iwÿò@û iÜûzùkû©e kû~ðýkâcegyanagar.osou.ac.in/download-slm.php?file=maod-15...

$: IWÿò@û iÜûZùKû©e Kû~ðýKâcegyanagar.osou.ac.in/download-slm.php?file=MAOD-15 Block-02-158… · 1.7 MùahYû eì_ûd^e _âKûeùb\ 1.8 MùahYû eì_ûd^ C_ù~ûMòZû 1.9$

IWÿò@û iÜûZùKû©e Kû~ðýKâc

_ûVýKâc -15

MùahYû _¡Zò

aäKþ

2 MùahYû eì_ûd^ Gaõ ^cì^û iõMâj

_â[c GKK MùahYû eì_ûd^: ]ûeYû, CùŸgý I

@ûagýKZû, C©c MùahYû eì_ûd^e

MêYûakú Gaõ ùa÷gòÁý, MùahYû eì_ûd^e

_âKûe ùb\

\ßòZúd GKK ^cì^û iõMâj : ]ûeYû Gaõ iõmû, ^cì^û iõMâje

@ûagýKZû, ^cì^ûe _âKûeùb\ Gaõ ^úZò icìj

ZéZúd GKK MêYûcôK I _eòcûYûcôK MùahYû (Qualitative

& Quantitative Research) : ]ûeYû, _eòcûYe

@a]ûeYû, MùahYûùe _eòcûYe iciýû,

_âKûeùb\ Gaõ ùKû÷gk

PZê[ð GKK Z[ý iõMâje C›, C_KeY I _âYûkú (Source

of Data Collection, techniques and process)

aòùghm _eòh\

WKÖe ù\aú_âi Ü̂ _…^ûdK _âZòÂûZû ^òùŸðgK, ùK¦âúd bûeZúd bûhû iõiÚû^,

@¤l cjúgêeö

WKÖe (gâúcZú) iõNcòZâû cògâ @aie_âû¯ _âùìe, iÜûZùKû©e IWÿò@û aòbûM, CKôk

i\iý aògßaò\ýûkd, aûYúaòjûe, bêaù^gße

WKÖe aòRd Kêcûe cjû«ò @aie_âû¯ GùiûiòGUþ _âùìe, IWÿò@û aòbûM, aòùRaò

i\iý ÊdõgûiòZ cjûaò\ýûkd, bêaù^gßeö

WKÖe ai« Kêcûe _Šû @aie_âû¯ _âùìe, IWÿò@û aòbûM, @û*kòK gòlû _âZòÂû^,

i\iý bêaù^gßeö

WKÖe Ké¾P¦â _â]û^ _eò\gðú _âùìe, iÜûZùKû©e IWÿò@û aòbûM,

i\iý IWÿògû ùK¦âúd aògßaò\ýûkd, ùKûeû_êUö

WKÖe @^û\ò PeY MûñY _âùìe I aòbûM cêLý, C©e IWÿògû aògßaò\ýûkd,

i\iý ùK¦êSe Kýûµi, ùK¦êSeö

WKÖe lúùeû\ P¦â ùaùjeû @aie_âû¯ _âùìe, IWÿò@û aòbûM, aòùRaò ÊdõgûiòZ

i\iý cjûaò\ýûkd, bêaù^gßeö

WKÖe \òfäú_ Kêcûe ^ûdK @aie_âû¯ _âùìe, IWÿò@û aòbûM, IWÿògû eûRý cêq

@ûaûjK aògßaò\ýûkd, i´f_êe, IWÿògûö

_ûVý iõù~ûRK

WKÖe aòkûi P¦â cªú ùg÷lòK _eûcgð\ûZû,IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe, IWÿògûö

_ûVý icúlK

WKÖe lúùeû\ P¦â ùaùjeû, iõù~ûRK, iÜûZùKû©e IWÿò@û, IWÿògû eûRý cêqaògßaò\ýûkd, i´f_êeö

@^êaû\K

gâú iúZûeûc ùaùjeû (_â[c I \ßòZúd GKK) IWÿò@û @¤û_K, _ò.G þ̂ KùfRþ, ùLû¡ðû

WKÖe ÊûMZòKû iûcf (ZéZúd I PZê[ð GKK) @¤û_òKû, i´f_êe aògßaò\ýûkd, aêfðû, i´f_êe

Wÿò.Uò._ò : gâú iúZûeûc ùaùjeû Gaõ gâú eû]ûKû« iê^û

_âz\ I @kueY : gâú @bò^¦^ Zâò_ûVú I gâú eû]ûKû« iê^û, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êeö

_âKûgK

WKÖe cûî e¬^ _ìRûeú

KêkiPòa

IWÿògû eûRý cêþq aògßaò\ýûkd

(cc) OSOU, 2020. “Gabesana Rupayana Ebam Namuna Sangraha” is

made available under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0http :

creative commons.org/ licences/by-sa/4.0


IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 1

_â[c GKK : MùahYû eì_ûd^: ]ûeYû, CùŸgý I

@ûagýKZû, C©c MùahYû eì_ûdê MêYûakú Gaõ

ùa÷gòÁý, MùahYû eì_ûdê _âKûe ùb\

aòhd MV^:

1.1 _Vê CùŸgý

1.2 gòlYúd aòhd

1.3 aòhd _âùag

1.4 MùahYûe iõmû

1.5 MùahYûe eì_ûd^ aû ^Kþiû (Design)

1.6 C©c MùahYû eì_ûdê MêYûakú Gaõ ùa÷gòÁý

1.7 MùahYû eì_ûdê _âKûeùb\

1.8 MùahYû eì_ûd^ C_ù~ûMòZû

1.9 @ûcô_eúlY _âgÜûakú

1.10 ijûdK Mâ^ÚiìPú

1.1 _Vê CùŸgý

MùahYû cêLýZü GK RUòk I \úNð _âKòâdûö iû]ûeYZü ù~ ùKû÷Yiò Kû~ðý Keòaû

_âû[còK _âÉêZò ùjCQò GK ù~ûR^û aû ^Kèû PòZâY Keòaûö ù~ûR^û ZîUò_ì‰ð ùjùf

_âùZýK Kû~ðý Zûjûe `k Êeì_ c¤ ZîUò_ì‰ð ùjûA[ûGö Gjò ùiû_û^ aû _âYûkú

MùahYû Keòaû _ûAñ c¤ _âRê~ýö ùZYê MùahK cûù^ MùahYû Keòaû _ûAñ

ò̂¿©ò ù^fû _ùe GK ù~ûR^û ^Kèû aû ùeLûPòZâ _âÉêZ Keò[û«òö ùKCñ aòhdùe,

ùKCñ iÚû^ùe, ùKCñ cûûê ò̂R MùahYûe @õg aòùgh Keû~òa, Kòbkò bûaùe

^cê^û iõMâj Keû~òa, ùKùZ cûZâûùe ^cê^û iõMâj Keû~òaö G iaêe GK iµì‰ð

ùeLûPòZâ PòZâY Keû~ûA[ûGö Gjû \ßûeû MùahK cûûê GK iVòòKþ cû^PòZâ Kò´û

ò̂R MùahYûe GK iõ_ì‰ð Êeì_ RYû_Wÿò[ûGö



1.2 gòlYúd aòhd

aò\ýû[ðúMY Gjò GKK @¤d^ _ùe ò̂cÜ _âiw MêWÿòK RûYò_ûeòùa:

MùahYûe @[ð I @ûbòcêLý

MùahYûe iõmû I Êeì_

MùahYû ^Kèû _âÉêZò

Z[ý iõMâj _âYûkú

1.3 aòhd _âùag

MùahYû ^Kþiû aû ùeLûPòZâ iû]ûeYZü \êAUò g±Kê ùÂ MVòZ ~[û : MùahYû

(Research) I ^Kþiû (Model) aû ùeLûPòZâö MùahYûe AõeûRú g± eòiyð

(Research) èûiú g± ‚eòùPePe‛ (Rechercher) aû eò (Re) Gaõ

ùPePe (Chercher) g±eê @ûiòQò ~ûjûe @[ð ì̂Z^ iZýe @ûaòÃûe Keò

cûâúd mûê aé¡ò Keòaû _ûAñ GK aòhdaÉêe _êvû ê̂_êv _eúlûö Gjû

@ ê̂i§ûê aû MùahYûe GK iêaýaiÚòZ aýaiÚûKê aêSû~ûGö

MùahYû ^Kþiû aû ùeLûPòZâ Kjòùf GK _eúlûcìkK aû _âùdûM i´§úd

bò©òPòZâY (Layout) MùahYû _ûAñ iciýû iÚòe ùjaû Gaõ C_KÌ^û

(Hypothesis) _âÉêZ ùjaû _ùe _ea©ðú Ée ùjCQò GK MùahYû ^Kþiû aû

ùeLûPòZâ _âÉêZ Keòaûö iû]ûeY @[ðùe MùahYû ^Kþiû Z[ý iõMâje _âYûkú

Gaõ Gjûe aýûLýû aû aòùgähYe _âYûkúKê aêSû[ûGö

1.4 MùahYûe iõmû (Definition)

1. _ò.bò.dwu cZùe ‚MùahYû ^Kþiû ùjCQò GK ZûKòðK Gaõ iêaýaiÚòZ

ù~ûR^û Gaõ GK MùahYûKê ò̂ùŸðgòZ Keòaû‛ö

(According to P.V. Young, “Research design is the logical and systematic planning and directing of a piece of research”).

2. eòùifþ @ûùKûù cZùe ‚_eòiÚòZò @ûiòaû _ìaðeê ò̂¿©ò ùâûe GK

_âKòâdûKê ùeLûPòZâ aû ^Kþiû Kêjû~ûG ù~CñVòKò ò̂¿©ò Kû~ðýKûeú jêGö Gjû

ùjCQò iêPò«òZ aû ùÊzû _âùYû\òZ _âûKþ ò̂e«e _âKòâdû ~ûjûKò GK ijiû

aû @Pû^K _eòiÚòZòKê ò̂dªY @ûYòaûKê ò̂¡òðÁ eì_ _â\û^ Keòaûö‛

(According to Russel Ackoff, “Design is the process of



making decisions before the situation arises in which the decision has to be carried out. It is a process of deliberate anticipation directed towards bringing an unexpected situation under control”)

3. ù`âWÿ.G^.ùKefòweu cZùe, ‚MùahYû ^Kþiû ùjCQò GK ù~ûR^û,

iõeP^û Gaõ @ ê̂i§ûê ùKû÷gk ~ûjûKò MùahYû _âgÜe C©e _ûAaû

_ûAñ Gaõ cZùb\ aû @ùckKê ò̂dªY Keòaû _ûAñ KÌ^û Keû~ûA[ûGö

(According to Fred N. Kerlinger, “Research design is the plan, structure and strategy of investigation conceived so as to obtain answers to research questions and control variance”)

4. aòck gûjûu cZùe ‚Gjò ^Kþiû aû ùeLûPòZâ ùjCQò @¤dê GK

ù~ûR^û Gaõ ùijò_eò Gjû _âùZýK @¤d^ Z[û @ ò̂dªòZ I ò̂dªòZ Gaõ

aòhdbò© òK I aÉê^òÂùe ù~ûR^û Keû~ûA[ûGö‛

(Vimal shah opines, “The design is the plan of study, and as such it is planned in every study, uncontrolled as well as controlled and subjective as well as objective”)

MùahYû ^Kþiû aû ùeLûPòZâe iõeP^û (Structure of Research Design)

GK MùahYû ^Kþiû ò̂cÜfòLôZKê ùÂ MVòZö

1. iciýû ò̂aðûP^

2. MùahYû ^Kþiû iÚòe : _eòcû_e ^Kþiû, C_KeY, ^cì^û ùKgþ @¤d^ö

3. Z[ý iõMâj _âYûkúö

4. a‰ð^ûZàK _âYûkú iÚòe : Z[ý _âÉêZò Gaõ _âKòâdûKeY, Z[ýe aýûLýûö

5. MùahYû aòaeYúö

MùahYû eì_ûdê @ûagýKZû (Importance Research Design)

MùahYû GK RUòk Kû~ðý ùjûA[ôaûeê Gjûe ò̂bðegúkZû I i`kZû _ûAñ

GK MùahYû ^Kþiû @Zý« @ûagýK @ùUö MùahYû ^Kþiûe ò̂cÜfòLôZ

@ûagýKZû ejòQò I cj© ß_ì‰ð @ùUö

1. MùahYûe \òM ò̂¡ðûeY _ûAñ MùahYû eì_ûd^ @Zý« @ûagýKö

2. MùahYû eì_ûd^ \ßûeû K’Y Keû~òa? ùKùa I Kò_eò MùahYû

Keû~òa? AZýû\ò ò̂¡ðûeòZ ùjûA[ûGö

3. Gjû MùahKKê aòbò^Ü ò̂‰ðd i´§ùe _ìaðmû^ _â\û^ Keò[ûGö



4. MùahYûe CùŸgý, _âûKþ KÌ^ûe eì_ùeL, Z[ý I iûcMâú Ciô, @¤dê

icMâ, ^cì^ûe @ûKûe @ûKûe _âKûe AZýû\òe ò̂¡ðûeY _ûAñ MùahYû

LiWÿû aû eì_ûd^ @Zý« Reêeúö

5. C_ù~ûMú Z[ý I iûcMâú iõMâj _ûAñ ijûdK ùjûA @\eKûeú Z[ý I

iûcMâú iõMâjKê elûKeò[ûGö

6. MùahYûe _eòieKê ò̂¡ðûeY Keòaû _ûAñ MùahYû eì_ûd^ @Zý«

@ûagýKö

7. MùahYû eì_ûd^ i¸aý iciýûMêWÿòK aòhdùe iìPûA ù\aû ijòZ G[ôeê

cêqò _ûAaû _ûAñ C_~êq C_ûd ò̂¡ðûeY Keò[ûGö

8. iê\éX, _âbûa_ì‰ð Gaõ @[ðù ÷̂ZòK \éÁòùKûYeê iûcûRòK MùahYûKê Kcþ

icd @[ð Gaõ gâcgqò aò ò̂ù~ûMùe @]ôK Kòbkò `k còkò_ûeòa ùi[ô_ûAñ

MùahYû eì_ûdê @ûagýK ~ù[Á [ûGö

9. @]ôK \lZû Gaõ aògßi^údZû jûif Keòaû _ûAñ MùahYû eì_ûd^

@ûagýKö

10. Gjû bâc aû bêfe _eòcûYKê jâûi Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûGö

11. icd @_PdKê elû Keò[ûGö

12. MùahKê iVòKþ cûMðùe @Mâie ùjaû _ûAñ cûMð\gðK bûaùe Kû~ðý

Keò[ûGö

13. MùahKuê ò̂Re ]ûeYûKê iwVòZ Z[û aýaiÚòZ Keòaûùe ijûdK

ùjûA[ûGö

14. aýaiÚòZ icûùfûP^ûcôK aýûLýû _ûAñ ijûdK ùjûA[ûGö

15. Gjû GK Kû~ðýKûeú ù~ûR^û ~ûjû MùahYû @ûe¸eê ùgh~ûG _eòaýû¯ö

16. Gjû MùahKê MùahYûe _âgÜe C©e _ûAaûùe ijûdK jêGö

17. GK C©c @ùahYû ^Kþiû _eòiõLýû^ i´§úd aýûLýûeê i¸ûaý `kû`k

aûjûe Keòaûùe ijûdK jêGö

1.5 MùahYûe eì_ûd^ aû ^Kþiû (Design)

MùahYûe eì_ûd^ aû ^Kþiû ò̂cÜfòLôZ aòhd C_ùe MêeêZß _â\û^ Kùe:

1. @¤dê flý aû K’Y MùahYû ùja

2. Z[ý iõMâje _¡Zò aû Kò _âKûe ùKû÷gk \ßûeû Z[ý iõMâj Keû~òaû



3. ^cì^û ò̂aðûP^

4. Z[ý _âKòâdûKeY Gaõ aýûLýû

5. `kû`ke aòaeYú _â\û^

MùahYû eì_ûdê flý (Purpose of Research Design)

1. MùahYû _âgÜMêWÿòKe C©e _â\û^ Keòaû

2. cZùb\ aû cZûù^÷KýKê ò̂dªY Keòaû

1.6 C©c MùahYû eì_ûdê MêYûakú Gaõ ùa÷gòÁý (Characteristics

of Research Design)

GK C©c aû @û\gð MùahYû ^Kþiûe flY MêWÿòK ò̂cÜùe \ò@ûMfûö ~[û :-

1. aÉê^òÂZû (Objectivity)

2. ò̂bðegúkZû (Reliability)

3. ùa÷]Zû aû _eÆe aòùeû] bûae @ ê̂_iÚòZò (Validity or absence of

self contradition)

4. GK _[ _â\gðK _eò Kû~ðý Keòaû (Act as a guide)

5. ^c^údZû (Flexiblity)

6. iû]ûeYúKeY (Generalization)

7. iað ò̂cÜ _l_ûZòZû (Minimum Bais)

8. iVòKþ C_ù~ûMòZû (Appropritness)

9. \lZû (Effecitncies)

10. @[ðù ÷̂ZòK \éÁòeê akòÂ (Economically Sound)

11. @ ê̂i§ûê ù~ûR^û, MV^ aû ùKû÷gk ùjCQò MùahYû ^Kþiûö

12. C_KÌ^û _eúlûùe ijûdK ùjûA[ûGö

GK C©c MùahYû eì_ûd^ ùjCQò ò̂dcòZ MêYûakú ~ûjûKò MùahYûe

aòùghY MêWÿòK~[û _eòa©ð^úd, C_~êq gqò @_Pd aû ^Á ^ Keò Kû~ðý

iµû\^ Keòaû, @[ðù ÷̂ZòK \éÁòùKûY AZýû\òKê iVòKþ bûaùe Kû~ðý Keòaû

_ûAñ cûMð \gð^ KeûA[ûGö MùahYû eì_ûd^ ùjCQò ~ûjûKò iað ò̂cÜ

_ìaðcZ, ^cê^û iõMâj I aòùgæhYKê aòÉéZ bûaùe \gðûA [ûGö MùahYû

eì_ûd^ ùjCQò ~ûjûKò ò̂cÜ _eúlûYûZàK ZîUò \gðûA[ûG ~ûjûKò @ù^K _ìað



@ ê̂i§ûêê RYû_Wÿò[ûGö ~ûjûKò ajê iõLýK aû©ðû ù\A[ûG aòbò Ü̂ iciýû

~ûjûKê Kò C_~êq gqò @_Pd ^ Keò MùahYû KeòaûKê MùahYû eì_ûd^

\gðûA[ûGö C©c MùahYû eì_ûdê ùKû÷gk ò̂cÜùe \ò@ûMfû-

K. @û]ûeòZ Z©ß (Grounded Theory)

C©c MùahYû ò̂ŸòðÁ Z©ße _âZýûgûe C_KÌ^û Keò C_û\û^ MêWÿòKê GKûVò

Keò @ ê̂i§ûê _âZò`k^ Keò[ûG MùahYû eì_ûd^ö

L. @aiÚòZò (Situational)

C©c MùahYû eì_ûd^ ~ûjûKò ò̂¡òðÁ bûùa gòlKe @ûagýKZû Gaõ

_âgûiKu @¤dê eì_ûdê ù~ûR^û _âÉêZ Keò[ûGö ùijòbkò iûji

bw, ò̂RÊ icìj c¤ùe _âZòù~ûMòZû Gaõ _âZòù~ûMúZû @Zòeòq Zêk^û

icìj ù~Cñcûûe Kò _âZýl iµKð ejò[ôa icìj ijòZö ùiiaê aòhdùe

iµì‰ð aòaeYú _â\û^ Keò[ûG MùahYû eì_ûd^ö

M. i¸a (Feasible)

C©c eì_ûd^ C_KeY Keû~ûA[ûG ~ûjûKò ùgâYú, icd, Kû~ðýKê

iûa]û^ aû iZKð bûaùe Keòaû _ûAñö ~ûjûKò iciýûKê c_û ~òaû aû

iciýûe _âKòâdû, _eòKÌ^ûe @bòKkK @Zò\éX bûaùe _âÉêZ aû ò̂cðûY

Keòaû Gaõ ~ûjûKò _ìaðeê RûYòùjûA[ûGö

N. @^ûagýK (Redudant)

C©c MùahYû eì_ûdÛò KòQò ^c^údZû MV^ Keò ^c^údZû `k ijòZ

\eKûeú eì_ûdê flYMêWÿòKe _êêûaé©ò Keò[ûGö

O. \l (Efficient)

C©c MùahYû eì_ûd^ fMûZûe KéZò©ý Gaõ _âaé©ò c¤ùe _êâðûe @ûe¸

Keòaû Kû~ðýKê i«êk^ elûKeò[ûGö Gjû ÊÌ Lyð, aòbò Ü̂ ùKû÷gkKê Kòbkò

aò]ôcû^ýZû bûaùe @ÆêÁ aû i¸ûaý bûùa aýajûe Keû~ûA_ûeòaö

1.7 MùahYû eì_ûdê _âKûe ùb\ (Types of Research Design)

MùahYû aòhdùe _âKéZò, CùŸgý Gaõ _âûKþ-KÌ^ûe aòbò Ü̂Zû KûeYeê

ùiMêWÿòK ijòZ i´§òZ MùahYû eì_ûd^ Êeì_ _eÆe Vûeê bò^Ü ùjaû ÊûbûaòKö

MùahYû ^Kþiû aû eì_ûd^ C_ùe MùaùYûe `k I ò̂bðegúkZû ò̂bðe Kùeö

_âùZýK MùahYû eì_ûd^ bò Ü̂ bò Ü̂ _âKûee ùjûA[ûGö Gjò bò Ü̂ bò Ü̂ MùahYû



eì_ûd^ bò Ü̂ bò Ü̂ C_KÌ^û _eúlû Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö iûcûRòK

MùahYû ùlZâùe aòbò Ü̂ _âKûee MùahYû eì_ûd^ aýajéZ ùjC[ôaûe

ù\Lû~ûGö G ùlZâùe ùKû÷Yiò ùMûUòG iVòKþ MùahYû eì_ûd^ ^[ûG aeõ

GKû]ôK [ûGö Kò«ê _âùZýK MùahYû eì_ûdê ò̂RÊ C_KûeòZû, @_KûeòZû Gaõ

@[ð, icd I MùahK iúcòZZû ejò[ûGö MùahYû flý bò©òùe MùahYû

eì_ûd^Kê PûeòùMûUò _âKûeùe aMðúKeY Keû~ûAQòö

1. @ ê̂i§û^ aû @ù^ßhYKûeú MùahYû eì_ûd^

(Exploratory or formulative Research Design)

2. a‰ð^ûZàK MùahYû eì_ûd^ (Descriptive Research Design)

3. ò̂\û^ i´§úd MùahYû eì_ûd^ (Diagnostic Research Design)

4. _eúlûcìkK aû _âùdûMiò¡ MùahYû eì_ûd^ (Experimental

Research Design)

C_ùeûq _âKûeMêWÿòK aýZúZ MùahYû eì_ûd^Kê c¤ _~ðýùalY eì_ûd^

(Observational design), ^cê^û eì_ûd^ (Sampling design)

_eòiûõLòK eì_ûd^ (Statistical design) Gaõ Kû~ðýKûeú eì_ûd^

(Operational design) @û\ò _âKûeùe aòbq Keû~ûA_ûùeö

1.7.1 @ù^ßhYûcôK aû ò̂eê_YûcôK MùahYû eì_ûd^ :

(Exploratory or Formulative Research Design)

]ûeYû ~\ò ùKû÷Yiò iciýûe ùi÷¡û«òK Z[û aýajûeK _l i´§ùe

~ù[Á mûê @bûa [ûGö ùZùa MùahK ùKû÷Yiò aòùgh iûcûRòK NUYû _ûAñ

C©e\ûdú KûeYKê ùLûRò aûjûe KeòaûKê _Wÿò[ûG, ùZùa MùahYû _ûAñ ù~Cñ

MùahYû eì_ûdê _âùdûM Keû~ûA[ûG ZûjûKê @ù ß̂hYûcôK MùahYû WÿòRûA^

Kêjû~ûGö

MùahYû eì_ûdê aòbò Ü̂ _âKûe c¤eê @ù ß̂hYKûeú aû @ ê̂i§ûcìkK GK

_âcêL _âKûe @ùUö Gjò _âKûe MùahYû eì_ûd^ùe MùahKe ùKû÷Yiò J_PûeòK

C_KÌ^û (Hypothesis) ^ [ûGö Gjò _âKûe MùahYû eì_ûdê cêLý flý

ùjCQò ùKùZK Z[ý iõMâj Keòaû ~ûjûKò baòhýZùe GK iõlò¯ MùahYû

iciýû MV^ùe ijûdK ùjaö Gjò iõMéjúZ Z[ý bò©òùe MùahK _ê^½

MùahYû _ûAñ akòÂ C_KÌ^û MV^ Keòaûùe ilc ùjûA_ûùeö Gjû c¤

MùahKuê _ea©ðú icdùe @ ê̂i§û^ KeòaûKê @ûgû eLò[ôaû iciýû ijòZ



_eòPòZ KeûGö iõ_âZýde iéÁòKeY, _ê^½ MùahYû _ûAñ @Mâû]ôKûe _âZòÂû

Gaõ @ûgûdú MùahYûKê _âbûaòZ Keê[ôaû aûÉa @aiÚû i´§ùe Z[ý iõMâj

Keòaû Gjûe flý @ùUö Kû< (Kanta) u cZùe @ù ß̂hYKûeú eì_ûd^ aòmûê

_âûKþ ÉeKê _âZò ò̂]ôZß Keò[ûGö Gjò _âKûe @¤dê `kû`keê GK ì̂Z^

MùahYû iciýû MV^ ùjûA_ûùe Kò´û GK ì̂Z^ C_KÌ^û aòKgòZ ùjûA_ûùe

Kò´û C_iÚòZ C_KÌ^û @]ôK ùa÷mû ò̂K \éÁòeê _eúlòZ ùjûA_ûùeö Gjû iciýû

i§ûê _âûe¸òK ùiû_û^ @ùUö aûÉaùe iûcûRòK MùahYûe @]ôKûõg _âKûe

Gjò @ù ß̂hYKûeú _âKéZò i´§úd @ùUö ùKû÷Yiò ò̂ŸòðÁ @ ê̂i§û^ _ûAñ C_KÌ^û

(Hypothesis) MV^ _ûAñ @ ê̂bìZò fûb Keòaû _ûAñ Gjò _âKûee MùahYû

eì_ûd^ @ûagýK ùjûA[ûGö Gjò _âKûee MùahYû eì_ûd^ _ûAñ ò̂cÜfòLôZ

@ûagýKZû ejòQòö ~[û-

(K) i´§òZ iûjòZýe @ù ß̂hY aû @¤d^ (Review of Relevant

Literature) :-

@ù ß̂hYûcôK MùahYû eì_ûdê iekZû _ûAñ @¤d^ aòhd i´§òZ Cbd

_âKûgòZ I @_âKûgòZ iûjòZýe @¤d^ Keû~òaû CPòZþö Gjò i´§òZ

iûjòZýe @ù ß̂hY MùahYû _ûAñ _âûKþKÌ^û ò̂cðûY Keòaûùe ijûdK

ùjûA[ûGö @~[û icd, ]^ I gqò ldeê elû Keò[ûGö ùi @ù^K

_âûKþKÌ^ûe CYûù\dY _ûA _ûeò[û«òö GYê i´§òZ iûjòZýe @¤d^ Keò

MùahK @¤d^ aòhd i´§ùe iû]ûeYmû^ @Zý« fûb\ûdK ùjûA[ûGö

(L) @ ê̂ba iùaðlY (Experience Survey) :

@ù ß̂hYûcôK @¤d^ùe @¤d^ aòhdùe ù~Cñcûù^ _ìaðeê KòQò Kû~ðý

KeòQ«ò ùicûûe iùaðlY Keòaû @ûagýKö Zûu Vûeê MùahYû i´§úd

iciýû aû iêaò]û @iêaò]û aòhdùe ]ûeY iéÁò ùjûA[ûGö Gjò Kû~ðýùe

aeòÂ _\û]ôKûeú, iûcûRòK, Kû~ðýK©ðû, ù_gû\ûeue aòùghm @bòmZû

`k_â\, _âûKKÌ^û Zò@ûeò Keòaûùe @]ôK fûb\ûdK ùjûA_ûùeö

(M) iìP^û\ûZûu ò̂aðûP^ (Selection of Respondents) :-

@ù ß̂hYûcôK MùahYû eì_ûdê i`kZû C_~êq iìP^û \ûZûu ò̂aðûP^

C_ùe ò̂bðe Keò[ûGö GYê MùahYû _ûAñ iìP^û\ûZû Gbkò aûQòaû

\eKûe ~ûjû \ßûeû MùahYû aòhdùe icýK @«\éÁò còkò_ûeòa @^ý[û

MùahYûe CùŸgý _ìeY ùjaû @i¸aö



MùahK iìP^û\ûZûuê aûQòaû icdùe ù~Cñ iìP^û MùahYû _ûAñ

@ûagýK ùibkò iìP^û _â\û^ Keòaûe lcZû [ôaû iìP^û\ûZûuê aûQòaû

\eKûe, iìP^û \ûZûu ò̂aðûP^ Cbd _âZýl I _ùeûl bûaùe Keòaû

CPòZö iìP^û\ûZûu ò̂aðûP^ icdùe ~\ò icÉ iìP^û\ûZû ùMûUòG cZ

aû \éÁòùKûYe ùjûA[û«ò ùZùa ùibkò iìP^û\ûZûuê ò̂aðûP^ Keòaû CPòZ

ê̂ùjñö KûeY Gjû\ßûeû MùahYûUò GK_lúd ùjaûe i¸ûa^û ejò[ûGö

GYê iìP^û\ûZûcûù^ bò^Ü bò^Ü \éÁòùKûY iµ Ü̂ ùjaû @ûagýKö

(N) C_~êq _âgÜ CZþ[û_^ (Proper Questioning) :

@ù ß̂hYûcôK MùahYû eì_ûdê i`kZû _ûAñ ò̂aðûPòZ C©e\ûZûu _ûLeê

iVòKþ Z[ý iõMâj KeòaûKê ùjùf ùicûûê C_~êq _âgÜ _PûeòaûKê

_Wÿò[ûGö GYê _âgÜMêWÿòK C\þ[û_^ Keòaû _ìaðeê MùahK aòhd i´§òZ

aòbò Ü̂ _êÉK, aòùghm I ù_gû\ûecûû ijûdZûùe _ìaðeê _âgÜûakúe

_âÉêZ @Zý« Reêeú cù^jêGö Gjûe @bûaùe @ûagýKúd iìP^û GKZâ

Keòaû @i¸aö

(O) @«\ðêÁò - ù_âeY NUYûMêWÿòKe aòùgæhY (Analyasis of Insight

Stimulating Cases) :

@ù ß̂hYûcôK MùahYû eì_ûd^ _ûAñ @«\êðÁò ù_âeK NUYûMêWÿòKe aòùgähY

@^ý GK @ûagýKZûö @[ðûZþ MùahYû aòhdaÉê i´§òZ ùKùZK aòhd

ejò[ûG ~ûjûe aòùgæhY Keòaû \ßûeû MùahYû aòhd i´§ùe C_ù~ûMú

@«ð\éÁò còkò[ûGö Gjò _âKûe @«ð\éÁò\ßûeû _âûKþ- KÌ^û ò̂cðûY Z[ý aûÉaòK

MùahYû Kû~ðýùe @Zý]ôK ijûKd ùjûA[ûGö

@ù_lûKéZ bfbûaùe iciýûUòKê aêSòaû I MùahKue RûYòaûe Ciôûj I AQûKê

i«êÁ Keòaû @]ôK aòÉéZ MùahYûe i¸ûa^ûKê _eúlû Keòaû Gaõ _ea©ðú

@¤d^ _ûAñ _ùdûM Keòaû _ûAñ _¡ZòMêWÿòKe aòKûg CùŸgýùe @ù ß̂hYûcôK

MùahYû Keû~ûA[ûG ùaûfò A@fð aûaþf (Earl Babbic) Zûu _êÉK

(Business Research Method ùe @ù ß̂hYûcôK MùahYûe CùŸgýKê

ò̂cÜ_âKûùe ÆÁ KeòQ«òö

(K) ùMûUòG _eòiÚòZò aû iciýûe flY ù\Lò ò̂\û^ ò̂eì_Y Keòaû

(Diagnosing Research) ~ûjû iciýûe _âKéZòKê ÆÁ Keò[ûG Gaõ

aòbò Ü̂ \òMMêWÿòKê @ù ß̂hY Keò[ûGö



(L) aòKÌ MêWÿòKe _eL (Screening Alternatives) @[ðûZþ iciýû i´kòZ

bò Ü̂ bò^Ü aòKÌMêWÿòKê ò̂¡ðûeY Keòaûö

(M) ì̂Z^ ]ûeYûMêWÿòKe @ûaòÃûe Keòaû (To Discover New Ideas) :

@ù ß̂hYûcôK cêLý CùŸgýMêWÿòK ùjfû :

(K) _âûKþ KÌ^û MêWÿòKe ZZþKûkò^ iÚòZòKê _eúlû Keòaûö

(L) ùKû÷Yiò @_eòPòZ ùlZâùe ùKû÷Yiò aòÉéZ MùahYû Keòaû _ûAñ _âûKþKÌ^ûe

@û]ûe ùLûRòaûö

(M) GK MùahYûùe ùKCñ @¤d^ _âYûkúe iekZû _ìaðK _âùdûM

Keû~ûA_ûeòaö

(N) ùKû÷Yiò @¤d^ iciýûe ùKû÷Yiò aòùgh \òM C_ùe @]ôK ¤û^ ù\A Gjò

@¤d^ ùK¦âe ò̂¡ðûeY Keòaûö

(O) cj©ß_ì‰ð iûcûRòK iciýû i´§ùe @ ê̂i§û^ Keòaûö

(P) aòmûê _ûeµeòK iúcûKê iê]ûeò Gjûe ùlZâKê aòÉûe Keòaûö

@ù ß̂hYûcôK MùahYûe CùŸgý i´§ùe Rûùj\û Gaõ aêKþ ~[û[ðùe

ùfLôQ«ò, ‚@]ôK ò̂ŸòðÁ @ ê̂i§û^ ò̂cò© `k_â\ _âûKþ KÌ^ûe ò̂eì_Yùe

ijûdK @^êbìZò fûb Keòaû _ûAñ @ù ß̂hYûcôK MùahYû @ûagýKö‛

Exploratory research is necessary to obtain the experience which will be helpful in formulating relevant hypothesis for more define investigation.

1.7.2: a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûd^ (Descriptive Research Design):

MùahYû eì_ûdê aòbò Ü̂ _âKûe c¤eê a‰ð^ûZàK eì_ûd^ @^ý GK _âcêL

eì_ûd^ bûùa _eòPòZö Gjò _âKûe MùahYû eì_ûd^ cêLýZ ùKùZK NUYû,

_eòiÚòZò, ùfûK, icìj aû icê\ûd Kò´û ùKùZK eì_e a‰ð^û KeòaûKê flý

eLò[ûGö Gjò _âKûe @¤d^ cêLýZü ùMûUòG icê\ûde ùfûK, ùicûû aé©ò,

gòlûcû^ aû fòwjûe @û\òe @¤d^ ijòZ RWÿòZö ùcû÷kòKZü Gjû GK iZý

i§û^Kûeú Kû~ðý ~ûjûKò GK NUYû aû eì_e ùKùZK \òMe iõlò¯ Gaõ

iêaýaiÚòZ _eòcû_ flý eLô[ûGö Gjû iû]ûeY iõLýûMZ a‰ð^û ~[û gòlû, adi

I RûZò @û\ò bò©òùe GK icê\ûde RîõLýûe a•^ ijòZ RWÿòZö Gjò _âKûe

eì_ûd^ aýajéZ Kû~ðý _âYûkú cêLýZü iû\égý aògòÁ aû Zêk^údö



a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûdê @[ð CùŸgý Gaõ _âKû~ðýKê ^òcÜcùZ ÆÁ

Keû~ûA_ûùeö

K) MùahYû ijòZ i´§òZ aòhd aû iciýûe aòbò Ü̂ \òMMêWÿòKê aòÉéZ bûaùe

ÆÁ Keòaû ùjCQò Gjò eì_ûdê CùŸgýö

L) ùKû÷Yiò icìj aû icê\ûde _âûe¸òK MùahYû _ûAñ eì_ûd^ @]ôK C_~êq

cù^jêGö

M) Gjò MùahYûe icÉ Ée ùa÷mû ò̂K _¡Zòe icû«e @ùUö

N) Gjò MùahYûe eì_ûd^ùe MùahKuê MùahYû _ûAñ _âûKþKÌ^û ò̂cðûY

KeòaûKê _Wÿò^[ûGö KûeY MùahKu CùŸgý aòhd aû iciýûe icÉ

\òM ijòZ i´§òZ @]ôKûeê @]ôK iìP^û iõMâj Keòaûe [ûGö

O) Gjò _âKûe MùahYûùe MùahKu bìcòKû GK iê]ûeK aû baòhýaqû

^ùjûA GK ZUiÚ MùahK jó ùjûA[û«òö

a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûd^ _âÉêZ Keòaû icdùe ùKùZK iûa]û^Zû C_ùe

\éÁòù\aû @ûagýK _Wÿò[ûG, ~[û-

K) iað_â[ùc ~ù[Á ò̂bðeù~ûMý Z[ý iõMâj Keòaûùe iêù~ûM [ôaû aòhdKê

MùahYû _ûAñ aûQòaû @ûagýKö

L) a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûd^Kê @]ôK C_ù~ûMú KeòaûKê ùjùf Z[ýMêWÿòKe

iõMâj _ûAñ ~[û[ð Gaõ aýajûeù~ûMý _¡ZòMêWÿòKe ò̂aðûP^ Keòaû

@ûagýKö GYê ù~Cñ ùKû÷gk\ßûeû iaêVûeê @]ôK ~[û[ð Z[ýMêWÿòK iõMâj

Keû~ûA_ûeòa ùi icÉ _¡ZòMêWÿòKê iûa]û^Zûe ij ò̂aðûP^ Keòaû

CPòZö

M) a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûdùe a‰ð^ûKê @]ôK cj©ß \ò@û~ûA[ôaûeê G[ôùe

MùahKue _l_ûZ I _ìað]ûeYûKê \ìe Keòaû _ûAñ MùahKuê

MùahYûe _âùZýK ùiû_û^ùe aÉê ò̂Á \éÁòùKûYKê MâjY Keòaû CPòZö

N) Gbkò eì_ûd^ _âÉêZ icdùe MùahYûe aòaeYKê iû]ûeY eì_ ù\aûKê

~ûA MùahK @ûKhðY I aòùgh _âKûe Z[ýMêWÿòK C_ùe @]ôK cj©ß

ù\A[û«ò ~ûjû @¤d^Kê ùa÷mû ò̂K _âKéZòVûeê \ìùeA ùÂ[ûGö GYê Cbd

cj© ß_ì‰ð I Kcþ cj© ß_ì‰ð Z[ýMêWÿòK c¤ùe i«êk^ elûKeòaû @ûagýKö

O) a‰ð^ûcôK MùahYû eì_ûd^ùe ò̂ŸòðÁ icd iúcû ^ ò¡ðûeY Keòaû

@ûagýKö KûeY G_eò MùahYûe aòÉéZ _âKéZò _ûAñ @]ôK icd I @[ðe



@ûagýKZû _Wÿò[ûGö GYê ~\ò Gjò MùahYûe eì_ûd^ùe icde ò̂¡ðûeY

Keû^~ûG Zûùjùf Gjûe i`kZû iù¦j~êq ùjaûe i¸ûa^û

aXò~ûA[ûGö

1.7.3 ò̂\û^ i´§úd aû ^òeê_YKûeú MùahYû eì_ûd^ :

(Diagnostic Research Design)

MùahYû eì_ûdê @^ýGK _âKûe ùjCQò ò̂\û^ZàK MùahYû eì_ûd^ö

ùKùZKu cZùe a‰ð^ûZàK I ò̂\û^ZàK MùahYû eì_ûd^ GKZâ @¤d^

Keû~ûG KûeY MùahYû \éÁòeê Cbdu c¤ùe ùKùZK MêeêZß_ì‰ð iû]ûeY flY

_eòflòZ ùjûA[ûGö Kò«ê ùKùZK ùlZâùe c¤ Cbd _eÆeVûeê bò^Ü @U«òö

ò̂\û^ZàK @¤d^ _âûdZü _âûKþKÌ^û (hypothesis) \ßûeû _âùeûPòZ aû _âbûaòZö

G _âKûe @¤d^ _eòa©ð^gúk aÉê (variable) e _eúlû aû aòùgähY ijòZ

RWÿòZö MùahK K’Y _eòcûY Keòa, Kò ùKû÷gk @af´^ Keòa Gaõ Gjû

ò̂bðegúk ùja Kò ^ûjó Zûjû ÆÁ bûùa RûYòaû CPòZþö Gjò _âKûe @¤dê

cìkflý ùjCQò iVòKþ I iµì‰ð Z[ý jûif ùZYê @¤dê Kû~ðý _âYûkú ~ZÜ

ijKûùe I ù~ûR^ûa¡ bûùa _âÉêZ ùjaû @ûagýK ò̂\û^ZàK MùahYû eì_ûd^

Cbd NUYû Gaõ icû]û^ aû PòKòiôû ijòZ RWÿòZö Gjò @¤d^ùe MùahK,

iciýû _ûAñ \ûdú KûeYe icû]û^ KeòaûKê _âdûi Keò[ûGö Gjò @¤d^

MùahKe aýqòMZ aòPûe aû ]ûeYû \ìe KeòaûKê Keû~ûA[ûGö

^òeì_YKûeú MùahYû eì_ûdê _âKéZò :

(Nature of Diagnositc Research Design)

K) cêLýZü ùKû÷Yiò iciýûe icû]û^ _ûAñ C_ûd aûjûeKeòaû Gjò _âKûe

MùahYû eì_ûdê CùŸgý @ùUö

L) Gjò MùahYû eì_ûdê _â[c ùiû_û^ùe GKû]ôK _âûKþKÌ^û ò̂cðûY

Keû~ûA[ûG ~ûjû\ßûeû iciýûe KeY bò Ü̂ bò Ü̂ \òMeê aòùaP^û Keòaû

_ûAñ MùahKuê _âa©ðûA [ûGö

M) Gjò MùahYû eì_ûd^\ßûeû iciýû c¤ùe fêKûdòZ _âùZýK i¸ûaý KûeY

aòhdùe mû^ @ûjeY Keò GMêWÿòKe Zêk^ûcôK _âbûaKê RûYòaû _ûAñ ùPÁû

Keû~ûA[ûGö

N) MùahK Gjò MùahYû eì_ûd^ùe Z[ýMêWÿòKe iõMâj ò̂Re eêPò cêZûaK

^Keò ùa÷mû ò̂K _¡Zò\ßûeû Keò[û«òö



O) Gjò MùahYû eì_ûd^\ßûeû MùahK ùKak ùi÷¡«òK _âiÚòZò C_ùbûM

Keò[û«òö @[ðûZþ ùi ùKak iciýûe icû]û^ _ûAñ _âÉûacû^ \gðûA[û«òö

@^ý _lùe iciýûe icû]û^ @^ý aýqò aû iwV^\ßûeû iµû\òZ

ùjûA[ûGö

P) _eòùghùe ò̂eê_YKûeú MùahYûcôK eì_ûdê ÆÁ ùKû÷Yiò aòùgh

_âKûe iciýûe icû]û^ cû¤c ùjaû iùw iùw mû^ aé¡òKûeú ùjûA[ûGö

1.7.4 _eúlûcìkK aû _âùdûMiò¡ MùahYû eì_ûd^ :

Experimental Research Design

MùahYû eì_ûdê aòbò Ü̂ _âKûe c¤eê _eúlûcìkK eì_ûd^ GK _âcêL _âKûe

@ùUö _âùdûMiò¡ _¡Zòe ùK¦â ò̂dªòZ @aiÚûùe cûâòK iµKðe iò¡û« iÚòe

Keòaû C_ùe _~ðýùaiòZö Gjò _¡Zò \ßûeû iciýûe aûÉaZûKê _eúlû Keòaû

ijR I i¸a ùjûA[ûGö Gjò _âKûe eì_ûdê aýajûe _ûAñ Kú©ðò KcþùUu

i_lùe ~ûA[ûGö Gjû cêLýZü C_KÌ^ûe _eúlû ijòZ RWÿòZö _eúlY ùKùZK

ò̂dªY _âÉêZ Keû~ûA[ûGö

Pû_òû cZùe ‚_eúlY ò̂dªòZ @aiÚû @]ô^ùe GK iek _~ðýùalY

ù~ùZùaùk GK ò̂ŸòðÁ iciýûùe Kû~ðý Keê[ôaû KûeYMêWÿòKê _~ðýùalY GKûKú

_âKûg Keòaûùe aòKk jêG, ùiùZùaùk ùa÷mû ò̂Kcûù^ _eúlYKê MâjY Keòaû

@ûagýK ùjûA[ûGö‛ @[ð @[ðùe Kjòùf ù~ùZùaùk _~ðýùalY I

iû]ûeYmû^ \ßûeû iciýû icû]û^ Keòaû i¸a ùjûA^[ûG ùiùZùaùk

_eúlYKê MâjY Keû~ûGö

_eúlûYûcôK eì_ûd^Kê cêLýZü Zò^ò _âKûeùe _âùdMû Keû~ûA[ûGö

K) ùKak _½ýûZþ _eúlY (Affter-only experiment) :

_½ýûZþ _eúlY _âaò]ô @«MðZ _â[ð_â[ùc _âûdZü icû^ ùa÷gòÁý [ôaû \êAUò

icìjKê aQû~ûA[ûGö Gjò \êA icìj c¤eê ùMûUòKê ò̂dªòZ icìj (Control

Group) Gaõ @^ýUòKê _eúlYûcôK icìj (Experimental group) bûaùe

ò̂@û~ûA[ûGö Gjû _ùe _eúlYûcôK icìjùe ùKû÷Yiò ùMûUòG KûeK aû ì̂Z^

_eòiÚòZò \ßûeû _eòa©ð^ @Yû~ûA ò̂dªòZ icìjKê Gjò _eòa©ðê _âbûaeê \ìùeA

eLû~ûA[ûGö ZéZúd Éeùe Gjò \êA icìje _eòa©ð^Kê cû_ Keû~ûA[ûGö ~\ò

\êA icìjùe _eòa©ð^ _ûLû_ûLô icû^ \éÁòùMûPe ùjûA[ûG ùZùa ]eò^ò@û~òa

ù~, _eúlYûcôK icìj C_ùe ì̂Z^ _eòiÚòZòe ùKû÷Yiò _âbûa _Wÿò̂ ûjóö Gjûe



aò_eúZùe ~\ò _eúlYûcôK icìjùe ò̂dªòZ icìj @ù_lû @]ôK _eòa©ð^

NUò[ôa ùZùa ùi _eòa©ð^ ì̂Z^ _eòiÚòZòe _âbûa ùaûfò MâjY Keû~òaö

Gjò MùahYû eì_ûd^ Pû_ò^þ (Chapin), Áûè (Stouffer) Gaõ

fûRe`òfØ (Lazarsfield) u \ßûeû ù~bkò _âùdûM Keû~ûA[ôfû ZûjûKê ò̂cÜ

ùeLûPòZâ \ßûeû aêSû~ûA_ûùeö

_eúlYûcôK icìj ‘K’ X Y Y-X= G1

^òdªòZ icìj ‘L’ X1

Y2

Y2

-X1

=G

Gjò_eò G1

-G= aûÉaòK _eòa©ð^

C_ùeûq PòZâùe ‘K’ I ‘L’ \êAUò icû^ ùa÷gòÁýiµ Ü̂ icìjö ‘K’

_eúlûcôK icìj I ‘L’ ò̂dªY icìj @ùUö cù^Ke ‘K’ I ‘L’ \êAUò Mâûcö

Gjò \êA Mâûce Mâûcaûiúcûûe _eòaûe ò̂ùdûR^ i´§ùe mû^ I @ûMâjKê

@ûùc @¤d^ Keòaûö GYê _â[ùc _eòaûe ò̂ùdûR^ _âZò ùicûûe ]ûeYû I

@ûMâjKê cû_òaû _ûAñ GK @ ê̂iìPú _âÉêZò Keò \êA Mâûce Éee C©e\ûZûu Vûeê

Z[ýMêWÿòK iõMâj KeòaûKê _Wÿòaö GjûKê @ûùc _eúlYûcôK Gaõ ò̂dªY Mâûcùe

Keû~ûA[ôaû _ìað @¤d^ ùaûfò Kjòaûö _ìað @¤dê @û]ûeùe \êA MâûcKê

còkò[ôaû Z[ý; ~[û- X Gaõ X1_âûd icû^ ejòaö Gjû_ùe _eúlYûcôK icìj

‘K’ ùe _eòaûe ò̂ùdûR^ i´§òZ aòbò Ü̂ Kû~ðýKâce _âiûe Keû~òa; cûZâ ò̂dªòZ

icìj ‘L’ùe Gbkò ùKû÷Yiò Kû~ðýKâc _âiûe Keû~òa ^ûjóö KòQò \ò^ aýa]û^ùe

_ìað_âÉêZ @ ê̂iìPú \ßûeû _eúlYûcôK Gaõ ò̂dªòZ icìjùe _eòaûe ò̂ùdûR^ _âZò

Mâûcaûiúue ]ûeYû I @ûMâjKê _êâðûe c_û~òaö Gjûe `k ‘Y’ Gaõ Y2

ùjaö Gjû _ùe _eúlYûcôK Z[û ò̂dªY icìjùe _ìaðeê Gaõ _ùe iõMâj

Keû~ûA[ôaû Z[ýMêWÿòKe @«e ù\Lû~òaö \gðû~ûA[ôaû PòZâùe ‘K’ icìj Gjò

@«e Y-X= G1ùjaö ùijò_eò ò̂dªY icìjùe _eòa©ðê iÚòZò G1I ò̂dªúZ

icìje _eòa©ð^ ùKak G ö ùghùe ò̂dªY icìj L’ùe ùjûA[ôaû _eòa©ð^

G Kê _eúlYûcôK icìj K’e _eòa©ð^ G1eê aû\ù\ùf ù~Cñ @aùgh ejòa

Zûjû _eúlYûcôK _âa]ô\ßûeû C_ô Ü̂ aûÉaòK _eòa©ð^ ùjaö

(L) _ìað - _û½ýûZþ _eúlY (Before - After Experiment) :

_û½ýûZþ _eúlY i´§òZ iúcû Z[û @iêaò]ûKê \ìe Keòaû _ûAñ _eúlYûcôK

MùahYûùe _ìað-_û½ýûZþ _âa]ôe aòKûg Keû~ûA@Qòö Gjò _âaò]ô @«MðZ ùKak



ùMûUòG icìjKê aQû ~ûA[ûG Gaõ Gjûe @¤d^ aòbò Ü̂ @a]ôùe iµû\^

Keû~ûA _ìað Gaõ _e c¤ùe [ôaû @«eKê ù\Lû~ûA[ûGö

C\ûjeY Êeì_, ~\ò @ûùc ùKû÷Yiò Mâûce KéhKcûû C_ùe ì̂Z^ Kéhò

_âYûkúe _âbûaKê @¤d^ KeòaûKê AzûKeòaû ùZùa _â[ùc @ ê̂iìPú c¤ùe ùijò

Mâûce KéhKcûù^ a©ðcûê Kéhò _âYûkúùe Kòbkò _âbûaòZ ùjûAQ«ò ùi i´§ùe

Z[ý iõMâj KeòaûKê ùjaö Gjò Z[ý-_elYe _ìaýZ[ý ùjaö Gjû_ùe GK

ò̂ŸòðÁ icd _~ðý« ò̂dcòZ bûaùe ùijò KéhKcûûê ùeWÿòI, \ìe\gð^, Mâûc

ùiaK I Kéhò ùa÷mû ò̂Kcûû cû¤cùe Kéhò i´§úd ì̂Z^ ùa÷mû ò̂K mû^ùKû÷gk

gòlg ù\aûe aù¦ûaÉ Keû~òaö Gjò ò̂ŸðòÁ icd _~ðý« ò̂dcòZ bûaùe ùijò

KéhKcûûê ùeWÿòI, \ìe\gð^, Mâûc ùiaK I Kéhò ùa÷mû ò̂Kcûû cû¤cùe Kéhò

i´§úd ì̂Z^ ùa÷mû ò̂K mû^ùKû÷gk gòlû ù\aûe aù¦ûaÉ Keû~òaûö Gjò ò̂ŸòðÁ

icd @ZòaûjòZ ùjfû_ùe _ìað_âÉêZ @ ê̂iìPú \ßûeû _êâðûe ì̂Z^ Kéhò _âYûkú

Kòbkò ùicûûê _âbûaòZ Keò@Qò ùi i´§ùe Z[ý iõMâj KeòaûKê _Wÿòaö Gjò

_eúlY _½ýûZþ iìP^û ù\aö _ìaðeê iõMâjòZ Z[ý Gaõ _ùe iõMâj Keû~ûA[ôaû

Z[ýûakúe @«eeê f² Z[ý ùijò _eúlYe _eòYûc ùjaö

(M) Kû~ðý«e -Z[ý _eúlY (Ex-post-facto Experiment) :

Gjò _âKûe _eúlY ùKû÷Yiò HZòjûiòK NUYûe @¤d^ Keòaû _ûAñ

Keû~ûA[ûGö KûeY G _âKûe N~Yûe _êêûaé©ò Z[û _ê^ü_eúlY @i¸aö _ê^½

HZòjûiòK Z[ý MêWÿòKê ^û @ûùc ò̂dªY KeòeLò_ûeòaû ^û G[ôùe ùKû÷Yiò

_eòa©ð^ Keò_ûeòaûö GYê Gbkò _eòiÚòZòùe _âûdZü \êAUò G_eò icìjKê aûQòaûKê

_ùWÿ ù~Cñ \êAUò c¤eê ùKû÷Yiò ùMûUòKùe ùijò NUYû NUò~ûA@Qòö Gjò \êA

icìje @ZúZe _eòiÚòZòKê Zêk^ûcôK @¤d^ Keò ùPÁû Keû~ûA[ûG ù~, ù~Cñ

icìjùe Gjò NUYû NUò@Qò Zûjû ùKCñ KûeYeê ùjûA@Qòö iõùl_ùe HZòjûiòK

NUYûPKâMêWÿòKe _eúlY Keò a©ðcû^ NUYû MêWÿòKe aû @aiÚûe KûeY ùLûRòaûKê

Kû~ðý«e Z[ý _eúlY Kêjû~ûGö

C\ûjeY Êeì_ ~\ò @ûcKê @ ê̂iìPúZ RûZò Gaõ _Qê@û ùgâYúu KfýûY

Kû~ðýKâce _âbûae @¤d^ Keòaûe @Qò Zû ùjùf Gjò Kû~ðýùe @ù^K

HZòjûiòK Z[ý cj© ß_ì‰ð @û]ûe ùjûA_ûùeö G[ô_ûAñ @ûcKê _â[ùc Gjò KfýûY

Kû~ðýKâcùe aýajûeòK @ ê̂ba[ôaû aû Gjò Kû~ðýKâce iê`k _ûA[ôaû aýqòue

GK iìPú _âÉêZ Keòaû \eKûeö Gjû_ùe Gjò aýqòcûûe adi, gòlû,



ù~ûMýZû, ÊûiÚý AZýû\ò i´§ùe Z[ý iõMâj Keòaû @ûagýKö Gjò @û]ûeùe

aòbò Ü̂ KfýûY Kû~ðýKâcùe ùKCñ icìje ùfûK ùKùZ fûbaû^ ùjûAQ«ò Zûjû

RûYò ùjaö

1.8 MùahYû eì_ûd^ C_KûeòZû (Advantages of Research Design):

MùahYû eì_ûd^ _âÉêZ Keòaû \ßûeû ò̂cÜfòLôZ C_Kûe còkò[ûGö

1. MùahKue @~[û icd ^Áeê elû Keòò[ûGö

2. Gjû MùahKuê GK icdùe aòbò Ü̂ Kû~ðýKâc Keòaû _ûAñ _âÉêZ Keòaû

_ûAñ ò̂ùŸðgòZ Keò[ûGö

3. _âKÌe @MâMZò ij C©c eìù_ Z[ý iõMâj Keòaû i¸a ùjûA[ûGö

4. MùahYûe @ûe¸eê ùgh_~ðý« _âùZýK Éee eì_ûd^ ê̂iûùe C_f²ò

MùahKuê @ûcôiù«ûh _â\û^ Keò[ûGö

5. MùahYû eì_ûd^ MùahKuê GK cûMð\gðKe Kû~ðý Keò[ûGö

6. MùahYû eì_ûd^ C_ù~ûMú iò¡û«ùe _j*ôaûùe iûjû~ý Keò[ûGö

1.8.1 GKZòâKeY

Gjò @¤ûd @¤d^ Kfû_ùe @ûùc aêSò_ûeòaû ù~ MùahYû eì_ûd^e @[ð ùjCQò

‚MùahYûe GK _âû[còK ùeLûuòZ PeòZâ PòZâY‛ aû ‚ù~ûR^û MêWÿòKKê iVòKþ

bûaùe iõMâjòZ Keò i{òZ Keòaûö Gjû ùjCQò GK _âYûkú ù~Cñ[ôùe Kò Kòbkò

ò̂¿Zò ò̂@û~òa GK iciýûe icû]û^ Keòaû _ûAñ iõùl_ùe Kjòùf GK iciýûe

icû]û^ Kòbkò bûaùe ùjûA_ûeòa Zûjûe ò̂¿©ò Keû~òaö MùahYû eì_ûd^

ùjCQò GK eY ùKû÷gke _âdûgò ù~Cñ[ôùeKò aòùgh bûaùe iõlò¯ bûùa iò¡û«

iéÁò Keû~ûA_ûeòa MùahYû @ûe¸ Keòaû _ìaðeêö GVûùe _âùZýK aòhdKê PòZâY

Keû~ûA[ûG ~ûjûKò MùahYûe _ea©ðú Éeùe ùKû÷Yiò @ÆÁZû \gðûAa ^ûjóö

MùahYû eì_ûd^e Kû~ðý iciýûe ò̂¡ðûeY ùjaû _ùe @ûe¸ ùja Gaõ Gjû

^cê^û iõMâj _ìaðeê ùgh ùjaö Gjû Gjò \êAUò Kû~ðý c¤ùe ù\Lûù\C[ôaû

gì^ýiÚû^Kê iZKðZûe ijòZ ZîUò_ì‰ð bûaùe CPòZ ù~ûR^û Keò[ûG aû MùahYû

eì_ûd^ Keò[ûGö

Gjû iaòðùghùe MùahYû eì_ûd^ aòhdùe iµì‰ð aòaeYú ~[û;

MùahYû _ûAñ @ûùfûPý aòhd, flý, ]ûeYû Gaõ Gjûe Kû~ðý _âYûkúe iõmû,



_eòa©ð^ gúk KûeK, C_KÌ^û, ^cê^û iõMâje _¡Zò Gaõ _âYûkú, aòùgæhY

Gaõ aýûLýû, icd _eòie Gaõ @û ê̂cû^úK aýd @«ðbêqö

iûcûRòK NUYûMêWÿòKe aòaò]Zû \éÁò ùKûYeê icÉ _âKûe MùahYû _ûAñ

GKû _âKûee MùahYû eì_ûd^ i¸a_e ê̂ùjñö GYê MùahYû eì_ûdê ò̂cðûY

iað\û MùahYû aòhde _âKéZò, CùŸgý Gaõ _âûKþKÌ^ûe @ ê̂eì_ _eÆe Vûeê

iµì‰ð bûaùe ÊZª ùjûA ^[ûGö G_eòKò ùMûUòG MùahYûùe GK aòùgh

MùahYû eì_ûd^ c¤ `k_â\ ùjûA[ûGö MùahYûe cêLý CùŸgý ùjCQò,

@¤d^ aòhd ijòZ i´§òZ aòbò Ü̂ PkMêWÿòKe ZKð_ì‰ð _âbûaKê ÆÁ Keòaû Gaõ

NUYûMêWÿòKe KûeY - `kû`k i´§Kê ÆÁ Keòaûö MùahYû eì_ûd^ ùjCQò Gjò

flýe iû]^ö GYê GjûKê iõd flý eì_ ÊúKûe Keû~òaû CPòZþ ê̂ùjñö


(K) iõlò¯ C©e cìkK _âgÜ

1. MùahYûe _âû[còK _âÉêZò ùKCñVûeê @ûe¸ jêG?

2. MùahYû ^Kèû g± ùKCñ ùKCñ g±cûûê ùÂ MVòZ

3. _âùdûMiò¡ MùahYû KûjûKê Kêjû~ûG?

4. a‰ð^ûcôK MùahYûe ùa÷gòÁý ùfL?

(L) \úNð C©e cìkK _âgÜ

1. C©c MùahYûe Êeì_ I ùa÷gòÁý \gðû@

2. MùahYû eì_ûdê MêYûakú @ûùfûP^û Keö

3. MùahYû eì_ûdê _âKûeùb\ @ûùfûP^û Keö

1.10 ijûdK Mâ^ÚiìPú :

ùR^û _ò.ùK, (2017), MùahYû _¡Zò @¤d^, ^ì@û\òfäú KfýûYú _aäògiðö

cògâ Wÿü. ZòùfûP^ (2018) MùahYû _¡Zòaò\ýû, KUK, KòZûa cjf



\ßòZúd GKK : ^cì^û iõMâj: ]ûeYû Gaõ iõmû, ^cì^û

iõMâje @ûagýKZû, ^cì^ûe _âKûeùb\ Gaõ ^úZò icìj

aòhd MV^

2.1 _Vê CùŸgý

2.2 gòlYúd aòhd

2.3 aòhd _âùag

2.4 ^cì^ûe iõmû I @ûagýKZû

2.5 _âcìL ^cì^ûe g±ûakú Gaõ ^úZò icìj

2.6 ^cì^ûe C_KûeòZû

2.7 ^cì^ûe @_KûeòZû

2.8 ^cì^ûe @ûKûe

2.9 ^cì^ûe ZéUò

2.10 ^cì^ûe C©c ùa÷gòÁý aû flY

2.11 ^cì^ûe _âKûeùb\ Gaõ Kû~ðý _¡Zò

2.12 GKZâòKeY

2.13 _âcìL g±ûakú



2.1 _Vê CùŸgý

iûcûRòK MùahYû Gaõ iûcûRòK iùaðlY ijòZ i´§òZ GK _â]û^ iciýû ùjCQò

@¤d^ GKKe ò̂aðûP^ö ~\ò @¤d^ GKK MêWòK iõLýû iúcòZ [ûG Gaõ

MùahKue @û[ôðK I cûâ i´k ijòZ @ûagýKúd icd ~ù[Á [ûG ùZùa

MùahK ùi icÉ GKKê @¤d^ Keò[û«ò, Gjò _âKûe @¤d^Kê ‘R^MY^û

_¡Zò’ Kêjû~ûGö @^ý _lùe ~\ò @¤d^ ùlZâ aòÉéZ Gaõ @¤d^ GKK MêWòK



GùZ aògûk I aòlò¯ ù~ iòcúZ icd I i´k c¤ùe icÉue @¤d^ i¸a

ùjûA_ûeò ^ [ûG, Gbkò _eòiÚòZòùe MùahK iµì‰ð icMâ (Universe)e

_âZò ò̂]ôZß Keê[ôaû ùKùZK GKK (Unit)Kê aûQò iµì‰ð icMâ aòhdùe mû^

@ûjeY Keò[û«òö Gjò _¡ZòKê ‘^cì^ûPd^ _¡Zò’(Sampling Method)

Kêjû~ûGö

2.2 gòlYúd aòhd

Gjò GKK @¤d^ _ùe aò\ýû[ðúMY ò̂cÜ aòhd iõ_Kðùe RûYò_ûeòùa;

^cì^ûe @[ð I ùa÷gòÁý

^cì^ûe C_ù~ûM ùKû÷gk

^cì^ûe iõMâj _âYûkú

^cì^ûe aýajûee CùŸgý

2.3 aòhd _âùag

^cì^û ùjCQò GK _âKòâdû ~ûjûKò icÉ Z[ý @ûjeY Keòaûe GK ùK¦âaò¦ê

ù~Cñ[ôùe Kò MùahYû _ûAñ ò̂@û~ûC[ôaû icÉ RîõLýû aû icÁò icê\ûde GK

@õgö Gjû ùjCQò GK @õg aû lê\âKûe PòZâ ~ûjûKò GK icê\ûd MùahYûKê

_âZò ò̂]ôZß Keò[ûGö ~ûjû\ßûeû MùahK GK _ìað @ ê̂cû^ ò̂¿Zò ùÂ_ûeò [ûG, ù~

ùi MùahYûùe _âùdûM Keê[ôaû ^cì^û Z[ýUò VòKþ Gaõ beiûù~ûMý `kû`k

_â\û^ Keòa @ûMKêö

^cì^û ùKak MùahYû _ûAñ _âùdûM ùjC[ôaû Kû~ðýùlZâ Kò́ û ùK÷ûYiò

_eúlûMûe _ûAñ _â~êRý Zûjû ê̂ùjñ, Gjû @ûce ^úZò \ò^ò@û Rúa^ùe c¤ Gjûe

_âùdûM ùjC@Qòö C\ûjeY- Nùe jûŠòùe bûZ ùeûùhA Kfûùaùk, @ûùc

iµì‰ð jûŠòe bûZKê ùjAiûeòQò Kò ^ûjó ùaûfò ù\Lô ^ [ûC aeõ jûŠòe ê KòQò bûZKê

KûXò@ûYò ù\Lô[ûC ù~ _âKéZùe bûZ iòSòQò Kò ^ûjó ùaûfòö G[ôeê RYû_ùW ù~

iµì‰ð jûŠòe bûZ iòSò iûeòQò ùaûfòö

^cì^û ùjCQò GK RîõLýû, dê^òbið aû MùahYû ùlZâeê ò̂aðûPòZ GK

@õgö @^ý @[ðùe Kjòùf ù~ùZùaùk GK aéjZþ ùlZâ aû ùMûÂúeê GK ùQûU

GKKKê icê\ûd ùlZâe _âZò ò̂]ôbûùa aQû~ûG ZûjûKê GK ^cì^û Gaõ Gjò



@¤d^Kê ^cì^û @¤d^ ùaûfò Kêjû~ûGö Gjò ^cì^û GKKUò icê\ûd R^iõLýû

aû dê^òbiðe _âZò ò̂]ôcìkK ùjûA[ûGö Gjò GKKKê @¤d^ Keòaû \ßûeû icê\ûd

@¤d^ ùlZâKê @¤d^ Keû~ûAQòö

2.4 ^cì^ûe iõmû I @ûagýKZû

(1) ùR.iòcÉu cZùe, ^cì^û ùjCQò _~ðýùalYe GK iõMâj ~ûjû _ûAñ

Kû~ðý Keòaû _ûAñ RYue Z[ý @Qò:-

(According to J.Smith, “Sample is a collection of observation for which one has data to work with”)

(2) _ò.bò dwu cZùe, ‘GK _eòiûõLòýK ^cì^û ùjCQò icê\ûd icìj aû

GKKe GK lê\â Qaò ù~Cñ[ôeê ^cì^û ^ò@û~ûA[ûGö

(In the words of P.V Young, “ A stastical sample is miniature picture or cross section of the entire group or aggregate from which the sample is taken. The entire group from which a sample is choosen is known as the population or the universe”)

(3) MêùW Gaõ jýû…u cZùe, ‘iµâZò MùahYû _âYûkúe ^cì^û G_eò GK

@õg ù~ _âùZýK icûR aòmû^ú ~\òI RùY ^cê^û aògûe\ ùjaû @ûagýK

ê̂ùjñ Kò«ê ùi Gjûe ~[û[ðZû aû ZKð Gaõ ùKùZK ùc÷ûkòK ùK÷ûgk ijòZ

bf bûùa _eòPòZ ùjûA[ôùaö

(In the words of Gode and Hatt, “ At the present, sampling is so essential a part of research procedure that every sociologist, though not required to be a sampling expert, must at least be throughly familiar with its logic and with some of its basic techniques.”)

(4) ùaûMûWiu cZùe, ‘GK _ìað ò̂¡ðûeòZ ù~ûR^û @ ê̂iûùe ùMûUòG icìje

GK ò̂¡ðòÁ ò̂aðûPòZ _âZògZ ùjCQò, ^cì^û Pd^’ö

(“Sampling is the selection of certain percentage of a group of items according to a predetermined plan”)

GK aéjZ icê\ûdKê GKû ijòZ ùKùa c¤ MùahYû Kò´û @¤d^ Keû~ûA_ûeòa

^ûjó KûeY Gjûe @ûKûe, icd Gaõ LyðKê \ê¿âû_ýZû Keòùja ^ûjóö iòcúZ

icd, iòcúZ _ûY×ò c¤ùe aòÉú‰ð ùbû÷ùMûkòK @õPke R^iõLýûKê @¤d^ Keòaû



i¸a ê̂ùjñ ùZYê GVûùe ^cì^ûe @ûagýKZû ejòQòö iûeû«Kiþ

(1998:140) \gðûAQ«ò ù~:-

(1) RîõLýû aòbò Ü̂ KûeYeê ajêcûZâûùe aòbò Ü̂ iÚû^ùe aòQêeòZ ùjûA[ôaû

KûeYeê icÉuê @¤d^ Keòaû i¸a ê̂ùjñö ùZYê GVûùe ^cì^ûe

@ûagýKZû ejòQòö @ ê̂cû^ Keû~ûG, _ûZ¬kò @ûdêùað\òK fòü GK @¤d^

Keòaû_ûAñ ·ùjñö ê̂Wêfêiþ (Noodles) Gaõ cjêe Kê_âbûa aû _âZòKòâdû

K’Y MâûjKcûù^ aýajûe Keòaû _ùeö Gjò ùlZâùe MâûjKcûù^ aòbò Ü̂

ijeùe aiaûi Keê[ôaû ùjZê icÉuê, Gjò iúcòZ icd c¤ùe iµKð

Keò icÉu cZùâû i¸a_e ê̂ùjñö ùZYê GVûeê ^cê^û bûaùe KòQò

MâûjKue cZKê ùÂ MùahYû Keû~òaö

(2) Gjû @]ôK cûZâûùe ò̂bðêfZû _â\û^ Keò[ûG, ~ûjûKò lê\â iõLýû aògòÁ

aýqòuê ò̂@û~ûA_ûeòaö

(3) Gjû iúcòZ icd c¤ùe @bâû« Gaõ Zêk^úd `k _â\û^ Keò[ûGö GK

\úNð icd ]eò aû _~ðý« Z[ý iõMâj KeòaûKê iû]ûeYZü ajê icde

@ûagýKZû ùjûA[ûGö Kò´û ùaùkùaùk \úNð icd _~ðý« iõMâj

Keû~ûA Z[ýùe c¤ KòQò ZâéUò ù\Lûù\A[ûGö

(4) ^cì^û Kcþ _eòcûYe Z[ý MâjY Keò[ûG ~ûjKò @]ôKû Kò´û flý]ûeYû

Keû~ûA[ôaû RîõLýûe KòQò @õgö

(5) Gjû @[ðù ÷̂ZòK \éÁòùKûYeê ù\LôaûKê Mùf Kcþ Lyð ùjûA[ûGö KûeY ~\ò

@]ôK Kcð·eúuê ò̂~êqò \ò@û~òa Zû’ùjùf @]ôK iûlûZKûe _eúlû

KeòaûKê _Wòaö ù~Cñ[ôùe Kò @]ôK @[ð Lyð ùja MùahYûùeö

2.5 _âcìL ^cì^ûe g±ûakú Gaõ ^úZò icìj

(Key Terms in Sampling)

@û]ê ò̂K ~êMe @[ð^úZòe aòbò Ü̂ ùlZâùe _âgûi^ùe ijûdZû, ù~ûR^û I iûcûRòK

@[ðù ÷̂ZòK Z[ý iõMâj _ûAñ Gjò _¡ZòKê aýajûe Keû~ûGö Gjûe ò̂cÜfòLôZ

ùiû_û^ MêWòK ùjfû:-

(K) flý ò̂¡òðÁ Keòaû (Sampling Objectives)

(L) iùbð ùjaûKê [ôaû RîõLýûe iõmûKeY (Defining Population to be



Surveyed)

(M) ^cì^û eì_ûd^ Gaõ ^cì^û @ûKûe i´§ùe ò̂¿Zò (Decission about

Sampling design and size)

(N) Z[ý iõMâj (Collection of Data)

(O) Z[ýe _âKòâdûKeY I aýûLýû (Processing and Analysis of Data)

(P) aòaeYú ùfLû (Report Writting)

^cì^û Pd^ _âKòâdûùe @ù^K @ ê̂KâcòK ùiû_û^ ù\A MZò KeòaûKê _ùWö

ò̂cÜùe ùijò ùiû_û^MêWòK CùfäL Keû~ûAQòö

2.5.1 icMâe _eòbûhû (Defining Population or Universe)

icMâ Kjòùf ùi icÉ GKK (cûâ aû aÉê)e icûjûe ù~Cñ[ôeê ^cì^û Pd^

Keû~ûA[ûGö C\ûjeYÊeì_ Giþ.iò.Giþ KùfR QûZâúcûûe iûcûRòK I

@[ðù ÷̂ZòK icûR gûÈúd @¤d^ _ûAñ ùijò KùfRe icÉ QûZâú ùjCQ«ò ‘icMâ’

(Universe or Population)ö

(K) ò̂¡òðÁ aû iúcòZ icMâ (Finite Population)

ù~ùZùaùk icMâe GK ò̂¡ðòÁ iõLýK GKK [ûG ZûjûKê iúcòZ icMâ

Kêjû~ûGö C\ûjeYÊeì_-ùMûUòG KùfR ùcûU QûZâQûZâúö

(L) @ ò̂¡òðÁ aû @iúcòZ icMâ (Infinite Population)

ù~ùZùaùk icMâe ùK÷ûYiò ò̂¡ðòÁ iõLýK GKK ^ [ûG, ùiùZùaùk ùi

icMâKê @iòcúZ icMâ Kêjû~ûGö C\ûjeYÊeì_-ùekùÁi^ [ôaû Rîcìj,

^cì^û Pd^ _âKòâdûùe MùahK iað _â[ùc icMâKê _eòbûhòZ Keò[û«òö

2.5.2 ^cì^û cìk@û]ûee ^ò¡ðûeY (Specify Sample Frame)

icMâe icÉ C_û\û^ aû GKK iìPú ~ûjû c¤eê ^cì^û aQû~ûA[ûGö ZûjûKê

^cì^ûe cìk@û]ûe (Frame) aû Ciô iìPú (Source) Li (Frame) Kêjû~ûGö

C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG Ròfäûeê A¦òeû @ûaûi ù~ûR^ûùe jòZû]ôKûeúcûûe

@[ðù ÷̂ZòK iÚZò @¤d^ ùlZâùe Cq Ròfäûe icÉ jòZû]ôKûeúcûû iìPú c¤eê

^cì^û aûQòaûKê ùjùf, Gjò icÉ jòZû]ôKûeúuê ^cì^ûe @û]ûe ùaûfò

]eû~ûA[ûGö ^cì^û Pd^ùe ^cì^û ù`âcþ ~\ò ZéUò_ì‰ð aû @iµì‰ð ùjûA[ûG

ùZùa ùijò @¤d^ Zû’e ùa÷mû ò̂K MêYKê jeûA[ûGö GYê ^cì^ûe Ciôùe

icMâe icÉ GKK @«bðìq ùjaû @ûagýKö Gjò iìPú cìLýZü R^MY^û, ùbûUe

fòÁ, ùUfòù`û þ̂ WòùeKþùUûeú AZýû\òe Ciô iìPúbûaùe @ù^K MùahYûùe



aýajûe Keû~ûGö

2.5.3 ^cì^û _¡Zòe ò̂¡ðûeY (Specify Sample Method)

^cì^û cìk @û]ûe ò̂¡ðûeY _ùe MùahK Gjò @û]ûeeê ùKCñ ^cì^û Pd^ _¡Zò

(ici¸ûaý I @Yi¸ûaý ^cì^û Pd^ _¡Zò) cû¤cùe GKKMêWòKê aûQòaû Zûjû

ò̂¡ðûeY Keò[ûGö

2.5.4 ^cì^ûe @ûKûe ò̂¡ðûeY (Selection of Sample)

^cì^ûe Pd^ ùjCQò, Gjûe @«òc PeY, Gjò Éeùe MùahYû Zûue

_ìað ù~ûR^û @ ê̂iûùe ò̂¡ðûeòZ ^cì^û Pd^ _¡Zò @ ê̂iûùe ù~Cñ GKK MêWòKê

MùahYûùe @«bìðq Keû~òa Zûjûe ò̂¡ðûeY Keò[û«òö

2.6 ^cì^û _¡Zòe C_KûeòZû (Advantages of Sampling Methoeds)

iûcûRòK iciýûMêWòKê @¤d^ Keòaûe aòbò Ü̂ _¡ZòMêWòK c¤eê ^cì^û GK

R^_òâd _¡Zòbûùa _eòPòZö iµâZò Gjò _¡Zò MùahKcû^u c¤ùe ùagú

MâjYúdö iûcûRòK MùahYû ùlZâùe ùi þ̂iiþ _¡Zò a\kùe Gjûe ajêk

aýajûe ù\LôaûKê còkêQòö KûeY ùi þ̂iiþ _¡Zò Zêk^ûùe ^cì^û _¡Zòe @ù^K

C_KûeòZû ejòQòö ^cì^û _¡Zòe ùKùZK C_KûeòZûMêWòKê ò̂cÜùe \gðûMfûö

2.6.1 iµì‰ð @¤d^ _¡Zò (Detailed Study Possible)

^cì^û _¡Zò \ßûeû GKKMêWòKe iµì‰ð @¤d^ i¸aö Kcþ iõLýK GKK

ù~ûMêñ iµì‰ð _~ðýùalY i¸a ùjûA[ûGö Kò«ê GKKMêWòKe iõLýû aýjZþ I

aýû_K ùjùf iµì‰ð aû _êvû ê̂_êv @¤d^ i¸a ùjûA[ûGö

2.6.2 iVòKþ `kû`k (Accurate Results)

^cì^û _¡Zò \ßûeû C_^úZ ùjC[ôaû `kû`k ùi þ̂iiþ _¡ZòVûeê @]ôK

ò̂bðeù~ûMý I iVòKþö ~\ò ^cì^û iõMâj iVòKþbûùa ùjûA[ûG `kû`k @]ôK

iVòKþ ò̂bðeù~ûMý ùjûA[ûGö ùZYê iVòKþ ^cì^û ò̂aðûP^ ùjùf `kû`k @]ôK

VòKþ jêGö

2.6.3 @[ð, gqò I icd iõPûd ùjûA[ûG (Saves Money, Energy

and Time)

ùi þ̂iiþ _¡Zò Zêk^ûùe ^cì^û _¡Zòe GKK aû ùKiþMêWòKe iõLýû Kcþ

ùjûA[ûGö `kùe Kcþ iõLýK GKKMêWòKê @¤d^ _ûAñ Kcþ @[ð, gqò I icd

@ûagýK ùjûA[ûGö ùKùZK ÊZª iûcûRòK MùahYû aû iùbðùe `kû`k gúNâ

@ûagýK ùjûA[ûGö ùi_eò ùlZâùe @¤d^Kak ^cì^û _¡Zò \ßûeû



Keû~ûA_ûeòaö

2.6.4 _âgûi^òK iêaò]û (Administrative Convenience)

iûcûRòK MùahYûùe @ûcKê cYòhcû^u ijòZ i´§òZ ùjaûKê _Wò[ûGö

ù~Cñcûù^ Kò @ù^K icdùe MùahKe AQû ê̂iûùe Kû~ðý Keò ^ [û«òö G

ùlZâùe Kcþ iõLýK ^cì^ûMêWòKê _âgûi ò̂K \éÁòeê _eò·kòZ Keòaûe ijR

ùjûA[ûGö iûcûRòK MùahYûùe GKKMêWòK iõLýû @Zý]ôK ùjùf ùiMêWòKe

_âgûi ò̂K _eò·k^ûùe ^û^û aû]û ù\Lûù\A[ûGö ùi \éÁòeê ^cì^û _¡Zò @]ôK

iêaò]ûR^K @ùUö

2.6.5 ùi^þiiþ _¡Zò aýajûee iúcòZZû (Limitation of the use of

Census Method)

iûcûRòK MùahYûùe iaê ùlZâùe ùi þ̂iiþ _¡Zòe aýajûe

Keû~ûA_ûeòa ^ûjóö KûeY ùaùkùaùk MùahYû GùZ aýû_K I aòQêeòZ

ùjûA[ûG ù~ _âùZýK GKKKê ù~ûMûù~ûM Keòaû @i¸a ùjûA[ûGö _ê^½

ùKùZK ùlZâùe MùahYû ùlZâ c¤ iVòKþ bûùa iõmûKéZ ùjûA ^ [ûGö Giaê

ùlZâùe ^cì^û _¡Zò ùKak GKcûZâ aòKÌbûùa ejò[ûGö

2.6.6 Kcþ icdùe @]ôK @¤d^ i¸a (More Coveragein less time

is Possible)

^cì^û _¡Zò\ßûeû Kcþ icdùe @]ôK @¤d^ i¸a ùjûA[ûGö KûeY

G[ôùe @¤d^ _ûAñ iúcòZ aû Kcþ \òM iÚòe Keû~ûA[ûGö `kùe @]ôK aû

aýû_K @¤d^ i¸a ùjûA[ûGö

2.6.7 _âû¯ Z[ýe ~ûõP i¸a (Scrutiny of available information is

possible)

^cì^û _¡Zòe @^ý GK C_KûeòZû ùjCQò ù~ Gjû\ßûeû còkò[ôaû

Z[ýMêWòKe _ê^ü ~ûõP i¸a ùjûA[ûGö Gjò _¡Zòùe lê\â aû Kcþ ^cì^û

ò̂aðûPòZ ùjûA[ôaûeê ~ûõP i¸a ùjûA[ûGö Kò«ê @¤d^ ùlZâ aû GKK aýû_K

ùjùf ùiiaêe _ê^ü ~ûõP KÁKe aû _âûdZü @i¸a ùjûA[ûGö

2.6.8 Mbúe @¤d^ i¸a (Intensive Study Possible)

^cì^û _¡Zò\ßûeû @Ì ò̂aðûPòZ GKKMêWòKe Mbúe aû aýû_K @¤d^

i¸a @ùUö Gjû\ßûeû ^cì^û GKKMêWòKê iaê \òMeê @¤d^ Keû~ûA_ûùeö Kò«ê

ùi þ̂iiþ _¡Zòùe GKKMêWòKe iõLýû @]ôK ùjûA[ôaûeê ùiiaêe Mbúe @¤d^

i¸a ùjûA ^ [ûGö



2.6.9 ùi÷ûjû¡ðý_ì‰ð iµKð _âZòÂû ijR ùjûA[ûGö (Easy to Establish

Rapport)

iûcûRòK MùahYûùe CZe\ûZû aû Z[ý _â\û^Kûeú ijòZ C©c

ùi÷ûjû¡ðý_ì‰ð iµKð _âZòÂû MêeêZß_ì‰ð @ùUö Gjû\ßûeû iVòKþ Z[ý iõMâj i¸a

ùjûA[ûGö Gjû aò^û @ù^K MùahYû aò`k ùjûA[ûGö MùahYû ùlZâ aýû_K

ùjùf aû Z[ý _â\û^Kûeúu iõLýû @]ôK ùjùf CZc iµKð _âZòÂû i¸a ùjûA

^ [ûGö Kò«ê ^cê^û _¡Zòùe ^cì^û GKK iúcòZ I Kcþ ùjûA[ôaûeê ùi÷ûjû¡ðý_ì‰

iµKð _âZòÂû ijR ùjûA[ûGö

2.7 ^cì^û _¡Zòe @_KûeòZû (Disadvantages of Sampling

Method)

Gjò C_KûeòZûMêWòK ù~ûMêñ ùi þ̂iiþ _¡Zò Zêk^ûùe ^cì^û _¡Zòe iµâZò

ajêk aýajûe ù\LôaûKê còkêQòö Kò«ê Gjûe @[ð ê̂ùjñ ù~ ^cê^û _¡Zòe ùK÷ûYiò

@_Kûe aû iúcòZZû ê̂ùjñö ^cì^û _¡Zò ùiZòKòùaùk ùi þ̂iiþ _¡ZòVûeê bf

ùaûfò cù^ Keû~ûGö ù~ùZùaùk Kò ^cì^û ùa÷mû ò̂K C_ûdùe iÚòe

Keû~ûA[ûGö Giaê aýZòùeK ^cì^ûe `kû`k ò̂bðeù~ûMý ùjûA ^ [ûGö

^cì^û _¡Zòe ò̂cÜfòLôZ @_KûeòZû ejòQòö

2.7.1 `kû`k ò̂bðeù~ûMý ê̂ùjñö (Results are not Reiable)

@ù^K icdùe ^cì^û _¡Zò\ßûeû C_^úZ ùjC[ôaû `kû`k ò̂bðeù~ûMý ùjûA

^ [ûGö ZéUò_ì‰ð aû _l_ûZò ^cì^û ò̂aðûP^ ùi[ô_ûAñ ò̂aðûP^ ùi[ô_ûAñ \ûdúö

@Zý]ôK aòhdbòbòKZû c¤ Gjûe `kû`kKê ZéUò~êq Keò[ûGö ^cì^û ò̂aðûP^

icdùe aýqòMZ _i¦ ^û_i¦ I _l_ûZòZû \ßûeû _âbûaòZ ùjaûeê Gjûe

`kû`k _âbûaòZ ùjûA[ûGö

2.7.2 _âZò^ò]ôcìkK ^cì^û ^òaðûP^ Keòaûe aû]û (Difficulties of

Selecting a representative Sample)

^cì^û _¡Zò GK RUòòk _¡Zòö _ê^½ GK _âZò ò̂]ôcìkK ^cì^û ò̂aðûP^ Keòaû

@ûjêeò @]ôK KÁKeö RUòk aòhdMêWòK ^cì^û ò̂aðûP^ Keòaû @ûjêeò GK KÁiû¤

aýû_ûe@ùUö ^cì^û ù~ùZ @]ôK _âZò ò̂]ôcìkK ùja MùahYûe `k ùiùZ

@]ôK iVòKþ Gaõ aýajûeù~ûMý ùjaö iûcûRòK NUYû MêWòKe RUòk _âKéZò

ù~ûMêñ _âKéZ I iVòKþ _âZò ò̂]ôcìkK ^cì^û ^òaðûP^ Keòaû KÁKe ùjûA[ûGö



2.7.3 bêfe @]ôK i¸ûa^û (More Chances of Error)

^cì^û _¡Zòe @^ý GK aû]û aû @_Kûe ùjCQò ù~ G[ôùe bêfe @]ôK

i¸ûa^û ejò[ûGö @¤d^ ùlZâ aû dê^òbði ù~ùZ lê\â aû iúcòZ ùja bêfþ

ùjaûe i¸ûa^û ùiùZ @]ôK ejò[ûGö Kò«ê @¤d^ ùlZâ aýû_K ùjûA[ôùf

ùKCñVò ùKCñVò bêfe @ ê̂_âùag ùjùf c¤ Zûjû ^cì^û _¡Zò aû `kû`kKê

aòùgh _âbûaòZ Keò ^ [ûGö ùZYê @^ýû^ý _¡Zò Zêk^ûùe ^cì^û _¡Zòùe

bêfe i¸ûa^û @]ôK ejò[ûGö

2.7.4 icÉu _ûAñ aýajûe ù~ûMý ê̂ùjñö (Can Not be by All)

^cì^û _¡ZòKê icùÉ aýajûe Keò_ûeòùa ^ûjóö ^cì^û _¡Zòe C_~êq aýajûe

_ûAñ ^cì^û ùKû÷gk, _eòiûõLòýK aýûLýû I i¸ûaý ZéUò MY^û @û\ò aòhde ÊZª

mû^ @ûagýK ùjûA[ûGö Giaê i´§úd mû^ ^ [ôùf RùY ^cì^û _¡ZòKê iVòKþ

bûùaùe aýajûe Keò_ûeòa ^ûjóö

2.7.5 icÉ aòhd ùlZâùe @¤d^ i¸a ^êùjñ (Not Possible in all

Cases)

ùKùZK aòhd aû ùlZâ @Qò ~ûjûKê ^cì^û _¡Zò \ßûeû @¤d^ Keòaû i¸a ê̂ùjñö

ùaùkùaùk ù\Lû~ûG ù~ @¤d^ ùlZâ aû dê^òbið GùZ lê\â aû GùZ @icû^

aògòÁ ù~ GK _âZò ò̂]ôcìkK ^cì^û ò̂aðûP^ Keòaû iµì‰ð @i¸aö ùi ùlZâùe

ùi þ̂iiþ (Census) _¡Zò ùKak GKcûZâ aòKÌbûùa aòùaPòZ ùjûA[ûGö

2.7.6 GZ\þaýZúZ GK ^cì^û @¤dê `kû`k icê\ûd RîõLýû aû dê^òbið

_ûAñ _âùdûM Keòaû @ûù\û÷ MâjYúd I ò̂eû_\ ê̂ùjñö KûeY @ûùc RûYòùQ

iûcûRòK MùahYûùe ùK÷ûYiò \êAUò aýqò aû _eòiÚòZò iµì‰ð icû^ aû GKû_âKûee

ê̂jñ«òö ùijò_eò GK iciýû _âZò _âùZýK aýqòe \éÁòbwú c¤ bò Ü̂ bò̂ Üö

2.8 ^cì^ûe @ûKûe (Sample Size)

^cì^ûe @ûKûe iúcòZ aò ùjûA_ûùeö Gjû _âùZýK MùahYû _ûAñ _â~êRý @ùUö

^cì^ûe @ûKûe lê\â aò ùjûA_ûùe aéjZþ aò ùjûA_ûùeö ^cì^ûe @ûKûe

RîõLýû, ije, _gê_lú AZýû\ò ùjûA_ûùeö Gjò Éeùe MùahK ò̂Re

MùahYû aòhde CùŸgý, @û[ôðK iÚòZò, icd Gaõ Rî´kKê \éÁòùe eLôaû

ijòZ ù~bkò icMâj icÉ GKKê _âZò ò̂]ôZß Keê[ôaû GKKMêWòKe iõLýû ò̂¡ðûeY

Keò[û«òö



2.9 ^cì^ûe ZéUò (Sampling Errors)

2.9.1 RîõLýû aòaeYúùe ZéUò (Population Specification Errors)

Gjò ZâéUòUò ~\ò MùahK VòKþ bûaùe iÚòe Keò ^ [û«ò aû RûYò ^ [û«ò Kûjû

C_ùe MùahYû Keòùa ùijòVûùe Gjò ZéUò _eòflòZ ùjûA[ûGö C\ûjeY:-

]eò ò̂@«ê RkLô@û iòefþ (Cereal) LûAaû, Kûjû C_ùe MùahYû Keû~òa? Gjû

ùjûA_ûùe icMâ _eòaûe, cûñ aû _òfûcûù^ö cûñ RûYò[û«ò ù~ iòefþ (Cereal)

_òfûcûû _ûAñ CPòZþ Lû\ý Kò«ê _òfûcûù^ RûYò ^ [û«ò Kò«ê GVûùe ùicûù^

Zûue cûñ cûûe ò̂¿Zòùe _âbûaòZ ùjûA[û«òö

2.9.2 ^cì^ûe cìk@û]ûeùe ZéUò (Sample Frame Error)

^cì^û cìk@û]ûeùe ZéUò ùjCQò Gjû ù~Cñ[ôùe Kò C_RîõLýûKê ^cì^û bûaùe

Pd^ Keû~ûGö ù~Cñcûù^ MùahYûe @õg ê̂jñ«ò Kò«ê ùicûûê MùahYûùe

^cì^û bûaùe Pd^ Keû~ûGö

2.9.3 Pd^ ZéUò (Selection Error)

Pd^ ZâéUò ùjCQò Gjû ~ûjûKò CZe\ûZû ò̂ùR Pd^ Keò[û«òö ùKCñcûù^

MùahYûùe @õg MâjY Keòùaö ù~Cñcûù^ MùahKue _âgÜe CZe ù\aû_ûAñ

AQêKö Pd^ ZéUò @]ôK icd aòÉûe Keò MùahYûùe @õg MâjY Keò[ûG Kò´û

ò̂dªY Keò[ûGö C\ûjeY:- ~\ò MùahK ò̂ùR MùahYû iÚû^Kê ~ûA

CZe\ûZûcûû ijòZ K[ûaûZðû Keò Z[ý iõMâj Keòaû _ûAñ ùPÁû Ke«òö ~\ò

CZe\ûZûcûù^ ùK÷ûYiò @õg MâjY ^ Kùf, ùZùa _ê^ü _âdûi Ke«òö MùahK

Z[û_ò c¤ ùK÷ûYiò Z[ý iõMâj Keû ^ ~ûA_ûùe, Zû’ùjùf MùahK ùghùe

@^ý ùK÷ûYiò C_ûd @af´^ Keòùa ù~còZòKò ùUfòù`û^ aû \ìeûbûh Kò´û

ùMûUòG ùfûK aû @^ý ùfûK cû¤cùe Z[ý iõMâj Keò[û«òö

^û-C©e (Non-Response)

^û-C©e ùjCQò Gjû ù~Cñ[ôùe Kò C©e\ûZûcûù^ MùahYû iciýûVûeê bò Ü̂

Kò´û MùahYûùe ùK÷ûYiò @õg Mâje Ke«ò ^ûjóö GVûùe MùahYû_ûAñ @ûagýK

i¸ûaý CZe\ûZû còkò ^ [û«ò aû còkò[ôùf c¤ ùicûù^ MùahYûe @õg

ùjaû_ûAñ AQû _âKûg Ke«ò ^ûjóö

^cì^ûe ZéUò (Sampling Errors) ^cì^ûùe ZéUò ù\Lû~ûG, ~ûjûKò aòbò Ü̂

_âKûee ^cì^ûMêWòK _âZò ò̂]ôZß Keò[û«ò CZe\ûZûcûù^ MùahYûùeö ^cì^ûe

ZéUòKê ò̂dªY Keò[û«ò (1) iZKðZû eì_ûd^, (2) aéjZþ ^cì^û Gaõ aòbò Ü̂



C©e\ûZûcûûe _âZò ò̂]ôZßö

2.10 ^cì^ûe C©c flY (Characteristics of Sample)

^cì^û Pd^ @Zý« iûa]û^ ijKûe Keòaû @ûagýK, @^ý[û Gjû @¤dê

ùa÷mû ò̂K MêYKê jeûA aiò[ûGö GYê MùahYû_ûAñ ^cì^û @ûKûe ùQûU aû aW

ùjCö _âùZýK ùlZâùe Gjû _l_ûZejòZ ùjaû CPòZö Gjò \éÁòeê ò̂aðûPòZ aû

aQû~ûA[ôaû ^cê^ûMêWòKe ^òcÜfòLôZ MêYMêWòKe @ûagýKZû ejòQò, ~[û:-

(K) ^cì^û ùjCQò RîõLýû aû dê^òbiðe GK ò̂aðûPòZ GKK aû @õgö

(L) ^cì^û _âZò ò̂]ôcìkK ùjaû CPòZö

(M) ^cì^û _¡Zò @]ôK iVòKþ I ò̂bðeù~ûMý `kû`k _â\û^ Keò[ûGö

(N) ^cì^û Kcþ Uuû, ùfûK ak I icd @ûagýK ùjûA[ûGö

(O) iûcûRòK ùlZâcû_ I MùahYû ùlZâùe ^cì^û _¡Zòe aýû_K aýajûe

ùjûA[ûGö

(P) ^cì^û \ßûeû iµì‰ð @¤d^ i¸a ùjûA[ûGö

(Q) ^cì^ûe @ûKûe lê\â ùjaû CPòZ Kò«ê @Zò lê\â ùjaû CPòZ ê̂ùjñö

^cì^û \ßûeû Z[ý iõMâj gúNâ i¸a ùjûA[ûGö

(R) ^cì^û _¡Zòe C_iõjûe icìje _âZòò]ôZß Keò[ûGö

(S) ^cì^û _¡Zòùe _eò·k^ûMZ iêaò]û ùjûA[ûGö

2.11 ^cì^ûe _âKûe ùb\ (Types of Sampling)

iûcûRòK MùahYû ùlZâùe ^cì^û _¡Zòe aòùgh MêeêZß ejòQòö ùi þ̂iiþ _¡Zò

@ù_lû ^cì^û _¡Zòe aýajûe @]ôK iêaò]ûR^Kö ùZYê iûcûRòK MùahYû

ùlZâùe Gjûe aýû_K aýajûe ù\LôaûKê còkò[ûGö iûcûRòK iciýûMêWòK RUòk I

aýû_K ùjûA[ôaûeê icê\ûd RîõLýû aû dê ò̂biðKê @¤d^ Keòaû C_ûd Gaõ

@i¸a @ùUö ùi þ̂iiþ _¡Zò @]ôK icd iûù_l I @û[ôðK \éÁòeê C_~êq ê̂ùjñö

^cì^û ò̂aðûP^ Keòaû_ûAñ aòbò Ü̂ _¡Zò @af´^ Keû~ûGö Gjò _¡Zò I aòbò^Ü

KûeKbòZòùe ^cì^ûKê aòbò Ü̂ bûMùe aòbq Keû~ûAQòö ^cì^ûe Gjò aòbò Ü̂ _âKûe

MêWòKê ò̂cÜùe \gðûMfûö

(K) i¸ûaý aû ici¸ûa ^cì^û Pd^ (Probability Sampling)

(L) @Y ici¸ûaý ^cì^û Pd^ (Non-Probability Sampling)



Gjò \êA cìLý _âKûee ^cì^û Pd^ _âYûkúKê c¤ @ù^K bûMùe aòbq

Keû~ûAQòö ~ûjûe GK ùeLûPòZâ GVûùe _âÉêZ Keû~ûA@Qòö

2.11.1 ici¸ûaý ^cì^û Pd^ (Probability Sampling)

ù~Cñ ^cì^û Pd^ _¡Zòùe icMâe _âùZýK GKK ^cê^û _ûAñ aQû~òaûe icû^

i¸ûa^û [ûG ùi _âKûe ^cì^û Pd^Kê ici¸ûaý ^cì^û Pd^ _¡Zò Kêjû~ûGö

Gjò _¡Zòùe GKKMêWòK MùahK aû @¤d^ KZðûue Azû ê̂iûùe aQû~ûA ^

[ûG aeõ ùKùZK _¡Zòe @ ê̂ieY Keû~ûA ^cì^ûMêWòKê aQû~ûA[ûGö Gjò

_âKûe ^cì^û Pd^ _¡Zòe ùKùZûUò iZð _ìeY Keê[ôaû @ûagýK ‘aäûKþ Gaõ

Pûµòd^þ’ (Black and Champion) Gjûe ùKùZK iZð CùfäL KeòQ«òö ~[û:-

(K) @¤d^ GKKMêWòKe iµì‰ð iìPú C_f² ùjaû @ûagýKö

(L) icMâe @ûKûe RYû[ôaû \eKûeö

(M) @ûagýKúd ^cì^ûe @ûKûe ò̂¡ðûeòZ ùjaû CPòZö

(N) _âùZýK GKKe ^cì^û iìPúùe @«bìðq ùjaû CPòZö

iek CùŸgýjú^ ^cì^û Pd^ (Simple Random Sampling)

Gjò _¡Zòe ^cì^û Pd^ùe ^cì^û aQûùe MùahKue ùK÷ûYiò aýqòMZ

Êû]ô^Zû ^ [ûGö KûeY GKKMêWòKê ùKùZK aòùgh _âKûe _¡Zòùe KeòaûKê

_Wò[ûGö Gjò ccðùe MêùW Gaõ jûUð \gðûAQ«ò ù~ ‘icMâe icÉ GKKMêWòKê

Gbkò Kâca¡ Keû~òaû CPòZ ù~_eò Pd^ _âKòâdûùe icMâe GKK aQû~òaûe

\cû^ i¸ûa^û còkò_ûeòaö

iek CùŸgýjú^ ^cì^û Pdê _âYûkú (Methods of Selectting

Simple Random Sampling)

Gjò _âKûe ^cì^û Pd^ùe aòbò Ü̂ _âYûkúùe ^cì^ûMêWòKe Pd^

Keû~ûA[ûGö ò̂cÜùe ùKùZûUò _â]û^ Pdâò]ôe a‰ð^û C_iÚû_òZ Keû~ûA@Qò,

~[û:-

2.11.1.1 fùUeú _âYûkú (Lottery Method)

Gjò fùUeú _âYûkúùe icMâe GKKMêWòKe ^é aû ^ûcMêWòKê ùQûU

ùQûU KûMR LŠùe ùfLô ùMûUòG aW _ûZâ aû Waûùe bf bûaùe ùMûùkA

\ò@û~ûA[ûG, ù~_eò Gjû RYû ^ _Wòaö _ùe @ûLô a¦ Keò ùijò _ûZâ c¤ùe

eLû~ûA[ôaû KûMRKê ùMûUòG ùMûUòG Keò ù~ùZûUò @ûagýK ùiZòKòUò aûjûe

Keû~ûA[ûGö Gjò_eò aQû~ûA[ôaû GKKMêWòKê ^cê^û bûaùe MâjY Keû~ûA



@¤d^ Keû~ûA [ûGö

2.11.1.2 Uòù_Uþ ^é _âYûkú (Tipett Number Technique)

_âùìe Uòù_U ·eò@u aògòÁ 10,000 iõLýûe GK iìPú ùUaêf

@ûKûeùe Keò[ôùfö Uòù_Uue _âYûkúùe ^cì^û Pd^ KeòaûKê ùjùf

iað_â[ùc icMâe GKKMêWòKe iìPú iõLýû @û]ûeùe aýaiÚòZ KeòaûKê _Wò[ûGö

Gjû_ùe ^cì^û _ûAñ ù~ùZûUò GKKe Pd^ Keòaû \eKûe ùijò @ ê̂iûùe

Uòù_Uu _âÉêZ ^é iìPúe ù~ ùK÷ûYiò _éÁûKê ùLûfò ùi[ôùe \gðû~ûA[ôaû

iõLýûe @û]ûee GKKMêWòK aQû~ûA[ûGö C\ûjeYÊeê_:- ~\ò ùMûUòG icMâe

ùcûU GKK iõLýû 100 Gaõ G[ôeê 20Uò GKK ^cê^û bûaùe aQû~òaö

_â[ùc icMâ GKKe GK iìPú KâciõLýû ù\A _âÉêZ KeòaûKê _Wòaö

2.11.1.3 MâúWþ _âYûkú:-(Grid System)

Gjò _âYûkúùe icMâ ùlZâKê ùKùZûUò ùQûU ùQûU ùMûfûKûe aû aMðûKûe

ùlZâùe aòbq Keû~ûG Gaõ Gjû_ùe aòbûRòZ ùQûU ùlZâeê @ûagýK iõLýûKê

ùlZâKê aQû~ûA[ûGö Gjò ùlZâ c¤ùe @ûiò[ôaû GKKMêWòKê ^cì^ûbûaùe MâjY

Keû~ûA[ûGö

2.11.1.4 KûWð _âYûkú:-(Card System)

Gjò _âYûkú fùUeú _âYûkú ijòZ icû^ö G[ôùe aòbò Ü̂ KûWðùe

GKKMêWòKe iìPú _âÉêZ Keò ùMûUòG Waû c¤ùe cògû~ûA[ûGö Gjû_ùe Gjò

Waûeê ù~ùZ iõLýK GKKe @ûagýK ùi @ ê̂iûùe Waûeê KûWðMêWòK

aQû~ûA[ûGö Gjò KûWð aûQòaû MùahK ò̂ùR ^ Keò @^ý Kûjû iûjû~ýùe

Keû~òaû CPòZö

@ ê̂KâcòK iìPúeê Pd^:-(Selection from Sequertial List)

Gjò aýaiÚûùe GKKMêWòKê a‰ðKâc (Alphabeticdal Sequence) aû

ùbû÷ùMûkòK Kâcùe iRûA ùijò Kâceê GK ò̂ŸðòÁ Kâc, ~[û-_õPc aû \gc aû

@^ý ùK÷ûYiò iõLýûe icû^ aýa]û^Kê aò·eKê ùÂ ^cì^û aQû~ûA[ûGö

KµýêUe ^ò¡ðûeòZ iõLýû:-

(Computer Determined Random Sampling)

Uòù_U ùUaêfKê Kâc @û]ûeùe ^cì^û Pd^ bkò @ûRòKûfò KµýêUee

ijûdZûùe ^cì^ûMêWòK aûQòaû @Zý« ijR cù^ Keû~ûC@Qòö KµýêUeùe @ûc

@ûagýKZû ê̂iûùe ù~ùZ iõLýK GKK aûQòaûKê @Qò ùijò @ ê̂iûùe CùŸgýjú^



(Random) ^´eMêWòKê iì·A[ûGö Gjò ^´e ijûdZûùe MùahK c¤

^cì^ûMêWòKê Pd^Keòaû ijR ùjûA[ûGö

2.11.1.5 iek CùŸgýjú^ ^cì^û Pd^ _âYûkúe C_KûeòZû

(Advantages of Simple Random Sampling)

Gjò _âYûkú GK còZaýdú _âYûkú @ùUö

Gjò _âYûkúùe icMâe _âùZýK GKKe ^cì^ûbûaùe aQû~òaûe icû^

i¸ûa^û [ôaûeê Gjò _¡Zòùe ^cì^ûMêWòK iµì‰ð _âZò^ò]ôZß Keò[ûGö

Gjò _âYûkú iaêVûeê iek _âYûkú @ùUö

2.11.1.6 iek Cù¡gýjú^ ^cì^û _âYûkúe @_KûeòZû

(Diadvantages of Simple Random Sampling)

MùahK icMâe GKKMêWòKe GK KâcòK iìPú _âÉêZ Kfû_ùe Gjò _¡Zòe

_âùdûM i¸a ùjûA[ûGö

~\ò icMâe icÉ GKK icû^ _âKéZòùe ^ ùjùf GKKMêWòK icMâe

CPòZ _âZò ò̂]ôZß @i¸aö

@ZòùQûU ùlZâ, Kcþ iõLýK GKK Z[ý ùiMêWòKe icRûZúdZû _âKéZòe

@bûaùe Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pd^ i¸a ê̂ùjñö

2.11.1.7 ÉòeúKéZ CùŸgýjú^ ^cì^û Pd^ (Stratisfied Random

Sampling)

ù~Cñ ^cì^û Pd^ _âKòâdûùe icMâe icÉ GKKMêWòKê icRûZúdZû @û]ûeùe

bò Ü̂ bò Ü̂ ùgâYúùe aòbûRòZ Keò _âùZýK ùgâYúeê ^cì^ûMêWòK Pd^ Keû~ûA[ûGö

ùi _âKûe ^cì^û Pd^ _¡Zò Kêjû~ûGö

ÉeúKéZ ^cì^û Pd^ _âYûkúKê Zòù^ûUò bûMùe aòbûRòZ Keû~ûA@Qò;

2.11.1.8 icû^ê_ûZòK ÉeúKéZ ^cì^û (Proportionate Stratified

Sample) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúùe _âùZýK ùgâYúeê icû^ @ ê̂_ûZe GKK

aQû~ûA[ûGö

2.11.1.9 @icû^ê_ûZòK ÉeúKéZ ^cì^û (Disproportionate Stratified

Sample) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúùe _âùZýK ùgâYúe ùcûU iõLýûe ò̂¡ðòÁ

_âZògZ aû @ ê̂_ûZùe GKK aQû ^ ~ûA _âùZýK ùgâYúeê icû^ iõLýK GKKKê

aQû ~ûA[ûGö



2.11.1.10 bûe~êq ÉeúKéZ ^cì^û (Stratified Weighted

Sampling) Gjò _âKûe ^cì^û Pd^ _âYûkúùe icMâ ijòZ i´§òZ icÉ

ùgâYúeê _â[ùc icû^ iõLýK ^cì^û Pd^ Keû~ûA[ûG Gaõ _eaZðú @aiÚûùe

@]ôK iõLýK ùgâYúe GKKMêWòKê icMâe _âZògZ @ ê̂iûùe aXûA \ò@û~ûA[ûGö

2.11.1.11 ÉeúKéZ ^cì^û Pd^ _âYûkúe C\ûjeY:- ùMûUòG _õPûdZe

1000 KéhKu c¤eê 100 RY KéhKuê @¤d^ _ûAñ aQû~òaö G ùlZâùe

_â[ùc _õPûdZe icÉ KéhKcûûê aòbò Ü̂ ùgâYú ~[û-bìcòjú^, ùQûU ·hú,

c¤c ·hú Gaõ aW ·hú G_eò ·ùeûUò ùgâYúùe aòbûRòZ Kfû_ùe cù^Ke

Gjò ·eò ùgâYúe KéhKu iõLýû ~[ûKâùc-580,23.120 I 30 RYö

ÉeúKéZ ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Merits of Stratified Sample) Gjò ^cì^û

Pd^ _âYûkúe ùKùZûUò C_KûeúZûKê ^òcÜùe CùfäL Keû~ûA@Qòö

(K) Gjò _¡Zòùe icMâe icÉ ùgâYúe GKKMêWòKe _âZò ò̂]ôZß i¸aö

(L) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pd^ @]ôK _âZò ò̂]ôZß_ì‰ð @ùUö

2.11.1.12 ÉeúKéZ ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Demerits of Stratified

Sampling) @ù^K C_KûeúZû ijòZ ÉeúKéZ ^cì^û Pdê ò̂cÜfòLôZ ù\ûh

\êaðkZû ù\LôaûKê còkò[ûGö ~[û:-

K) Gjò _âYûkúùe icMâe ùgâYúKeYùe ZéUò @¤dê ò̂ÃhðKê ZéU ò_ì‰ð

Keòù\aûe i¸ûa^û ejò[ûGö

L) ~\ò ùgâYúMêWòK @ûKûeùe @]ôK _û[ðKý ù\Lû~ûG ùi _eòiÚòZòùe

^cì^ûMêWòK CPòZ _âZò ò̂]ôZße @bûaeê ò̂Ãhðùe ùa÷mû ò̂K MêYùe @bûa

_eòflòZ ùjûA[ûGö

2.11.1.13 iêùaaiÚòZ ^cì^û (Systematic Sampling)

icMâeê ùKùZK ò̂dc aû iìZâ @û]ûeùe ^cì^û Pd^ _âYûkúKê iêaýaiÚòòZ

^cì^û Pd^ _âYûkú Kêjû~ûGö Gjò _âKûe ^cì^û Pd^ ùlZâùe MùahK icMâe

GKKMêWòKe _â[ùc GK iìPú _âÉêZ Keò[û«òö Gjò iìPú ù~ùZûUò GKK aûQòaûe

@Qò Zû’e ò̂¡ðûeY Kfû_ùe ù~ ùK÷ûYiò ùMûUòG GKKKê aûQò[û«òö Gjû_ùe Gjò

GKKVûeê ù~ ùK÷ûYiò aýa]û^Kê ò̂¡ðûee Keò iìPú c¤eê ùMûUòG Keò ùcûU

@ûagýKúd iõLýûe ^cì^ûKê aûQò[û@û«òö

aýaiÚòZ ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of Systematic

Sample) aýaiÚòZ ^cì^û Pdê ^òcÜfòLôZ C_KûeòZû còkò[ûGö ~[û:-



K) Gjû GK ijR Gaõ @Zý« iek _âYûkú, ~ûjû iûjû~ýùe ajêZ Kcþ

icdùe ^cì^ûMêWòKê aQû~ûA_ûeòaö

L) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pdê @ù^K _¡ZòKê GWûA \ò@û~ûA_ûùeö

M) ̂ cì^û Pdê ZéUòKê Gjò _¡Zòùe Zêk^ûcôKbûaùe MêeêZß \ò@û~ûA ^

[ûGö

aýaiÚòZ ^cì^û Pd^ùe @_KûeòZû (Disadvantages of Systematic

Sampling) aýaiÚòZ ^cì^û Pd^ùe ù\ûh \êaðkZûMêWòK ùjCQò:-

K) Gjò _âYûkúùe _â[c Gaõ _eaZðú iõLýûMêWòK c¤ùe [ôaû GKKMêWòKê

^cì^û _ûAñ aûQòaûùlZâùe iêù~ûM còkò ^ [ûG `kZü cûZâû]ôK aû

aûÉaòKZûVûeê ò̂cÜÉee GKKMêWòKe _âZò ò̂]ôZße ~ù[Á i¸ûa^û

ejò[ûGö ~ûjû\ßûeû ò̂¿hð bâc_ì‰ð ùjaûe i¸ûa^û aXò~ûA[ûGö

L) icMâe _âùZýK GKKMêWòKê Pdê iêù~ûMeê aõPòZ Keû~ûA[ûGö GYê

aäûKþ Gaõ Pûµòdû cZùe Gjò Pd^ Gjû ici¸ûaý ^cì^û Pd^

ùgâYúe ê̂ùjñö

2.11.1.14 Mêz aû icìj ^cì^û (Cluster Sample) ù~ùZùaùk icMâ

GK aògûk ùbû÷ùMûkòK ùlZâùe aòÉûe ùjûA[ûG ùi ùlZâùe ici¸ûaý ^cì^û

Pd^ _âYûkúùe ^cì^û Pd^ KeòaûKê ùjùf iek,flýjú^, ÉeúKéZ flýjú^

Gaõ aýaiÚòZ ^cì^û Pd^ _âYûkúe _âùdûM @Zý« aýdajêk I icdiûù_l

ù~ûMêñ C_~êq _âYûkú bûaùe aòùaP^û Keû~ûA ^ [ûGö G bkò ùlZâeê ^cì^û

Pd^ _ûAñ Mêz ^cì^û Pd^ _¡ZòKê C_~êq _âYûkú Kêjû~ûGö cûZâ ù~ùZùaùk

GK ùb÷ûùMûkòK ùlZâe GKK ùjûA[ûG ùiùZùaùk GjûKê ùlZâúd ^cì^û Pd^

Kêjû~ûGö Gjò _¡Zòùe icMâKê aòbò Ü̂ bûM ~[û:- icê\ûd, @õPk AZýû\ò

ùb÷ûùMûkòK bûMùe aòbq Keû~ûA[ûGö _âùZýK bûMKê iõLýû\ßûeû PòjÜòZ

Keû~ûA[ûG Gaõ GMêWòKê iek Glýjú^ ^cì^û Pd^ _¡Zòùe ^cì^ûMêWòKê

aQû~ûA[ûGö Gjò _¡Zòùe ^cì^ûe GKK ùK÷ûYiò aýqòaòùgh aû aýqòMZ

GKKKê ^ aûPò iûcìjòK C_û\û^ aû Mêy(Cluster) Kê aQû~ûA[ûGö Gjò Mêz

ùMû~òG Äêf, cêý^òiò_ûfòUò, IßûWð,ùMûUòG gòÌû ê̂Âû^ aû icaûd icòZò ùjûA_ûùeö

Mêz ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of Cluster Sampling) aäûKþ I

Pûµòd^þ Mêz ^cì^û Pd^ùe ò̂cÜ C_KûeúZûMêWòK \gðûAQ«ò:-

K) @^ý ùlZâe @ûKûe aògûk ùlZâùe Gjò _¡Zò\ßûeû ^cì^û Pd^ ijR



ùjûA[ûGö

L) @^ý ^cì^û Pd^ _âYûkú Zêk^ûùe Gjò _âYûkú Kcþ aýdùe i¸a

ùjûA[ûGö

M) Gjò _âYûkúùe aQû~ûA[ôaû GKKe _âZò Pd^ i¸a_e ùjûA[ûGö

N) _âùdûM aò]ô \éÁòeê Gjò _âYûkú iek @ùUö

Mêz ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantages of Cluster Sampling) Mêz

^cì^û Pd^ _âYûkúe ùKùZûUò ù\ûh ZéUò _eòflòZ ùjûA[ûGö ò̂cÜùe ùi[ôeê

ùKùZûUò \gðû~ûAQòö

~[û:-

K) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pdê ici¸ûaýZû I _âZò ò̂]ôZß @ù^K ùlZâùe

aû]û_âû¯ ùjûA[ûGö

L) Gjò ^cì^û @û]ûeùe ò̂Ãhð Zêk^ûcôKbûaùe Kcþ iõlò¯ Gaõ ~[û[ð

ùjûA[ûGö

M) MêzMêWòK _eÆeVûeê ÊZª ùaûfò ò̂½òZ Keòaû c¤ ijR ùjûA ^ [ûGö

2.11.1.15 ajêÉeúd ^cì^û Pd^ _âYûkú (Multy Stage Sampling

Method)

ajêÉeúd ^cì^û Pd^ _âYûkú @ù^K \éÁòeê ÉeúKéZ ^cì^û Pd^ _âYûkú

ijòZ icû^, cûZâ Gjûe _âùdûM GK aW @¤d^ ùlZâeê ^cì^û Pd^ _ûAñ

_âùdûM Keû~ûA[ûGö Gjò ^cì^û Pdê ^ûcKeYeê Gjû ÆÁ ùjûA[ûG ù~

ajêÉeúd ^cì^û Pd^ùe GKKMêWòK Pd^ _âKòâdû @ù^K Ée ù\A MZò

KeòaûKê _Wò[ûG Gaõ _âùZýK Éeùe ^cì^ûMêWòK iek, flýjú^ ^cì^û Pd^

_âYûkúùe Keû~ûA[ûGö C\ûjeY:- ‘bûeZùe QûZâcûû iciýû’ bkò aòhdùe

@¤d^ _ûAñ ^cì^û Pd^ KeòaûKê ùjùf _â[ùc Éeùe eûRýMêWòKe Pd^,

\ßòZúd ©Éeùe, azû ~ûA[ôaû eûRýMêWòKe RòfäûMêWòKe Pd^ KeòaûKê _Wò[ûGö

ZéZúd Éeùe aògßaò\ýûkd I cjûaò\ýûkde Pd^, PZê[ð Éeùe, aòbûM MêWòKe

Pd^ Gaõ _õPc aû ùgh Éeùe QûZâcûûe Pd^ KeòaûKê _Wò[ûGö

^cì^ûMêWòK aòbò Ü̂ Éeùe Pd^ Keû~ûA[ôaûeê G _âKûe Pd^ _¡ZòKê ajêÉeúd

^cì^û Pd^ Kêjû~ûGö



2.11.1.16 ajê Éeúd ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Merits of Multy

Stage Sampling)

Gjò ^cì^û Pdê C_KûeòZû ùjCQò:-

K) Gjû _¡Zòùe azû~ûA[ôaû GKKMêWòK icMâe CZc _âZò ò̂]ôZß Keò[ûGö

L) Gjû GK aÉê^òÂ _¡Zòö

M) Gjò _¡Zòùe @]ôK ^c^údZû ù\Lûù\A[ûGö

2.11.1.17 ajêÉeúd ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Demerits of Multy

Stage Sampling)

K) Gjû GK KVò^ Gaõ R~òk ^cì^û Pd^ _âYûkúö

L) Gjò _âYûkúùe iìlà @«\ðéÁòe @ûagýKZûö

M) Mêz ^cì̂ û Pd^ Zêk^ûùe Gjû GK aýdajêk _âKòâdû @ùUö

N) Gjò _¡Zòùe aýqò^òÂZû @]ôK ù\Lûù\A[ûGö

2.11.1.18 ajê_~ðýûdú ^cì^û Pd^ _¡Zò (Multy Phase Sampling)

ajê_~ðýûdú ^cì^û Pd^ _âKòâdû ajêÉeúd ^cì^û Pd^ _âKòâdû ijòZ _âûdZü

icû^ö cûZâ ajê_~ðýûdú ^cì^û Pd^ùe G[ôeê @^ý ^cì^û Pd^ Keòaû _ìaðeê

Gjò _âKòâdûùe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòKê bf bûaùe @¤d^ Keû~ûA[ûGö

cûZâ ajêÉeúd ^cì^û Pd^ ùlZâùe G_eò @¤d^ ùKak ùgh Éeùe

^cì^ûMêWòK @û]ûeùe Keû~ûA[ûGö Gjû ùjCQò \ßò_~ðýûd ^cì^û Pd^ö GYê

ajêÉeúd Gaõ _jê_~ðýûdú ^cì^û Pd^ c¤ùe cêLý _âùb\ ùjfû ajêÉeúd

^cì^û Pd^ùe _âùZýK Éeùe ^cì^ûe GKKMêWòK bò^Ü bò Ü̂ [ôfûùaùk

ajê_~ðýûdú ^cì^û ùlZâùe _âûdZü ^cì^ûMêWòK icû^ [ûGö

2.11.1.19 ajê_~ðýûdú ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Merits of Multi

Phased Sampling)

K) ajê_~ðýûdú ^cì^û Pdê iaêVûeê aW C_KûeòZû ùjfû Kcþ icd, @[ð

Gaõ gâcgqò akùe ajêZ @¤d^ ùlZâeê Z[ý iõMâj Keòaû _ûAñ ijûdK

ùjûA[ûGö

L) \ßòZúdZü, Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkú MùahKKê @]ôK ~[û[ð Gaõ icMâKê

_âZò ò̂]ôZß Keê[ôaû GKKMêWòKê aûQòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö

2.11.1.20 ajê _~ðýûdú ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Demerits of Multy

Phased Sampling)

ajê_~ðýûdú ^cì^û Pdê @_KûeòZûMêWòK c¤eê ùKùZK CùfäL ò̂cÜùe



Keû~ûAQòö

~[û:-

K) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pd^_ûAñ ù~ûR^û Gaõ _âùdûMùe RUòkZû @ ê̂ba

Keû~ûA[ûGö

L) Gjò _âKòâdû GK icd iûù_l _âKòâdûbûaùe MâjY Keû~ûA[ûGö

2.11.1.21 @Y ici¸ûaý ^cì^û Pd^ (Non-Probability

Sampling)

ù~Cñ ^cì^û Pd^ _âYûkúùe icMâe icÉ GKKMêWòKê Pd^ ùjaûe iêù~ûM

ici¸ûaý _¡Zò bkò còkò ^ [ûGö ùi _âKûe ^cì^û Pd^ _âYûkúKê @Y

ici¸ûaý ^cì^û Pd^ _âYûkú Kêjû~ûGö

2.11.2 @Y ici¸ûaý ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of

Non-Probability Sampling) @Y ici¸ûaý ^cì^ûe C_KûeòZûMêWòK ùjCQò:-

K) (K) ici¸ûaý ^cì^û Pd^ Zêk^ûùe @Y ici¸ûaý ^cì^û Pd^ _âYûkú

icd I Lyð \éÁòe GK còZaýdú _âYûkúö

L) ici¸ûaý ^cì^û Pd^ Zêk^ûùe Gjò _âYûkú GK còZaýdú _âYûkú @ùUö

M) Gjò _âYûkúùe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòKê @ù ß̂hYûcôK MùahYû Gaõ

KâòdûcôK MùahYû ùlZâùe @Zý« C_ù~ûMúö

2.11.3 @Yici¸ûaý ^cì^û Pd^ _âYûkúe @_KûeòZû

(Disadvantages of Non-Probability Sampling)

K) Gjò _âYûkúùe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòK ùKùZ cûZâûùe icMâe

_âZò ò̂]ôZß Keê@Qò Zûjû Kk^û Keòaû KÁKeö

L) Gjò _âYûkúe ^cì^û Pdê _eòaZð^gúkZûKê Kk^û Gaõ i¸ûaý

_l_ûZòZûKê PòjÜU Keòaû KÁKeö

M) Gjò _âYûkúe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòKe ^cì^û Pd^MZ ZéUòKê

ò̂¡ðûeY Keòaû @i¸aö

2.11.4 @Y ici¸ûaý ^cì^û Pdê _âKûe (Types of Non-

Probability Sampling)

@Y ici¸ûaý ^cì^û Pdê ùKùZûUò _âKûe ùb\Kê ò̂cÜùe \gðû~ûAQòö ~[û:-

2.11.4.1 iêaò]ûR^K ^cì^û Pd^ (Convenience Sampling)

Gjò _âYûkúùe MùahK ò̂Re iêaò]û^êiûùe ^cì^ûMêWòKe Pd^ Keò[û«òö Gjò



_âYûkúe MùahK ù~Cñ GKKMêWòK iêaò]ûùe aû @ûKiàòKbûaùe C_f²

ùjûA[ûG ùi iaêKê @¤dê ^cì^ûbûaùe MâjY Keò[û«òö

Gjò _¡ZòKê @ ò̂dcòZ (Irregular) aû @ûKiàòK (Accidental) aû @aýaiÚòZ

(Haphazard) aû jVûZþ ò̂dªYû]ô^ (Grab Sampling) ^cì^û Pd^ _âYûkú

bûaùe _eòPòZö C\ûjeY:- MùahKuê bòKûeúcûûe aòhdùe @¤d^ KeòaûKê

@Qòö G[ô_ûAñ ijee MkòeûÉûKê ^ ~ûA ùK÷ûYiò c¦òe aû bòKûeú aÉòKê Mùf

bòKûeúcûûe ^cì^û ijRùe iõMâj Keû~ûA_ûeòaö

2.11.4.2 iêaò]ûR^K ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of

Convenience Sampaling)

iêaò]û R^K ^cì^û Pdê C_KûeòZûMêWòK ùjCQò:-

K) Gjû GK @Zý« ijR Gaõ cjZß _âYûkú bûaùe cêLýZü aýajûeòK

aòmû^ùe _âùdûM Keû~ûA[ûGö

L) ajêgúNâ Gaõ Kcþ Lyðùe ^cì^ûe Pd^_ûAñ GK CZc _âYûkú @ùUö

M) _âûe¸òK @¤d^ (Pilot Study) Gjò _âYûkú aòùgh C_ù~ûMúö

2.11.4.3 iêaò]ûR^K ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantages of

Convenience Sampling)

iêaò]ûR^K ^cì^û Pdê @_KûeòZûMêWòK ùjfû:-

K) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkú iµì‰ð @ùa÷mû ò̂Kö

L) Gjò _âYûkúùe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòK icMâe CPòZ _âZò ò̂]ôZß Keò

^ [û«òö

M) Gjû GK _l_ûZ_ì‰ð _âYûkú @ùUö

N) Gjò _âYûkúùe aògßi^údZûe @bûa _eòflòZ ùjûA[ûGö

2.11.5 CùŸgý_ì‰ð ^cì^û Pd^ (Purposive Sampling)

ù~ùZùaùk ùK÷ûYiò aòùgh CùŸgýKê \éÁòùe eLô RûYògêYò iµì‰ð icMâe

ùKùZK GKKKê Pd^ Keû~ûA[ûGö ùi _âKûe ^cì^û Pd^ _âYûkúKê

CùŸgý_ì‰ð ^cì^û Pd^ Kêjû~ûGö @¤dâZðú icMâe GKKMêWòKe flY ijòZ

_ìaðeê _eòPòZ ùjûA aò·e_ìaðK ^cì^ûMêWòKe Pd^ Keò[û«òö G[ô_ûAñ Gjò _âKûe

^cì^û Pd^Kê aò·e_ìaðK ^cì^û Pd^ c¤ Kêjû~ûGö

C\ûjeY:- MùahK RYK bòKûeúcûû iûcûRòK I @[ðù ÷̂ZòK iÚòZò @¤d^

KeòaûKê ·jêñQ«òö ùi bf bûaùe RûY«ò ù~ ijee ùKCñ ùKCñ @õPkùe



ajêiõLýK bòKûeú ù\Lû~ûA[û«òö ùi ùijò @õPkKê ~ûA @ûagýKúd iõLýK

bòKûeúuê Zûu iêaò]û @ ê̂iûùe aûQò @¤d^ Keò[û«òö

2.11.5.1 Cù¡gý_ì‰ð ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of

Purpossive Sampling)

CùŸgýcìkK ^cì^û Pdê ^òcÜfòLôZ C_KûeòZû còkò[ûG, ~[û:-

K) Gjò _âYûkúùe aòùgh @[ð Lyð KeòaûKê _Wò ^ [ûGö

L) Gjò _âYûkúe Kcþ iõLýK GKK azû~ûA[ûGö

M) Gjò _âYûkúùe ^cì^ûMêWòK icMâe @]ôK _âZò ò̂]ôZß Keò[û«òö

2.11.5.2 Cù¡gý_ì‰ð ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantages of

Purpossive Sampling)

CùŸgý_ì‰ð ^cì^û Pd^ùe ò̂cÜfòLôZ ù\ûhZéUò _eòflòZ ùjûA[ûGö

K) ù^ cýû þ̂ (Nyman) Gjò _âYûkúKê beiûjú^ (Hopeless) _âYûkú

ùaûfò KjòQ«òö

L) ùiÜùŠeùKûe (Snedecor) Gjûe Zòù^ûUò ZéUò \gðûAQ«ò, ~[û-

M) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúe _âùdûM _ìaðe icMâ aòhdùe iµì‰ð mû^

_âûdZü @i¸aö

N) Gjò _âYûkúe ^cì^û Pd^ ~êq ZéUòKê _eLôaû KÁKeö

2.11.6 ùKûUû aû @õg ^cì^û Pd^ (Quota Sampling)

ùKûUû ^cì^û Pd^ ÉeúKéZ Gaõ CùŸgý_ì‰ð ^cì^û Pd^ _âYûkúe GK

cògòâZeì_ö Gjò _âYûkúùe _â[ùc icMâe icÉ GKKMêWòK aòbò Ü̂ ùgâYúùe

aòbûRòZ Keû~ûA[ûGö Gjò _âYûkúùe Pd^ KeòaûKê ùjùf _â[ùc icMâKê

ùKùZK aòùgh icìj (~[û:-bûhû,@ûd,fòw,adi AZýû\ò)ùe aòbûRòZ KeòaûKê

_ùWö Gjû_ùe ùKCñ icìje ùKùZ iõLýK ^cì^û aQû~òa,Zûjûe ò̂¡ðûeY

Keû~ûA[ûGö

2.11.6.1 ùKûUû ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of Quota

Sampling)

ùKûUû, ^cì^û Pdê ò̂cÜfòLôZ C_KûeòZû còkò[ûGö

K) MùahYûe _âûe ò̧K Éeùe Gjû GK C_~êq ùK÷ûgkö

L) Gjò _âYûkúe _âùdûM @Zý« iekö

M) Gjò _âYûkúùe ^cì^û @û]ûeiìPúe @ûagýK _Wò ^ [ûGö

N) Gjò ^cì^û Pd^ _âKòâdû Lêaþ Kcþ icdùe ùgh ùjûA[ûGö



2.11.6.2 ùKûUû ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantage of Quota

Sampling)

ùKûUû ^cì^û Pdê @ù^K ù\ûhZéUò ù\Lû~ûA[ûGö ~[û:-

K) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúùe Pd^ Keû~ûA[ôaû ^cì^ûMêWòK icMâe

iVòK þ̂ _âZò^ò]ôZß Keò ^ [û«òö

L) ̂ cì^û Pd^ R à̂òZ ZéUòKê Kk^û Keòaû Gjò _âYûkúùe i¸a ùjûA ^

[ûGö

M) MùahKue \lZû C_ùe Gjò _âKûe ^cì^û Pd^ _ì‰ðbûaùe ò̂bðe

Keò[ûGö

2.11.7 ae`ùMûfû aû ùiÜûaf ^cì^û Pd^ (Snowball Sampling)

ae`ùMûfû ^cì^û Pd^ GK ùK÷ûgk ~ûjûe iûjû~ýùe RùY MùahK _â[ùc

RYûgêYû Gaõ @¤d^ _ûAñ C_f² [ôaû iìP^û\ûZûuVûeê Zûue @¤d^ Kû~ðý

@ûe¸ Keò[û«òö _ea©ðú @aiÚûùe ùi Gjò _âûe¸òK iìP^û\ûZûu iìP^û @û]ûee

@^ý iìP^û \ûZûu _ûLùe _õjPòaûùe fûMò[û«òö Gjò Kû~ðýKâc Zûue flý

@[ðûZþ @ûagýKúd iõLýK ^cì^û _ûAaû _~ðý« ·fê ejò[ûGö Gjò ^cì^û Pd^Kê

(Chain Sampling) aû gévkû iìP^û ^cì^û aû iìP^û ò̂ùŸðgòZ ^cì^û Pd^

ùaûfò Kêjû~ûA[ûGö

iõùl_ùe Kjòùf ae`ùMûfû ^cì^û Pd^ ùjCQò GK icûRbòZòK

ùK÷ûgk, CùŸgý_ì‰ð ì̂ ê^û Pdê GK _âKûe; ~ûjû aýqòMZ iûcûRòK i´§e

RûfaòÉûe cû¤cùe ^cì^ûMêWòK aûQòaû_ûAñ _âùdûM Keû~ûA[ûGö

(Snowball Sampling, a Sociomatric Technique, a kind of purpossive Sampling that involves chain of elements through their personal social network.)

C\ûjeY:- MùahK c\ý_û^ Keê[aû aýqòaòùghu c\ý_ûê KûeY ùLûRòaûKê

·jêñQ«òö Zûuê c\ý_û^ Keê[ôaû aýqòcûûê aûQòaûKê ùjaö G ùlZâùe ùi

_â[ùc c\ý_û^ Keê[ôaû RùY aýqòuê _ûAMùf Zûueò cû¤c aû iìP^û

@û]ûeùe c\ý_û^ Keê[ôaû @^ý aýqòcûûê aûQò _ûeòùaö

2.11.7.1 ae`ùMûfû ^cì^û Pdê _âKûe (Types of Snowball

Sampling)

_l_ûZjú^ \éZaé¡ò ae`ùMûfû ^cì^û Pd^

(Exponential Non-Discriminate Snowball Sampling)



_l_ûZ_ì‰ð \éZaé¡ò ae`ùMûfû ì̂ê^û Pd^

(Exponential Discriminate Snowball Sampling)

ae`ùMûfû ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of Snowball

Sampling)

ae`ùMûfû ^cì^û Pdê ^òcÜfòLôZ C_Kûe còkò[ûGö

K) Mê¯bûaùe [ôaû GKKMêWòKê ùLûRò aûjûe Keòaû_ûAñ Gjû GK _â]û^

_âYûkúö

L) ùKùZK ò̂¡ðòÁ ùgâYúe icMâKê ò̂eì_Y Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö

M) Gjò ^cì^û _âYûkúùe aòùgh ù~ûR^ûe @ûagýKZû _Wò ^ [ûGö

2.11.7.2 ae`ùMûfû ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantages of

Snowball Sampling)

ae`ùMûfû ^cì^û Pdê @_KûeòZû ò̂cÜfòLôZ \ò@ûMfûö

K) Gjò _âYûkúùe MùahKue ^cì^û Pd^ùe iúcòZ ò̂dªY [ûG, KûeY

^cì^ûMêWòK Pd^ cêLýZü Zû’e _ìað ^cì^û C_ùe _ì‰ðbûaùe ò̂bðe

Keò[ûGö

L) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúùe icMâe _âKéZ aòÉûe i´§ùe MùahKue

]ûeYû ^ [ûGö `kZü icMâe aûÉa _âZò ò̂]ôZß i¸a ùjûA ^ [ûGö

2.11.8 ùÊzûKéZ aû Êdõ ^òaðûPòZ ^cì^û Pd^ (Volunteer or Self

Selected Sampling)

@ù^K icdùe MùahKuê ^cì^û Pd^ KeòaûKê _Wò ^ [ûG aeõ ùKùZK aýqò

ò̂R AQû Z[û iùPZ^Zû \éÁòùKûYeê MùahKuê Zûuê @¤dê ^cì^û iìPúùe

@«bðìq KeûAaûKê ÊúKéZò ù\A[û«òö Gjò _âKûe ^cì^û Pd^ _âYûkúKê ‘ùÊzûKéZ

aû Êdõ ò̂aðûPòZ ^cì^û Pd^’ Kêjû~ûGö

C\ûjeY:- ~\ò RùY MùahK \êe\gð^ùe _âiûeòZ ùjC[ôaû GK ]ûeûaûjòKûKê

ùfûKcûù^ Kòbkò _i¦ KeêQ«ò cZûcZ _ûAñ ùNûheû Ke«ò ù~ ~ûjûue cZûcZ

iaðùgâÂ ùja Zûuê _êeÄéZ Keû~òaö Gjò ùlZâùe ^cì^ûe iõLýû ò̂¡ðûeòZ ùjûA

^ [ûG; cûZâ ù~Cñcûù^ Gjûe CZe ù\A[û«ò ùicûûê ^cì^ûbûaùe MâjY

Keû~ûA[ûGö



2.11.8.1 Êdõ ^òaðûPòZ ^cì^û Pdê C_KûeòZû (Advantages of

Self-Selected Sampling)

Êdõ ò̂aðûPòZ ^cì^û Pd^\ßûeû ò̂cÜfòLôZ C_Kûe còkò[ûGö ~[û:-

K) Gjû GK iaêVûeê ijR _âYûkú @ùUö

L) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pd^ _ûAñ ùagú KòQò aQûaQò Keòaûe @ûagýKZû

_Wò[ûGö

M) Gjò _âYûkúùe Kcþ icdùe ^cì^ûMêWòK iõMâj ùjûA_ûeò[ûGö

2.11.8.2 Êdõ ^òaðûPòZ ^cì^û Pdê @_KûeòZû (Disadvantages of

Self-Selected Sampling) Gjò ^cì^û Pd^ _âYûkúe ò̂cÜfòLôZ ù\ûhZéUò

ù\Lûù\A[ûGö

K) Gjò _âYûkú @Zý]ôK iû]ûeY _âKéZòe GYê Gjûe _âùdûM @Zý« iúcòZ

@ùUö

L) Gjò _âYûkúùe ^cì^û Pd^ MZ _l_ûZòZûe i¸ûa^û @]ôK

ù\Lûù\A[ûGö

M) Gjò _âYûkú\ßûeû ù~Cñ ^cì^û iõMâj Keû~ûA[ûG, ùi ^cì^ûMêWòKùe

aòbò Ü̂ ùgâYúeê aûÉa _âZò ò̂]ô i¸a ê̂ùjñö

2.12 GKZòâKeY

C_ùeûq aòùaP^ûeê Gjû ÆÁ ùjûA[ûG ù~ ^cì^û Pd^ _âKòâdûùe ùKùZK

ù\ûhZéUò @agý @Qòö ù~Cñ KûeYeê Gjûe _âùdûM ajêZ iûa]û^Zû @af´ê

@ûagýKZû ejò@Qòö GYê @¤d^ K©ðû ù~ùZ @]ôK _âgòlY _âû¯ @ ê̂baú Z[û

Kêgk ùjûA_ûeòùa ùZùa ^cì^û Pd^ _âYûkú\ßûeû ~[û[ð Z[ýMêWòKê GKZòâZ

Keòaûùe ùiùZ i`k ùjûA_ûeòùaö

GZ\þaýZòZ, GK ^cì^û @¤dê `kû`k icê\ûd RîõLýû aû

dê^òbið_ûAñ _âùdûM Keòaû @ûù\û÷ MâjYúd I ò̂eû_\ ê̂ùjñö Kûee @ûùc RûYòùQ

iûcûRòK MùahYûùe ùK÷ûYiò \êAUò aýqò aû _eòiÚòZò iµì‰ð icû^ aû GK_âKûee

ê̂jñ«òö ùijò_eò GK iciýû _âZò _âùZýK aýqòe \éÁòbwú c¤ bò Ü̂ bò̂ Üö

MùahKcûù^ MùahYû Kfûùaùk iû]ûeYZü Gjûe `kû`k _âZò @ûMâj

_âKûg Keò RîõLýûe ùa÷gòÁý C_ùe @¤d^ Keò[û«òö Gbkò RîõLýû

ajêcûZâûùe ùjûA[ôaû ùjZê MùahKuê _~ðýùalY Keòaû @i¸a ùjûA[ûG Kò´û



^cì^û Pd^ Keòaûùe c¤ @i¸a ùjûA[ûGö ~ûjû `kùe Kò ^cì^û Pd^

KeûMùf c¤ ùaùk ùaùk ^cì^û @ûKûeùe ^cì^û eì_ûd^ùe ZéUò _eòflòZ

ùjûA[ûGö

2.13 _âcìL g±ûakú

^cì^û (Sample) : ̂ cì^û ùjCQò GK @õg ~ûjûKò icMâ icÉ R^iõLýûKê

_~ðýùalK Keû~ûA_ûeòa ^ûjó, ùZYê KòQò @õgKê GK GKK

aû ^cì^û ùaûfò MùahYûùe ]eû~ûGö

^cì^ûe @ûKûe (Sample Size) : ^cì^ûe @ûKûe ùjCQò Gjû ~ûjûKò

MùahYû Keòaû _ìaðeê ù~Cñ ^cì^û Pd^ Keû~ûG, ùi[ôùe

ùKùZcûZâûùe ^cì^ûe @ûKûe ò̂¡ðûeY Keû~òaö

^cì^ûe ZéUò (Sampling Error): ù~Cñ[ôùe Kò MùahYû Keòaû icdùe

MùahKuê _~ðýùalY Keòaû icdùe ùK÷ûYiò @iêaò]ûe

i¹êLô^ ùjaûKê _Wò[ûG, ~ûjûKò icMâ R^iõLýûKê @¤d^

Keû~ûA ^ _ûùeö


K) iõlò̄ C©e cìkK _âgÜ

(1) ^cì^ûe iõmû ùfL?

(2) ^cì^ûe MêeêZß @ûùfûP^û Ke?

(3) ^cì^ûe C_KûeòZû Gaõ @_KûeòZûKê \gðû@?

(4) ^cì^ûe @ûKûe Kjòùf K’Y aêS?

(5) ^cì^ûe ZéUò Kjòùf K’Y aêS?

L) \úNð C©e cìkK _âgÜ

(1) ^cì^ûe ^úZòicìj MêWòK @ûùfûP^û Keö

(2) ^cì^ûe ùa÷gòÁýMêWòK @ûùfûP^û Keö

(3) ^cì^ûe _âKûeùb\ MêWòK @ûùfûP^û Keö


cògâ. Wü. ZòâùfûP^ (2018), MùahYû _¡Zòaò\ýû, KòZûa cjf, KUKö

ùR^û._ò.ùK (2017), MùahYû _¡Zò @¤d^, ^òdê\òfäú, KfýûYú _aäòiiðö



ZéZúd GKK : MêYûcôK I _eòcûYûcôK MùahYû (Qualitative

& Quantitative Research): ]ûeYû, _eòcûYe @a]ûeYû,

MùahYûùe _eòcûYe iciýû, _âKûeùb\ Gaõ ùKû÷gk

aòhd MV^:

3.1 _V^e CùŸgý

3.2 gòlYúd aòhd

3.3 aòhd _âùag

3.4 MêYûcôK I _eòcûYûcôK iõ_Kðùe ]ûeYû

3.5 _âKûeùb\ I ùKû÷gk

3.6 MùahYûùe _eòcûYe iciýû


3.8 ijûdK Mâ Ú̂iìPú

3.1 _V^e CùŸgý

MêYûcôK I _eòcûYûcôK MùahYû GKû_eò ê̂ùjñö _eòcûYûcôK MùahYû _eò

MêYûcôK ùKiþ @¤d^ (Case Study), icûùfûP^û aû @ ê̂gúk^ \ßûeû _âZò_û\òZ

Keû~ûA[ûGö Gjû _eiÚòZò @ ê̂gúk^, iõelY, @ ê̂ba C_ùe _~ðýùaiòZ ~ûjû

_eòiõLýû^ Z[ý _âZò_û\^ Vê UòùK bò^Ü @ùUö

_eòcûY (Measurement) ù~ùKû÷Yiò ùa÷mû ò̂K MùahYûe cìkcª aû

cìk É¸ö MùahYû icdùe MùahK _eòcûYe aòbò Ü̂ Ée @^êiûùe @ ê̂¤û^

Keò MùahYû iÚû^ ù\aû CPòZþö

MêYûcôK I _eòcûYûcôK MùahYûe ]ûeYû (Concept of Qualitative &

Quantitative Research)

3.2 gòlYúd aòhd

Gjò GKKùe aò\ýû[ðúMY ^òcÜ _âiw RûYò _ûeòùa:

MêYûcôK MùahYûe ]cð

_eòcûYûcôK MùahYûe ]cð



MùahYûùe _eòcûYe @a]ûeYû

MùahYûùe _eòcûYe iciýû

_eòcûY iciýûe _âKûeùb\

iùaðlY MùahYû

3.3 aòhd _âùag

MêYûcôK MùahYû @ù^K _âKûe iûcûRòK aòmû^ bò©òK MùahYû Gaõ aRûe

aýaiûdòK MùahYûùe @ ê̂i§û^ Keòaûe GK aò]ô @ùUö Gjûe CùŸgý ùjCQò

cû^aúd aýajûe Gaõ ùijò aýajûe MêWÿòK gûiòZ Keê[ôaû KûeYMêWÿòKê MbúeZû

ijòZ aêSòaûö Gjû ùKak ‘K’Y’, ‘ùKCñVò’, ‘ùKùa’ bkò _âgÜMêWÿòK C©e

ùLûùR ^ûjó aeõ ‘KûjóKò’ I ‘ùKcòZò’ e c¤ aýûLýû Kùeö ùZYê aòeûU ^cê^û

aýZúZ lê\â ùK÷¦òâK ^cê^û MêWÿòK C_ù~ûM Kùeö

3.4 MêYûcôK I _eòcûYûcôK iõ_Kðùe ]ûeYû

_eòcûYûcôK MùahYû G_eò GK MùahYû ~ûjû iõLýû eì_K Z[ý C_ùe

@û]ûeòZ ùjûA[ûGö Gjû iùaðlY, iõeP^ûcôK iûlûZKûe Gaõ eòù_ûUðe icúlû

C_ùe _~ðýùaiòZö Gjû iõ_ì‰ð eìù_ iõLýû @û]ûeòZ @ùU Gaõ Gjûe ò̂Ãhð c¤

iõLýû \ßûeû _âZò_û\^ Keû~ûA[ûGö

_eòcûYûcôK MùahYû GK _eúlY @ùU ~ûjû iò¡û« iõLýû Gaõ

_eòiõLýû^ C_KeY \ßûeû @ ê̂gúk^ Kùeö Gjûe cìk flý ùjfû GK iò¡û«e

_ìaðûùfûK^ Keû~A[ôaû iû]ûeY iÚòeúKeYe iZýZû _âZò_û\^ Keòaûö

@_e_lùe GK MùahYû ~ûjû MêYûcôK _âKâòdû C_ùe @û]ûeòZ ùjûA[ûG Zûjûe

flý ùjfû bò Ü̂ bò Ü̂ \éÁòùKûYeê GK iûcûRòK iciýûKê aêSòaûö MêYûcôK MùahYû

GK _âûKéZòK _eòiÚòZòùe jó Keû~ûA[ûG Gaõ ùijò iciýûe RUòk I iõµì‰ð PòZâKê

MXÿòaûùe aû \gðûAaûùe iûjû~ý Kùeö

MùahK C_ùeûq \êAUò MùahYû c¤eê ùKCñUò aýajûe Keòaû CPòZþ

Zûjû Zûue MùahYûe aòhdaÉê, @ûagýK ie¬ûce C_faþ]Zû, Zûue \lZû,

gòlû I @býûi C_ùe ò̂bðe Kùeö @agý, KòQò MùahYû aòhdaÉê ùlZâùe

MêYûcôK I _eòcûYûcôK _âKâòdû, Cbde aýajûe Keû~ûA[ûG, Kò«ê _âKéZùe Gjò



\êA _âKûe MùahYû _¡Zòùe @ù^K _û[ðKý ejòQòöö

MêYûcôK MùahYûe _âKéZòMêWÿòK ùjfû “

K) _âûKéZòK _eòùag aû _eòiÚòZòùe MâjY Keû~ûA[ûGö

L) MùahK ò̂ùR GK ijù~ûMú aû bûMú\ûeú ùjûA ùijò _eòùagùe icd

icdùe Kû~ðý Kùeö

M) C©e\ûZûu aêSòaû @ ê̂iûùe aû©ðûe @û\û^ _â\û^ ùjûA[ûGö

N) MùahYûe ò̂ÃhðMêWÿòK ZZþlYûZþ iûõ_âZòK iûcûRòK _âKâòdû MêWÿòK C_ùe

@ûùfûK_ûZ Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûG Gaõ ùijò iûcûRòK iciýûe

icû]ûê iìZâ c¤ _âZò_û\^ Keò[ûGö

3.4.1 MêYûcôK MùahYû _¡Zò

icûR aòmû^ùe aòbò Ü̂ ùlZâùe MêYûcôK MùahYûe _âû]û^ýZû ejòQò ~ûjû icûR

aòmû^ú (Barney Glaser ) Gaõ (Anselm Strauss)u \ßûeû 1967ùe

MùahYû ùlZâùe Zûue _âKûgòZ “The discovery of grounded theory” ùe

ajêk bûaùe a‰ðòZ ùjûAQòö

MêYûcôK MùahYû _¡Zò

3.4.1.1 Iù_ þ̂-GùŠWþ _âgÜ (Open-ended question)

Iù_^-GùŠWþ _âgÜ iû]ûeYZü C©e\ûZûuê Zûu _âûKéZòK _eòùagùe

_Peû~ûA[ûGö ~ûjû aòùgh bûaùe C©e\ûZûu Vê Zûu ÊZü_âKéZ C©e

_ûAaûùe iûjû~ý Kùe Gaõ iVòKþ, @Zý« \eKûeú iìP^û aû C©e _ûAaûùe

ijûdK jêGö

3.4.1.2 ù`ûKi Mî_ WòÄi^ (Focus Group Discussion)

Gjò _¡Zòùe C©e\ûZûcûûe GK ùQûU icìj aû Mî_ MXÿû~ûG Gaõ

Kâcû ß̂dùe _âgÜMêWÿòK RùY moderator iûjû~ýùe ùicûû i¹êLùe _âÉêZ

Keû~ûGö ùijò _âgÜMêWÿòK @û]ûeùe C©e\ûZûcûù^ @ûùfûP^û Keò[û@û«òö

Z^à¤eê @ûagýK Z[ý moderator aû MùahK RYK MâjY Keò[û«òö Gjû\ßûeû

Kcþ icdùe ajêZþ Z[ýûakú jûif Keû~ûA _ûeò[ûGö

3.4.1.3 bûMú\ûeú @aùfûK^ (Participant Observation)

bûMú\ûeú @aùfûK^ MêYûcôK MùahYû ùlZâùe ajêk bûaùe aýajûe

Keû~ûGö G[ôùe MùahK GK ò̂½òZ NUYûKê ùijò icdùe C©e\ûZûu ijòZ

RùY ijbûMú bûaùe @ ê̂i§û^ Keò[ûGö



3.4.1.4 Uâûwêùfi^þ (Triangulation)

G[ôùe MùahK aòbò̂ Ü _âKûe C_KeY aýajûe Keò MùahYe

ò̂ÃhðMêWÿòK _eúlY \ßûeû _âZò_û\^ Kùe aû ùa÷]ôKeY Kùeö Participatory

Rural Appraisal (PRA) ùjCQò Gjûe GK C\ûjeY ~ûjû GKû]ôK _¡Zò \ßûeû

GK ò̂ŸòðÁ NUYû aû Z[ýKê @ ê̂gúk^ Keò iVòKþ bûaùe C_iÚû_^ Kùeö

_eòcûYe @a]ûeYû

3.4.2 _eòcûYûcôK MùahYû _¡Zò

_eòcûYe iõmû ùjfû iûõLòýK iõùKZ aû iìP^ûKê ^úZò aû ]cðùe _eòYZ

Keòaûùe Kcðö ù~ùKû÷Yiò iûcûRòK NUYûKê aòùgähY Keòaùe _âcêL _âZòa§K

ùjCQò ùcû÷kòK cìfýKê Gjûe aûÉaòK bûùa _eò_âKûg Keòaûö icdKâùc,

iûcûRòK aòmû^ ùlZâùe aòKûg ijòZ, MùahKcûù^ @ûjêeò C Ü̂Zcû^e iVòKþ

_eòcûYcû^ Cnûa^ KeêQ«òö

M.S Stivens u @ ê̂iûùe, “Measurement is the process of assigning

numbers to objects according to certain agreed rule” @[ðûZþ, _eòcûY

ùKû÷Yiò ò̂½òZ ò̂dc @ ê̂iûùe aÉêKê @u _â\û^ Keòaûe _âKâòdû @ùUö ùijò_eò

Breadfied Z[û Moredocku @ ê̂iûùe _eòcûY \ßûeû ùKû÷Yiò Z[ýe aòbò Ü̂

@õgKê _âZúK _â\û^ Keòaû jó ‘_eòcûY’ Kêjû~ûGö “Measurement is the

process of assigning symbols to dimensions of phenomena in order to characterize the status of phenomena as precisely as possible”

C_ùeûq aòaeYú @ ê̂iûùe Gjû Kêjû~ûA _ûeòaù~, _eòcûYe Zò^òUò cêLý Kû~ðý

ejòQò ~[û “

1. Gjû aÉêe ùgâYú aýq Kùe

2. Gjû iõLýûe ùgâYúKê aýq Kùe

3. Gjû aÉêKê @u _â\û^ Keòaûe ^òdcMêWÿòKê aýq Kùeö

_eòcûYe @ûagýK Z©ßcû^ ùjfû “

1. aÉê aû aýqòKê cû_òaû _ìaðeê Gjûe MêYKê PòjÜòa Gaõ aýûLýû Keòaû

2. MêYMêWÿòKê @bòaýqò Keê[ôaû aò]ô aò^ýûiKê ò̂½òZ Keòaûö

3. _eòcûYe ZéZúd Éeùe, aò]ôMêWÿòKe ò̂Ãhð _eòcûY eìù_ aýq Keòaûö

Gjû _eòùaghùe ‘ùKùZ _eòcûY’ aû ‘ùKùZ RY’ @û\ò _âgÜMêWÿòKe C©e



_â\û^ Keò[ûGö

3.4.2.1 cû^iòK _eòcûY : -

@fþù`âWÿ aòù^ _â[ùc aê¡òKê cû_òaû _ûAñ Gjò _eòcûYe Cnûa^

Keò[ôùfö Gjûe aýajûe aòùgh Keò aê¡ò cû_òaû _ûAñ, lcZû, C_f²ò, eêPò,

ù~ûMýZû @û\ò MêYMêWÿòKe _eòcûY RûYòaû _ûAñ ùjûA[ûGö Gjû _eòa©ð^gúk

@ùUö

3.4.2.2 ùbû÷ZòK _eòcûY: -

Gjûe @ûaòÃûe _âùdûMûcôK cù^ûaòmû^ ùlZâùe Keû~ûA [ôaû _eúlY

MêWÿòKeê ùjûA[ôfûö Gjûe aýajûe Gaõ aýûLýû cû^iòK _eòcûYMêWÿòK Vûeê iek

I ijR ùjûA[ûGö Gjû iÚòe @ùU Gaõ G[ôùe iµì‰ðZû I aÉê^òÂZû ò̂jòZ [ûGö

G[ôùe iõLýû cjZß_ì‰ð ùjûA[ûGö

3.5 _eòcûYe Kû~ðý, _âKûeùb\ I ùKû÷gk

_eòcûYe ò̂cÜfòLòZ Kû~ðý @ùU “

K) aMúðKeY (Classificaiton)

L) _ìaðû ê̂cû^ (Prediction)

M) Zêk^û (Comparision)

N) _eûcgð I ò̂ù\ðg^ (Guidance and counseling)

O) ò̂\û^ (Diagnosis)

P) @ù ß̂hY (Research)

3.5.1 _eòcûYe _âKûeùb\ (Levels of Measurement) Gaõ ùKû÷gk

(techniques)

1. ̂ ûcòZ Ée (Nominal Scale)

2. KâcòK Ée (Ordinal)

3. @«eûk iÚe (Interval Scale)

4. @ ê̂_ûZ Ée (Ratio Scale)

3.5.1.1 ^ûcòZ ùÄfþ : -

Gjò ùÄfe aýajûe iõùKZ \ßûe aMúðKeY Keòaûùe aýajûe

ùjûA[ûGö aMúðKeY ZûKòðK eì_ùe iaêVê ò̂cÜZc Éee cû_ @ùUö Gjû iõLýû



aû iõùKZe iûjû~ý ùÂ[ûG aÉêKê aû Z[ýKê aMúðKeY Keòaû _ûAñ RùY

ùa÷mû ò̂K @Zò iek bûaùe _â[ùc aMúðKeY Keòaûùe ù~ûR^ûe Kùe ~\ßûeû

bò Ü̂ bò Ü̂ NUYûKê iõùKZKê iìPûeêeìù_ _âùZýK aMðùe iÚû^ \ò@û ~ûA_ûeòaö

_âùZýK aMðKê GVûùe ùMûUòG ùMûUòG ^ûc aû iõLýû _â\û^ Keû~ûA[ûGö Gjò

iõùKZ, ^ûc aû iõLýû Zû’_ùe ùMûUòG aMð MV^ Ke«ò I ùi @ ê̂iûùe Gjò

(Scale)e MV^ jêGö Gjò ùÄfþùe [ôaû _âùZýK aMðMêWÿòKê iû]ûeYZü

(Attributes) Kêjû~ûGöö ùZYê ù~_eòKò É^ý_ûdú _âûYú _ûAñ, fòwe ùKak

\êAUò aMð ù\Lû~ûA[ûG ~[û _êeêh I Èúö ùijò_eò ùMûùU icê\ûde aMðúKeY

ùicûûe aé©òKê ùÂ Keû~ûA _ûùe ~[û- gòlK, aýaiûdú, KéhK, gâcòK @û\ò

aû ùicûûe gòlûMZ ù~ûMýZû @û]ûeùe c¤ aMðúKeY Keû~ûA _ûeòaö

GK aÉêe aòbò^Ü MêYcû^ [ûA_ûùe C_ùeûq aMðúKeY ùKak ùijò

aÉêe @ûõgòK iìP^ûKê aû KòQò iìP^ûKê MùahYû _ûAñ @ûagýK @ ê̂iûùe bûM Keò

aýajûe Keò[ûG aû @ ê̂gúk^ Keò[ûGö

_eòcûY cû_òaûe icÉ _âKâòdûùe ^ûcòZ ùÄf iaêVê iek ùÄf @ùUö

Gjûe MêYù~ûMñê Gjû MùahKcûû _ûAñ cjZß_ì‰ð ùjûA ^[ûG Gaõ G[ôùe

ùKak MY^û Keòaû QWÿû @^ý ùKû÷Yiò _eòiõLýûê C_ù~Mû ùjûA ^[ûGö

ùZYê GjûKê GK ùMû÷Y ùÄf bûùa aòùaP^û Keû~ûGö

3.5.1.2 KâcòK ùÄf: -

KâcòK ùÄfþ \ßûeû MùahK, aýqò aÉê aû iùaðlYe Z[ýKê ùicûû

c¤ùe [ôaû ùKû÷Yiò GK icû^Zû MêY @û]ûeùe aMðúKeY Keò[ûGö iû]ûeYZü

Gjû @ûùeûjú aû @aùeûjú @aiÚûùe aýaiÚòZ Keû~ûGö Gjû _ùe ZûjûKê GK

eýûu _â\û^ Keû~ûGö ùi_eò còiþ IßûfðWþ _âZòù~ûMòZûùe _âZòù~ûMúue iê¦eZû

@û]ûeùe _â[c, \ßòZúd aû ZéZúd eýûu _â\û^ Keû~ûG aû _eúlûùe KéZKû~ðý

QûZâQûZâúue cûKð @û]ûeùe ùicûû _â[c, \ßòZúd @û\ò Kâcùe ò̂]ðûeY

Keû~ûA[ûGö Gjò ùÄfe aýajûe ùbû÷ZòK, iûcûRòK Z[û cù^ûùa÷mû ò̂K

MùahYû ùlZâùe Keû~ûA[ûGö Z[û_ò, GjûKê @Zý« aògê¡ Gaõ aògßûi^úd

_¡Zò jòiûaùe MâjY Keû~ûG ^ûjóö Gjò ùÄfùe c¤ûõK (Median), _âZògZ

(Percentile) aû gZûõgòd cû^, ij i´§ MêY@u (4) @û\òe aýajûee

i¸ûa^û ijòZ [ûG ~\ßûeû \êA aýqòu c¤ùe \gðû~ûA_ûeòa Kò«ê Gjû \êA

aýqòu c¤ùe ^ò½òZ _û[ðKýKê \gðûAaûùe aò`k ùjûA[ûGö



C\ûjeY Êeì_ - ~\ò G Gaõ aò icû^ ê̂j«ò Zû’ùjùf ùicûù^ ùKû÷Yiò \òMeê

bò Ü̂ [ôùaö Gjò \òM _âdZü aýqò aû aÉêe ùKû÷Yiò ùMûUòG aòhdùe [ûG, ~[û

“ aWÿ, ZúaâZû, Mec @û\òö ùKùa ùKùa GKû]ôK aòhdùe c¤ Zêk^û Keû~ûG

ù~_eòKò - @ûd, gòlû Gaõ aýaiûdö Gjò _eòù_âlúùe \êARY aýqò ùMûUòG

@ûd ùgâYúe @«bêðq ùjûA _ûeòùa Kò«ê ùicû^ue aé©ò bò Ü̂ ùjûA_ûùeö cògâòZ

_âaé©òe @û]ûeùe aMúðKeY Keòaûe _âPk^ cù^ûaòmû^ ùlZâùe ajêk _âPkòZ

@Qòö Gjò _âKûe aMúðKeY _ûAñ ajê_lúd cû_ aû (Multi-dimensinal scale)

@[aû KûeK aòùgähY (factor analysis) e aýajûe ùjûA[ûGö

KâcòK ùÄfùe ùKak aMðúKeY KeòaûKê iõLýû _â\û^ Keû~ûA ^[ûG,

ZZþ ijòZ aéj©e aû lê\âZe iµKðKê c¤ \gðû~ûGö Gjò ùÄfùe ‘gì^ý’e ò̂ŸòðÁ

iÚû^ ^[ûG Gaõ ùÄf cìfý c¤ùe @icû^ \ìeZû aû _û[ðKý ejò[ûGö iõLéùe

aýajûe KâcòK aýaiÚûùe aýajûe ùjùf Gjû @]ôK iìP^û aû @[ð ù~ûMûA[ûG

Gaõ aÉêMêWÿòKe aû NUYûMêWÿòe Kâc MV^ Keòaûùe ijûdK jêGö ù~_eòKò,

\ìe\gð^ùe _âiûeòZ ùjC[ôaû aòbò Ü̂ Kû~ðýKâc cû^uê Gjûe ùfûK_âòdZû

(popularity) jòiûaùe _â[c, \ßòZúd, ZéZúd aû PZê[ð eýûuþ _â\û^

Keû~ûA_ûùe Kò«ê _â[c eýûuùe [ôaû Kû~ðýKâc \ßòZúd aû ZéZúd eýûuùe [ôaû

Kû~ðýKâc Vê ùKùZ ùfûK_âòd ò̂ŸòðÁ bûaùe Zûjû \gðû~ûA _ûeòa ^ûjóö ùZYê GWò

ùÄf aÉêe ùKû÷Yiò MêYKê WÿòMâú @û]ûeùe cû_òZ Keò[ûGö

3.5.1.3 @«eûk Ée (Interval Scale) aû ùÄfþ : -

Gjû _eòcûYe ZéZúd Ée @ùUö Gjò ùÄf @«ðMZ @ûùc ùKû÷Yiò \êA

aýqò aû aÉê c¤ùe Z`ûZKê iõLýû cû¤cùe _â\gòðZ Keò_ûeòaûö Gjû C_ùeûq

\êAUò ùÄf @ù_lû @]ôK MâjYúd ùjûA[ûG ~ûjû @]ôK aògßûi^úd, gê¡ iìP^û

ù\aûùe ijûdK jêGö Gjò ùÄfùe \êAUò aÉê c¤ùe ùiZòKò \ìeZû [ûG ~ûjû

ùaû÷¡òK Éeùe [ûG Gaõ ùijò \ìeZûKê iõLýû cû¤cùe \gðû~ûGö C\ûjeY

Êeì_ : - ~\ò \êAUò aÉêKê 5 Gaõ 10 @u \ò@ûMfû, Zû’ ùjùf ‘5’ iõLýû

aògòÁ aÉêe ‘10’ iõLýû aògòÁ aÉê c¤ùe ùi[ôKò \ìeZû [ô ù~ZòKò 15 aû 20

aògòÁ aÉê c¤ùe [ôaö @ûùc GVûùe cû_ò _ûeòaûù~, ‘G’ Vê ‘aò’e \ìeZû Gaõ

‘aò’ Vê ‘iò’e GK\cþ icû^ ejò[ûGö Gjò _âKûe ùÄfþ @ûùc [ùcðûcòUe,

KýûùfŠY, NWÿò @û\òùe _ûA[ûCö Gjû MêYûcôK cû_Kê _eòcûYûcôK cû_ùe

_eòa©òðZ Kùeö ù~còZòKò `ûùe^jûAUþ aû ùi<ùMâWÿ C©û_Kê \gðûA[ûG ~ûjûKò



[ùcðûcòUe \ßeû c_û~ûG Gaõ [ùcðûcòUeùe 98 eê 100 WÿòMâú _~ðý« @uòZ

ùjûA[ûG Z[û ùi[ôùe 99 I 100 WÿòMâú c¤ùe @«eKê ùKak

ù\Lû~ûA[ûGö aûÉaòK ‘gì^ý’ aò¦êe iÚû^ Gjò ùÄfùe ^[òaû jó ùjCQò Gjûe

cìLý ù\ûhö ~ûjû \ßûeû Gjò cû_K \ßûeû ùjûA[ôaû cû_e _eòcûY ò̂eù_l ùjûA

^[ûGö ù~còZòKò, ~\ò RùY QûZâ _eúlûùe ‘gì^ý’ @u @ûYòfû, @ûùc

Kjò_ûeòaûù~ ùi aòhdùe ùijò _òfûe ùKû÷Yiò mû^ ^ûjòñ ùaûfòö ùijò_eò

iû]ûeYZü [ùcûðcòUeùe 98.4 Kê ù~ùKû÷Yiò aýqòe iûcû^ý Zû_ ùaûfò MâjY

Keû~ûG Kò«ê ~\ò RùY aýqòe Zû_cû^ 97 WÿòMâú @ûiòfû ùZùaù ùi aýqòe

ù\jùe KòQò Zû_cû^ ^ûjó ùaûfò Kêjû~ûA _ûeòa ò̂ö

Gjò ùÄf \ßûeû _âûdZü iaê cj©ß_ì‰ð aò]ôcû^ue _âùdûM Keû~ûA[ûGö

~[û “ cò^ (Mean), cû^K aòPk^ (Standard deviation) Z[û i´§ MêYûu

(4) @û\òö Gjò ùÄfùe @ûùc ùKak (Coeffienct of variance) e _âùdûM

Keò_ûeòaû ^ûjóö

3.5.1.4 @^ê_ûZ Ée aû ùÄf (Ratio Scale) :-

@ ê̂_ûZ ùÄf iaêVê akòÂ cû_K @ùUö G[ôùe ‘gì^ý’e ò̂ŸðòÁ iÚû^ [ûG

~û’\ßûeû Gjû @^ý Zò ò̂Uò ùÄf @ù_lû @]ôK gê¡ iìP^û _â\û^ Keò[ûGö Gjò

ùÄf ùZYê @]ôK ùa÷mû ò̂K, aÉê^òÁ Gaõò aògßûi^úd ùaûfò aòùaP^û Keû~ûGö

@ûjêeò c¤ G[ôùe @^ý Zòù^ûUò ùÄfe aòùghZû aò\ýcû^ @ùUö ùbû÷ZòK

cû_Kùe iaêùaùk ‘gì^ý’ aò¦ê còùk ù~_eò còUe, KòùfûcòUe, Mâûc,

KòùfûMâûc, fòUe, còfòfòUe @û\òö @ ê̂_ûZcû_K aû ùÄfùe ò̂eù_l gì^ý

(absolute zero) aò¦ê cû_Ke _âûe ò̧KZû aò¦ê bûùa MâjY Keû~ûGö Gjû \ßûeû

@ûùc \êAUò iÚû^ aû aòùghZû c¤ùe _û[ðKý aû \ìeZûKê @ ê̂cû^ Keò_ûeê Gaõ

Gjû \gðûA_ûeê ù~, _âû[úUò \ßòZúd Vê ùKùZ @]ôK _ûLùe aû \ìeùe @Qòö Gjò

_âKûeùe ~\ò MêY @ ê̂iûùe eûcKê 30, eûRúaKê 60, I _âgû«Kê 90 @u

_â\û^ Keû~ûG, ùZùa, Gjò cû_K @ ê̂iûùe @ûùc \gðûA_ûeòaûù~ ùijò MêY

eûc @ù_lû eûRúa Vûùe \êAMêYû @]ôK @Qò Gaõ Zûjû _âgû« _ûLùe Zò^òMêYû

@]ôK @Qòö @ùZ÷a, Gjò ùÄfe _âùZýK GKKùe \gð~ûA[ôaû @u cû_òZ MêYe

aòbò Ü̂ _eòcûY @ ê̂iûùe @ ê̂_ûZKê _âKU Kùeö ùZYê G[ôùe, MêY^, ù~ûM,

aòbûM I aòù~ûM @û\ò MûYòZòK _âKâòdûe _âûùdûM Keû~ûA[ûGö



ùUaêf ^õ “ 1 : _eòcûYe Ée

KâcòK ^õ. ùÄf/Ée C\ûjeY

1 ^ûcòZ ùÄf @û_Y @û_Yu @*ke ÊûiÚýùiaû

ùK¦âe ùiaûùe i«êÁ Kò?

jñ “ 1 ^û -2

2 KâcòK ùÄfþ @û_Yu @*kùe ÊûiÚýùiaû ùK¦âe

ùiaû aû Kû~ðýKê eýûu ù\aûKê ùjùf

ò̂ùcÜûq ùKCñUòKê PòjÜòZ Keòùa ?

iùaûð}éÁ “ 1

ajêZ bf -2

bf “ 3

jûeûjûeò “ 4

Leû_þ “ 5

3 @«eûk ùÄf MZ aûe cûi bòZùe, @û_Y

ùKùZ[e ò̂KUiÚ ÊûiÚýùK¦âKê ÊûiÚý

_eúlû _ûAñ ~ûAQ«ò ?

5 [e “ 1

6-10 [e -2

11-15 [e “ 3

16 [e “ 4

4 @ ê̂_ûZ ùÄf MZaûe cûiùe, ÊûiÚý~ ô̂ _ùl @û_Y

ùKùZ Uuû aýd KeòQ«ò?

Lyðe _eòcûY . . . .

3.6 MùahYûùe _eòcûYe iciýû

GK @û\gð MùahYûùe _eòcûYe Êeì_ iVòKþ, ò̂bìðf Gaõ ÆÁ ùjaû CPòZþö Kò«ê

Gjò flý iµì‰ð eìù_ jûif Keû~ûA_ûeò ^ûjóö ùZYê, RùY MùahK _eòcûYe

aòbò Ü̂ iciýû _âZò iùPZ^ ùjaû CPòZþö Gjò iciýûMêWÿòK ùjfû-



3.6.1 C©e\ûZû aû Z[ý _â\û^Kûeú : - MùahYû Kfûùaùk KòQò

C©e\ûZû KòQò aò Z[ý _â\û^ KeòaûKê eûRò ^ [û«òö ùi ùlZâùe Gjû

ùjûA_ûùe ù~ ùicûû _ûLùe Lêaþ Kcþ Z[ý [ûG aû ùi KòQò RûYò ^[û«òö Gjò

_âKûe @ ò̂zûe KûeY iûlûZKûe icdùe @ûùc ùKak @ ê̂cû^ Keò_ûeòaûö @^ý

KûeYMêWÿòK c¤ùe [Kû_Y, @eêPò, ò̂eiZû aû guû bûa^û c¤ [ûA_ûùe ~ûjû

C©e\ûZûKê iVòK Z[ý _â\û^ Keòaûùe _âZòùeû] Keò[ûGö

3.6.2 _eòiÚòZò :

_eòiÚòZò R ò̂Z iciýûcû^ c¤ ùaùkùaùk iVòK cû_ aû _eòcûY ùâûùe aû]û

C_ô^Ü Keò[ûGö ùKû÷Yiò _eòiÚòZò ~\ò iûlûZKûe icdùe lZò _j*ûG ùZùa Zûjû

C©e\ûZû I _âgÜKûeú (MùahK) c¤ùe [ôaû iêiµKðKê Mbúe bûaùe lZò

_j*ûA[ûGö C\ûjeY Êeì_, ~\ò iûlûZKûe ù^C[ôaû iÚùk C©e\ûZû QWÿû

@^ý aýqòcû^ _ûL @ûLùe ejò[û«ò ùZùa ùicûù^ C©e\ûZû I _âgÜKûeúe

Kù[û_K[^ _âKâòdûKê jû^ò _j*ûA_ûe«ò, Gaõ icd icdùe C©e\ûZû

ùicûû C_iÚòZòùe iVòKþ C©e ù\A ^[ûGö aû Zû’e C©e ù\aûe cûîòKZû

bâcòZ ùjûA ùi bêf C©e \òGö Gjû aýZúZ KòQò ùlZâùe C©e\ûZû Zû’e

_eòiÚòZò _ûAñ aû¤ ùjûA iVòKþ C©eKê fêPûA[ûGö

3.6.3 cû_Kûeú:

A<ebòC aû iûlûZKûe ùâû icdùe bêfþ MùahK @ûWÿê c¤

ùaùkùaùk ejò[ûGö ù~_eò _âgÜ _Pûeòaû ùaùk _âgÜe KòQò g±Kê iVòKþ ^

Keò_ûeòaû aû Kâcû ß̂dùe GK icû^Zû ^ eLô A@ûWÿê ùi@ûWÿê _âgÜ _Pûeòaû

AZýû\òö MùahKe aýajûe, ùg÷kú, ùag ù_ûhûK c¤ RùY C©e\ûZûKê Zû’e

C©e ù\aûùe C›ûjòZ Keò_ûùeö aû ò̂eê›ûjòZ Keò_ûùeö _âgÜKûeú, cû_Kûeú aû

MùahKe C©e\ûZû _âZò ùQûU aWÿ @aùjfû c¤ icd icdùe iVòKþ Z[ý

_ûAaûùe aû]û iéÁò Kùe ~ûjû \ßeû ùgh ò̂Ãhðùe _j*ò jêG ^ûjòñö Z[ý

_âKâòdûKeY Gaõ @ ê̂gúk^ icdùe ~\ò MùahK \ßûeû KòQò bêf eùj Zû’ùjùf

c¤ iVòKþ ^Ãhðùe _j*òaû i¸a_e jêG ^ûjóö

3.6.4 cû_K ~ª / C_KeY : -

MùahYû _ûAñ MùahK RYK ùKCñ ùÄf aû cû_K ~ª aû C_KeY

aýajûe KeêQ«ò, Zûjû ~\ò C_~êq ê̂ùjñ ùZùa c¤ _eòcûY cû_òaûùe @iêaò]û

RûZ jêGö @ÆÁ g± CyûeY RUòk g±e aýajûe ~ûjû C©e\ûZû aêSò_ûùe



^ûjó, aû KòQò iù´\^gúk _âgÜ ~\ò C©e\ûZûKê _Pûeû~ûG ùZùa c¤ iVòKþ

Z[ý còkòaûùe @iêaò]û jêGö Gjû aýZúZ ~\ò cû_òaû C_KeY ZîUò_ì‰ð [ûG aû

C©e ùfLôaû _ûAñ _âgÜûakúùe C_~êq RûMûe @bûa [ûG @[aû _âgÜ_Zâ bf

bûùa fò_òa¡ ùjûA ^[ûG ùi ùlZâùe c¤ ò̂bêf Z[ý _ûAaû KÁKe

ùjûA[ûGö Gjû QWÿû ~ù[Á cûZâûùe Z[ýKûeú Pd^ ~\ò ùjûA ^[ûG Zû’ùjùf

iVòKþ _eòcûYe Z[ý GKZâòZ Keòaûùe Gaõ ò̂bêðf ò̂Ãhðùe C_^úZ ùjaû

KûVòKe ùjûA [ûGö

ùZYê, RùY MùahK C_ùeûq iciýûcû^uê ¤û^ùe eLô ùijò @ ê̂iûùe

ò̂RKê MùahYûùe @Mâie ùjaû CPòZ ~\ßûeû ùi RùY Kêgkú MùahK bûaùe

bfbûùa MùahYû Keò_ûeòùaö



1. MêYûcôK MùahYû KûjûKê Kêjû~ûG?

2. _eòcûYûcôK MùahYûe CùŸgý K’Y?

3. icûR aòmû^ ùlZâùe ùKCñ MùahYû _¡Zòe _âû]û^ý ejòQò?

(L) \úNð C©e cìkK _âgÜ

1. MêYûcôK MùahYû I _eòcûYûcôK MùahYû c¤ùe _û[ðKý \gðû@ö

2. MêYûcôK MùahYûe Êeì_ @ûùfûP^û Keö

3. _eòcûYûcôK MùahYûe ÉeMêWÿòK \gðû@ ö

4. MùahYûùe _eòcûYe iciýûMêWÿòK @ûùfûP^û Keö


_â]û^, WÿKÖe Ké¾P¦â, MùahYû _âKeY, @ ê̂aû\ I iµû\^û Kûkû, mû^~êM

_aäògði, bêaù^gße

iûjê, WKÖe ^ûeûdY, MùahYû, @ ê̂aû\, iµû\^û, iZý^ûeûdY aêKþ ùÁûe,

KUK



PZê[ð GKK : Z[ý iõMâje C›, C_KeY I _âYûkú

(Source of data collection, techniques and process) aòhd MV^:

4.1 _V^e CùŸgý

4.2 gòlYúd aòhd

4.3 aòhd _âùag

4.4 Z[ý iõMâje C›

4.5 ùcû÷kòK Z[ýûakú iõMâje C_KeY I _âYûkú

4.6 C_~êq Z[ý iõMâj _âYûkúe Pd^

4.7 @ûcô _eúlY _âgÜûakú

4.8 ijûdK Mâ Ú̂iìPú

4.1 _V^e CùŸgý

MùahYû Kû~ðý, aòhdû ê̂iûeú iûcMâú aû Z[ý iõMâjeê @ûe¸ ùjûA ò̂Ãhð

MâjYùe icû¯ ùjûA[ûGö Nee \êA Kû Ú̂ C_ùe Nee ùgâYú aû KWÿò @aiÚû_òZ

ùjûA[ôaû bkò, Z[ýûakú @ûe¸eê ùgh _~ðý« MùahYû ò̂a§Kê aû§ò eLò[ûGö

Z[ý @MYòZö Kò«ê ùKû÷Yiò GK aòhde MùahYû _ûAñ Gjûe iõLýû GK _âKûe

iúcòZö Z[ý iõMâj icdùe ~\ò aòhdû ê̂iûeú ì̂Z^ Z[ý @ûjeYùe @bûa

ù\Lû\òG, Zû ùjùf Z[ý iõMâj Kû~ðý ùgh ùjûA~ûGö MùahYûùe ò̂a§ _ûAñ

@ûjéZ Z[ý MêWÿòK iõ_éq MùahYûe aòhdû ê̂iûeú, ùcû÷kòK, _âûcûYòK, iûebìZ

Z[û flý_ì©òð \òMùe ijûðK ùjûA[ôû GKû« @ûagýKö aòhdaÉê _âZò ijûdK

ùjûA ^ [ôaû @^ûagýK aû @_âûiwòK Z[ýakú iõMâj Keòaûe @ûagýKZû ^

[ûG Gaõ Keû~ûA[ôùf c¤ Zûjû _eòZýûM Keû~ûA[ûGö

4.2 gòlYúd aòhd

Gjò GKKùe aò\ýû[ðúMY ^òcÜ _âiwMêWÿòK RûYò_ûeòùa :

MùahYû ò̂cò© Z[ý iõMâje @ûagýKZû

Z[ý iõMâj _¡Zò



Z[ý iõMâje C_KeY

MùahYû ò̂a§ùe Z[ý aòùgähY _¡Zò

MùahYû ij Z[ýe ic ß̂d I ò̂Ãhð _âZò_û\^

4.3 aòhd _âùag

iûcMâú aû Z[ýûakú MùahYû aòhdaÉêe _¬eûö Z[ýMêWÿòKê ~êqò~êq

bûaùe C_iÚû_^ Keòaû, Zûjûe ì̂Z^ aýûLýû Keòaû Gaõ bâû«ò aû @_âûiwòK

Z[ýûakúKê _eòjûe Keòaû aòùgähYe _â]û^ Kû~ðýö aÉêZü, Z[ý aòùgähY I

aòùaP^û _âKâòdûe ic^ßòZ eì_ jó MùahYûe aòhd _âZò_û\^Kê cì©ð Keò[ûGö

Z[ýûakú MùahYûe cìk I _â]û^ C_û\û^ Gaõ ò̂Ãhð Zûjûe ùgh _eòYûcö

Z[ý I ò̂Ãhð c]ýùe Kû~ðý-KûeY iµKð aò\ýcû^ö

MùahYû ò̂a§e aòùgähY aû aýûLýû ùlZâùe _eÆe aòùeû]ú,

_ê^eêqbûa _âKûg Keê[ôaû @[aû _âiw ajòbìðZ Z[ýûakú iÚû^ _ûAaû @ûù\û÷

CPòZþ ê̂ùjñö Gjû\ßûeû ò̂Ãhð eì_K iZý _âLýû_^ùe aû]û RûZ ùjûA[ûGö ùZYê

C_~êq Z[ýKê @û]ûe Keò Zûjûe aMðúKeY, Pò«^-c^^, aòùgähY I ~[û[ð

aòùaP^û \ßûeû jó ù~Cñ ò̂Ãhð _âZò_û\òZ ùjûA[ûG, Zûjûjó MùahYû ò̂a§e cj©ß

aé¡òùe ijûdK ùjûA[ûGö

Méj ò̂cûðY ò̂cò© KûV, aûCñg, AUû @[aû iùc< @û\ò C_KeY ù~Cñbkò

GKû« @ûagýK, MùahYû ò̂a§ eì_ ù\aûKê ùjùf cìk C_û\û^ bûaùe

Z[ýûakú ùijò_eò @_eòjû~ðýö Z[ý iõMâj _ê^½ MùahKe C_ù~ûM Keòaûe

lcZû C_ùe ò̂bðe Keò[ûGö GK Pûk Ne Zò@ûeò Keòaû _ûAñ ~ûjû C_KeY

\eKûe, GK _û* cjfû @…ûkòKû MXÿòaû _ûAñ Zûjû @ûagýK ùjûA ^ [ûGö

ùi[ô_ûAñ @ûjêeò @ù^K KòQò C_û\û^e _âùdûM ejòQòö iêZeûõ C_ù~ûMe Pûjò\û

@ ê̂~ûdú aòhdû ê̂iûùe aû lcZû @ ê̂iûùe MùahKKê Z[ý iõMâj Gaõ Zûjûe

~[û~[ C_ù~ûM KeòaûKê _Wÿò[ûGö

4.4 Z[ý iõMâje C›

4.4.1 (K)ùcû÷kòK ( Primary ) Gaõ (L)@^ß\òZ ( Secondary )

Z[ýûakú ( Data )

iûjòZý I AZòjûi @û\òe MùahYûùe ijûdK iûcMâú aû Z[ýûakúe \êAUò eì_



iÚk aòùghùe \éÁòùMûPe ùjûA[ûGö ~[û “ ùcû÷kòK I @ ß̂\òZö ùcû÷kòK

Z[ýûakú iµì‰ð bûùa GK ò̂ŸðòÁ CùŸgý _ûAñ MùahYûe @ûagKZû @ ê̂iûùe

iõMâj Keò ^ [û«òö Gjû ò̂½òZ eìù_ @^^ý ùjûA[ûG ~ûjû @ûMeê ùKjòaò iõMâj

Keò ^ [û«òö Gjò Z[ýûakú ùKak iõ_éq aòbûM MêWÿòK \ßûeû _âKûgòZ ùjûA[ûGö

~òG ùi_eò Z[ýûakú iõMâj Keòaûe Mêeê\ûdòZß ò̂aûðj Keò[ôùaö

@ ß̂\òZ Z[ýûakú ùjCQò ~ûjû _ìaðeê @^ý aòbûM aû @ ê̂Âû^ \ßûeû iõMâjY

Keû~ûA[ûG Gaõ _âKûgòZ aû aýajûe Keû~ûA[ûGö Gjû _ìaðeê _âKûgòZ aû

@_âKûgòZ ùjûA[ûGö C\ûjeY Êeì_, R^MY^û Z[ýûakú ( Population

census data ) Gjû ieKûeu \ßûeû iõMâjY Keû~ûGö ùZYê iõ_éq ieKûeu

_ûAñ Gjû ùcû÷kòK Z[ýûakú bûùa aýajûe Keû~ûGö Kò«ê ùijò GKû Z[ýûakú

~\ò @^ý MùahK \ßeû aýajéZ ùjûA[ûG ùZùa Zûu _ûAñ Gjû @ ß̂\òZ

Z[ýûakú @ùUö ùcû÷kòK aû @ ß̂\òZ Z[ýûakú MùahK iõMâjY Keòaû _ìaðeê

GWûe C›MêWÿòK bfbûùa ò̂¡ûðeòZ Keòaû \eKûeö iùaûð_eò @ûùc Kjò_ûeòaû

ù~, RùY MùahK \ßûeû aýajéZ ùcû÷kòK Z[ýûakú @^ý RùY MùahK _ûAñ

@ ß̂\ò Z[ýûakú bûùa aò\òZ ùjûA[ûGö

4.4.2@^ß\ òZ Z[ýûakúe C› : -

MùahYû _ûAñ @ûagýK ùjC[ôaû Z[ý aòùgh Keò @ ß̂\òZ (Secondary) Z[ýe

C›cû^ \êA _âKûe @ùUö

K) _âKûgòZ Mâ Ú̂ (Published sources)

L) @_âKûgòZ ù_û[ô I _ûŠêfò_ò (Unpublished Sources)

M) AùfKùUâû ò̂Kþ C› (Electonic Sources)

4.4.2.1 _âKûgòZ Mâ^Ú

aòbò Ü̂ _âKûg^ iõiÚû, ieKûeú \ÉûùaR, iõÄeY Gaõ eòù_ûUð @û\ò Gjûe

C› @ùUö aòbò Ü̂ _êÉKûkd, _êÉK _âKûg^ iõiÚûe KýûUfMþ aû _êÉK iìPú I

_ûVûMûe (Library) eê MùahYû aòhdaÉê iµKðòZ ~ûaZúd _âKûgòZ Mâ^Úe GK

iìPú _â[ùc Keò ù^aûKê _ùWÿö ò̂Re ò̂ù\ðgK c]ý G \òMùe iûjû~ðý-

ijù~ûM Keò_ûe«òö iÚkaòùghùe _âKûgòZ Mâ Ú̂cû^ @Zý« \êfðb ùjùf c¤

KfòKZûùe [ôaû National Library, Asiatic Library (KfòKZû, aù´), Gaõ

ùfûKiõbû fûAùaâeò (\òfäú) aû A-fûAùaâeú _âbéZòeê _âû¯ ùjaû ijR

ùjûA[ûGö GjûaýZúZ @^ýû^ý ieKûeú I ùaieKûeú _âKûg^ iõiÚû, RûZúd I



@û«RûðZúd _âKûg^ ~[û “ còkòZ RûZòiõN ( UNO) International Labour

Organisation(ILO), World Bank, Asian Development Bank (ADB),

_âbéZòeê _âKûgòZ eòù_ûðUcû^, Gaõ @^ý Kcòg^ aû KcòUò eòù_ûUð MêWÿòK c¤

C_ûù\d ùjûA[ûGö a©ðcû^ ~êMùe A-fûAùaâeú Gaõ aòbò Ü̂ ùIßiûAUþ Reò@ûùe

@ ß̂\òZ Z[ýûakú iõMâjY Keòaû GK ijR cû¤c eìù_ aýajéZ ùjûA[ûGö

4.4.2.2 @_âKûgòZ ù_û[ô I _ûŠêfò_ò

@_âKûgòZ ù_û[ô aû _ûŠêfò_ò iõMâj Keòaû GK KÁKe aýû_ûeö KòQò

MùahYû @ ê̂Âû^, aògßaò\ýûkd, aýaiûd @ ê̂Âû^, ùaieKûeú iõiÚûcû^ ùcû÷kòK

Z[ý iõMâj Keò eLò[û«ò ~ûjû _âKûgòZ Keû~ûA ^ [ûGö GZ\þ aýZúZ _âûPú^

cV cûûùe @ù^K _âûPú^ ù_û[ô I _ûŠêfò_ò ejò[ôaûe RYû~ûGö ùKak _âiò¡ö

@ ê̂Âû^ aû _ûVûMûe cûûùe ê̂ùjñ, Mâûcû*ke iõbâû« aõgúd aýqò aòùghu

Méjùe, bûMaZ MûZò bkò @ ê̂Âû^cûûùe c¤ @Zý« cìfýaû^ I \êfðb

@_âKûgòZ ù_û[ôe i§û^ còkò[ûGö MùahK ò̂Re @ûagK ùjC[ôaû ù_û[ô aû

@_âKûgòZ _ûŠêfò_ò ^òcò© ùiiaê iÚû^ùe @ù^ßhY Keòaû jêGö

4.4.2.3 AùfKþùUâû^òKþ C›

@ ß̂\òZ Z[ýûakúcû^ @ûRòKû ~êMùe A<eùÛþ cû¤cùe C_f²ö ~ûjûKê

WûC þ̂ùfûW ( Download ) Keò MùahK aýajûe Keò_ûùeö Gjò C›MWÿòK

ùjfû ~[û www.google.com, yahoo.com, msn.com AZýû\òö aòbò^^

@ þ̂fûA þ̂ R‰ðûfMêWÿòK c¤ @ ß̂\òZ Z[ýe GK @^^ý C›ö C\ûjeY Êeì_, www.indiainvest.com, www.censusindia.net, www.icar.org.in,

www.cftri.com @û\òö

@ ß̂\òZ Z[ýûakú aýajûeùe iZKðZû

@ûùc _ìaðeê @ûùfûP^û Keò RûYòùf ù~, @ ß̂\òZ Z[ýûakú ùKCñ ùKCñ

iÚû^úd iõMâj Keû~ûA_ûùeö Kò«ê Gjûe aýajûe icdùe KòQò \òM _âZò

iùPZ^ ejòaûKê _Wÿòaö ùZYê ò̂cÜkòLòZ aòhd _âZò RùY MùahK iZKðZû

@af´^ Keòaû aòù]dö

Z[ýe _âûiõMòKZû ( aòhde _âiõM i_lùe [ôaû CZòZþ)

Z[ýe C_ù~ûMòZû ( aòhd _ûAñ C_ù~ûM ùjC[ôaû CPòZþ)

Z[ýe C_~êqZû AZýû\ò ( C_~êq Z[ý iõMâjY ùjûA[ôaû CPòZþ)

http://www.google.com/

http://www.indiainvest.com/

http://www.censusindia.net/

http://www.icar.org.in/

http://www.cftri.com/



4.5 ùcû÷kòK Z[ýûakú iõMâjYe C_KeY I _âYûkú ( Method of

collecting primary data )

@ ß̂\òZ Z[ýûakú MùahYû ò̂a§e CùŸgýe _eò_ìeK ^ ùjûA_ûeòùf MùahK

ùcû÷kòK Z[ýûakúe iûjû~ý ùÂ[ûGö ùcû÷kòK Z[ýûakú iõMâj Keòaûùe

ò̂cÜfòLòZ C_KeYcû^ aýajéZ ùjûA[ûGö

4.5.1 @aùfûK^ ( Observation ) _âYûkú

@Kèù`ûWð WòKè^ûeú @ ê̂iûùe @aùfûKê iõmû ùjCQò (accurate watching

and noting of phenomena as they occur in nature with regard to

cause and effect or mutual relations ) @[ðûZþ “ PòeûPeòZ NUYûKê

ò̂eòùLAKò @aùfûK^ Keòaû aû ù\Lòaû Gaõ NUYûe KûeY I _âbûa aû

ò̂bðegúkZû C_ùe ¤û^ ù\A ù\Lòaûö

@aùfûK^ Keòaû @[ð ùKak iúcòZ Plêùe ù\Lòaû ê̂ùjñ, aeõ ùijò

GKû icdùe iÚk aòùghùe gêYòaû, _Xÿòaû Gaõ aòùgähY Keòaû ö Gjû\ßûeû

MùahK ò̂ùR _eò\gð^ \ßûeû @aùfûK^ Kùe Gaõ C_ûù\d Z[ýMêWÿòKê fò_òa¡

Kùeö

@aùfûK^ _âYûkú \êA _âKûe @ùU ~[û “ ijbûMòZû @aùfûK^

(Participant Observation) I (Non-Participant Observation)

ijbûMòZû @aùfûK^ùe MùahK ò̂ùR @ijbûMòZû @aùfûK^ö Z[ý

ù~ûMûC[aû ùfûK (Informationat) cûû ijòZ ejò, ùicûû ijòZ ijbûMò

ùjûA Kcð Kùe Gaõ Gjû\ßûeû ùicûûe aýajûeKê @aùfûK^ Kùeö

4.5.2 iûlûZKûe (Interview) _âYûkú

aògòÁ HZòjûiòK, bûhûaòZ, icûRZ©ßaòZþ aû iû]ûeY aýqòcûû ijòZ

iûlûZKeò MùahK ò̂Re aòhdaÉê i´§ùe ajê Z[ý @ûjeY Keòû_ùeö

MùahK ù~Cñ aýqòaòùghu ijòZ iûlûZþ KeòaûKê AzêK, _ìaðeê Zûue VòKYû

iõMâj Keò Zûu ijòZ iûlûZe icd ò̂¡ðûeòY Keòùâû CPòZö jûVûZþ ~ûA

C_iÚòZ ùjaû\ßûeû jêGZ Zûue iûlûZ còkò ^ _ûùeö Zû’QWÿû, iûlûZ Keòaû

_ìaðeê ZûuVûeê @aMZ ùjaûKê [ôaû aòhdcû^ _ìaðeê ò̂½òZ Keò[ôùf Kû~ðýZü

@]ôK iêaò]û ùjûA[ûGö iõ_éq aýqòaòùghu Vûeê C©e @û\ûd Keòaû icdùe

MùahKKê ~[û i¸a aò^câ bûùa _â\gð^ KeòaûKê _Wÿò[ûGö C©e @û\ûd Keòaû

icdùe ùi MêWÿòKê Uò_ûLûZûùe Uò_ò @ûYòaûKê _ùWÿö ùKû÷Yiò aýqòaòùghVûeê



C©e aû Z[ý @û\ûd Keòaû icdùe MùahKuê _eòùag Gaõ aýqòe

cù^ûbûa aû cû^iòK @aiÚû _âZò flý KeòaûKê _Wÿò[ûGö icd icdùe GKû]ôK

aýqòuê iûlûZ Keò MùahKuê Z[û @ûjeY KeòaûKê _Wÿò[ûGö ò̂Re _âgÜMêWÿòK

~[û i¸a iek bûhûùe aýq KeòaûKê ùjûA[ûGö Uò_ûLûZû _eòaù©ð @]ê^û

C©eKê ‘ùU_þ’ Keû~òaûe _¡Zò c¤ iÚkaòùghùe _âPkòZ ùjfûYòö Kò«ê cù^

eLôaûKê ùjaù~, ‘ùU_þ’ Keòaû _ùe ZûjûKê iõ_éq aýqòKê gêYûAù\aû c¤

CPòZþö C©eMêWÿòK iek I iû]ûeY K[ôZ bûhûùe fòLôZ aû ‘ùU_þ’

Keû~ûA[ôùf c¤ MùahK ò̂Re eêPò @ ê̂Kìk Keò ZûjûKê ò̂Re MùahYû

ò̂a§ùe iÚû^ ù\A_ûùeö

4.5.3 _âgÜûakú _âYûkú (Questionnaire and Schedule method )

(a) Gjû _âgÜMêWÿòKe GK iõKk^ ~ûjû Z[ý _â\û^Kûeúuê WûK ù~ûùM aû A-

ùcf Reò@ûùe ù_âeY Keû~ûG Gaõ Z[ý _â\û^Kûeú ò̂ŸòðÁ RûMûùe C_~êq

Z[ý _â\û^ Keò MùahKKê ù`eÉ Keò[ûGö ùZYê GjûKê (Mail-

questionnaire) c¤ Kêjû~ûGö Gjò _âYûkúùe MùahK ò̂ùR ùlZâKê ~òaûKê

_ùWÿ^òö

Z[ý iõMâje Gjû @^ýZc aògòÁ cû¤cö \ìeiÚ aýqò ijòZ MùahK

iûlûZþ Keò ^ _ûeòùf _Zâûkû_ _ìaðK Zûu ò̂KUeê ò̂Re iciýûe icû]û^ _ûAñ

_âùgÜûZ©e Qkùe @bòcZ aû c«aý @ûjeY Keò_ûùeö ijé\d C©e\ûZû

G[ô_ûAñ _ìaðeê i¹Z ùjûA[ôùf ò̂Re C©e WûKù~ûùM aû A-ùcf ù~ûùM

MùahK (_âgÜK©ðû)u ò̂KUKê _VûA MùahYû Kû~ðýùe ijûdZû Keò_ûe«òö

(b) Schedule Method

Schedule c¤ GK questionnaire _eò _âgÜMêWÿòKe GK iõKk^ ~ûjû

ùlZâKû~ðý (Filedwork) icdùe MùahK ò̂ùR C©e \ûZûuê _âgÜ_Pûeò

ùi[ôùe C©e fò_òa¡ Kùeö ùKùZKûõgùe MùahK ò̂ùR C_iÚòZ ^ ejò

_ûeòùf @^ý MY^ûKûeú aû (enumerator) uê ò̂~êqò ù\A_ûeò«ò C©e\ûZûuVê

Z[ý iõMâj KeòaûKê MùahK ò̂ùR aû MY^ûKûeúu \ßûeû C©e\ûZûu @ ê̂iûùe

Kâc ß̂dùe _âgÜMêWÿòK _Pûeò[û@û«ò Gaõ C©e\ûZûu C©e @ ê̂iûùe ùi[ôùe [ôaû

ò̂ŸòðÁ RûMûùe C©e ùfLò @ûY«òö C\ûjeYÊeì_, R^MY^û icdùe Gjò

_âYûkúùe ajêk aýajûe ùjûA[ûGö (Questionnaire) Gaõ (Schedule)



_âYûkú c¤ùe _û[ðKý ùjfû ù~, _â[cUòùe C©e\ûZû ò̂ùR C©e ùfL«ò Gaõ

\ßòZúdUòùe MùahK aû ijù~ûMú MùahK aû MY^ûKûeúcûù^ C©e\ûZûVûeê

C©e _ûA _âgÜûakúùe C©e fò_òa¡ Ke«òö

4.6 C_~êq Z[ý iõMâjY _âYûkúe Pd^

@ûùc C_ùeûq @ûùfûP^ûeê RûYòùf ù~ Z[ý iõMâjY _ûAñ @ù^K

C_KeY Gaõ _âYûkúcû^ aò\ýcû^ö Kò«ê MùahK ò̂Re MùahYû aòhdaÉê

@û]ûeùe C_~êq _âYûkúKê iVòKþ Pd^ Keò aýajûe Keòaû CPòZþö Gjû

MùahYûe CùŸgý, ùlZâ, MùahYû _ûŒò, aòhdaÉê, Z[ýe _âKûe AZýû\ò

C_ùe ò̂bðe Kùeö iÚk aòùghùe _âùZýK Z[ý iõMâjY _âYûkúe C_ù~ûMòZû I

@ ê̂_ù~ûMòZû ejòQòö MùahK G[ô_âZò \éÁò ù\A MùahYû ò̂a§Kê iìPeê eìù_

_âZò_û\^ Keòaû CPòZþö



1. Z[ý KûjûKê Kêjû~ûG?

2. ùcû÷kòK Z[ý KûjûKê Kêjû~ûG?

3. @ ß̂\òZ Z[ý KûjûKê Kêjû~ûG?

4. @ ß̂\òZ Z[ýe C›MêWÿòKe ^ûc ùfLö

L) \úNð C©e cìkK _âgÜ

1. MùahYûùe Z[ýûakúe @ûagýKZûe ~[û[ðZû _âZò_û\^ Keö

2. ùcû÷kòK Gaõ @ ß̂\òZ Z[ý c¤ùe [ôaû _û[ðKý \gðû@ö

3. @ ß̂\òZ Z[ýe C›MêWÿòK iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö

4. ùcû÷kòK Z[ý iõMâje _¡Zò @ûùfûP^û Keö


_â]û^, WÿKÖe Ké¾P¦â, MùahYû _âKeY, @ ê̂aû\ I iµû\^û Kûkû, mû^~êM

_aäògði, bêaù^gße

iûjê, WKÖe ^ûeûdY, MùahYû, @ ê̂aû\, iµû\^û, iZý^ûeûdY aêKþ ùÁûe,

KUK

iwÿò@û iÜûzùkû©e kû~ðýkâcegyanagar.osou.ac.in/download-slm.php?file=maod-15...

Documents