosti simbolikog i etnikog nalazimo, svakako, i kod ostalih naroda koji konstituiu naci-onalno bie Crne Gore (Bonjaci zastava sa ljiljanima; Albanci zastava sa dvoglavim orlom itd.) Iz ove nemogunosti da se iz dravnih simbo-la, u naim uslovima, u potpunosti apstrahuju etniki elementi, proizilazi i injenica da je teko normativno i dosljedno zauzeti jedan ugao gledanja koji bi, objektivno, konvergirao jednoj od definicija graanskog politikog identiteta koje smo predloili na poetku teksta. Cijenimo, stoga, da je nor-mativnom dijelu problematike najuputnije pristupiti iz pozicije subjektiv-nog gdje bismo kao razliite uglove gledanja na simboliku problematiku tretirali naracije predstavnika politikih organizacija u Crnoj Gori, cijenei da je podesno ono rjeenje koje je prihvatljivo za to vei broj aktera, odnosno ona solucija koja konvergira konsenzusu. Meutim, ovo pitanje do te mjere po-larizuje politike stranke u Crnoj Gori da je teko ukazati na jedno rjeenje koje bi zadovoljilo ak i ovako postavljeni kriterijum. tavie, rjeenje koje bi bilo prihvatljivo za vei dio politikih organizacija podrazumijevalo bi ne samo korekcije sadraja postojeih simbola, ve i standardizovanje nove forme ovih simbola.

ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Imajui u vidu znaaj procesa izgradnje graanskog politikog iden-titeta Crne Gore i kljunu ulogu koju u tom procesu imaju politike par-tije, na kraju emo navesti nekoliko najvanijih zakljuaka i ukazati na mogue pravce daljeg djelovanja. Miljenja smo da je postojee ustavno rjeenje o utemeljenju Crne Gore kao graanske drave dobar odgovor na potrebu jaanja zajednikog politikog identiteta u uslovima izraene multikulturalnosti. Konsolidaciji zajednikog graanskog politikog iden-titeta doprinosi i koncept diferenciranog graanstva, razraen kroz ga-rantovana posebna manjinska prava. Smatramo da je neophodno imati u vidu da izgradnja zajednikog politikog identiteta u drutvima izrazito multikulturalnog karaktera kakvo je crnogorsko, ne smije biti dominantno stvar politikog inenjeringa i oblikovanja odozgo. Da bi bio dugorono stabilan i prihvaen politiki identitet mora biti onaj koji dolazi odozdo. Ukoliko bi bio kreiran iskljuivo od strane drave, politike ili intelektualne elite, usljed nedostatka legitimiteta i emotivne ukorijenjenosti bio bi potre-ban nedopustivo visok stupanj moralnog i kulturnog ininjerstva kako bi nadiao oekivani otpor (Parekh, 2006: 58). Otvorenost za razliite poglede na zajedniki identitet i spremnost na kompromis oko problematinih mo-


33


menata, kao sr graanskog koncepta identiteta, neophodni su preduslovi za njegovu stabilnost.55

Primijenjeno na crnogorsko drutvo, to bi znailo da se mora unapreivati ambijent koji pogoduje postizanju kompromisa, te da bi ovaj kompromis morao poivati na uvaavanju razliitih pozicija politikih partija. Politike partije, naime, esto zanemaruju da je sutina koncepta graanske drave i drutva u spremnosti na kompromis i otvorenosti u rjeavanju spornih pitanja. U tom smislu, posebno naglaavamo odgovornost politikih par-tija u ostvarivanju ovog Ustavom proklamovanog normativnog rjeenja. Smatramo da doprinos politikih partija u procesu izgradnje graanskog identiteta moe (i mora) biti mnogo vei. To se, u prvom redu, odnosi na politike partije koje vre vlast i koje bi, s obzirom na mehanizme koje imaju na raspolaganju, mogle da uine mnogo vie u konsolidaciji graanskog politikog identiteta.

U kontekstu ranije prezentovanih pozicija koje su politike partije u Crnoj Gori zauzele povodom identitetskih pitanja, oigledno je da postoji znaajna (a za crnogorske prilike i uobiajena) blokovska podijeljenost koja, ukoliko u obzir uzmemo i perspektivu politikih organizacija man-jinskih naroda, ak prelazi u fragmentaciju. Prezentovano istraivanje je, naime, pokazalo da politike partije u Crnoj Gori mahom deklarativno podravaju graanski oblik dravnog ureenja, kao i njemu odgovarajui primat individualnih u odnosu na grupno diferencirana prava, ime je ustavno-pravni dio identitetske problematike, u najznaajnijim segmen-tima, zatvoren. Sa druge strane, istraivanjem je nedvosmisleno pokazano da ona pitanja koja se odnose na uu identitetsku oblast (poput pitanja na-cionalnih/dravnih simbola) nastavljaju da polarizuju crnogorsku politiku scenu, sa slabim ansama da, u postojeem odnosu snaga i sa ve vrsto zauzetim pozicijama, u perspektivi bude postignut konsenzus. U tom smislu je evidentno da podjele meu crnogorskom politikom elitom, koje su u predreferendumskom periodu bile naglaene i manifestovale se po-vodom dravno-pravnog statusa, nastavljaju da perzistiraju i u postrefer-endumskoj Crnoj Gori, preslikavajui se na razliite aspekte identitetskih pitanja. Imajui u vidu ve konstatovanu podijeljenost crnogorske politike

55 U simbolikoj ravni prisutno je nezadovoljstvo postojeim rjeenjima iako postoji odre-eni stepen inkluzivnosti. to se tie te dimenzije politikog identiteta, mogli bismo se sloiti sa sljedeim stavom: Nadnacionalni (tj. dravni) simboli se u Crnoj Gori u odre-enoj mjeri povezuju sa jednim partikularnim identitetom crnogorskim, ne samo od strane crnogorskih graana ve i na politikoj sceni. Ovo u odreenoj mjeri oteava razvoj osjeanja pripadnosti i ponosa u vezi sa jedinstvenim domovinskim identitetom (Spai, 2010: 58).



34

scene, kao i injenicu da simboliko-identitetska problemska osa koja dijeli politike aktere u crnogorskom drutvu (ukljuujui i politike partije) ima istorijsku pozadinu koja se moe pratiti kroz itavi minuli vijek, u skori-joj budunosti, u ovoj oblasti, ne treba oekivati vee promjene. tavie, uzimajui u obzir i to da politike partije ne samo da uestvuju u kreiranju dravnog identiteta Crne Gore, nego u periodima kada je homogenizacija potencijalnih biraa neophodna, rado i poseu za identitetskom problema-tikom i argumentacijom (nailazei, obino, na plodno tle), ostaje otvoreno pitanje koliko uopte kod kreatora politika ovih partija postoji spremnost da se rjeavanju ovih problema pristupi iskreno, konstruktivno i odgov-orno.

LITERATURA

Brubaker, R. (1996). Civic and Ethnic Nations in France and Germany, u: J. Hutchinson i A. Smith (ur.). Ethnicity. New York: Oxford University Press, 168174.

Cerutti, F. (2006). Identitet i politika, u: F. Cerutti (ur.). Identitet i politika. Zagreb: Politika kultura, 2362.

agorovi, N. i Carmichael, C. (2006). Constructing and Rethinking Montenegrin National Identitety, Narodna umjetnost, 43 (1): 5974.

Divjak, S. (2002). Nacija, kultura, graanstvo. Beograd: Slubeni list SRJ.

Divjak, S. (2006). Problem identiteta, kulturno, etniko, nacionalno i individualno. Beograd: Slubeni glasnik.

Golubovi, Z. (1999). Ja i drugi: antropoloka istraivanja individualnog i kolektivnog identiteta. Beograd: Republika.

Golubovi, Z. (2007). Socijalizam i postsocijalistika drutva. Beograd: Slubeni glasnik.

Haveri, T. (2006). Ethnos i demokratija: sluaj Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Rabic.

[Jenkins] Denkins, R. (2001). Etnicitet u novom kljuu. Beograd: igoja tampa.

Kaelan, V. (2010). Obrazovanje za demokratsko graanstvo i razvoj demokratskih vrijednosti, u: P. Vukoti (ur.). Crna Gora u XXI stoljeu u eri kompetitivnosti: Obrazovanje. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 427444.

Kecmanovi, D. (2006). Da li smo sili s uma ili dokai da si Srbin. O etnonacionalizmu i o nama. Novi Sad: Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia.

[Kymlicka, W.] Kimlika, V. (2004). Multikulturalizam: multikulturno graanstvo. Podgorica: CID.

[Kymlicka, W.] Kimlika, V. (2009). Savremena politika filozofija. Beograd: Nova srpska politika misao.

Kneevi, R. (2012). Politika kultura. Podgorica: CANU.

Komar, O. (2013). Birai u Crnoj Gori: faktori izborne i partijske preferencije. Beograd: igoja tampa.


35


Kupchan, C. (1995). Nationalism and Nationalities in the New Europe. Ithaca: Cornell University Press.

Markovi, M. (2010). Ogledi o nacionalnom i demokratskom pitanju: Postjugoslavenski sluaj Srbije. Beograd: Slubeni glasnik.

Merkel, W. (2008). Plausible Theory, Unexpected Results: The Rapid Democratic Consolidation in Central and Eastern Europe, Internationale Politik und Gesellschaft/International Politics and Society, (2): 1129.

Merkel, W. (2011). Transformacija politikih sustava. Zagreb: Fakultet politikih znanosti Sveuilita u Zagrebu.

Parekh, B. (2006). Nova politika identiteta. Zagreb: Politika kultura.

Pavlovi, S. (2003). Who are Montenegrins? Statehood, identity and civic society, u: F. Bieber (ur.). Montenegro in Transition: Problems of Identity and Statehood. Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 83106.

Podunavac, M. (2001). Princip graanstva i poredak politike. Beograd: igoja tampa.

Sekuli, D. (i porer, ., Hodson, R., Massey, G. i upanov, J.) (ur.) (2004). Sukob i tolerancija: O drutvenoj uvjetovanosti nacionalizma i demokracija. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk.

[Smith] Smit, A. (1998). Nacionalni identitet. Beograd: igoja tampa.

Spai, B. (2010). Etika i graanin, u: M. urovi (ur.). Crna Gora u XXI stoljeu u eri kompetitivnosti: Pitanja vrijednosti. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 3761.

ukovi, M. (2009). Ustavno pravo: univerzalna ustavna tematika i Ustavno pravo Crne Gore. Podgorica: CID.

Vrcan, S. (2006). Nacija, nacionalizam i moderna drava. Zagreb: Golden Marketing Tehnika knjiga.

Vujai, I. (2012). Uvodnik: Protivrjeja politikog identiteta, Godinjak, 6 (8): 711.

Vukovi-alasan, D. (2013). Politiki identitet u multikulturnim drutvima sa osvrtom na Crnu Goru, Politiki ivot, 9: 7794.

Young, M. I. (2005). Pravednost i politika razlike. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk.



36

Izazovi izgradnje graanskog identiteta u Crnoj Gori: postreferendumske podjele i sporovi politikih stranaka

Danijela Vukovi-alasan, Mehmed eevi

SAETAK

Postkomunistika tranzicijska drutva suoavaju se s potrebom oblikovanja novih politikih identiteta u procesu izgradnje drave i nacije, i to u sloenim unutranjim okolnostima. S obzirom na to da je proces izgradnje politikog identiteta nacionalno-dravne zajednice jedan od najznaajnijih za njezin opstanak i funkcioniranje, po-stavlja se pitanje kakva je oblika stvarni politiki identitet postreferendumske Crne Gore, naroito u dihotomiji graansko/nacionalno. Na temelju jedne od definicija graanskoga politikog identiteta naglaava se ustavno odreenje Crne Gore kao graanske drave. Istovremeno, uvaavajui veliku vanost koju u procesu obliko-vanja Crne Gore kao graanske nacionalne zajednice imaju politike stranke, sagle-davaju se razliite pozicije koje one zauzimaju u spomenutom procesu. Identitetske pozicije stranaka predstavljene su u odnosu na dvije problemske osi: ustavno-prav-nu i identitetsku u uem smislu. Upozorava se da su u postreferendumskom razdo-blju politike stranke u odnosu na identitetska pitanja grupirane gotovo identino kao to su u predreferendumskom razdoblju bile grupirane oko pitanja dravno-pravnog statusa te se u zakljuku konstatira blokovska podijeljenost u Crnoj Gori u vezi s identitetskom problematikom, kao i male mogunosti da se identitetske pole-mike uskoro rijee konsenzusom.

KLJUNE RIJEI: graanski identitet, Crna Gora, politike stranke, politiki iden-titet


37


Challenges of Civil Identity Construction in Montenegro: Post-referendum Polarisation and Debates between Political Parties

Danijela Vukovi-alasan, Mehmed eevi

SUMMARY

Post-communist transition societies are facing a need to create new political identi-ties in the process of state and nation building in complex internal circumstances. Since the process of creating political identity of national-state society is one of the most significant for its survival and functioning, it raises the question: what is the nature of real political identity of the post-referendum Montenegro, especially the one grounded in the social/national dichotomy. One of the definitions of civil politi-cal identity emphasizes the constitutional Montenegro as the civil state. At the same time, respecting the great importance of political parties in the process of creation of Montenegro as a civil and national society, different positions which these parties expressed in the mentioned process have been observed. Identity positions of parties are presented in relation to two axes of the problem: the constitutional-legal and on identity in the narrower sense. It is pointed out that in relation to identity issues in the post-referendum period, political parties have been grouped almost identically as they were grouped in relation to the state-legal status in

izazovi izgradnje građanskog identiteta u crnoj gori

Documents