Istorija manastira

U pisanim istorijskim izvorima nema podataka o najranijoj istoriji Jošanice, osnivanju manastira i izgradnji crkve, niti je u samom manastiru sačuvan natpis koji bi o njima svedočio. Narodne legende osnivanje manastira pripisuju knezu Lazaru. Po jednoj verziji knez je podigao hram da bi se iskupio od greha jer je u lovu na tom mestu nehotice ustrelio pustinjaka po imenu Joša, koji se u klisuri podvizavao. U ovom predanju ima istine jer u Jošaničkom Prnjavoru još ima ljudi koji se dobro sećaju velike kamene pećine, negdašnje isposnice, u kojoj su zaista mogli živeti otšelnici. Pećinu je 1862. obišao Josif Veselić, zapazivši da je već i tada bila obrušena. Pred isposnicom se i 1970. videla gomila rasutih tesanika sige. Ali ubrzo po formiranju kamenoloma na tom delu klisure isposnica je, nažalost, sasvim iščezla, kao i gotovo sve ostale pećine na Crnom vrhu. Ipak, iako uništena pre no što su u njoj mogla biti izvedena sistematska arheološka iskopavanja, u rekognosciranjima krajem šezdesetih godina 20. veka u njoj je pronađen dragocen arheološki materijal koji svedoči o tome da je pećina pod Šarenikom bila monaška isposnica. Srednjovekovna gleđosana keramika iz prve polovine 15. veka, otkrivena u okapini, koja se danas nalazi u fondovima jagodinskog Zavičajnog muzeja, od ključne je važnosti i za datovanje manastira u celini. Ostaci vladarskih portreta na severnom zidu priprate, stilske i ikonografske osobine zidnog slikarstva u crkvi, arheološka građa otkrivena na tlu hrama i oko manastira – keramičke posude, fragmenti luksuznog stakla i zvona, kao i jedna manja ostava srebrnog novca despota Đurđa Brankovića – činioci su na osnovu kojih se izgradnja crkve i živopis mogu opredeliti u početak četvrte decenije 15. veka. Budući da se nalazi u srcu srednjovekovne beličke župe, manastir je pripadao plemstvu koje je raspolagalo ovim zemljištem kao baštinom, o čemu svedoče oštećeni ktitorski portreti vlasteoske porodice naslikani na južnom i zapadnom zidu priprate. Mada u dva strana izvora postoje podaci o vlasteli koja je sredinom 15. veka upravljala Jagodinom (porodice Jakšića i Belmuževića), što je pojedine istraživače navodilo da u njima vide ktitore manastira – pitanje stvarnog identiteta jošaničkih ktitora ipak mora ostati otvoreno.

Ovom, ranom horizontu istorije manastira, pripada i toponimija Jošanice. Ona baca više svetla na tip monaške zajednice u klisuri, o čemu na svoj način govori i živopis priprate sa ciklusom neobičnih scena s asketskom tematikom. Naziv obližnjeg sela Crnče, koji potiče od srednjovekovnog apelativa za monahe (črnci), kao i niz drugih toponima, svedoče o davnašnjem snažnom prisustvu anahoreta u brdima oko reke Jošanice, pa se može reći da je u jošaničkoj klisuri postojala monaška pustinja organizovana po načelu lavre, odnosno skita. O toj ranoj istoriji manastira veoma rečito svedoči jezik starog živopisa koji, zahvaljujući drevnim obrascima, u prvi plan ističe bliskost u odnosu vlastele i monaha, karakterističnu za doba poznog srednjeg veka. Hijeratični lik jednog monaha pustinjaka naslikan je na južnom zidu priprate između porodice ktitora i frontalnog arhijereja, možda sv. Jovana Milostivog. Ekspresivni portret ovog kaluđera bez nimba, postavljen naspram vladarske porodice, pokazatelj je ugleda ove ličnosti, pa u njemu treba videti pripadnika one posebne grupe prepodobnih, časnih staraca, koji su smatrani svetima još za života. Ovaj duhovnik, koji je u hramu dobio pravo na portret, bio je bez sumnje predvodnik jošaničkih otšelnika. Sagledan na ovaj način, jošanički manastir bio je sasvim sličan onim duhovnim središtima koja su u srpskim krajevima krajem 14. i u 15. veku osnivali kaluđeri sinaiti izbegli iz dalekih svetogorskih i sinajskih lavri. Iako se ne zna šta se u vreme pada Despotovine zbivalo sa manastirom, dobro očuvana arhitektura hrama govori o tome da ga Osmanlije nisu ozbiljnije oštetile ni tada, pa ni docnije. Sa druge strane, skromni ulomci nadgrobnih spomenika od najfinijeg belog mermera, koji podsećaju na rad studeničkih klesara iz 16–17. veka, ukazuju na trajanje monaškog života u manastiru tokom ova dva veka, i po obnovi Pećke patrijaršije. Arhivske vesti iz prve polovine 18. veka ukazuju na mogućnost da je jošanička crkva služila žiteljima Jagodine kao parohijski hram, jer u mestu nije bilo bogomolje sve do 1818. kada je knez Miloš podigao svoju zadužbinu, sadašnju jagodinsku Staru crkvu. O

tome da je Jošanica u nekom trenutku napuštena mogu svedočiti rano zabeležena sećanja žitelja okolnih sela prema kojima su manastir, koji je bio zarastao u lug, najpre otkrili i održavali mirski sveštenici, još za vreme turske vlasti. Sudeći po J. Veseliću, prvi starešina jošaničkog manastira bio je Milentije Tomić. U skladu s ovim stoje i podaci iz primitivnog protokola rođenih i umrlih iz arhive manastira, nastali pre 1786, godine najstarijeg poznatog izvora o Jošanici. To je ktitorski natpis o obnovi čiji je original, nažalost, u međuvremenu izgubljen ili uništen. Tekst natpisa je, ipak, sačuvan u prepisima Joakima Vujića i Josifa Veselića, kao i u manastirskom letopisu. Na kamenoj ploči koju je J. Vujić video nad zapadnim portalom moglo se čitati da su 1786. manastir obnovili tadašnji iguman, jeromonah Aleksije (Teodorović), i protopop Jovan Popović iz Jagodine, njegov rođak, ali i jagodinski knezovi Dobroslav i Boško, u vreme beogradskog mitropolita Dionisija i turskog sultana Abdul-Ahmeta. Zanimljivo je da su u obnovi učestvovala i svetovna i duhovna lica, kao u vreme osnivanja manastira. Ipak, ne zna se šta je bilo predmet obnove, da li je u pitanju bila samo opravka crkve ili i obnova monaškog života u celini. Ubrzo potom, početkom 1788. izbio je veliki austro–turski rat, poznat u Srbiji pod nazivom Kočina krajina. S obzirom da se manastir nalazi u blizini Carigradskog druma, kapetan Koča Anđelković – jedan od vođa ustanka – svoj glavni štab smestio je u Jošanicu. Tokom proleća 1788. u jošaničkoj klisuri došlo je do žestokog okršaja turske vojske i ustanika. Prinuđen da se povuče u dubinu crnovrškog podgora, Koča je napustio Jošanicu te su Turci upali u manastir i zapalili ga. Iako je u protivnapadu uspeo da povrati manastir, kasnije istoga leta, zbog neuspeha na vojištu Koča se sklonio iz Srbije, pa su Turci Jošanicu još jednom poharali i zapalili. Arhivske vesti svedoče o tome da su i obnovitelji manastira, iguman Aleksije i protopop Jovan Popović, kao i jošanički duhovnik Gligorije, učestvovali u ovim borbama. U Prvom srpskom ustanku Jošanica se iznova našla na udaru sukobljenih vojski. Pošto je ustanički vožd Karađorđe polovinom marta 1804. izgubio bitku za Jagodinu, svoje je trupe povukao na obronke Crnog vrha i u jošaničku klisuru, a kada se 15. juna 1813. u Jagodini teško razboleo, tražio je da ga prenesu u manastir i tamo leče. Po svedočenju J. Vujića kelije, sazidane trudom Melentija (Tošića), potpuno su porušene u naletu osmanske vojske odmah po propasti Prvog srpskog ustanka 1813. Već u jesen 1814, za vreme Hadži-Prodanove bune, Jošanica je ponovo u žiži događaja jer se u njoj obreo monah Genadije koji je u Jagodinskoj nahiji podizao narod na ustanak. Nakon neuspeha bune Turci su ga u manastiru uhvatili i sa drugim zarobljenicima sproveli u Beograd. Po izbijanju Drugog srpskog ustanka, knez Miloš Obrenović 8. jula 1815. šalje jošaničkog igumana Melentija kao svog izaslanika, sa zadatakom da ugovori susret srpskih i turskih pregovarača. Ovi značajni mirovni pregovori predstavnika Marašli Ali-paše i kneza Miloša održani su 10. avgusta 1815. u Jošanici. Srpsku stranu predstavljali su Jovan Obrenović, tumač Dimitrije, knez Miloje Teodorović iz Crnča i kaluđer Neofit iz Nikolja. Povodom uspešnih pregovora knez Miloš je 1832. darovao Jošanici tri zvona, koja su uništena u Prvom svetskom ratu. Bila su postavljena na staroj trospratnoj zvonari, južno od crkve, čije je podnožje bilo ozidano kamenom. Ona je, što pokazuju stari fotografski snimci, između dva svetska rata uklonjena i zamenjena novim zvonikom, podignutim na severnoj strani manastirskog dvorišta.

S obzirom na to da je iguman Aleksije nosio isto prezime kao ustaničke vođe, knezovi Miloje i Panta iz sela Crnča, koji su u manastiru sahranjeni, ovaj iguman Jošanice mogao je biti član iste porodice. U potomstvu kneza Miloja pamti se da je on i kršten u Jošanici, pa je docnije u manastiru formirana zajednička grobnica ove porodice. Na stogodišnjicu kneževog pomena 1852. grobnicu je ogradio okružni načelnik Jevta Teodorović i sin kneza Miloja, a svečano će je 1932. obnoviti uprava manastira i Milan Todorović, direktor jagodinske gimnazije i knežev praunuk. Aleksije je bio iguman Jošanice do 1815, ali ga je kraće zamenio jeromonah Makarije. Pred kraj Austrijsko–turskog rata, nešto posle 1790, zahvaljujući trudu jeromonaha Melentija (Tošića), studeničkog postriženika, severozapadno od crkve sazidane su nove monaške kelije. Iako podaci iz manastirskog letopisa navode da je Melentije bio iguman između avgusta 1815. i maja 1818, kada ga je zamenio Evstratije (Konstantinović), u jednom aktu od 2. jula 1816. među svedocima je – kao iguman – potpisan i jošanički duhovnik Evstratije. Potvrda o postavljenju Melentija za igumana, koju je mitropolit Agatangel izdao 29. aprila 1817, razrešava ovo pitanje svedočeći o tome da su se tokom 19. veka isti kaluđeri više puta smenjivali na mestu igumana, što nije bila retkost. Posle drugog Melentijevog postavljenja, za igumana je ponovo došao Evstratije, takođe studenički postriženik, rodom iz Bosne. Jedan akt mitropolita Agatangela od 18. septembra 1822, sa potpisom kneza Miloša, kojim se igumanu Evstratiju daje dozvola da kupi milostinju i na tlu ćuprijske nahije, posredno je svedočanstvo o tome da se Evstratije pokazao kao veoma vešt iguman. On je ubrzo obezbedio sredstva za podizanje novih kelija, današnjeg Starog konaka. O njemu se veoma lepo izrazio i Joakim Vujić koji je u Jošanicu prispeo 21. avgusta 1826, i kod Evstratija zakonačio. Toga dana, J. Vujić je uradio prepis ktitorskog natpisa iz 1786. o obnovi manastira, otrgnuvši ga od zaborava. U kratkom opisu crkve istakao je da je bila cela oslikana likovima svetitelja. Relativno dobro stanje srednjovekovnog živopisa i posle četiri veka turkokratije svakako je imalo uticaja na

održavanje svesti o starini i značaju manastira među stanovništvom. Vujić je tada uočio da su oči svetitelja bile oštećene, optuživši za to Turke koji su u vreme Kočine krajine i Karađorđa manastir više puta palili. Skidanje boje sa likova svetitelja moguće je pripisati, međutim, i sujeverju i apokrifnoj medicini. On je takođe zabeležio i da su Turci „iz pištolja na templo pucali koje rupe od taneta i dan današnji videti se mogu“, što je najraniji pomen jedne oltarske pregrade u Jošanici. Komisija za popis manastira Jagodinskog okruga obišla je Jošanicu 21. oktobra 1830. i konstatovala da zidno slikarstvo pokriva sve površine hrama, ali da nije u dobrom stanju. Već 1829. u porti Jošanice sahranjena je Milosava, žena beličkog kneza Miloja, čime je započeto formiranje porodične grobnice knezova iz sela Crnča. Tri godine kasnije, 1832, na tom je mestu sahranjen i knez Miloje. U natpisu na grobnoj ploči pod reljefnim likom kneza s iskukanom sabljom, sa ponosom se navode kneževe vrline i zvanja, njegova hrabrost, neustrašivost i diplomatske zasluge. Duhovni značaj Jošanice narednih godina postajao je sve veći, o čemu svedoči veći broj krštenica novorođenih iz okolnih sela. Uz duhovnu, rasla je i ekonomska snaga manastira koji je tokom prve polovine 19. veka bio samo metoh velikog manastira Kalenića. Uz blisku saradnju s okolnim življem, uporedo su zabeleženi i sukobi i parničenja zbog zemlje. Zato su Komisijskim protokolom iz 1847. i poveljom kneza Aleksandra Karađorđevića iz 1849. utvrđene granice šumskog i ziratnog zemljišta manastira Jošanice. Sa bratstvom Kalenića vođena je 1851. prepiska sa željom da se na novoj priprati, koju je trebalo dograditi uz jošanički hram, formira i zvonik, ali ova namera ipak nije ostvarena. Zahvaljujući njenom ekonomskom jačanju, Arhijerejski sabor uvrstio je Jošanicu u red samostalnih i opštežiteljnih manastira, rešenjem dostavljenom igumanu Justinu (Grbiću) 10. oktobra 1854. Verovatno da je novi status podstakao ovog igumana da preduzme veće radove na obnovi hrama. Jedan akt iz manastirske arhive pruža podatke o pregradnji crkve 1856–1858. kojom su, nažalost, naneta teška oštećenja prvobitnoj arhitekturi i starom živopisu. U arhivi se čuva i prepis nestalog ktitorskog natpisa o ovoj pogubnoj obnovi, u kojem stoji da je izvedena razrezom parohijana i trudom igumana Justina, i da je okončana 20. jula 1858. za vlade kneza Aleksandra Karađorđevića i mitropolita Petra. Da bi se uvećala unutrašnjost hrama, u celini je srušen zid koji je delio pripratu od naosa, prošireni su svi prozorski otvori u kupolama i u oltaru, a probijeni su i novi na južnoj fasadi. Tada su najverovatnije izvedene i freske u protezisu na novom sloju maltera, jer su preko predstave Snetija naslikani Evharistijski Hristos i pomenik u vidu diptiha, u kojem se navodi i ime srpskog mitropolita Petra. U „obnovi“ je sa zapadne fasade skinuta i kamena ploča sa ktitorskim natpisom iz 1786. Nju je, prislonjenu uz manastirski zid, video J. Veselić kada je 7. jula 1862. posetio Jošanicu. U vreme pregradnje crkve uklonjen je i stari ikonostas koji pominje J. Vujić. U velikoj studiji o Srbiji F. Kanic beleži da je u Jošanici 1864. pod kupolom, „protivno svakoj tradiciji“, postavljen nov ikonostas a da su ikone, rad novosadskog slikara Ilije Dimitrijevića, izvedene po nalogu tutora Radisava Milutinovića iz Belice. Ovaj ikonostas sklonjen je tokom konzervatorsko-restauratorskih radova 1967–1971, i tada mu se gubi svaki trag. Ipak, izgled te višespratne oltarske pregrade pod kupolom naosa sačuvan je na dragocenim terenskim snimcima iz 1967. Po zahtevu Konzistorije Eparhije beogradske, 21. oktobra 1867. jošanički iguman Serafim sastavio je opis manastira i njegovog imovinskog stanja u kojem se, između ostalog, navodi i da je živopis u hramu prekriven i da je u hramu postavljen običan ikonostas. Već iz naredne godine potiče detaljniji izveštaj o imanjima manastira,

procenjenim na 52.490 groša, koji su 18. januara 1868. zajedno potpisali iguman Serafim i namesnik Evstratije. Na osnovu pretpisa ministra prosvete i crkvenih dela od 1. maja 1871, a po želji igumana Jevtimija, 11. juna 1871. izdat je akt kojim su delovi manastirske zemlje ustupljeni na besplatno uživanje žiteljima Jošaničkog Prnjavora, dok je 1873. manastir dobio i prilog u iznosu od 13.030 groša za opravku manastira. U teškim godinama za vreme Srpsko–turskih ratova 1876–1878. Jošanica je sve svoje zgrade ustupila potrebama vojnih bolnica. Po okončanju ratnih dejstava novi iguman Arsenije, upamćen kao odmeren monah vredan poštovanja, uz pomoć jeromonaha Teodosija i monaha Vićentija pripremao je novu obnovu manastira. Ona je usledila 1885, za vreme kralja Milana Obrenovića, o čemu svedoči natpis na kamenoj ploči sa desne strane ulaza u Stari konak. Radovi su se po svoj prilici odnosili samo na adaptaciju sprata konaka koji je prvobitno bio od lošeg materijala. Manastirom je dobro upravljano i pod sledećim igumanom Janićijem. On je 10. oktobra 1888. ministru prosvete i crkvenih dela mogao da dostavi izveštaj o imanju koje se sastojalo od čak 16 delova. Potom je usledila još jedna obnova. Sa zapadne strane hrama dozidana je 1890. spoljna priprata, u koju je preneta Jošina grobnica. Smeštena je u jugozapadni ugao nove prostorije, a u istočnom zidu formirana je i posebna niša za potrebe upražnjavanja kulta „isposnika Joše“. Tada je unutrašnjost hrama u celini oslikana belo i prekrivena šestokrakim zvezdama koje su podražavale nebeski svod. Zbog sklonosti padu spoljna priprata je 1946. sasvim uklonjena. U poslednjoj deceniji 19. veka manastir je svojim sredstvima, putem zajma, mogao da pomogne podizanje Sabornog hrama u Jagodini. Povodom osvećenja temelja 1896. tadašnji crkveni poglavar, mitropolit Mihailo, dolazio je u Jagodinu, ali je prethodno posetio i Jošanicu, u kojoj ga je pred crkvom dočekao iguman Arsenije u svečanom ruhu. Uspešno vođenje manastira nastavljeno je i početkom 20. veka. Novi iguman, jeromonah Gavrilo (Kupusinac), obrazovan i snalažljiv monah, unapredio je ekonomiju. Za njegove uprave sagrađena je zgrada za smeštaj alata, podignut je moderan voćnjak – u okolini čuven po kvalitetu – kao i nov vinograd, čime su uvećani prinosi sa celokupnog imanja. Manastir je već 1902. popravljan i crkva prepokrivena limom, dok je 1909. u hramu postavljena nova časna trpeza od crvenog mermera sa zlatnim natpisom u kojem su navedeni kralj Petar I Karađorđević, mitropolit Dimitrije i iguman Gavrilo. Usledile su godine velikih donacija. Tako je 1912. manastir poklonio svu potrebnu građu za podizanje škola u selima Deonici, Lozoviku i Belici, dok je tokom Prvog svetskog rata za sve vojne obveznike i rezervne bolnice Jošanica besplatno davala ogrev i ustupala zgrade za smeštaj izbeglica iz Mačve. U povlačenju srpske vojske 1915. manastir je napustio i iguman Gavrilo, priključivši se trupama. Na Solunskom frontu je u Englesko-srpskoj

bolnici u Vodenu radio kao dobrovoljac – bolničar, gde je 17. aprila 1917. poginuo u eksploziji avionske bombe U manastiru su između 1915. i 1921. privremene starešine bile jeromonah Dositej (Pavlović) i ravanički iguman Makarije (Miletić). Za igumana je zatim postavljen Teodosije (Tošić), rodom iz Pirota. On je iskustvo najpre stekao upravljajući Miljkovim manastirom kraj Morave. Budući vredan, sposoban i snalažljiv, u Jošanici je veoma brzo razvio pčelarenje, povrtarstvo i pletarstvo. Na njegov predlog u Jošanici je 1921. održan trodnevni osnivački sastanak monaškog udruženja. Trudeći se da uredi izgled manastira Teodosije je ojačao podzid prema brdu sa severne strane crkve, tamo premestivši zvonik sa novim zvonima izlivenim 1923, na kojima se u natpisima pominju kralj Aleksandar I Karađorđević, srpski patrijarh Dimitrije i sam iguman Teodosije. Tih je godina plotom ogradio portu, podigao veliku ulaznu kapiju, i premestio i uredio manastirsko groblje. Naložio je da se fasade crkve ukrase paralelnim trakama crvene boje i da se na istočnoj i zapadnoj strani naslikaju rozete. Na terasi ispred kovanluka podignut je Spomenik vojnicima u ratovima 1912–1918, u vidu visokog obeliska prekrivenog natpisima i stihovima V. Ilića Mlađeg. Zajedno sa potomstvom kneza Miloja iz Crnča, on je 25. septembra 1932. organizovao svečani prenos njegovih posmrtnih ostataka i obnovu grobnice. Teodosijev naslednik, od 1939, bio je iguman Sofronije (Mihailović), autor manastirskog letopisa. Tokom Drugog svetskog rata, nažalost, neki članovi bratstva pali su kao nedužne žrtve. Najpre je 1941. poginuo sabrat Sava (Bogdanović), a zatim i 1942. iguman Sofronije, Lazar Jevremović, manastirski šumar i učenik bogoslovije, kao i jeromonah Damaskin (Andrić). U manastiru je, uprkos stradanjima, formiran dom za izbegličku decu. Po okončanju ratnih dejstava 1944, ne sačekavši partizane, manastir su napustili monasi Varnava (Nikolić) i Toma (Jakšić), a u konaku je ostao samo starac jeromonah Dimitrije (Božajković). Ipak, 8. aprila 1945. za igumana je postavljen arhimandrit Irinej (Vujanović), koji će pokušati da konsoliduje stanje u Jošanici. U narednim decenijama manastir će ulagati velike napore za opstanak, o čemu svedoči period šumadijskog episkopa Valerijana (Stefanovića) i jošaničkog igumana Hadži-Hristifora (Obradovića). U vreme ovog igumana, u periodu 1967–1971, izvođeni su istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, prema projektu najpre kragujevačkog, a potom i republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Tada je manastirskoj crkvi vraćen njen srednjovekovni lik. U hramu je 1971–1973. postavljen novi ikonostas, sa ikonama Dragomira Jašovića, koji je zbog starosti i oštećenja 2005. zamenjen novim, radom monahinje Arsenije i zografske radionice manastira Grgetega.

Za vreme šumadijskog episkopa Save (Vukovića) i igumana Makarija (Avramovića), u periodu 1981–1984. obnovljen je jošanički Novi konak. Narednih godina manastir je zadesila ozbiljna kriza monaštva. Tokom kraćeg boravka monahinja u Jošanici i zahvaljujući trudu Društva za obnovu konaka, 1991. izvršena je adaptacija oronule zgrade Starog konaka, uz uređenje manastirske biblioteke, pri kojoj se nalazi i stara arhiva manastira Jošanice. U najnovije vreme, pod igumanom Evtimijem, u Jošanici je došlo do nove, istinske obnove monaškog ustrojstva; 2005. je pri manastiru regulisan tok reke Jošanice, a 2007. okončano podizanje podruma. Manastir je ponovo zauzeo mesto duhovnog centra čitave oblasti. U opštežiću ostvareno je i sveukupno jačanje manastirske ekonomije, o čemu najbolje svedoče uzlet i razvijanje specifičnih delatnosti kao što su pčelarstvo i knjigoveštvo.

Arhitektura crkve

Jošanički hram je nevelika jednobrodna građevina koju čine jednovremeno podignuti naos i priprata, sa kupolama konstruisanim nad svakim od ovih prostora. Sredinom 19. veka južna fasada i živopis na toj strani crkve teško su oštećeni probijanjem dva velika prozorska otvora i jednih vrata, dok su na kupolama i u oltaru prošireni postojeći prozori. Radi „povećanja“ prostora zdanja zid između naosa i priprate tada je srušen do visine od 5,65 m, odnosno do temena zapadnog potkupolnog luka, dok je na bočnim

stranama sveden na zasečene pilastre. Rušenjem venaca na zidovima, kubičnim postoljima i kupolama crkve, svodovi naosa, unutrašnje i spoljne priprate dograđene 1890, podvedeni su pod isti dvoslivni krov, a fasade su prezidane. Nakon ispitivanja zatečenog stanja arhitekture, konzervatorsko-restauratorskim radovima 1967–1971. hramu je, u osnovnim crtama, vraćen stari izgled. Na južnoj strani zazidani su prozorski otvori i vrata, dok su spoljašnja oštećenja sanirana a niše u unutrašnjosti rekonstruisane. Na osnovu ostataka prvobitnih oblika sprovedena je rekonstrukcija prozora na glavnoj kupoli sa polukružno zasvedenim nišama (0,20 h 1,40 m), kao i oltarskog prozora u plitkoj polukružnoj niši na istočnom delu apside (85 h 20 cm). Ponovo su izgrađeni zid između naosa i priprate i dva istočna pilastra, dok su na visini od 4,25 m postavljene nove zatege od hrastovog drveta (pod svodovima istočnog i zapadnog traveja u naosu i pod severnim i južnim lukom u priprati). U hramu je izveden i novi pod, po ugledu na stari, koncipiran u modularnom rasteru opeka (60 h 60 h 8 cm). Oštećeni kvaderi sige zamenjeni su novim, a na zapadnoj fasadi konstruisan je uži portal (2,20 h 1,10 m), kao i lineta u vidu lučno zasvedene plitke niše. Bočne arhivolte ozidane su motivom „riblje kosti“, čiji su ostaci ustanovljeni tokom ispitivanja. Najzad, po iskopavanju i odstranjivanju više slojeva naplavina, oko crkve ukopan je zaštitni drenažni sistem.

S obzirom na to da nakon radova na obnovi mnogi delovi crkve predstavljaju rezultat zahvata rekonstrukcije, o prvobitnim oblicima arhitekture Jošanice moguće je govoriti samo uslovno. Uprkos oštećenjima, originalni prostorni oblici i osnovni spoljašnji izgled ipak su sačuvani. Zidovi crkve, debljine od 0,95 do 1,10 m, izvedeni su od lomljenog i obličastog kamena u krečnom malteru, i uz pomoć drvenih zatega. Svodovi, kubična postolja, kupole kao i polukalota oltarske apside građeni su uglavnom opekom, ali i nejednakom primenom i kombinovanjem opeke, lomljenog i poluobrađenog kamena.

Fasadna platna formirana su od tesanih, pažljivo fugovanih i složenih kvadera sige, a potom su oslikana motivom koji podražava tehniku opus listatum. Naos Jošanice ima osnovu podužne jednobrodne prostorije (2,60 h 3,60 m) sa polukružnom apsidom na istoku. Nad apsidom je konstruisana pravilna polukalota, dok su u bočnim zidovima oltarskog prostora formirane manje zasebne niše, jedna duboka i lučno zasvedena za proskomidiju i druga manja, kvadratnog preseka, za đakonikon. Na unutrašnjim stranama bočnih zidova naosa konstruisana su i dva para pilastara približno kvadratnog preseka, koji preko prislonjenih lukova nose svodove oltarskog i zapadnog traveja, kao i pojas pandantifa. Istočni pilastri preko kraćih prislonjenih lukova na visini od 3 m formiraju visoke plitke niše proskomidije i đakonikona. Slično tome, zapadni pilastri su na visini od oko 3,50 m kratkim lukovima vezani za odgovarajući zid naosa, formirajući na taj način visoke plitke niše na bočnim zidovima zapadnog traveja. Na pravilno izvedenim pandantifima konstruisana je kupola prečnika 2,4 m, obrazovana od plitkog kubičnog postolja, tambura (iznutra kružnog, spolja osmostranog oblika) i kalote sa temenom na visini od 10,13 m. Prozorski otvori na tamburu formirani su prema stranama sveta, a između njih se nalaze slepe dvostruko profilisane niše. Jedini prozorski otvor van kupole i oltara konstruisan je u osovini južnog zida, između oštećene fresko-predstave sa poprsjem nepoznatog svetitelja u donjoj, i friza svetiteljskih poprsja u gornjoj zoni. Uzani spoljašnji otvor ove monofore prvobitno se nalazio uz istočnu stranu pilastra najistočnije slepe arkade na južnoj fasadi crkve. Ovakva, jednostavno zamišljena konstrukcija naosa, sa ravnim platnima zidova, širokim poluobličastim svodovima i ujednačenim sfernim površima pandantifa, oltarske apside i kupole, pogodovala je izvođenju zidnog slikarstva. Priprata u Jošanici pravougaone je osnove, približne kvadratu (2,60 h 3,60 m). Pregledne površine sva četiri zida priprate uzdižu se do visine od oko 4 m, na kojoj su konstruisani prislonjeni lukovi, na severnoj i južnoj strani veće širine (70 cm), na zapadnoj i istočnoj manje (30 cm). Nad ovim krstastim sistemom nosača konstruisani su pandantifi koji nose kupolu prečnika 1,70 m, sa kalotom uzdignutom do visine od 8,18 m. Slično kao u naosu, u priprati je konstruisan još samo jedan otvor van kupole, u samom vrhu južnog zida; kvadratnog preseka iznutra i s očuvanom slikanom bordurom na donjem delu, na fasadnoj strani ima uski vertikalni prorez. S obzirom na svoj oblik, dimenzije i poziciju, očito nije bio namenjen propuštanju svetlosti, već cirkulisanju vazduha.

Iako po dimenzijama spada u red skromnijih srednjovekovnih crkava (11 h 5,60 m), hram manastira Jošanice osoben je kako po svom prostornom sklopu, tako i po obradi fasada. Zamisao ktitora i protomajstora da na maloj građevini sažete osnove podignu kupole nad naosom i pripratom ostvarena je znalački i sa iskustvom. Celina deluje skladno, čemu doprinosi obrada fasada, koja je na severnoj i južnoj strani sprovedena u vidu po tri široke slepe arkade. Spoljašnjost hrama prvobitno je bila omalterisana, a potom oslikana imitacijom ćelijastog načina zidanja primenjenom i na pojedinim reprezentativnim crkvenim građevinama Srbije s kraja 14. i početka 15. veka (eksonarteks Hilandara, Ravanica, Lazarica, Veluće, Kalenić), na način koji je bio poznat i u starijoj srpskoj graditeljskoj praksi. Sudeći po preostalim fragmentima na istočnoj arkadi južne fasade, spoljnu fresko-dekoraciju činili su horizontalni nizovi od po tri tanke paralelne trake u boji pečenog okera, postavljeni između širokih pojaseva bele boje. Crvenim trakama podražavan je trostruki niz opeka, a belim površinama redovi kamenih tesanika. Struktura vodoravnih pojaseva bila je dopunjena slikanim rozetama postavljenim u temena slepih arkada. Jednostavna shema jednobrodne crkve sažetog upisanog krsta bila je veoma čest graditeljski tip kako u srednjovekovnoj Srbiji, tako i širom kulturnog prostora Vizantije. Primenjivan je na mnogim sakralnim zdanjima skromnije gradnje i malih dimenzija (Ramaća, Donja Šatornja, Kastaljan, Brezovac), ali i na onim nešto većim (Koporin) ili bogatije zidanim (Vraćevšnica). Budući da je sasvim očuvana, kao deo arhitekture i kao živopisana celina, kupola nad pripratom u Jošanici jedinstvena je u korpusu crkava Moravske Srbije. Najsličniji primer jeste oštećena i nedovoljno jasno rekonstruisana kupola nad pripratom u Kaleniću, koja bi se mogla smatrati mogućim uzorom za jošaničko dvokupolno rešenje. Prostor priprate sa jednom ili više kupola neposredno se može dovesti u vezu sa višestrukom namenom narteksa, koja je bila saobražena činu ktitorske sahrane,

obaveznoj pratećoj vizuelnoj komemoraciji starih i novih ktitora, kao i njihovim posmrtnim pomenima. Graditeljsko rešenje hrama sa jednokupolnim ili dvokupolnim narteksom istoričari arhitekture vide kao srazmerno retku pojavu u vizantijskom graditeljstvu. U prestonici je najznačajniji uzor prvom rešenju svakako bio carski kompleks manastira Pantokratora iz prve polovine 12. veka, tačnije njegova srednja crkva koja je predstavljala mauzolej dinastije Komnina posvećen sv. Mihailu. Za poreklom dvokupolnog tipa razložno bi bilo tragati u pravcu koji vodi ka arhitekturi crkve Svetog groba u Jerusalimu. Prestonički primeri, koje odlikuje znalačko uravnoteženje kupolnih masa, imali su snažnog odjeka na periferiji vizantijskog sveta (Mesemvrija, Asenovgrad, Bojana, Mistra, Menikejska gora). Do Srbije je ovaj graditeljski sklop po svoj prilici pristigao preko trakijskih, bugarskih i makedonskih oblasti, Soluna i Svete gore, Tesalije i Epira, da bi mu se trajanje nastavilo i kasnije (Vlaška, Meteori). U domaćoj sredini, najizrazitiji primeri ostvareni su na spomenicima zrelog 14. veka, poput Banje Pribojske, Lesnova, Psače, Markovog manastira i eksonarteksa hilandarskog katolikona. Zidanje crkava sa pripratom kao posebnim funkcionalnim prostorom predstavljalo je ustaljeni program sakralnog graditeljstva u srpskim oblastima krajem 14. i u 15. veku. Takav se zaključak može izvesti pogledom na velike vladarske zadužbine kakve su manastiri Ravanica, Ljubostinja i Resava. S obzirom na trenutno stanje istraženosti i stepen očuvanosti, očito je da je ova praksa primenjivana i na mnogim drugim zdanjima; nad najčešće istovremeno sagrađenim pripratama podizana su kupolna ili spratna postrojenja, a ponekad i zvonici sa prostorijama naročite namene za paraklis ili katihumenu (Lazarica, Neupara, Veluće, Rudenica, Milentija, Sisojevac). Manastirske crkve u Kaleniću i Vraćevšnici, hronološki i prostorno bliske Jošanici, pružaju najjasniji uvid u idejne osnove arhitekture srpske Despotovine iz treće i četvrte decenije 15. veka. Sadašnja slepa kalota nad pripratom u Kaleniću ostatak je prvobitne kupole čiji su pandantifi sasvim očuvani, što su potvrdili rezultati novijih izučavanja kalenićke arhitekture. Sa druge strane, i kao potvrda raširenog običaja, kupola konstruisana nad zapadnim ulaznim tremom u Vraćevšnici potvrđuje njenu dominantnu simboličnu vrednost u opštoj zamisli strukture hrama, te nesumnjivu motivaciju ktitora i njegovog arhitekte da ostvare originalan sklop.

Jednostavna spoljna obrada Jošanice svoje poreklo takođe duguje viševekovnoj tradiciji, jer je raščlanjavanje fasada sistemom slepih arkada predstavljalo drevno graditeljsko rešenje. Ipak, niz istovetnih arkadnih lukova, bez neposredne konstruktivne funkcije i bez stvarne veze sa unutrašnjom prostornom strukturom, odlika je pozne faze vizantijskog graditeljstva. Usled opadanja strogosti arhitektonskog izraza u 14. veku fasade crkava sve više su dobijale na dekorativnosti, pa se na velikom broju primera uočava primena tzv. „akvadukt“ sistema, tj. kontinuiranog niza slepih arkada jednake visine. U svojoj izvornoj shemi carigradskog porekla, ovaj je motiv tokom dugog trajanja vizantijske arhitekture stekao različite regionalne osobenosti, koje su ponavljale osnovnu ideju plitkih lezena ili polustubova spojenih slepim lukovima, ili naročito obrađenih arhivolti. Tipološki, ovaj sistem fasadne obrade nije bio vezan za određenu vrstu kultne arhitekture, pa se vešto uklapao u simboliku lukova kao znakova za stanove pravednika, a u kontekstu značenja crkve kao predstave Nebeskog Jerusalima. Jošanici su u tom pogledu najsličnije neprecizno datovane pozne crkve Sv. duha u Stalaću i Vitovnice, dok su besprekorno složene kamene fasade vremenski bliske Vraćevšnice ostale kao vrhunski izraz ovog sistema. U okvire tradicionalnog pristupa jošaničkih majstora uklapa se i keramoplastična obrada polukružnih, pod bočnim arhivoltama zidnih polja ispunjenih zrakasto postavljenim opekama, što je motiv često označavan terminima „cikcak (zig-zag)“, odnosno „riblja kost“. Iako arhivolte svoj sadašnji izgled najviše duguju rekonstrukciji, sam motiv „riblje kosti“ uočava se na mnogobrojnim crkvama širom vizantijske kulturne sfere. Premda se ovaj na bočnim arhivoltama Jošanice može oceniti kao „jedini polihromni element fasade“, treba istaći da nema osnova za potpuno pouzdan zaključak da su površine arhivolti prvobitno bile dostupne pogledu, kao što jeste bio slučaj sa identično obrađenim površinama luneta na prozorima Gračanice, ili na slepim nišama oltarske apside Bogorodice Olimpiotise u Elasonu, crkvici sv. Nikole u Velesu ili

Andreašu. Naime, u vizantijskom graditeljstvu nije bila retkost da se na ovaj način izvode zidovi crkve ili polukalote oltarskih apsida, koji bi potom bili pokriveni malterom. Obrada zidnih površina postavljanjem opeka u vidu „riblje kosti“ u osnovi je proizilazila iz potreba konstrukcije, jer je takav osobeni način slaganja opeka obezbeđivao znatno viši kvalitet zidne mase. U slučaju da su bočna polja arhivolti Jošanice bila malterisana mogla su, poput drugih delova fasada, prvobitno biti i oslikana. SREDNJOVEKOVNA NEKROPOLA I NADGROBNI SPOMENICI Crkva manastira Jošanice okružena je većim brojem starih nadgrobnih spomenika. Budući da crkva i prostor porte nisu do sada arheološki istraženi, o mogućoj hronologiji sahranjivanja na ovom mestu može se zaključivati samo na osnovu tipologije grobnih belega zastupljenih na manastirskom groblju. Danas se insitu može videti ukupno dvadeset osam ploča koje sasvim izvesno pripadaju najstarijoj, srednjovekovnoj etapi istorije manastira Jošanice. One okružuju crkvu sa svih strana, a u nešto većem broju koncentrisane su na prostoru današnje porte zapadno od ulaza u crkvu. To su nadgrobnici od sivog peščara i svi pripadaju tipu položenih ploča. Međusobno se razlikuju po stepenu i načinu klesarske obrade gornje površine. Svi su pravilno orijentisani po osi istok – zapad, sa uzglavljem na zapadu. Najreprezentativniji među njima (234 h 86 h 13,5 cm), lociran severozapadno od ulaza u crkvu, pripada tipu pravougaone, položene ploče sa ravnom gornjom površinom i precizno klesanim, zakošenim ivicama. Tipu položene ploče ravne gornje površine pripada i još dvanaest nadgrobnika rasprostranjenih na danas vidljivom prostoru nekropole. Oni su manjih dimenzija – nijedan ne prelazi dužinu od 2 m – i daleko rudimentarnije klesarske obrade. Kod mnogih nije više moguće ustanoviti da li su ivice prvobitno bile zakošene ili ne. Kao posebna podvarijanta ove vrste nadgrobnog spomenika izdvaja se manji broj od ukupno tri sačuvane položene ploče pravougaonog oblika sa zaobljenom gornjom, zapadno orijentisanom ivicom. Najreprezentativnija među njima (229 h 80 h 10 cm), doduše polomljena na dva dela (oba insitu), sa vidljivo zakošenim ivicama, nalazi se jugozapadno od ulaza u crkvu, u prvom redu nadgrobnika najbližem današnjoj zgradi konaka. Još jedna od ploča, u severozapadnom delu nekropole, mogla bi se ubrojati u ovu podvrstu, s tim što je kod nje i istočni i zapadni kraj zaobljen, preciznije rečeno klesana je tako da formira oval čiji se istočni i zapadni kraj završavaju blago prelomljenim lukom. Ne mali broj položenih ploča pripada tipu tzv. „ribljih leđa“. Njih karakterišu elipsaste konture i ovoidno telo sa manje ili više naglašeno ispupčenom gornjom površinom. Na nekropoli manastira Jošanice sačuvano je osam primeraka ove vrste grobnog belega čije se dimenzije kreću u rasponu od 1,8 m do 2,16 m dužine, 45 do 70 cm širine i 10 do 15 cm visine. Jedinstvenu pojavu u okviru grupe položenih nadgrobnika predstavlja jedna sačuvana amorfna ploča (196 h 78 h 14 cm) koja se tek osnovnom klesarskom intervencijom razlikuje od prirodne stene. I ona je smeštena u delu nekropole zapadno od ulaza u crkvu, pod velikim drvetom četinara u severozapadnom uglu danas vidljive površine manastirskog groblja. Svi položeni nadgrobnici od peščara pripadaju anepigrafskom tipu i lišeni su bilo kakvog skulptoralnog ukrasa. Jedini srednjovekovni nadgrobnik sa jošaničke nekropole, u najširem značenju te hronološke odrednice, sa natpisom i klesanim ukrasom jeste danas dislocirani i oštećeni fragment pločastog usadnika od belog mermera (27 h 14 h 6,5 cm) koji se čuva u manastirskom konaku. On pripada lako prepoznatljivoj grupi usadnika koji su

izrađivani u studeničkim radionicama tokom poznog srednjeg veka. Reč je o stelama pravougaonog, ponekad blago trapezastog oblika, koje se pri dnu sužavaju. Završene su ravno ili lučno klesanom ivicom. Iako kod jošaničkog primerka to zbog oštećenja nije moguće uočiti, mermerne stele ove vrste redovno imaju blago zakošene ivice koje su, izvesno, i na ovom nadgrobniku bile tako oblikovane. Na osnovu sačuvanog fragmenta moguće je ipak ustanoviti da je pripadao tipu studeničkih stela sa predstavama ljudskog lika koje odlikuje izražena shematizacija i geometrizacija formi, pri čemu lobanje dobijaju naglašeno jajasti oblik a obrve postaju kružni okviri okruglih očiju. Spojene su sa linijom nosa ispod kojeg leže dugački, izvijeni brkovi. Obrazi, jagodice i brada postaju gotovo zasebne površine, manje izražene plastičnosti, koje nisu slobodno modelovane već su stilizovane pomoću šablona. Na studeničkim usadnicima ove vrste ljudski lik klesan je plošno, naspram štokovane pozadine, a uokviren redovno geometrijskom ili stilizovanom floralnom bordurom. Od takvog lika na jošaničkom primerku studeničkog mermernog usadnika sačuvala se samo donja četvrtina lica sa jednim tipično oblikovanim brkom, kao i deo bordure u vidu trodelne trake čiji je svaki segment oživljen zupčastim motivom. Dekorativni motiv bordure, kao i lice, nalaze se u istoj ravni sa gornjom površinom ploče a modelovani su tehnikom pikovanja ili štokovanja, odstranjivanja tj. udubljivanja površina naspram kojih se predstave javljaju. Sa zadnje strane usadnika sačuvan je fragment natpisa (zdh / rb / x) koji, budući da studenički spomenici ove vrste po pravilu pripadaju anepigrafskoj grupi nadgrobnika, svedoči o sekundarnoj upotrebi ove stele. Na osnovu dosad proučene građe vezane za nadgrobne spomenike sa teritorije srpskih zemalja srednjeg veka, naročito one najpodrobnije ispitane sa područja Starog Rasa – može se zaključiti da su amorfne položene ploče tj. jednostavni, tek rudimentarno pritesani masivni kameni blokovi, poput opisanog primerka sa nekropole manastira Jošanice, mogli obeležavati grobove već tokom 13. veka pa i u daljoj prošlosti, što nije arheološki potvrđeno. Izvesno je da se kao donja granica njihove upotrebe može uzeti sam kraj 13. i početak 14. veka. Uporedo sa amorfnim pločama u upotrebi su bile i obrađene položene ploče od peščara. Najjednostavnija varijanta ove vrste belega, ploča ravne gornje površine sa okomito klesanim stranicama, bila je zastupljena već krajem 13. i početkom 14. veka. Po svemu sudeći, ova vrsta nadgrobnika ostala je u upotrebi i tokom 15. i 16. veka. Uporedo sa njom, klesale su se i na grobljima širom srpskih zemalja srednjeg veka postavljale i druge varijante osnovnog tipa položenog nadgrobnog spomenika od peščara, od kojih su one sa zakošenim ivicama, kao što smo naveli, u velikom broju zastupljene i na nekropoli manastira Jošanice na kojoj, zapravo, predstavljaju dominantni tip grobnog belega. Na osnovu analogija sa sličnim nadgrobnicima sa nekropole uz crkvu sv. Petra i Pavla u selu Pope na obroncima Golije, koji se spuštaju ka Ljudskoj reci, kao i primercima sa lokaliteta Crkvina kod Tutina, Latinska crkva na Postenju u neposrednoj blizini Petrove crkve kod Novog Pazara, a posebno onim sa nekropole uz crkvu u Deževu – moglo bi se zaključiti da su nadgrobne ploče ove vrste i u Jošanici mogle biti u upotrebi već tokom 14. veka a da su, gotovo sasvim sigurno, bile klesane i postavljane do kraja narednog veka. Budući da se jedna ploča ravne gornje površine zakošenih ivica sa starog groblja iz Donjih Štitara na Goliji na osnovu natpisa u kojem se pominje ime izvesnog prezvitera Vučete precizno datuje u 1518. godinu, nije isključeno da su i u Jošanici grobni belezi ove vrste bili u funkciji i tokom 16. veka.

U isto vreme kada i opisane varijante položenih ploča ravne gornje površine, klesani su i postavljani na širem području srpskih srednjovekovnih zemalja i primerci sasvim specifične varijante položene ploče od peščara, ispupčene, naglašeno zakrivljene gornje površine – tzv. „riblja leđa“, u koju spada i osam sačuvanih spomenika iz Jošanice. Rezultati istraživanja u Deževu i Tutinu potvrđuju pojavu ove vrste belega već tokom 14. a sasvim izvesno u 15. veku. Za utvrđivanje hronologije nastanka i trajanja „ribljih leđa“ posebno su značajni podaci dobijeni istraživanjem srednjovekovne nekropole oko crkve u Diću kod Ljiga. Uz jednostavne primerka bez ikakvog klesanog ukrasa na ovom lokalitetu se, i to u daleko većem broju, javljaju i nadgrobnici sa reljefno naglašenim grebenima i predstavama krstova čije se najbliže analogije nalaze među „ribljim leđima“ sa nekih od najznačajnijih nekropola u oblasti Starog Rasa, one u selu Grubetiće u blizini starog grada Jeleča na Rogozni, kao i nekropole crkve sv. Dimitrija u Janči. Belezi ovog tipa sa lokaliteta kod Ljiga uglavnom pokrivaju grobove uz same zidove crkve, i to najpre one sa zapadne strane. Pripadali su prvim ukopima na nekropoli koja se razvila oko crkve, moguće već tokom prve polovine 14. veka. Na pomenutim starim grobljima u Rasu sa sačuvanim prvobitnim rasporedom spomenika nadgrobnici tipa „riblja leđa“ redovno se nalaze u centralnim zonama, najbližim crkvi ili crkvini oko koje su najčešće raspoređeni u koncentričnim krugovima. Više različitih varijanti ovog tipa grobnog obeležja evidentirano je i na severnom sektoru nekropole oko crkve sv. Petra i Pavla u selu Pope na Goliji, što potvrđuje njihovo datovanje u 14–15. vek. Ova vrsta nadgrobnika od peščara mogla je ostati u upotrebi i tokom narednih vekova. Jedan primerak stepenasto klesane ispupčene gornje površine otkriven je prilikom arheoloških istraživanja u Davidovici na Limu i datovan u 16. vek. On je tipološki najbliži primerku „ribljih leđa“ sa pomenute nekropole u Grubetiću koji se, uz amorfne i obrađene položene ploče ravne gornje površine zakošenih ivica, nalazi u samom jezgru ovog starog groblja čije trajanje započinje sa 14. vekom a završava se pred Veliku seobu. Iako se izrada ove specifične varijante položene ploče od peščara najpre može vezati za 14. vek, izražena privrženost tradiciji i sklonost lokalnih radionica ponavljanju jednom prihvaćenih rešenja ukazuju na mogućnost da je ovaj tip grobnog belega izrađivan i kasnije. Kao što smo već napomenuli, jedini sačuvani usadnik sa jošaničke nekropole tipološki pripada grupi mermernih stela sa stilizovanim predstavama ljudskog lika kakve su izrađivane u radionicama u okolini Studenice i odatle otpremani širom srednjovekovnih srpskih zemalja. Visoko stilizovano i shematizovano modelovanje ljudskog lika sa mermerne stele iz Jošanice ukazuje na poslednju fazu izrade studeničkih nadgrobnika koja se vezuje za kraj 16. i početak 17. veka. Najreprezenatativniji spomenici ove vrste svakako su oni iz manastira Studenice, ili pak sa nekropole Petrove crkve kod Novog Pazara. Slični primerci sreću se i na seoskim grobljima, poput onog sa lokaliteta Grčka crkva u selu Slatina u Starom Rasu, na primer. Budući da u istorijskim izvorima nema podataka o osnivanju manastira i izgradnji crkve, a imajući u vidu činjnicu da prostor na kojem se manastir prostire nije arheološki istražen, veoma je teško preciznije govoriti o vremenu nastanka i hronologiji formiranja jošaničke nekropole. Na osnovu tipologije nadgrobnika, čije datovanje se po analogiji sa hronološki preciznije određenim primercima može smestiti u široke vremenske okvire od kraja 13. i početka 14. pa sve do 17. veka – izvesno je jedino da se na ovom prostoru sahranjivanje obavljalo u veoma velikom vremenskom rasponu. Ukoliko bi se izgradnja crkve i živopis opredelili u početak četvrte decenije 15. veka, moguće je, imajući u vidu tu

činjenicu, da je sama crkva podignuta na mestu na kojem je već od ranije obavljano sahranjivanje, možda čak i na mestu neke ranije grobljanske crkve ili crkvine koja nije morala biti od trajnog materijala. Sudeći prema danas vidljivim nadgrobnicima sa manastirskog groblja moguće je, dakle, da je manastir formiran na mestu koje je, na izvestan način, i pre njegovog osnivanja već bilo u kultu. S druge strane, ako bi se u obzir uzele pomenute narodne legende koje osnivanje manastira pripisuju knezu Lazaru, kao i tipologija nadgrobnika, mogla bi se razmatrati i teza da je groblje formirano u isto vreme kad i crkva, odnosno u 14. veku. Ipak, budući da su tipovi položenih nadgrobnika koji su zastupljeni na jošaničkoj nekropoli ostali u upotrebi i tokom naredna dva veka, vreme njenog nastanka ne može se preciznije utvrditi pre nego što se obave arheološka istraživanja. Istraživanja kako crkve tako i nekropole mogla bi da pruže preciznije podatke ne samo o hronologiji sahranjivanja, već i o identitetu članova vlasteoske porodice naslikane na ktitorskom portretu, kao i o posebno uvaženom monahu naslikanom uz porodicu ktitora.