Murat Belge _ stanbul Gezi Rehberi UYARI: xxx Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumlu-luklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. xxx web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu

paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, xxx adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. xxx xxx

Tarayann Notu Bu e-kitap "Grme Engelli" dostlar iin ta-ranm ve ilk defa xxx da yaynlanmtr. Bu sitenin sahibi grme engelli dost Yaar Mutlu'nun gayret ve az-mini grnce iki gzmden utanp yardm edebileceimi dndm. Bir katre k ola-bildiysem ne mutlu. Herkesi bu mutlulua davet ediyorum. Bu dostlara yardmc olun. Polaris ----{ kutupyldz kitapl }---101

STANBUL GEZ REHBER

Murat Belge

NSZ stanbul'la ilikim genel olarak aamada geliti. Bunlarn birincisi on sekiz yamda balar ve birka yl srer; balca zellii, duy-gusallyd. Amerika'dan yeni dnmtm. Oradayken, Massachussetts'de, Cape Anne adnda bir yarmadada kalmtm. Kentler kydayd, yarmadann ortas da ormanlkt. Burada uzun yrylere kmay seviyordum. Bylece, ayn yerleri, farklar ok belirgin drt mevsim boyunca grmtm. Sanrm bu bende, kendim de farknda olmadan, mekn duygusunu gelitirdi. Dnmde, doa yerine zengin bir kentte buldum kendimi. Byme andaydm ve her eyi anlamak istiyordum. Gene de, fazla akli bir anlama abas deildi benimkisi. Bir mekn grp ok seviyordum, rnein. Neresi olduu ok nemli deildi. Atf Efendi Kitapl ya da Byk Valide Han. Yaanmakta olan ha-yata ilgim daha fazlayd. O yeri rengi ve kokusuyla, atmosferiyle, yayordum. zerinde dnmyordum. Eri br bir sokakta, er-den pten bir "ev"in pencere niyetine yaplm blmnde, Vita kutusuna ekilmi bir sardunya grnce, bu yaama sevincine ben de ok seviniyordum. Kadrga'daki tulumbac kahvelerinde otururdum. imdi okul olan yerde bir duvar dibinde, kk, kapal bir araba duruyordu -ekmek tanan cinsten. Ama bunun panjurlu pencereleri, merdiveni filan da olduu iin, ev haline getirildii ve artk yle kullanld belliydi. evresine tel gerilip bir bahe yaplm, baheye de nedense ay iei ekilmiti. Hep grp "neyin nesidir?" diye dndm bu "ev"den bir gn bir cce kt. Byle manzaralar ok etkiliyordu beni, eksantrikli-iyle. Sonra, grdm yerler hakknda daha ok ey renmeye, grd-m eyler arasnda da balar kurmaya baladm. Bu aamada Atf Efendi Kitapl gibi bir ad aklmda kalyordu; ayrca, merak ediyordum: "Kimmi?", "Ne zaman yaam?", "Bu binann o zaman yapldn nasl anlarm?" gibi. stanbul Erkek Lisesi'nin vaktiyle Dyun-u Umumiye olarak yapldn renmek, Bizans kilisesinde Yunan ha tipini tanmak, camilerde kubbenin ka dayanaa oturduuna dikkat etmek, ikinci dnemin ilgileri arasndayd. Bu arada baka dnya ehirleri de grp tandm iin kar-latrmalar yapabiliyordum. "Kent"e ilikin bilgi ve gzlemler zihnimde birikiyordu. Ama bu ilgilenme ve bilgilenme, srekli ve dzenli deildi. Bilinalt bir eilimim olmutu herhalde ve bylece belleimde stanbul bilgilerine zel yer amtm; ama bilgiler ben zellikle farkna varmadan birikiyordu. 1980'lerde stanbul'la ilikimin nc aamas balad. Mustafa Kemal Aaolu bir BLSAK kltr etkinlii olarak stanbul gezileri dzenlemeyi dnd ve benden de Halic'i gezdirmemi istedi. Bu geziler ok tuttu. Benim, ksa zamanda, Hali'ten baka birok semt ve blge gezdirmem gerekti. Bu i hl devam ediyor. Sevdiim birok eyi bakalaryla paylamaktan holanmmdr. Bu erevede, stanbul'u, ilgi duyup da frsat bulamayanlara gstermenin, tantmann iyi bir taraf var. ok kii, yaad kenti az tanr. Bunun anlalr bir nedeni vardr: "Nasl olsa buradaym, bir gn gider grrm," tavr. Ama sz konusu kent stanbul

olunca buna baka etkenler ekleniyor. Batllama sonucu yaadmz kltrel ikilik nedeniyle, insanlarn meknlar da ayrmtr burada. Peyami Safa'nn bir romanna Fatih/Harbiye adn vermesinin altnda bu yatar. Batl eitim grm kesim ehrin belirli arterlerinde dolar ve bunun iki sokak tesine gitmez gidince de "turist" muamelesi grr. Geleneksel kesimin de zaten byle meraklar ya da byle bir "gz" yoktur. stanbul'u gezdirmek durumunda kalnca, stme sorumluluk bindi. Geri bu gezilerde ehri bir tarihi, bir sanat tarihisi gibi uzmanca tanmadm, stanbul'la ilikimin bireysel ve yaantsal olduunu hep sylyordum ve kimse benden bu tr bilgi sormuyordu. Gene de, daha ok bilmek gereini duydum ve baka ilerimi brakp stanbul'u renmeye baladm. Aamalarn en kts bu olabilirdi -hl da olabilir ya da oraya doru geliebilir. nk bu noktada i gezi yapmakla kalmad. Trki-ye'de ehir ve zellikle stanbul bilincinin ykseldii bir evreye rastla-d benim geziler. te bu kitab da yazyor olmak dahil, eitli belge-seller stne almak dahil, stanbul'la ilikim hem uzmanlamak, hem de bir lde profesyonellemek zorundayd. Bu da, o kendiliinden iliki biimini zedeleyebilirdi. Neyse ki, stanbul kendisi ok dayankl, ok zengin. Kurulan ban duyusalln ve duygusalln o kendisi koruyabiliyor. Sonunda biraz bktrma, ehirden deil, kendi anlattklarmdan bktm. Bu kitap da sonuta hl bir uzman kitab deil. Sanat tarihi, mimarlk tarihi konularna ok az girdim. Daha ok genel tarihe arlk vermeye altm. stanbul'un nasl byle olduu konusu balca mera-km. Kaybolan ok ey olduunu biliyorum, ama her yerde ok ey kaybolur. te yandan, belki Lavoisier burada geerli saylabilir. Bir biimde kaybolan, belki baka bir biimde yaamaya devam ediyordur. stanbul'un tarihi duyarln yakalamaya altm. Onun iin, kitabn alann tarihi stanbul'la snrl tuttum. Ama, zellikle ehrin tarihi blmlerinde, varolan btn yaplardan tasaca da olsa sz etmeye altm. Ayn zamanda, nemli yaplar stne szlerimi mmkn olduunca ksa tuttum: Ayasofya ya da Kariye, Sleymaniye ya da Topkap veya Dolmabahe Saray gibi yaplar byle genel bir rehberde hakkn vererek anlatmak imknsz gibi bir ey. Dorudan bu yaplar stne yazlm kitaplar okumak gerekiyor. Kitap, Sumner-Boyd'la Freely'nin Strolling Through stanbulu tarznda, gezerken ve gezmek iin kullanlacak bir rehber biiminde yazld. Onlarn bu nc kitabnn bana hem kolaylk, hem de byk glk kardn sylemeliyim. Strolling Through herkes gibi benim iin de son derece yararl bir bilgi kayna. Ama bu konuda bu kadar iyi bir kitap yazlmken, ikinci bir kitap yazmak ok gleiyor. Sorun ille onu amak gibi iddial bir ey deil; ama yarglar, deer-lendirmeleri, hatta esprileri bana da o kadar uygun ki, ayn szleri tekrarlamaktan kendimi alkoymak iin baya zorlanmam gerekti ve tam baarl olamadm buna ramen. Rehber olunca, semtleri belirli bir srayla gezme mant kitaba egemen oldu. Gene de, tek blmde anlatlan baz blgeler bir gnde gezilemeyecek kadar byk olabilir. Bir gzerghta grlecek eitli meknlarn kendileri hakknda grece az ey syledim ve zellikle deiik ilgin mimari ayrntlar kaydetmeyi gezen kiiye braktm. Ben daha ok oralarda geen olaylar ve meknlarla ilgili kiiler hakknda hikyeler anlattm. Dolaysyla bu hikyeler, meknlarn

srasn izliyor. Gene de, kitabn sonunda, burada yaanm karmak tarih hakknda epey ayrntl bir resmin oluacan sanyorum. stanbul son otuz, zellikle yirmi yllk dnem iinde, belirgin bir biimde, "nostaljik" bir konu haline geldi. Bunun bir kanlmazl var. Bylesine hzl bir byme, sindirilmesi g bir deiim yaratyor. Bu ehirde daha uzun sre yaam olanlar, her eyden nce, deienin bilincine varmak durumunda kalyorlar. Dikkatleri, zamanla, kalandan ok kalmayana yneliyor. Bu ruh halini dorusu ben de paylayorum ve sanrm kitaba da yansttm. Dnn ki doduum ev, ocukluumu geirdiim ev, niversite yllarm geirdiim ev, ilk evlendiimde oturduum ev, ocuklarn doduu ev, iki ocuun byd ev, bugn yok. Bu, sade benim tarihimle ilgili ksm. Tandklarmn, akrabalarmn, arkadalarmn, iinde vakit geirdiimiz, bize ainalam binalar da, ayn ekilde, yok. oumuz bu durumu oturup bilinle dnmyoruz bile. Ama bu mutlaka bilinaltmza iliyor. Bu kadar youn bir geicilik insann kalc herhangi bir eye gvenini sarsyordur diye dnyorum. r-nein bir yerden hep geersiniz, onun iin dikkat etmezsiniz: ifa'ya inerken St. Joseph'in duvar, rnein, o oradadr, hep orada olmutur. Bir gn o duvarn orada olmadn grrseniz, tuhaf bir duygu gelir. Sanki yalnz duvar oradayken kaybolmu deil, siz de sokaa ayak-kab giymeden, orapla kmsnz gibi, tedirgin edici bir eksiklik. Tabii sorun yalnz binalar deil. Btn insanlar deiiyor. 1960'ta stanbul nfusu bir milyonun biraz stndeydi. Bunun iinde hl hatr saylr oranda "aznlk'larmz vard (6-7 Eyll'den sonra, Varlk Vergisi sonras gibi, g hzlanmt aslnda). Kala gz arasnda, mahalleden ya da okuldan arkadalarm ortadan kayboldu. Bunu, okurken, pek anlamadk. Sonra bir gn geldi, bir de baktk ki kimse kalmam. ok sayda insan gittii halde, ok daha fazla sayda insan geldi ve imdi on milyonu zorlamaktayz. Tarih kitaplar her zaman stanbul'a g talebinin gl olduunu anlatyorlar. Ama oran ok nemli. Yeni gelenlerin oran azken ehir onlar zmleyebiliyor, ksa zamanda "stanbullu" yapabiliyordu. im-di byle deil. Geenlerde, burada domu bir ocuun (Habipler tarafndan) 12 yanda ilk olarak denizi grdn iittim. Bu, elbette, stanbullu olmak deil. 1930 ve 1950'de, yanlmyorsam, stanbul iki darbe daha yaamt (tabii, yaklak tarihler bunlar). Birincisinde, Cumhuriyet kurulmu ve bu yeni millidevlette gayrimslim unsurlarn ekonomik ayrcalklarnn olmayaca, hatta bunun tersi uygulamann balad anlalmt. Byk zenginler o tarihe kadar stanbul'u byk lde terk ettiler. Ayn zamanda, birka istisnay saymazsak, Osmanl anda zenginlemeyi baarm Trk ailelerin ou da snf dt; servet el deitirdi. 1950'den sonra Anadolu'da servet sahibi olmaya balayanlar, manevi bakentin nimetlerinden yararlanmak zere, stanbul'a akmaya baladlar. "Hacaa" tamlamas bu sralarda ortaya kt. Kervansaray'n kapsndan girerken ef garsonun eline "elli kt" tu-tuturan Adanal'nn hikyelerini iitir olduk. Bu da, bata "gazino kltr", bir eyleri deitirdi. 1960'larda sanayi patlad ve yoksul kesim bir mknats gcne kaplarak stanbul'a akmaya balad. O zamandan beri bu temponun iindeyiz.

Ekonomik deiim tabii kltrel deiimi de getirmiti. Yeni nfus, de kalka, yeni dil, yeni kltr, yeni koullar iinde, yz hep gelecee dnk, urap didindi. 1980'lerde, Evren darbesiyle, Trki-ye'de "gelecek" denen eyin anlam deiince, "kaybolan zaman" birdenbire deer kazand, "nostalji" balad. Hepimiz Proust'latk. Ama, neyin nostaljisi? phesiz herkesin bireysel hayatndan eksilenler var. Ama bugn otuzunun, hatta krknn stnde olan kuaklar bile, o "eski" stanbul'u zaten pek bilmiyorlard. Ancak imdi olduka youn denebilecek bir renme istei balyor. ok yaygn deil hl, ama belirli evrelerden insanlar, eski kaytszlklaryla kardklarm imdi toparlamaya, sindirmeye alyor. Ne yazk ki, bunlarn ounun, hem de sudan nedenlerle, yok olup gittii bir zamanda. Bu da, genel bir kural olmal. Baz eyler, ancak yok olurken ya da yok olunca anlalyor. Bu yeni bilincin uyanmasnda, 12 Eylln abartl "ulus-devlet" syleminin uyandrd tepkinin de pay oldu. Genellikle olumlu bir "hemehrilik" bilinciyle birlikte, olumsuzlaabilen ve biraz da hayali bir stanbul "ovenizmi" geliti. stanbul'la asl ilikimin 1961'de, 18 yamdayken baladn sylyorum. Gelgeldim, 1950'lerde de, ben yata birok ocuun grmeyecei eyler grme frsatm olmutu. Annemle babam ben be, alt yalarmdayken ayrlmlard. Bir zaman sonra Ankara'ya yerleen babam stanbul'a geldike beni de alr ve yamn ilerisinde bir gece hayatyla tantrrd. Rejans'n yukarda mzik alnan zamann hayal meyal hatrlarm (ama tabii kendi Rejans tanklm 1960'larda balad). Nil Pasaj'nda arda Macar lokantasna, Abdullah'n Rumeli Han'daki yerine, Pandelli ve Gaskonyallar'n Eminn Balkpazar'ndaki (buralar 1950'lerin sonunda yklmadan nce) yerlerine, Kervansaray ya da Club X gibi gece kulplerine o tarihlerde gitmitim. Ama bu ocukluk anlar ylesine yaanm ve hemen unutulmuken, ok sonra, stanbul'la ikinci dnemimin sonlarnda, yeniden canland zihnimde. nk bu sralarda, stanbul'un eski hayatn bilmek ve hatrlamak bir erdem olmutu -bir nesnenin "hurda" olmaktan kp "antika" haline geliini andran bir srele. nc dnemde stanbul'la ilgili yaynlar toplamaya, okumaya baladm. Bu da ciddi bir sorun aslnda, nk ok az yayn var. Strolling Through stanbul'dan ok yararlandm. Ayn yerleri gezip aradan geen zamann getirdii deiimi de gzlemledim. Bundan sonra en vazgeilmez kaynam Kou'nun stanbul Ansiklopedisi. Son derece kendine zg bir slupla yazlm bu eser, baka ansiklopediler gibi kullanlr bir ey olmad iin, sonunda oturup hepsini bir kitap gibi okudum. Mmkn mertebe kart tutarak bir referans sistemi olu-turmaya altm, hl da alyorum. Gene ok yararlandm bir kaynak, kitap deil de bir harita: 1905'te, yangna kar sigorta iin bir yabanc sigorta irketinin yaptrd son derece yeterli Beyolu haritas. Burada binalarn sahipleri de belirtildii iin Beyolu'nun o tarihlerdeki beeri corafyasn epeyce rendim. Bunu, daha sonraki Pervitich haritasyla karlatrmak gerekiyor. Eremya elebi ve nciciyan, brahim Hakk Konyal'nn skdar Tarihi, Sedat Hakk Eldem'in fotorafl kitaplar, Duham'nin kitaplar, daha birok kitaptan ve dergilerde km yazlardan yararlandm. Evliya elebi'nin hibir dediine inanmamak, ama her yazdn oku-mak gerekiyor. Msr-Osmanl ilikilerinin

bence en yararl bilgilerini, elik Glersoy'un ubuklu Kasr stne kitabndan rendim. Robert Mantran'n 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul adl kitab, bu ehrin tarihinin baz ynlerini ustaca aydnlatan bir eser. Stefan Yerasimos'un yaknlarda yaymlanan, Ayasofya stne kitab hem yeni ufuklar ap bilmediim bir alan aydnlatt, hem de baz sezgilerimi dorulad. Kimi zaman, stanbul'la dorudan ilgisi olmayan yaynlarda da ya-rarl bilgiler bulunabiliyor. Bu kitapta, ite btn bu anlattklarmn -ve anlatmay unut-tuklarmnkarm var. Murat Belge Austos, 1993

DRDNC BASIMA NSZ Bu kitap ksa denebilecek bir zamanda drdnc baskya dayand. Demek ki byle bir stanbul rehberine ihtiya varm. Yeni bask iin kitab geniletmemi istediler. Bundan biraz tedirginlik duyduumu itiraf edeyim. Aradan birka yl gemi olsa, geniletmek fazla ya-drgatc gelmeyecekti. Ama sre ksa olduu iin, imdi bunu geniletmekle, nceki basky satn alanlara hakszlk etme kaygsn yaadm. te yandan, bu durumu genelletirerek dndm. Bir kitap aslnda keyfi bir ey. ekilmi bir fotoraf gibi, bir kesiti yanstyor. Bir fotorafta, bir teknenin kpetesinde dururken grlrsnz, diyelim. ki saniye sonra ekilen -ya da ekilmeyen- bir fotorafta da, denize dtnz grlebilir(di). Bir kitap byle saniyelik bir enstantane olmasa da, sonuta o da belirli bir tasarm erevesinde oluuyor. r-nein, "u kadar zamanda bitirmeliyim", diye karar verince, kitabn hacmi hakknda da karar veriyorsunuz. Bu hacim, sizin o anda syleyebilir durumda olduunuz her eyi kapsamyor. te yandan, yazdnz konuya ilikin bilgi, gzlem, deerlendirme statik deil, bitimli de deil. Onlar da her an geliiyor, byyor. Dolaysyla, yazarn nasl organik bir hayat varsa, kitabn da yle. Yazlan kitap, szgelii bir iir kitab ya da roman vb. olsa, ona sonradan el srmeme kararn vermek genel olarak daha kolaydr (kald ki, bunlar bile ok deiebilmitir tarihte). Ama bir stanbul kitab, hele bu bir rehber olursa, bu kategoriden hayli uzak. Dolaysyla kayglanmay braktm ve kitab geniletmeye giritim. Yukarda sylediklerim gene geerli. Bu genilemi biim de bu ehir hakknda syleyebileceim her eyi kapsamyor -bu satrlar kitab satn aldktan sonra okuyacanz umuyorum, yoksa vazgeip bir sonraki basky bekleyebilirsiniz. Tabii o "bir sonraki bask"ya epey vakit var ya da tamamen farkl bir kararla, bunu burada noktalayp, baka bir kitap yazmaya giriirim. Bu baskdaki geniletme ilemi ynde yrd. Yazlm ksmda eksik kalanlar tamamlamaya -ve yanl bilgileri dzeltmeye- altm. Yanllarn

bazs teltan ve dikkatsizlikten ileri gelmiti (belki de dizgide kart), bazlar da dpedz benim yanl bilmemden. Bu ikin-cisinde bir "hafifletici sebep" var. elik Glersoy'un sk sk syledii gibi, stanbul "yaanm ama yazlmam bir ehir" olduu iin, pek ok ey yeterince bilinmiyor. Yazl olanlar da insan yanltabiliyor. kinci olarak, ilk basklarda olmayan blgeleri ekledim. Bylece ehrin yayld iki ktada gezindiimiz alanlar epeyce genilemi oldu. Son olarak da, kitabn bana, ehrin tarihi gelimesini ve bunun balca evrelerini anlatan bir "giri" ekledim. Kitabn temel mant ehri blge blge gezmeye dayanyor. Bu iyi, ama bir "toplu bak" ve "tarihi perspektif eksiklii hissediliyordu. "Giri"le bunu bir lde giderdiimi sanyorum. Murat Belge Kasm, 1994

NDEKLER GR SULTANAHMET VE EVRES SURLAR DVANYOLU-AKSARAY EMNN-CAALOLU ARILAR BLGES VEFA VE SLEYMANYE AKSARAY'DAN MARMARA KIYISI BOYUNCA HAL UNKAPANI-ZEYREK FATH-ARAMBA-KARAGMRK VATAN VE MLLET CADDELER EYP SUR DII MARMARA KIYILARI GALATA VE PERA BEYOLU YAKASININ TEK SEMTLER BOAZ SKDAR KADIKY ADALAR UZAK STANBUL KAYNAKLAR DZN

GR stanbul, uzun ve karmak tarihi boyunca, farkl medeniyetlerin bazen merkezi oldu, bazen de yrngesine girdi. Bylece, o medeniyetlerin birbirine hi benzemeyen ehircilik anlaylar stanbul'un oluumunda etkili oldu. Bunlarn izleri imdi de kentin dokusunda grlebilir. Bu tarihin uzunluu ve bu uzun tarih boyunca stanbul'un nemli bir merkez olarak varln srdrmesi ehrin corafi konumuyla yakndan ilgilidir. Boazii iki denizi birbirine balayan bir su yoludur ve su yolunun iki kysnda iki kta kar karya gelir. Byle bir kavak noktasnn ticari, askeri vb. bakmlardan nasl bir stratejik nemi olaca aktr. Ancak, bu adan bakldnda, anakkale'nin de benzer zellikleri olduu grlr. yleyse niin o boazn kysnda stanbul gibi nemli bir ehir kurulmad? Bu sorunun cevab, Hali'tir. Hali her mevsimde ve her trl rzgrda gvenli bir limandr ve koca Dou Akdeniz blgesinde gvenirlilik asndan onunla boy lecek yalnz Selanik ve zmir limanlar vardr. Onlarn da, stanbul'daki kavak zellii yoktur. Bylece denebilir ki doa va corafya stanbul'un nemli bir ehir olmasna nceden karar vermilerdir. Gene de, kuruluundan Byk Constantinus'un tarihi kararna kadar bu potansiyel en iyi ekilde kullanlmamt. Bunun nedeni de byk lde teknolojinin zayfldr. Boaz, gemiciliin erken evrelerinden beri kullanlyordu, ama bu trafik bildiimiz llere gre "byk" bir ehir iin yeterli deildi. Efsanevi Megaral Byzas'tan yaklak 800 yl sonra, S 196'da Roma mparatoru Septimius Severus, ehri zaptetti ve kendisine direndii iin cezalandrarak yakt, surlarn yktrd. Ama bundan bir yl sonra kendisinin yeniden sur yapmas, ehrin nemini anladnn iareti saylabilir. ROMA BAKENT stanbul'u tarihi bir dnya merkezi haline getirme kararn bilinli bir ekilde veren kii Constantinus oldu. Roma mparatorluu'nun eitli sorunlar karsnda imparatorun bulduu zm onu ynetim-sel olarak ikiye ayrmakt; bu durumda, douda kalacak para iin Roma'ya denk bir byk bakent yaratmak gerekiyordu. Tarihiler Constantinus'un ilkin Troya'y dndn anlatrlar. Troya, klasik an lyada gibi en byk epiinin kahraman olan, ama yknt halinde bir yerdi. Constantinus'un ksa zamanda daha gereki bir karara yneldii, Troya'nn temsil ettii gemie karlk, stanbul'un vaad ettii gelecei tercih ettii grlr. Bu kararn stanbul iin sonucu u bakmdan ilginti: ehir, planl bir biimde, bakent olmak zere ina edildi. Constantinus, ayn zamanda, Roma'nn Hristiyan olmasna karar veren imparatordur. Ancak ehrin yapl klasik Greko- Romen ehircilik anlay ve gelenei erevesinde gerekleti. Constantinus'un emberlita stne konan heykelinin onu Apollo gibi resmetmesi de bu gei aamasnn tipik bir zelliidir. Yunan-Latin tarz, geni, iki yan stunlu caddeleri gelitirmiti. Bu caddeler stnde gerekli

yerlerde geni meydanlar alyor, kavaklar oluuyordu. Simetri nemli bir ilkeydi. Bir bakent iin grkem ve antsallk da nemliydi. zgr yurttalarn toplumsal ihtiyalar karlanmalyd. ehir bu ilkelere uygun olarak ksa zamanda geliti ve Constantinus'un isabetli bir seim yaptn kantlad. Daha iki yzyl gemeden Unkapan-Yenikap arasndaki surlar dar geldi ve II. Teodosios bugn grdmz yeni surlar yaptrd. BZANS Roma'nn ne zaman "Bizans" olduunu sylemek kolay deildir. Bizansllar kendilerini Romal olarak tanmlyordu. Bu ayrm, 19. yzyl tarihilerinin kard bir ayrmdr. Arada bir fark olduu, belirli bir zamandan sonra Dou Roma'nn ya da Bizans'n Bat Roma'ya, daha dorusu, ayrm ncesi eski Roma'ya pek benzemedii hissedilir, ama geiin ne zaman baladna veya bittiine karar vermek zordur belki bandan beri ayrm vard. Tabii, "ayrm neydi?" sorusuna da daha kesin bir cevap bulmak gerekiyor. "Roma" denince aklmza gelen belli bal zellikler paganizm anda olumutu; Bizans ise koyu Hristiyan bir imparatorluktur. Ama Dou Roma'nn kuruluunda zaten Hristiyanlk vard. Dolaysyla din, balca ayrm olmamal. Sorun belki, Bat Roma'da zerk bir soylular snf olmasdr. Her zaman politik olarak egemen olmasalar da, belirleyici oldular. Bizans'ta ise devletten zerk bir soylu snf yoktu sonraki Osmanllar gibi. Benim znel yorumum, bu deiimin 5. yzyl sonlarna kadar kendini belli ettiidir. Tek dayanam da, ustinianos'un 6. yzylda Roma'y yeniden kurma giriiminde bulunmas. "Yeniden kurma" giriimleri, hep, bir eyin kaybedildii bilincinin sonucudur. ustinianos'un abalar Yunan-Latin geleneiyle Hristiyanl parlak bir biimde birletirdi. Bata Ayasofya olmak zere, Hristiyanln en byk antlar stanbul'da bir klasik dnya ehri dokusunun iinde ykseldi. Ama sonraki yzyllarda Bizans srekli yprand ve zayflad. 1204 Latin igaliyle iyice kt. Trkler fethettiinde ehir yar ykkt, n-fusu da elli bine kadar inmiti. OSMANLILAR Osmanl dneminde ehir ksa zamanda deiti, baka bir karakter edindi. Trkler gebelik geleneinden geliyorlard; krsal alkanlklar ar basyordu. Bunun sonucunda doa yeniden ehir iine girdi. Nfusun en fazla younlat birka istisna semt dnda, btn evler baheliydi. Modern ehirlerde parklarla giderilen yeillik ihtiyac, bu stanbul'da bahelerle karlanmt. Bu yzyln ortalarna kadar ehre belirgin karakterini veren ahap konut tipi de bu en erken dnemlerden balad. Ahabn tercihinin eitli nedenleri vard: Deprem korkusu, krsal alkanlk ya da slam'n "fani dnya" ideolojisi gibi. Ama temel neden ekonomikti. Ahap ucuz, inaat kolayd. Ayrca ahap ev, ehrin iklimiyle uyumluydu. Buna karlk, nemli sakncas da, bilindii gibi, yangna

dayankszlyd. Gerekten de yangn, yzyllar boyunca stanbul'un bandan eksik olmayan bir felket olmutur. Osmanl yaplamasn balca iki kategoride ele alabiliriz: kamusal ve zel. Bu ikisi arasndaki ayrm, Osmanl'da Roma-Bizans'ta olduundan daha bykt. Osmanllar ele geirdikleri ehri ykmadlar, yapsn da bilinli veya amal bir ekilde bozmadlar. Kiliseleri camiye evirdiler, Bizans'n ykseltilere antsal yap dikme politikasn srdrp tamamladlar. "Kamusal" dediim kategorinin belirgin rnei "klliye"dir. Bu tip binalar padiah, vezir ve aileleri, yani saray, vezirler ve baka varlkllar ina ettirir. Klliyenin amac ve varlk nedeni kamu yarardr. Bir hayr iidir. Yaptrann servetine gre ilevleri oalr ve eitlenir. Klliye, ehrin geri kalan ksmna almaktan ok kapanan bir yap tipidir. Genellikle merkezinde cami yer alr. Medreseler, hastaneler, klliyenin binalar her neyse, merkezdeki camiye gre vaziyet alr, yzlerini ona dnerler (tabii bu, srtlarn ehre dnmeleri demektir). Cami elbette dini, Allah' temsil eder. Ama ayn zamanda, dnyevi ve fiziksel dzeyde, onu yaptran da. Bu bakmdan klliye, sanki ortasnda durup da ona bakacak bu "bani"nin teftiine kendine sunar gibi durur. Klliyenin oluturduu bu grece simetrik ve geometrik btnln dnda ehrin kaosu vardr. Orada dz izgiler bozulur; erilir ya da zikzak yapar. Evler birbirine yaslanr. Cumbalar birbirine uzanr, so-kaklar kmaz olur vb. Aslnda mahallenin temelinde de, klliyedeki ilkeler vardr; ama ilkenin gerekleme oran mahallede iyice azalr. Bunu aklamak iin, fetihten itibaren ehirde nasl bir nfus olutuu konusuna ksaca gz atmak gerekiyor. II. Mehmet Roma'nn bakenti ele geirip kendini Kayser ilan edince, tasarlad byk ehrin nfusunu oluturmaya giriti. mparatorluun okuluslu dokusunu ehirde yeniden retti. Bunun iin eitli blgelerden Trk, Rum, Ermeni topluluklarn ehir iinde iskn etti. Onu izleyen padiahlar da politikay srdrd: Bayezid'in Yahudiler'i davet etmesi, Sleyman'n Srbistan'dan hnerli ustalar getirmesi gibi. Bylece yeni kurulan mahalleler, gelen topluluklarn kyleri gibi kuruldu. Bu, modern ada ncelikle snf temeline gre mekn paylaarak kurulan Bat Avrupa ehirlerinden de, snflarn nemli olduu klasik (Greko-Romen) gelenekten de epey farkl bir modeldir. Her mahallenin zengini ve yoksulu ve ok sayda orta hallisi vard. Ortakln temeli etnik bad (ya da "aramba" veya "Aksaray" gibi semtlerde, eski hemerilik balar). Dolaysyla aslnda mahalle de yzn bir merkeze, srtn da ehrin geri kalan ksmna dnyordu. Ama bunu klliye gibi dzenli ve geometrik bir tarzda yapamyordu, nk gc yetmiyordu. Bu anlamda devlet hendeseyi, sivil toplum kargaay temsil eder. Mahalle merkezi ufarak bir meydandr. Burada kural olarak, birimin maddi temelini oluturan bakkal ve manav (kasap da olabilir) ve toplumsallk mekn olan kahvehane bulunurdu. Bylece Osmanl stanbul'u bir bakma bir kyler topluluu olarak geliti. Bu "matlama" diyeceim bir zellik getirdi. Klasik Roma ehri, caddeleri ve meydanlaryla, sanki ehrin bir utan br uca "saydam" bir biimde grnmesi idealine gre kurulmutu. Akdenizli Yunan ve Roma medeniyetlerinde hayatn byk ksm ak havada geiyordu. Bu Osmanl

zamannda da ok fazla deimedi, ama aklk daha ok evresi kapal avlulara vb tand. "Kadn mahremiyeti" kavramnn da bunda pay olmal. Klasik adaki dz izgiler, klliyeler dnda, labirentleti (aslnda, sarayn "zel" ini temsil eden Harem'de de labirent nitelii vardr). slm -Osmanl uygarlnn "uzlet" kavram, "mahremiyet"i tamamlar. Devlet ve "zel" arasnda, "kamusal'a pek fazla yer kalmamtr. Birey, "dar" da ii bitince, evinin mahremiyetine snr ve orada "uzlet"i yaar. Osmanl'nn parlak dnemlerinde stanbul dnyann bir numaral ehir statsn korudu. O alarn teknolojik imknlar iinde sala-nabilecek hizmetler salanmt. Sleymaniye Klliyesi'nde Sinan'n yapt tuvaletleri dnn; bir de, 16. yzylda, Paris veya Londra'da sokak ortasndan akan lam. TANZMAT DNEM 19. yzylda Bat'da balayan sanayi devriminin sonular dnyann ehresini hzla deitirdi. Gcn byk lde kaybeden Osmanl, bu gelime karsnda bsbtn aresiz kald. Sanayi devrimi ehircilik anlayn ve pratiini de deitiriyordu. Bugn de, gezdiimiz birok ehrin belirleyici karakterini 19. yzylda edindiini gzlemleriz. Bu yzyl, modern dnyay, bildiimiz dnyay balatr. Ondan ncesini anlamak iin fazladan bir zihni abaya ihtiyacmz vardr. Ondan sonras ise ok daha ainadr. Bat'nn kap komusu olan Osmanl'nn ve stanbul'un dnyay saran sanayi devrimi etkilerine kaytsz kalmas mmkn deildi. Nitekim, Osmanl da zorunluu kavram ve nceki araylarndan ok daha kapsaml bir yenileme programn balamt.. Bu yeni anlay, stanbul'un youn yerleim alanlarndan nce o kadar fazla meskn olmayan, Halic'in kuzeyindeki blgelerde kendini gsterdi. Beyolu'nun tarihi, bunun byle olmasnn koullarn hazr-lamtr. Galata semti, bir Cenova kolonisi olduktan sonra bu Dou Akdeniz kentinde hep Bat dnyasn temsil etmiti. Osmanllar da diplomatik iliki kurduklar lkelere, elilikleri iin o yakada yer vermi, bylece bu blge stanbul'dan farkl ve Bat'ya yakn bir izgide gelimiti. Bat'dan gelen yeni ehircilik anlaynn, bu tr bir fizie ve nfusa sahip olan bu blgede yerlemesi doald. Bylece ehir, bu yzylda, yeni bir medeniyet yrngesine girdi ve o medeniyetin ehircilik ilkelerine gre biimlenmeye balad. Ne var ki, bu sralarda Osmanl ekonomisi ar skntdayd. Onun iin dei-im yava ve ksmi oldu. 18. yzyldan bu yana, artk yoksul bir ehir olmutu stanbul. Sermaye yaylmad iin, erken Avrupa kapitalizminin yaratt grkemlilie eriememiti. Bugn de bu yoksulluu aka grebiliyoruz. Tanzimat'n stanbul'a biim verme giriimini, daha nceki byk deimeler arasnda en ok Constantinus'un abasna benzetebiliriz. Yaplanla yaplmak istenen arasnda uyum salanmas bakmndan ikisi de, yeni bir kent yaratmak zere giriilmi planl abalardr. ki-sinde de, ehrin btnn gren bir gzn varl bellidir. Daha nce de Osmanllar ehri Batllatrmaya alm, Moltke, Arnodin, Bouvard gibi ehircilere proje smarlam, ama ayaklar yere basmayan bu

projelerden sonu kmamt. imdi daha gereki ve pratik bir programla ie balanacakt. Geleneksel Topkap Saray'na son kk yaptran Abdlmecit ayn zamanda Dolmabahe Saray'n ina ettirerek oraya tanma kararn veren padiahtr. Topkap'dan Dolmabahe'ye fiziksel mesafe birka kilometreyi gemez, ama padiah bu yer deitirmeyle birlikte, aslnda bir medeniyetten brne geiyordu (tabii btn bu sreci balatann babas II. Mahmut olduunu unutmamalyz). stanbul'da "Bat", ku-zeydeydi. Saray kuzeye tannca, doal olarak, ordu da onu izledi. Modernletirilen ordu bu yakada yaplm yeni klalara yerletirildi. Tevikiye'de yaplan cami ve karakol, adnn da gsterdii gibi, bu yakada yerleimi tevik ediyordu. Ulam sorunlar, modernlemede itici g oldu. rnein kprlerin yaplmas belirleyici bir deiimdi. ok eskiden beri dnlen kprler gerekleti. Saray Bat'ya giderken eski ehri bsbtn gzden karmam, kprlerle yedeine balamt. Demiryolu Sirkeci'ye geldi; buharl vapurlar Anadolu yakasndan ve Adalar'dan insanlar kprye tamaya balad. nce atl, sonra elektrikli tramvay ulam hzlandrd, ayr yaamaya alm semtleri birbirine balad. Londra'dan sonra dnyada yaplm ikinci "metro" olan Tnel, i merkezi Galata ile konut alan Beyolu arasnda gidi-gelii kolay-latrd. "Hasta adam" diye anlan Osmanl devletinin gc bu kadarna yetti gene de. zellikle yangnlardan sonra, eski ehrin dar sokaklarn geniletmeye, dzenli hale getirmeye altlar. Gece aydnlatmas balad. Kamusal elence kavram dodu. Btn eksiklere ramen, bunlar nemli deiikliklerdi. CUMHURYET Trkiye Cumhuriyeti, bir bakma, stanbul'a kar kuruldu. Bu da, doal olarak, kentin yaklak otuz yln derinden etkiledi. Cumhuriyet'le stanbul arasndaki atma, yalnzca padiahn ve son hkmetlerinin burada bulunmalarndan ileri gelmez. Buna ek olarak, bir ksm stanbul aydnnn belirli stanbul gazetelerinde milli mcadeleye tavr alm olmalar da hikyenin btnn aklamaya yetmez. Temel sorun, Cumhuriyet'in bir milli devletin rejimi olarak ortaya kmas, stanbul'un ise pek ok zelliiyle kozmopolit impa-ratorluun rn olmasdr. Ankara, corafi konumunun kazandrd askeri avantajlarla (Balkan Harbi'nde ve anakkale srasnda stanbul'un bakent olmasnn tehlikeleri grlmt zaten) Kurtulu Savann ynlendirildii merkez olmutu, ama bu sava kazanldktan sonra da, kozmopolit stanbul'a kar "Anadolu'nun kalbi" olma zelliiyle bakent ilevini devam ettirdi. Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra stanbul uzun sre tamamlanamayan bir nfus deiimi srecine girdi; nfusla birlikte, doal olarak baka eyler de deiti. Kurulan milli devlette ok fazla istenmediklerini hisseden gayrimslim kesimler ehri dalga dalga terk etti. Varlk Vergisi, 6-7 Eyll, Kbrs gerginlii gibi olaylar da sreci hzlandrd. Bu arada mlkiyette geni apl bir el deitirme de oldu. Yeni merkeziyeti devlette her alanda olduu gibi stanbul'la ilgili kararlar da Ankara'da verilmeye balamt. Hatta bir aralk stanbul Belediye Bakanl

stanbul Valisi'nin ikinci ilevi haline getirildi. Tahmin edilecei gibi, stanbul'a ayrlan kaynaklar, stanbul'dan elde edilen kaynaklara gre hatr, saylr derecede azald. Bunlarn uzun vadeli ve nemli sonucu, stanbul halicinin ehir sorunlaryla ilgilenmez hale gelmeleri oldu. Yeni bir ehir planlama ve kurma ener-jisi Ankara'da younlarken stanbul ihmal edildi. phesiz ki stanbul imparatorluk bakenti olarak ok uzun bir sre olaanst ayrcalklarn tadn karmt ve imdi byk lde harap bir toplumun canlandrlmas srecinde nn biraz unutulmas ya-drganmamalyd. Cumhuriyet'in kuruluundan 1940'lara kadar stanbul'da imar ve ehircilik adna ciddi bir ie giriilmedi. Askerin kulland baz binalarn, klalarn niversiteye verilmesi, hanedana ait saray ve kklerin kamu yararna alan kurumlara verilmesi gibi simgesel anlam olan baz eyler yapld. Milli devlet hem Batllamaya, hem Trklemeye alyordu. Bunun iin ynla sokak ad deitirildi, Rumlar'n youn oturduu Tatavla'nn Kurtulu'a evrilmesi gibi anlaml deiiklikler yapld. stanbul ve Trkiye 1930'lar boyunca yeniliin ve srekli yenilemenin ocuksu cokusunu yaad. Bu ayn zamanda tarihle balarn kopmas anlamna geliyordu. Tarihe, bir an nce kurtulmas ve uzaklalmas gereken karanlk bir maara gibi bakma tavr yaygnlat. Geriye dnp bakarsak, Lut Peygamber'in kars gibi bir tuz direi olacakt. Bu tavr, bu tarz bir "modernizm", daha sonraki yllarda da, her eyden nce bir tarih ehri olan stanbul'da geni apl tahribata yol at, nk kanlmazlaan imar gerei gndeme gelince, ilk kazma tarihe vuruldu. 1940'larda, Vali Ltf Krdar zamannda baz imar faaliyetleri balad, ama byk apl deiim 1950'de iktidarn seimle deimesinden sonra geldi. Adnan Menderes stanbul'u ele almaya karar vermiti. Yukarda deindiim, hemerilik bilincinin yetersizlii, bu gibi durumlarda ciddi bir tehlike nitelii kazanr. nk ehrin btnne ilgi azalnca, bilgi de kalmaz, ehir stne dnce retimi de olamaz. Bilgi az sayda yetkilinin elinde toplanr, onlarn evresinde de, ehre ve yaplacak faaliyetlere yalnz kendi karlar asndan bakan gruplar toplanr. Bu yalnz Menderes zamanna zg bir ey deil, Trkiye tarihinin en genel ve kalc zelliidir. Merkeziyeti anlay kitleleri sorunlarn ve kararlarn uzanda tutar. Sonuta, merkezdeki o yetkili, kafasndaki projeleri kimseye danmadan yrrle koyan "ibitirici" tip olarak bildiini okur. Menderes bir babakan olarak, daha sonra greceimiz birok belediye bakannn prototipiydi. En byk sorunlardan biri ulamd o yllarda. nsanlarn yzlerce yl yaya dolat stanbul, Menderes hkmetlerinin Trkiye apnda uygulamaya koyduu ve ncelik verdii, dolaysyla hzla gelien motorlu trafie uygun bir altyapya sahip deildi. Menderes tarihi yarmadada Vatan ve Millet Caddeleri ile Sahil Yolu'nu at. Dolmabahe-Karaky arasn, Badat Caddesi'ni geniletti. Bu uygulamalar ehre gerekten ferahlama getirdi. Nitekim bugn hala, o zamanlan yaamam olanlar bile Menderes'i rahmetle anar. Ancak, bir de madalyonun br yzne bakmakta yarar var. Bir kere, bu caddeler yaplrken birok tarihi yap cmerte feda edildi ve modernleme uruna tarihten vazgemenin zorunlu olduu dncesi merulat.

kinci nemli nokta, bu gibi geni caddelerin almasnn yan sra, ulam iin daha kkl ve byk apta tedbirler dnme gereiydi. Bu daha koklu tedbir phesiz metroydu. Metro yapmna o yllarda balanm olsa bu i imdiye kadar biter ve bugn yaanan trafik facias nlenirdi. Ama bu tr toplu tama yntemleri o iktidarn genel yaklamna aykryd. Onun iin de hi dnlmedi (Boaz Kprs dnld halde). stanbul nfusu ve buna bal olarak konutlama da hesapsz bir bi-imde byyerek yrd. Tarihi yarmadada bir ksm eski yangn yerleri olan geni alanlar irkin bir apartmanlamaya terkedildi. Ayrca pek ok eski ve deerli bina da yerini zevksiz apartmanlara brakt. Bu eilimler, doal olarak, yalnzca tarihi yarmadayla snrl kalmad. Tarihe kar taknlm kmseyici, deer bilmez tavr bu dnemde geni bir tahribata dnt. te yandan ehir ii olmayan alanlarda da gecekondulama balad ve bu yeni eilim 1960'larda bsbtn hzlanarak yakn zamana kadar devam etti (imdi ise eski gecekondu alanlarnn betonarme bloklarla kaplanmas srecindeyiz). Daha nce, stanbul'da tip ehirlemeden sz etmitim. Drdnc tip olarak da 20. yzyln gecekondulamasn sayabiliriz. Menderes dneminde ve onu izleyen yllarda stanbul'da olanlar, daha ncekiler arasnda en fazla Osmanl dneminin balangcna ben-zetilebilir: Gle gelen yeni bir nfus olmas ve bu nfusun fazla plan program gzetmeden ehre yerlemesi bakmndan. Gerekten, ehrin ikinci kere fethedilmesi gibi bir eydir bu. Gelgelelim, bu seferki nfus ak ncekilerle kyaslanmayacak kadar fazlayd ve ister iste-mez nemli sonular olacakt. Bugn on milyon kadar bir nfustan sz ediyoruz. Bu Norve'in, Danimarka'nn nfusunun iki katndan fazla. stanbul'da yaayan on milyona yeterli su salamak demek, btn Yunanistan'a su salamakla e anlaml. Bu koullarda, krdan kente gelen bunca insann kentli olarak zmsenmesi ok zorlar ve upuzun bir sreye yaylr. Kentli ile kyl aras bir hayat tarznn var-ln hepimiz hissediyoruz. Bu sayda insana gre olumam kentin elbette ciddi altyap sorunlar kacak ve bu da hayat niteliini zede-leyecektir. Susuzluk, kanalizasyon yetersizlii, p sorunu, trafik kemekei, betonlama, hava, su ve topran youn bir biimde kirlenmesi vb. amzda teknoloji, sanayi devriminden nceki dnemlerle kyaslanamayacak kadar gl. phesiz, insana daha nce hayal edemeyecei imknlar verdii iin olumlu bir gelime bu. Ama byk g, ayn lde ykc ve yok edici olabiliyor ve son yz elli ylda iyimserce uyguladmz teknolojinin hem genel olarak dnyada, hem de dnyann belirli alanlarnda yaratt tahribatn ounu yeni yeni kavramaya balyoruz. stanbul da bu eit tahribattan nasibini yeterince ald ve henz bunu giderebilmi deil. Bu erevede, 20. yzyln "yemlii" ile Tanzimat'n stanbul'a getirdiklerini ksaca karlatrabiliriz. Elbette, insanlar her eyi nceden bilemezler ve iyi niyetle giritikleri uygulamalardan bazlarnn ok zararl sonular sonradan anlalr. rnein, Tanzimat dneminde Hali kylarnn sanayilemeye terk edilmesi kt bir seimdi ve bunun sonucunda stanbul Halic'ini kaybetti. Ancak, o sralarda dnyann baka yerlerinde de benzer tercihler yaplmt. Avrupa'nn belli bal nehirlerinin youn kirlenmesi de benzer bir durumdur. Yani, Tanzimatlar'n yanlglar, adalarnn da payla-t yanlglard.

Ayn yargy Cumhuriyet dnemi iin tekrarlamak o kadar kolay deildir. Ortada, ncelikle stanbul'la ilgili iki nemli yanl olduu grlyor. Bunlardan birincisi, yaplan ilerin yol aaca sonularn nceden hesaplanamamasdr. kincisi de, taklit edilen modelin gerekte ne olduunun yeterince anlalmamasdr. Bir ehrin gelimesinin zgn dinamikleri elbette vardr; ama lke koullar da o gelimeye mdahale eder. Azgelimiliin birok skntsn yaayan Trkiye'de stanbul'un vaad ettikleri ok kiiye ekici-geldi ve hesapsz bir g balad. evrede, imdi Gebze ya da erkezky gibi yerlerde yaplmaya allan ehri koruyacak istihdam alanlar ama abas ancak i iten getikten sonra dnlebildi. Bu hzl nfus younlamas karsnda, kaynaklar da artmaynca, yerel yetkililer aresizlie dtler. Gelimenin ardndan srklenir olduk. rnein otomobil says durmadan artarken otopark sorunu zlemedi. stanbul'un tertemiz denizi on yllk bir sre iinde berbat oldu. Patlayan p dalar, her an yaylma ihtimali olan salgn hastalk ve daha nice fiili ya da potansiyel tehlike bu hesapsz gidiin sonula-rndan sadece birka. Byle olumsuzluklar, izlenen modeli anlamama veya anlamak istememenin bizi mahkm ettii sonulardr. Belirtmeye altmz Bat ehirlerinde bizdekinden ok otomobil var, ama toplu tamann btn gerekleri yerine getirilmi. Modern teknoloji ve inaat var -ve ok daha zevkli- ama tarihi dokunun korunmas iin her trl tedbir alnm. Sermayenin hesapsz dalgalanmalarnn insana ve kltre zarar vermemesi iin birok are dnlm. Zamanla yarma abas bu kadar ciddi bir lm-kalm sorununa dnmedii iin, niteliksiz retim byk lde engellenmi. Bunlara ramen, o Bat kentlerinin de pek ok sorunu var. nk ada toplumlarn imknlarnn bykl dolayl olarak sorunlar da bytyor. GELECEK PERSPEKTF Bu koullarda stanbul'un geleceini nasl dnebiliriz? ehir bir katastrofa doru mu gidiyor? Yaplacak ilk i, herhalde, stanbul iin bir tasarm oluturmaktr (tabii, birden fazla). Byle bir tasarmn temel elerinin ne olabilecei stne biraz fikir egzersizi yapabiliriz. amzda byk bir kentin bir metropol oarak salkl gelimesinin yolu uluslararas olmaktan geiyor. Bu sre hem maddi bakmdan, hem de kltrel bakmdan, byk kentlerin temel ihtiyalarna karlk veriyor. Onun iin stanbul'un geleceini yalnz Trkiye deil, bulunduu blgenin snrlar iinde dnmek gerekir. Trkiye ve stanbul bugn kaplar Ortadou'ya, Akdeniz ve Karadeniz blgelerine, Balkanlar ve Orta Asya'ya alan bir konumda. Bu hinterland, tarihinin balangcnda, stanbul'u nemli bir merkez haline getirmiti, Akdeniz hl dnyann ortasnda gibi grnd srece, spanya ve Osmanl devleti, gelecei belirleyecek iki lke grnmndeydi. Ama yeni ktalarn kefi Atlas Okyanusu kysnda kurulu lkelere byk bir gelime hz verdi ve Osmanl devleti tarihin kysnda kald.

Bugnn dnyasnda byle koullar artk ald. stanbul'un yeri gene nemli ve elverili. Ancak, daha nceki ift kutuplu dnyada "NA-TO'nun ileri karakolu Trkiye" gibi bir role yeniden girmekten kanmamz gerekiyor. Trkiye ve stanbul barn yapc bir esi olduu lde blgenin nemli metropol haline gelebilir. Bunun iin de Trkiye'nin atan bir lke, stanbul'un atan bir kent olmamas zorunlu. Uluslararas bir kent olmann onsuz edilmez koullar var. Bunlar saymak bile gereksiz. Zaten yeterince gecikmi olan bu ilerin hzla tamamlanmas gerekiyor. Dolaysyla, artma tesisleri kurulmas, pn aklc bir biimde yok edilmesi, metronun almaya balamas gibi ileri, stanbul'un gelecek projeksiyonunun asli eleri gibi grme-mek gerekir. Bunlar, oktan olup bitmeliydi. Uluslararas kent kavram ile bugnk yapsyla stanbul arasndaki en byk mesafe kltr alannda. Nfusu ok daha az olan eitli Avrupa ehirlerinde, rnein bir haftann kltr etkinliklerini izlemek isteyen yerli ve yabanclar, bu bilgiyi vermek zere zel olarak yaymlanan dergiler alrlar. Bu dergilerde, szgelii yalnz sinema haberleri, sayfalarca srer. stanbul'da durum hi byle deil. Bakrky gibi bir yeri alalm. Bakrky stanbul'un bir ilesidir. Ama bamsz bir ehir gibi baktmzda, Trkiye'nin en byk be alt ehri kadar nfusu olduunu gryoruz. Bu kadar kalabalk bir yerde ka sinema, ka tiyatro, ka kltr kuruluu var? Bu eksiklik, stanbul halknn byle eylere ihtiyac olmamasndan ok, genel byme hznn getirdii salkszlktan kaynaklanyor. Son yirmi, otuz yllk stanbul tarihi, milyonlarca insan bu ehre yerletirirken yalnzca en temel ihtiyalarn karlanmasyla yetinmek zorunda brakt. "Ban sokacak bir at" kadar basit bir eydi bu, sonuta. Dolaysyla, ksa srede orada burada bitiveren pek ok yeni yerleim blgesinde sosyal ve kltrel hayatla ilgili hibir ey d-nlmedi. Bu kenar semtler bir yana, emektar an Sinemas yandktan sonra, stanbul'un tamamnda teknik donanm yeterli sadece iki konser salonu var. Uluslararas konferans mekn olarak Spor ve Sergi Saray dzenleniyor ve trnn herhalde uzun sre tek rnei olacak. Bu da kaliteli basketboln nerede oynanaca ve seyredilecei sorununu karyor. Bunlar gerekten ok ciddi yetersizlikler. imdiye kadar yrrlkte olan mantn deimesi ve yatrmn kltr alanna ynelmesi gerekiyor. Yalnz bildik alanlarda, sinema ve tiyatro, sergi ve konser meknlarnn, kitaplklarn yaygnlamas gibi yatrmlar deil, hemerilik, sorumlu ve katlmc yurttalk bilincini yaygnlatracak yaplar da olumas gerekiyor. Yurttalarn semt dzeyinde ve ehir dzeyinde tartmaya katlarak bilgilenmesi, kararlarda sz sahibi olmas gerekiyor. Ayn zamanda, ehrin tarih zenginliinin ortaya karlmas ve korunmas iin ciddi yatrm gerekiyor. Bunun yaplmas her eyden nce bir "insanlk borcu", nk stanbul'un insanlk kltr tarihi iin-de nemli bir yeri var. Ama bu ihtiya stanbullular iin de son derece geerli. Son yllarda balayan restorasyon giriimleri geniletilmeli, yaygnlatrlmal, ayn zamanda bu ileri yapacak yeterli kadrolarn yetitirilmesi iin almaldr. Tarihi yarmadada neredeyse btn ehri bir ak hava mzesi haline getirecek kadar ok tarihi zenginlik var ve bunlarn byk ksm gz gre gre yok olup gidiyor.

Kentin uluslararaslamas vazgeilemeyecek bir hedeftir. Ama "uluslararas" olmann, bugnn dnyasnda, baz ciddi sakncalar da vardr. nk bu bir standartlama, anonimleme ve kiiliksizleme anlamna da geliyor. Hem ehrin yaps, hem de olayn mant bu iki srecin farkl meknlarda gelimesini gerekli klyor. Gkdelen otelle-rin, iyerlerinin, onlarn destek ve yap hizmetlerinin yer alabilecei pek ok mekn hl var stanbul'da. Ama, Alman Konsolosluu'nun yannda devasa Park Otel gkdeleni yapmak gibi yanlglara artk dlmemesi gerekiyor. Ayn zamanda tarihi blgelerin gereksiz pej-mrdelik ve sefaletine de artk gz yummamalyz. Bu pejmrdelik bir "kltrel farkllk" esi deil, somut koullarn yaratt arzi bir du-rumdur ve giderilmelidir. Sonu olarak, stanbul'un hl ok hzl olan organik bymesinin gerisinde kalmaktan, plansz bir debelenme halinde bir oraya, bir bu-raya hamle edip bir eyleri dzeltmeye alma durumunda kalmaktan kurtulmak gerekiyor. nce, zihinde geerli bir gelecek projeksiyonu kurmal, ne istediimizi netletirmeliyiz. Sonra, bu uzun vadeli tasarmn gereklemesi iin ncelikleri saptamal ve bunlarla elde bulunan ve yaratlmas gereken kaynaklarn dengesini kurmalyz. Temiz, etkili, ilgin ve zgn bir stanbul, hl mmkn.

SULTANAHMET VE EVRES Bugn Sultanahmet Meydan adyla bildiimiz evre, yani tarihi yarmadann bat ucu, stanbul'un en eski blgesidir. Efsanevi Byzas'n ya da ilk kurucu kimse onun ehrini burada kurduu anlalyor. Pagan stanbul'un Akropolis'i bugn Topkap Saraynn kaplad yumuak ykselti stne yaplmt. O Akropolis'ten bugne hibir iz kalmad. stanbul olduka eski zamanlardan beri geni bir imparatorluun ba-kenti olduu iin, ehrin bu blgesi de yalnz onun deil, ayn zamanda btn imparatorluun merkezi olarak tasarlanmt. Bunu en iyi anlatan ant, imdi Ayasofya'nn karsndaki kede, su terazisinin yannda, mtevaz bir ekilde duran Milion tadr. Buras Dou Roma mparatorluu'nun bakentinde, dnyann balad yer, dnyann "sfr noktas" olarak kabul edilmiti. ehrin ana caddesi, Mesa, buradan balar, belirli meydanlarda atallarla ayrlarak sur kaplarna varr, oradan da dnyann drt bucana yaylrd. Bu atallar "Y" harfine benzer. Ana yolun "Y"sinin taban Sultanahmet'ten balar, iki atal u da Yedikule ve Edirnekap kaplarna uzanr. Arada daha k-k "Y"ler oluur. mparatorluk merkezinin en nemli binalar da bu blgede toplanmt: mparatorluun somut temsilcisi tabii imparatordu. Onun oturduu ve btn devlet ilevlerini yerine getirdii saray buradayd; saray, ehrin ve imparatorluun siyasi merkeziydi. mparatorluun en byk kilisesi, dolaysyla dini merkezi (yani Ayasofya) buradayd; kutsaln yannda, dnyevi eylemin merkezi olarak, en belirleyici toplumsal elencenin yapld Hipodrom da gene

buradayd. yle ki, hazrlanan zel yollardan imparator kiliseye de, Hipodrom'a da, "sokaa" kmadan geebiliyordu. Ayrca, Bazilika sarnc gibi, merkezin ihtiyalarn karlayacak byk destek yaplar da kurulmutu. ehrin bu blgesinin manevi karakterini Osmanllar pek fazla deitirmediler. Onlar da saraylarn burada ina ettiler; Ayasofya'nn yan sra en grkemli camilerden biri (Sultanahmet), en byk hamamlardan biri (Hrrem Sultan) burada kuruldu. Hipodrom, Trk sporu ciridin oynand At Meydan'na dnt.

SULTANAHMET VE EVRES Sonu olarak blge, bugn de turistlerin ilk azda gezme ihtiyacn duyduu, en antsal yaplarn topland blge olarak kald. AYASOFYA Bu byk antn bulunduu yerde daha nce ayn ad tayan iki kilise yaplm, ama bunlar eitli nedenlerle yok olmutu. Onlarn baz kalntlar bahede duruyor. mparator ustinianos siyasi dzeyde eski Roma mparatorluu'nu yeniden bir araya getirme amacyla generali Belisarius'u talya'ya ve Kuzey Afrika'ya yollarken, bu iddial planlarna uygun bir biimde, bakentinde o zamana kadar grlmemi byklkte bir kilise yaptrmaya giriti. Matematiki Tralles'li Anthemius ve Miletus'lu geometri bilgini sidorus kilisenin mimar olarak grevlendirildi. Ksa sre sonra Anthemius ld; Kilise tamamlandktan az sonra bir ksm depremde kt. O zaman ie katlan, Miletus'lu mimarn yeeni gen sidorus'un katksyla kubbe kasna ykseltilerek arlk azaltld ve bu biimiyle kubbe ve kilise, zaman zaman baz onarmlardan geerek, gnmze kadar geldi (dardan duvar destekleyen byk ve biraz "estetiksiz" destek duvarlar bu sonraki onarm ve tedbirlerdendir. Dou-bat akndaki yarm kubbeli duvarlar yeterince salam olduu halde, kuzey-gney duvarlarndaki kemerler grece zayf kalm ve bunlarn ek desteklerle salama alnmas gerekmiti). Ayasofya'nn grnm, boyutlar, bugn de ona bakan insanda hayret ve huu duygulan uyandrr. Ama ada insann gz ve bellei, ne olsa ok sayda antsal binaya gre koullanmtr. 6. yzylda -ve ok daha sonralarbu binay grmek benzersiz bir yaant olmalyd. Nitekim ustinianos kendisi de kilisenin resmi alnda heyecana kaplm ve "Seni getim, Sleyman!" diye haykrmt. Daha sonra yaplan yalnz kilise, srayla Londra'da St. Paul, Roma'da St. Peter ve Milano'da Duomo, Ayasofya'y byklkte geride brakmlardr. Bu balamda birka rakam verelim: Kilisenin yzlm 7570 metrekaredir. Uzunluu 100 metreyi geer. Orta nefin boyutlar 75x70 metredir. Kubbenin yerden ykseklii 55.60, ap ise 31-32 metredir (onarmdan tr tam bir daire deildir). Bir zaman kubbeden sarktlan iskandillerin yere dedii noktalara iaret konmutur. Bunlar birbirine

balayarak yuvarla dnnce, kubbenin bykl, grdmz ve bildiimiz halde, bizi bir kere daha artr. Binann d grnnden ok, ncelikle iinin etkileyiciliine nem verildii, ok dikkatli olmayan bir bakla da anlalyor (bu apta bir binann d grnnn nasl olsa yeterince etkileyici olaca dnlmt herhalde). Mimari plan olduka ilgintir. O zamana kadar genellikle yuvarlak planl binalarda baaryla (Roma'daki Pantheon gibi) kullanlan kubbe, drt ke bir bazilikal binann zerine oturtulmu. Dolaysyla yuvarlak kubbe aadaki dikdrtgene pandantiflerle balanyor. Ama asl dahiyane yenilik, kubbenin iki yanna yaplan iki yarm kubbeyle merkezi meknn geniletilmesidir. Bu, binann iinde durup bakan insana muazzam bir genilik duygusu veriyor (hatta belki de "ezici" bir etkisi var). Kasnakla yarm kubbeler ve onlar destekleyen alt daha kk kubbeye ramen, merkezde byk bir arlk vardr ve bu arlk kilise iinde, zeminde ve st galerilerde sralanan 107 stuna bindirilmitir.

Plan 1. Ayasofya. Ayasofya'dan sonra, Bizans mimarisinde, bu apta yeni bir bina inaatna giriilmedi. Bu bakmdan Ayasofya kendinden sonraki Bizans mimarisinden ok, Osmanl mimarisini etkilemitir. zellikle yarm kubbelerin dzenlenii Osmanl mimarlarna esin kayna olmutur. Ancak i dzenlemelerde Osmanl mimarlar merkezi arl ok sayda stundan az sayda ama daha gl dayanaklara aktarma ve bylece i mekn geniletme, daha dorusu, gr engelleyen eleri azaltma yolunu tutmulardr. Konstantinopolis'in Patriklik kilisesi olarak 916 yl kullanlan Ayasofya, 1453'te, fetihten ksa bir sre sonra camiye evrildi. O an ideolojik koullarnda bu deiim bir sayg jesti olarak anlalmaldr. Kitaba ve tek Tanr'ya inanan insanlarn yapt bu byk ve gzel binay, ayn Tanr'ya biraz farkl biimde inanan Mslman Trkler de en grkemli ibadethaneleri olarak benimsediler. mparatorluun son yllarna kadar zel gnlerde en sk kullanlan cami Ayasofya oldu. Bu det, yakp ykmann yannda, uygar bir davrant. Pratikte de, birok deerli tarihi binann korunmasn salyordu. Mslmanlar kendi inanlar gerei tasvirleri kaldrdlar, resimlerin, mozaiklerin stne badana ektiler (bu da aslnda ok sonralar yapld ve koruyucu ilev grd), ama rnein konoklastlar gibi resimleri tahrip etmediler. Zamanla bu yeni camiye drt minare eklendi; iine mihrap, minber gibi Mslman ibadetinin eleri kondu. Btn camilerde yer alan "Allah", "Muhammed", "Ebubekir", "mer", "Osman", "Ali", "Hasan" ve "Hseyin" levhalar asld. 477 yl boyunca da Ayasofya Mslmanlarn bir numaral ibadethanesi olarak kullanld. Osmanl dnemi boyunca birok byk ve grkemli cami yapld halde, Ayasofya bu zelliini korudu. 1935'te, ok yerinde bir kararla, mze haline getirildi (bu zaman zaman siyasi bir tartma konusu oluyor, nk baz kat Mslmanlar tepkici bir tavrla Ayasofya'nn yeniden cami yaplmasn istiyorlar, ama kilise olmasn isteyen Ortodokslarn da varln iitiyoruz).

Ayasofya'nn eski girii bat kanadndayd ve buraya, imdi izi kalmayan bir avludan (atrium) geliniyordu. D nartekse be kapdan girilirdi; yandaki en byk ve gzel kap imparator ve ailesi iindi. Muhafzlarn imparatoru bekledii bu girite, ancak 1933'te badana altnda bulunmu bir mozaik var: ki imparator, Konstantinos ve ustinianos, kucanda sa'y tutan Meryem'e stanbul surlarn ve Ayasofya'y armaan ediyorlar. Bunun 10. yzyldan kalma olduu sanlyor (konoklast tahribatndan tr kilisenin orijinal mozaiklerinden hibiri kalmamtr). Ancak, Freely'nin Strolling Through stanbul'da dikkati ektii gibi, ne surlar surlara, ne de Ayasofya Ayasofya'ya benziyor! Buradan dokuz kapl ve tonozlu i nartekse geebiliyoruz. Ortadaki kap zellikle grkemli. imdi tepeleri pirin kapl olan kaplarn ustinianos zamannda gm kapl olduu biliniyor (bu gibi deerli madenlerin ou da 1204 sonrasnda, Latin igali srasnda yama edilmi). Orta kapnn zerinde sa eliyle -herhalde bizi- kutsayan sa mozaiini gryoruz. sa'nn nnde secdeye varan imparator figrnn VI. Leon'u temsil ettii kabul ediliyor. Byleyse, Leon ok fazla evlendii iin zr diliyor olmal! Narteksten nefe girdiimizde, sanrm loluk ve pek ok pencereden szlen k hepimizin ilk ve sarsc izlenimini oluturur. Ayrntlar yava yava seilir hale gelir. Kubbe ve yarm kubbeler, kasnaktaki krk pencere, yarm kbbelerdeki, duvarlardaki pencereler. Arka planlar daha da mistik bir lolua brnen kolonadlar. Yukardan sarktlm muazzam kandiller, kenarlardaki kpler, vb. srayla gr alanna girer. Stunlar dnyann drt tarafndan toplanp buraya getirilmiti. Bazlar, Efes'teki Artemis tapna gibi, antik dnyann belli bal antlarndan; Heliopolis'teki Gne Tapnandan, Baalbek'ten... Uzaklardan tanm somaki stunlar, Marmara Adas'ndan getirilen siyah beyaz mermer stunlar ya da duvarlar kaplayan kesme mermerler, bunlardan bazlarnn neredeyse figratif resim izlenimi veren artc dizaynlar. Stun balklar btn Bizans sanatnda benzeri bulunmas g bir sabr ve ustalkla vlmtr. Net ksmnda, kubbenin altnda bulunan mozaiklerden bir ksmnn Osmanl dneminde uzun zaman rtlmedii anlalyor (rnein 17. yzyln nl seyyah ve yazar Evliya elebi bunlar anlatr, demek ki o srada stleri rtlmemitir.) Apsiste, kucanda ocuk-sa ile Meryem'i grrz. Gene apsiste nl Cebrail mozaii vardr. Kemerin kuzeyinde ise Mikail'in kanatlarndan sadece birka ayrnt seilebiliyor Kuzey duvarndaki nilerde Hristiyan aziz, gnatios, Hrisostomos ve gnatios Teoforos resmedilmi. Kubbenin pandantiflerinde (doudakiler) resmedilmi figrler ise melekler. Ayasofya'nn ekici blmlerinden biri de her zaman ak olmayan st galerilerdir. Ortodoks kiliselerinde gynaeceum (yineka) denilen kadnlar ksm yukarda yaplr. Ayasofya'daki "yukar", doal olarak hayli yukardadr. mparatorienin, imparator ailesinden kadnlarn, sradan kadnlarn, ayrca da sinodlarn vb. blmeleri bulunan bu gale-rilerden, kilisenin iine kubak bakmann gzellii de bambakadr. Bu galerilerde mparator Aleksandros'un, mparatorie Zoe ile kocas Konstantinos'un (kocalar deitike mozaikteki yzn de deitii sylenir), Ioannis Komnenos ile kars Eirenenin, son olarak da, sa ile, insanl kurtarmas iin ona yalvardklar sanlan Meryem ve

Vaftizci Yahya'nn resmedildii Deesis sahnesinin mozaikleri vardr. Latin igalinin bakomutan Venedik dukas Dandolo'nun mezar bile buradadr! Ama bu galeride stanbul'a Dandolo'dan da uzak birinin kazd bir yaz var. Runik alfabeyle kazlm bu yaznn tamam okunamyor, yalnz "Halfdan" diye bir Viking ad seilebiliyor. Macarlar, Lombardlar gibi Vikingler de Bizans hassa alaynda almaya ve para kazanmaya gelirlerdi. Belki de bunlardan biri ayin srasnda skntdan adn taa kazd. Trkler Ayasofya'ya gerekten ok deer verdikleri iin, pek ok padiah, ehzade ve hanm sultan trbesi caminin bahesinde yer alr. rnein, I. Mustafa'nn gmlmesi iin eski vaftizhane trbeye evrilmitir (onun yanna nl Deli brahim'i de gmdler ve bylece buras "aklndan zoru olan padiahlar trbesi" haline geldi). Ayrca saltanat yllar birbirini izleyen II. Selim'in, III. Murat'la III. Mehmet'in grlmeye deer trbeleri de burada yaplmtr. Bahede, 19. yzyl ortasnda Ayasofya'y restore eden svireli-talyan Fossati kardelerin yapt muvakkithane, I. Mahmut zamanndan adrvan, saysz stunlar, daha nceki (Teodosios zamanndaki) Ayasofya giriinin kalntlar, kuzey duvarna bitiik imaret, bir de sevimli kahve vardr. Yeni bir yne doru atlmadan nce bu kahvede oturup az nce grdnz pek ok eyi zihninizde sraya sokabilirsiniz. Ayasofya hakknda, bu yaknlarda ilgin bir aratrma yaymland: Stefanos Yerasimos, La Fondation de Constantinople et de Sainte-Sophie (Institut Franais d'Etudes Anatoliennes d'stanbul, Librarie d'Amerique et d'Orient, Paris 1990). Yazar eskiden beri bilinen ok sayda efsaneyi yeni bir anlayla deerlendirerek efsanede yer alan ideolojik tarihi deifre ediyor. Bunun iin Trk efsanesine kaynaklk eden Hristiyan ve Arap metinlerini de taryor. mparatoru, Tanr'nn yeryzndeki glgesinden ok, onunla rekabete kalkan bir gsp olarak gren (demokratik eilimli) yazarlar, teden beri, azametli ibadethaneleri veya dnyevi azamet sergileyen her trl yapy eletirmiler tabii efsane biimi ve dini ideoloji kalplar iinde. Konstantinopolis'in hikyesi de ta Hazreti Sleyman'dan balyor ve onun putperest gemile uzlamas anlatlyor (karsnn putperest olmas, cinlerle uzlamas vb.). Zaman iinde, Yanko bin Madyan ad verilen bir efsane kiisi tretiliyor ve stanbul'un kuruluu ona ykleniyor. Ayasofya bu efsanelerde merkezi rol oynuyor. Kalp, kltrden kltre, hem zn koruyarak, hem de her seferinde yeni eler eklenerek aktarlyor. Kibirli dnyevi hkmdarlarn gnahlaryla yaklatrdklar kyamet efsanesi de bu elerin arasnda. Yerasimos'un bu son derece ilgin eserine ben de bu kitabn uygun blmlerinde deineceim. Sz efsaneden almken, Yerasimos'un aktard temel ve dngsel mite, daha basit ve folklorik nitelikte birok bakalar eklenebilir. Ayasofya ile ilikisi olan herkes, Bizansllar, Latinler, Ermeniler, Trkler bu edebiyata katkda bulunmutur. Kkeni herhalde Bizans olan dramatik bir efsaneye gre, sava kazanan Trkler Ayasofya'ya geldiinde patrik dua etmekteymi. Gneyde, Ayasofya kitapl ynnde bir kapy ekip ortadan kaybolmu. Bu kap bir daha almam. Kubbenin stne yeniden ha konduunda alacak ve o anda patrik de geri gelip yarm kalan duasn bitirecekmi.

Fetihle ilgili sylenti oktur: rnein, Fatih giri kapsna eliyle vurmu ve kap kapanmaz hale gelmi. Bu eitli "almayan" ya da "kapanmayan" kap sylentileri dnda, bir de, kilisenin gneydou kesindeki payede grlen, el izini andran oyuk ve baz baka izik-ler hakknda da hikyeler anlatlr: Fatih oraya eliyle vurmu, at da stuna ifte atm, hem elin, hem de naln izleri kalm vb. Bunun gibi turistlere gsterilen, ilgi ekici bir ayrnt da kuzey bat tarafndaki bir stunda grlen, iine parmak sokulabilir boyda, ii nemli oyuktur. Bunun uuruna ya da tedavi edici zelliklerine inanlr. Nemin aklamas, tan su emer cinsten olmasdr herhalde. Binaya girite grlen iki byk mermer kp iin de hikyeler vardr ki, ksmen olgusal da olabilir: III. Murat zamannda Bergama'da bir iftinin tarlasn srerken bunlar bulduu herhalde dorudur. tane olduklar, birinin iftide kald ve geen yzyl banda Louvre mzesine gittii sylentisinin doruluk derecesini bilmiyorum. Bizans'tan kalan sevimli bir efsaneye gre, ustinianos ayindeyken elinden kutsal ekmei drr; eilip alana kadar, bir arnn ekmei alp utuunu grr. Bunun stne ferman karp btn ar sahiplerinin kovanlarda bu ekmei aramalarn buyurur, bulana da dl vaad eder. Birka gn sonra bir arc elinde bakalarna hi benzemeyen bir petekle kagelir; bu petek, ite, Ayasofya'nn plan olur. Kilise yaplrken parann bitmesi, tabii, yaygn bir efsane motifidir. nsan klnda bir melek grnp gerekli paray bulmutur. "Kutsal Bilgelik" anlamna gelen adn da bir baka melek sylemitir. Ermeni edebiyatnda, bu grkemli eserde Ermeni mimar ya da ustalarnn da emei getiine dair kaytlar vardr. Mslmanlar ise, kubbenin harcnn Hazret-i Muhammet'in tkryle tutturulduuna inanrlar. HASEK HRREM HAMAMI Ayasofya ile Sultanahmet Camii'nin aras ok yakndr. (Burada yer alan parkta yazn baz geceler "ses ve k gsterileri" yaplyor. Byle eyleri sevenler iin ilgin olabilir.) Parkn bir kesinde ve iki iba-dethane arasndaki hamama, bu ksa yry srasnda uranabilir. Hamamlar Osmanl mimarisinde nemli bir yer tutar. stanbul'da Roma'dan veya Bizans'tan hi hamam kalmamtr; ancak Osmanl hamamlarnn Bizans hamamlarnn planna bir hayli uygun olduu biliniyor (binann ilevi de zaten belirli bir mekn dzenleme biimini rasyonel klyor). Osmanl hamamlar arasnda yalnz kadnlara veya erkeklere zg olanlarn yannda birok hamam da hem erkek hem kadn mteriler iin yaplmtr. Bunlara "ifte hamam" denir. Bu tipte, slam ahlakna uyarak erkeklerle kadnlarn birbirlerine hemen hi rastlamadan binaya girecekleri bir plan yapmak, mimarn gsterecei balca marifettir. Buradaki hamam, Kanuni Sleyman'n sevgili Rus ya da Ukrayna asll kars Hrrem Sultan (asl ad Rokselan diye bilinir, ama bu da muhtemelen "Rusya'dan" anlamndadr) tarafndan smarlanm ve Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Muhtemelen, stanbul'daki en byk Trk hamamdr. Sinan, iki

ksmn kaplarn uzun dikdrtgen binann iki kart ucuna koyarak, cinslerin gerekli ayrmn gerek-letiriyor. Bizans'n en byk hamam olan Zeuksippos hamam kalntlarnn da tam buralarda bulunmu olmas ilgin. Ypranan Haseki Hrrem Hamam uzun zaman bir yar yknt olarak durduktan sonra restore edildi ve 1980'lerde stanbul Festivali'nin resim sergileme meknlarndan biri olarak hizmete ald. Alan ilk sergide mer Ulu'un resimleri de vard. Bu ehrin byk nktedanlarndan Hseyin Ba, sonra mer'e rastlaynca, "Senin natr-mort'lar ok beendim," demi. Ancak imdi bu "sergileme" ilevinin, ticari bir "hal sergileme" ilevine dnt grlyor. phesiz hamamn kendisi, burada yaplan ticaretten ok daha ilgin. SULTANAHMET CAM Alt minareli caminin dnyadaki tek rnei olan Sultanahmet Ca-mii'ne (yalnz Sultanlar ve aileleri birden fazla minaresi olan camiler yaptrabilir ve bunlara "sultan"n oulu olan "seltin" denirdi) parkn karsndaki kapdan veya Hipodrom'a bakan dou tarafndan girilebilir. Aslnda Mekke'de alt minareli bir cami vard. Bu yaplnca, I. Ahmet, o camiye yedinci minareyi eklettirdi. Sultanahmet, I. Ahmet tarafndan, 1609 ile 1616 yllar arasnda yaptrld. I. Ahmet'in 14 yanda 14. Osmanl padiah olarak tahta kp bundan 14 yl sonra (topu topu 28 yanda) lmesi ilgintir. Mimar Mehmet Aa, Sinan okulundan yetimi mimarlardand. "Se-defkr" olarak da bilindiine gre, sedef ilemeciliinde baar kazanm olmaldr. Ahmet, caminin tam Ayasofyann karsnda yaplmasn istemiti; bundan, binann antsallna nem verdii so-nucunu karabiliriz. Mehmet Aa da belli ki en ok bunun iin al-m. Sonuta, 23.5 metre apnda ve 43 metre ykseklikte kubbesiyle Sultanahmet, Ayasofya'dan daha byk olmay baaramad. Kubbesi Ayasofya'ya en yakn olan Sinan'n Edirne'deki Selimiye'sinin (31.5 metre ap) ve stanbul'daki Sleymaniye'sinin de (26 metre ap) gerisinde kald. Osmanl mimarisinin altn a sona ermiti. Sultanahmet, mimari zmlerinin baarsndan ok, iindeki ini-lerle n yapmtr ki, bunun byle olmas da normaldir. Kubbe arl-nn kaln stunlara datlmas, merkezde mekn geniletme avantajna karlk, genel plann monotonlamas ve fil ayaklarnn hantallamas dezavantajna debilir. Sultanahmet'te bunlarn ikisi de olmutur. Plan, Sinan'n ilkin ehzade'de denedii drt yarm kubbeli merkezi plana bir ey eklemez (iki yerine er eksedra yapmak dn-da). Ama ehzade kadar "sevimli" de deildir -belki byklnden tr. Fil ayaklarn ortadan, zerinde hat olan bir bantla blmek, st ksmdaki yivleri de iniyle bezemek dncesi, herhalde bu hantall azaltmak iindir, ama bu da ancak ksmen baarl olmutur. Buna karlk ii znik'in son parlak dnemlerinin iek ve aa motifli ok gzel inileriyle doludur. Yirmi binin stnde ini pano saylmtr. ok sayda (260) pencereden szlen k mavi ve turkuvazn egemen olduu bu ini cmbn grmeye yeterlidir. Marmara Adas'nn (yani, "mermer" adas) beyaz mermerinden yapl-ma mihrap ve minber, kap ve pencerelerdeki sedef

ilemeler, tahta ve madeni oymaclk, hepsi orijinal ve gerekten ok gzeldir. Mihrapta Hacer-l Esved'den bir para da grlr. Caminin geni bir klliyesi de vardr. Cami yaptranlar zenginse, yannda eitli yararl ilevleri olan kurumlar iin de binalar ina etti-rirlerdi; okul, hastane, imaret, sebil gibi. ou zaman bunlarn srekli ve dzenli ileyebilmesi iin vakflar kurulurdu. Sultanahmet'in za-manla birou yok olan klliye binalarndan geriye trbe ve medrese kalm. Drt ke bir yap olan trbede I. Ahmet'in yannda kars Ksem Sultan, oullar IV. Murat ile Gen Osman ve daha birok hanedan mensubu yatyor. Caminin douya bakan arka tarafndaki arasta (ayn ite uzmanlam esnafn dkknlarnn olduu ar) yaknlarda restore edildi ve turistik eya satan bir ar haline geldi. Batdaki 26 stunlu ve 30 kubbeli avlunun ortasndaki zarif adrvan (bu da sekizgen biiminde) imdi kullanlmyor. Caminin kuzeyinde yer alan, padiahn namaza geldii zaman camiye girmeden nce oyaland Hnkr Kasr imdi bir Hal ve Kilim Mzesi ve vakit durumuna gre grlmeye deer olabilir. I. Ahmet'in, bu gzel cami dnda, tarihe nemli bir katks daha olmutur. Onun zamanna kadar tahta gei Fatih Kanunnamesi'ne gre gerekleiyordu. Bu kanun da, padiaha kardelerini ldrme hakkn tanyordu. Ahmet'in getirdii kurala gre hanedann en yal erkei tahta gemeye balad ve kardelerin ldrlmesi deti son buldu. Osmanl tarihi iinde nemli olan bu deiik stne birka ey sylemek gerekiyor. Kardelerin ldrlmesi zellikle bugnn deerleri asndan korkuntur, ama yapld zaman da ideal saylmyordu. "Daha kts"n nlemek iin bulunmu bir areydi. Osmanllar henz gebe airet yapsndan fazla uzaklamamken, kardeler ynetimi bir lde paylayordu: Osman Bey ile Dndar Bey, Alaettin Paa ile Orhan Bey gibi. Osmanl'nn bu dnemdeki genel eitliki felsefesine uygun olarak, btn ehzadeler ayn ekilde yetiiyordu: snnet olup erikinler snfna geince, babalarnn saraynn modeline gre biimlenmi bir maiyetle sancak beyi oluyor ve "devlet ynetimi staj" gryorlard. Devlet kendisi byynce bu eitlik ciddi bir rekabet potansiyeli oluturdu ve ilkin Yldrm Bayezid kardelerini ldrtt. Onun oullarnn fetret dnemindeki kavgas daha da uzun srd. Fatih'e anlan Kanunname'yi yaptran da, bu kav-galarla devletin paralanmas kaygs oldu. Fatih kendisi, Bayezid'den sonra ikinci olu Cem dounca, olacaklar dnp tasalanmt. Daha sonra, rnein III. Mehmet'in tahta kar kmaz 19 kardeini bodurmas (ou bebek yata) gibi olaylarla, bunun srdrle-meyecei anlald. (Bu ehzadelerin trbesi de Ayasofya'nn nndedir). Ahmet kanunu deitirince, ehzadenin hayat da deiti. ehzadelerin sancak beylii yaparak yneticilii renmesi gibi gelenekler brakld; sarayda, "kafes" denen yerde, gz hapsi balad. Bylece, eski sava ehzadeler yerine, solgun ve patolojik ehzade tipi yaygnlat. Ayn zamanda, isyan ihtimali glendi. Osmanl devleti, hanedann mutlak saltanatn topluma da benimsetmiti. htill dahi olsa, tahta Osmanl olmayan birinin gemesini kimse dnemezdi. Hanedann padiah alternatifleri sa olunca, ihtill kolaylat. Nitekim, kanunu deitiren I. Ahmet'in olu II. Osman

(Gen) bir ihtillde ldrlen ilk padiah oldu (nk onun yerini alabilecek baka Osmanllar vard). Dnem, imparatorluun doal snrlarna dayand, ftuhatn temel varlk eylemi olmaktan kt dnemdi. Dolaysyla, byk tarihi dinamiklerle bu eit hukuki-politik yaplanmalar arasnda artc bir uyum vardr: O eski "cengver" padiahlarn zaman gemitir. HPODROM Bizans imparatorluu'nun dnyevi hayatnn getii Hipodrom, Sultanahmet Camii'nin tam nnde uzanyordu. lkin Septimus Severusun yaptrd, sonra da Byk Konstantinusun genilettii bu Hipodrom, 480 x 117 metrelik bir alana yaylm, 100.000 kii ald sylenen, devasa bir yapyd. mparatorluk saray imdi Sultanahmet'in bulunduu alanda olduu iin, Hipodrom'da kathisma denilen imparator locas da o taraftayd. Giri ise kuzey ucunda, Milion tana ve Ayasofya'ya bakan taraftayd. Burada byk kemerli kaplar vard. Hipodrom duvarlarnn st ok sayda heykelle ss-lyd. Ortada, evresinde yaran arabalarn dnd Spina uzanyordu. Bu Spina'nn stndeki belli bal antlar hl burada duruyor. Bunlardan biri stanbul'daki en eski tarihi eser olduunu syleyebileceimiz, mparator Byk Theodosius tarafndan diktirildii iin (390) onun adyla anlan dikili tatr. .. 1550'de Firavun III. Tutmosis, bir Mezopotamya seferi ve zaferini anmak iin yaptrmt. Luksor'da Karnak tapnana dikilen tan, imdikinden kat daha uzun olduu syleniyor. Dnya egemenlii Roma'nn eline geince, ta da stanbul'a tand ve krlm, klm olduu halde yllarca dikili hale getirilemedi. Sonunda diktiren Theodosius'u yar seyrederken ya da obeliski dikerken resmeden kabartmalarn olduu drt ke kaideye oturtuldu. Stunun kendinde ise, hiyerogliflerde, Tutmosis'in Amon-Ra'ya sunduu kurbanlar anlatlyor. kinci ilgin ant, Delphi'deki Apollo tapnandan getirilen, yla- nn birbirine doland Burmal Stun'dur. Bu bronz antn Palatea savanda ldrlen Pers askerlerinin eritilen kalkanlarndan yapld kabul edilir. Eskiden balar da tamamken, bunlar Osmanl dneminde eitli nedenlerle yok olmu; yalnz birinin bir paras Arkeoloji M-zesi'nde. Bu balar, byk bir bronz kazan tutmaktaym. Dethier kazann altn olduunu ve Latin igali srasnda eritilip sikke basldn sylyor. nc ve son stunun mparator Konstantinos VII. Porfirogenne-tos'a ait olduu konusunda geni bir konsenss var. Ben, Freely ve Sumner-Boyd gibi, stunun ok daha eski olup bu imparator zamann-da onarm grd kansndaym. Osmanl dneminde Trklerin tr-manp marifet gsterdii bu 32 metrelik tatan rlme stun bir sanat eseri olarak en az ilgin olan. Buradaki baka antlarn zamanla yok olduu veya baka yere tand biliniyor Venedik'te San Marco'daki at heykelleri gibi. Bu arada, Porfirogennetos stununu kaplayan bronz levhalar da, ylanl stunun kazan gibi sikke yapmak zere eritilmi. Mzrakl bir Athena heykeli de Hristiyanlk anda tahrip edilmi.

Sylentiye gre Macaristan seferinden sonra Damat brahim Paa oradan baz heykeller getirerek buraya dikmi; muhafazakrlar bundan holanmam. Paann idamndan sonra heykeller yok edilmi. Eski Spina'nn kuzey ucuna rastlayan yerde ok daha yeni bir ant, Alman emesi duruyor. Bu, Badat demiryolunun yapmna baland sralarda, Kayser II. Wilhelm'in Osmanl sultanna armaan. Bu armaanlamalar I. Dnya Sava'nda Alman-Osmanl ittifakna kadar uzanmt -eme de o savan ans kadar "gzel". Hipodrom'dan Spina'daki antlar dnda fazla bir iz yok. Son izler, hemen orada 40 yl kadar nce yaplan masif ve sevimsiz Adliye "Sa-ra-y"nn inas srasnda yklmt. Gelgelelim, At Meydan'nn gney ucunu dolduran Marmara niversitesi Rektrlk binasnn arkasna doru inince, Hipodrom'un Sphendon denilen gney ucu grnr. stnde, Sultanahmet Endstri-Meslek Lisesi vardr (bir de Sultanahmet'in imareti ve darifas okul bahesinde kalmtr). Birka yl ncesine kadar Sphendon'un evresi kk yoksul evlerle sarlyken bunlar ykld- eski duvarlarda izleri hl grlyor. Binann iinin de son derece ilgin olduuna phe yok. Bir zamanlar vahi hayvanlarn burada tutulduu, daha sonralar da sarn haline getirildii biliniyor. Ama bu kadar youn turistik ilginin bulunduu bu blgede nedense buray dzenleme konusunda hibir iaret grl-myor. Bizans hayatnda ok nemli bir yeri olan Hipodrom'da eitli elenceler yaplrd ama en heyecanl olay araba yarlaryd. Balangta drt ayr yarmac grup vard ve bunlar drt unsuru temsil ediyordu; Maviler (Hava), Yeiller (Toprak), Beyazlar (Su) ve Krmzlar (Ate). Zamanla yalnz Mavilerle Yeiller kald. Aralarnda zaman zaman birbirlerini ldrmeye varan bir rekabet hkm srerdi; gl merkezi devlete kar elinde fazla bir direnme gc olmayan halkn, tepkilerini ve fkesini kendisiyle e dzeyde bir rakibe yneltmesinin bir rnei... Devlete kar ayaklanmalar da olurdu. ustinianos'un saltanatnn erken dnemindeki Nika ihtilali bunlardan biridir. Hipodrom bu ihtila-lin merkezi olmu, general Belisarios buraya kstrd ihtilalcilerden 30.000 kadarn ldrerek ayaklanmay bastrmt. mparator Andronikos Komnenos'un kanl bir ekilde lin edilmesi de burada geti. Daha sonra, Osmanl dneminde de At Meydan hem cirit oynanan yer, yani spor alan, hem de grkemli ehzade snnetlerinin yapld elence yeriydi; ama Bizans'taki gibi pek ok ayaklanmaya da sahne oldu. ki kapkulu oca, yenieriler ve sipahiler burada birbirleriyle savatlar. IV. Mehmet zamannda, aalara aslan adamlar nedeniyle "Vaka-i Vakvakiye" denen ayaklanmann vahi sreci de burada geti. Trkiye tarihinde Sultanahmet'in oynad son spektakler rol, I. Dnya Sava'ndan sonra tilaf Devletleri igali altndaki stanbul'da yaplan, yazar Halide Edip'in de konutuu son derece kalabalk ve heyecanl siyasi miting oldu. Sultanahmet Meydan'nda, caminin srasnda, imdi Kltr Bakanl-'na bal eski ahap bina, Recep Peker'in eviydi. EUFEMAMARTRON'U

imdiki Adliye Saray 'nn yannda kk bir Bizans kilisesinin kalnts var. Bu, nc yzylda ehit edilen Azize Eufemia iin ya-plm bir kilise. Ariusculuk sapmas srasnda Nikaia Konsili (325) toplanrken, o srada oktan lm olan Eufemianin da bu olaylardaki rol zerine bir efsane vardr. Ariusularn gr ve resmi gr birer kda yazlarak Eufemianin tabutuna konur. Bir hafta sonra tabut yeniden aldnda, resmi grn kd azizenin kalbinin zerinde, Ariusu gr ise ayaklarnn dibindedir. Bu tabut imdi Fener'de, Patrikhane Kilisesi'nde. Sultanahmet'teki kk kilise kalnts ise ziyarete ak deil ve epey harap. Ama hl, duvarlarda fresk izleri grlebiliyor. Birileri gayret etse, hl kurtarlacak eyler var. Bu binann baruthane olarak kullanld, 1490'da stne yldrm dnce infilk eden barutla byk ksmnn havaya utuu syleni-yor. BRAHM PAA SARAYI Kanuni Sleyman'n genlik arkada ve ilk sadrazam, Rum'dan dnme brahim Paa'nn saray, Hipodrom'la Adliye Saray arasnda kalan bloktadr. brahim, tahta geen arkada Sleyman'n kzkardeiyle de evlenerek devlet iinde ok gl bir yere gelmiti. Saray da nfuzunun gstergesidir. Bir hikyeye gre Kanuni'den sonra brahim de ocuklarnn snnet dnn yaptrm. Dn batan sona grlmedik bir debdebe iinde gemi. Sonunda Uluda'dan getirilme buzdan yaplm kaplara konmu hoaf ikram edilmi. Bu aamada Kanuni, bu dnn kendininkinden de grkemli olduunu syleyince Paa "Elbette, yle" demi ve devam etmi; "Sizinkinde eref misafiri bendim, benimkinde sizsiniz. Elbette daha muhteem olacak." Ama bu aristokratik incelikler brahim'i Osmanl devletinin pek ok parlak sadrazamnn akbetinden kurtarmaya yetmedi. Hrrem Sultan'n etkisiyle Sleyman bir sabah eski arkadan bodurdu, geni servetine de devlet el koydu. Saray bir zaman Acemi Olan klas olarak kullanld. Yava yava harap oldu. Yirmi yl kadar nce balayan restorasyon yaknlarda tamamland ve bina Trk-slam Eserleri Mzesi olarak ald. inde sergilenen eserler arasnda ok ilgin ve deerli olanlar var. Ayrca gzel ve sakin i avlusuyla da grmeye, bir kahve iimi oturmaya deer bir yer. Uzun Osmanl tarihi boyunca, hanedan dndan birinin sahip olduu saray denebilecek tek konut burasdr. FRUZ AA CAM Hipodrom'la Divan Yolu arasnda kalan parkta birok kalnt var-dr. Bunlarn 5. yzylda yaam Bizansl aristokratlar, Lausos ile Antiohos'un komu saraylar olduu dnlyor. Demek ki Bizans'n hanedan d soylular da, brahim Paa gibi, saraylarn ehrin bu merkezi blgesinde yaptrmlar. Parkn kysnda, otobs duraklarnn arkasnda Firuz Aa Camii var. Fatih'in olu II. Bayezid'in Hazinedarbas Firuz Aann 1491'de yaptrd bir cami bu. Dolaysyla ehrin en eski camilerinden biri. stanbul'un fethi ncesi Osmanl

cami mimarisinin tipik rneklerinden; son derece sade, bir kare zerine oturtulmu bir kubbeden oluuyor. Yol geniletilirken yerinden oynatlan Firuz Aann bo lahdi bahede duruyor. YEREBATAN SARAYI (Bazilika Sarnc) Antik ada ve ortaada yaplm btn ehirler iin kuatlma tehlikesi vard. Kuatlmann balca sorunlar da, yiyecek ve iecek kaynaklarnn tkenmesiydi. Roma ve Bizans imparatorlar bu sorunu zmek iin ehri kurarken byk yeralt sarnlar yaptrdlar. Bazilika Sarnc bunlarn en bydr. zerinde Ticaret Bazilikas bulunduu iin bu ad almtr. 6. yzylda ustinianos'un ncelikle saray ihtiyalarn karlamak zere yaptrd sarn 140 x 70 metrekarelik bir alana yaylr. Yirmi sekizer stunlu on iki srada toplam 336 stun vardr. ou Korint slubunun Bizans adaptasyonu olan balklara sahip olan bu stunlarn bazlarnda ince oyma sslemeler vardr ve balk srt tarz aty ayakta tutarlar. Sarn 80.000 metrekp su alabilir ama su dzeyi mevsimlere gre deimitir. Osmanllar durgun sudan holanmazlar, hele bunu imeye hi yanamazlard. Bir kuatma tehlikesi de yaamadklar iin sarnlara ihtiyalar olmad. Hatta koca Yerebatan Sarncnn varl fetihten bir yzyl sonrasna kadar unutuldu (ama buralarda evi olanlar bodrumlarndan aaya kova sarktp su ekiyor ve hatta balk avlyorlard). Sarn yeniden bulunduunda suyu saray bahelerini sulamakta kullanld. Yakn zamana kadar Yerebatan'a kk tahta bir merdivenle inilir, karanlkta sarncn olduka kk bir ksm grlrd (daha nceleri de bir ufak sandalla gezilebiliyordu. Bu sandal buraya bir ngiliz'in getirdii sylenir). 1980'lerde sarn btnyle boaltlp restore edildi, her tarafn gezebilmek iin beton yollar yapld. Bylece Yerebatan, stunlarnn olaanst perspektifleriyle etkileyici bir mekn haline geldi. Bu arada, stunlara kaide olarak kullanlm iki Gorgon ba kabartmas ortaya kt (Hristiyanlarn bu pagan kalnty ebediyen su altnda gizlemeyi amaladklar anlalyor). AYA MARA VE ZEYNEP SULTAN Sarncn yeni dzenleniine gre yeniden yeryzne ktnzda kar blokta restore edilmi baz ahap ve kagir sivil binalar gryorsunuz. Bunlardan kede olan, yzyl banda Osmanl devletini yneten (ve savaa sokan) ttihat ve Terakki triumvirasndan Talat Paann kona. I. Dnya Sava yenilgisiyle Trkiye'den kaan ve Berlin'de bir Ermeni tarafndan ldrlen paann konanda imdi Uluslararas Belediyeler Birlii alyor. Bunun ve eski YMCA, Ycel Dershanesi'nin hemen arkasnda da eski Bizans kilisesi Ayia Maria ya da Teotokos Halkoprateia'nn ykntlar var. 532'de Ayasofya, Nika ihtilalinde hasar grnce Aya Maria bir sre patriklik kilisesi olarak kullanlmt. Daha nce yerinde bir havra vard. Buras Yahudi bakr iilerinin mal olduu iin kiliseye Halkoprateia ad verilmiti. stanbul'un fethi srasnda harap olduu tahmin edilen binann kaln-tlarna Lala Hayreddin tarafndan

baz ekler yaplarak buras bir camiye dntrld. Ama gnmze bu haliyle de kalamad. imdi bir yknt olarak duruyor. Kilise kalntlarn getikten sonra, dar bir sokan br tarafndaki blokta, III. Ahmet'in kz Zeynep Sultan'n barok camisine geliyoruz. 1769'da yaptrlan caminin kubbesi tuhaf bir ekilde Bizans kubbelerini andryor. Caminin arkasndaki ilkokul da Zeynep Sultan'n hayrat. Trbesi ykld iin Zeynep Sultan imdi caminin bodrumunda yatyor. Ana cadde stndeki rokoko sebil onunla ilgili deil; yaklak on yl sonra I. Abdlhamit'in kendi trbesi ve klliyesinin bir paras olarak yaptrd bu sebil, orada 4. Vakf Han yaplr ve cadde genilerken buraya tanp yeniden kurulmutu. Caminin, caddenin kar tarafnda karsna den ta ve tula bina ise bir medresedir. Soukkuyu, ya da yaptran Siyahi Kzlaraas Cafer Aa'nn adyla anlr. 1559'da, Kanuni Sleyman dneminde Sinan tarafndan ina edilmiti. Girii arka taraftadr ve avlusu yksekte kalr. Yapld yerin inili yokulu zellii medresenin mimarisini de ilginletirmitir. Yakn zamana kadar baz yoksullarn barnak olarak kulland bu gzel bina ksmi bir onarm grd ve baz blmleri turistik-ticari amalarla kullanlmaya baland; ama hakknn verildii-ni, yani yeterince tanndn sylemek g. OTELLER, PANSYONLAR Ayasofyanin kuzeyiyle Topkap Saray'nn d duvarlar arasnda Soukeme Soka uzanr. Eskiden burada ykk dkk ahap evler vard. (Bunlardan biri de Erdebil Tekkesi'ydi). Trkiye Turing Kurumu'nun stanbul a yneticisi elik Glersoy bu evleri restore ederek pansiyon haline getirdi. stanbul'daki plansz, rasgele yaplamadan tr, btnyle bir dnemin karakterini koruyan hibir sokak kalmad iin, buras yalnz turistlerin deil, tarihi film eken sinemaclarn da ura haline geldi. Bu srada ortaya iki kapal sarn daha karld. Bunlarn Roma dneminden olduu tahmin ediliyor. Daha nce bulunan -ii epey deitirilerek- lokanta haline getirildi. br de benzer bir ilev grmek zere hazrlanyor. Eski cumhurbakanlarndan Fahri Korutrk'n ocukluunu geirdii evle stanbul'un tek "stanbul Kitapl" da bu sokakta. Kitaplk, elik Glersoy'un balad kitaplarla ald. Hrrem Sultan Hamam'nn yanndaki dar sokakta, gene elik Glersoy'un restore ettii bir baka ahap bina var ve buras da "Yeil Konak" adyla otel olarak alyor. Buras eskiden ehremaneti mu-hasebecisi Read Efendi'nin konayd. inin denii olduka rokoko (Soukeme'deki "Ayasofya Pansiyonlar" gibi) ve "eski"yi, bugn yeniden retilebildii oranda temsil ediyor. Bahesi gzel, sakin. Sultanahmet evresinin ister istemez yorucu ve youn gezme tozmas srasnda urayp dinlenmek iin ok elverili bir yer. Solundaki Kabasakal Medresesi ayn zamanda restore edilip bir turistik eya sat yeri haline getirildi. Sanda, Abdurrahman Sami (Sahabeden) adna kurulan Rfai Tekkesi .ve Abdurrahman Sami'nin trbesi var. MOZAK MZES

Yeil Konak'tan aaya, Sultanahmet Camii'nin arkasna doru yrdmzde, daha nce szn ettiim arnn (arasta) iinde Mozaik Mzesi karmza kar. Bu, yeri byk lde imdiki Sultanahmet Camii'nin altnda kalan Bizans saraynn yollarndan veya salonlarndan birinin demesidir. Dnyevi olaylar (av gibi) son derece gereki bir slupla resmeden bu mozaiklerin 4. ve 6. yzyllar arasnda yapld tahmin ediliyor. Baka yerlerde bulunan mozaikler de imdi bu kk mzede gsteriliyor. Bu noktadan denize doru uzanan arazi, resmi binalar ve birok askeri blgeyle dolu olduu iin buralarda uzun sredir kaz yaplmad. Ama blge arkeolojik sit blgesi ve yerin altnda pek ok ilgin ey bulunduu tahmin ediliyor. Bunlarn ortaya kmas iin nce blgenin boaltlmas, ayrca, lks otel yapma tasarlar gibi tehlikelerin de ortadan kaldrlmas gerekiyor. Bu blgede aa yukar yz yllk tarihiyle ve biraz uursuz grntsyle, boaltlm olarak duran ve bekleyen eski Sultanahmet Cezaevi'nin de otele dntrlecei syleniyor. Demek ki gene iinde yaanacak! Cezaevinin ana kapsnn bulunduu sokaa Tevkifhane ad verilmitir. Tahliye olanlarn salverildii kk kapnn olduu yan sokan ad ise Kutluun. AKBIYIK VE CANKURTARAN Topkap Saray, Sultanahmet ve Kadrga arasnda kalan blgeye Cankurtaran ad verilir, nk bu akntl blgede bir cankurtaran ekibi oluturulmas gerekli grlmtr. Yzyl bandan bu yana semt zenginlerin kendilerine ev bulmak iin bakt bir yer olmaktan k-mt. Bu sayede, dokusu ok fazla bozulmad. Son dnemde turizmin yaygnlamas, bu ile ilgilenmek isteyen kiilerin de baz turistlerin otantik grntleri betonarme monotonluklara tercih edebildiini niha-yet anlamas sonucu, birok eski ahap evin ok irkin saylmayacak ekilde restore edilip pansiyon haline getirildiini gryoruz. phesiz arada birok irkinlik var, ama bunlarn boyu bosu ok fazla olmad iin, zamanla onlarn yerine de genel karakteri bozmayacak mimaride yaplar yaplabilir. Bu arada, Dede Efendi'nin oturduu bir ev de yaknlarda restore edilmitir. Bu semtte birok sokak ad, nedense, sakal ve byk adlar tar: Aksakal, Akbyk, Kabasakal, Terbyk gibi. Akbyk Mescidi, mimari olarak fazla bir zellie sahip deildir, ama ilgin bir yan vardr. Tarihi, surii stanbul'da, kbleye en yakn cami olduu iin, "imam-l mesacid" sfatyla anlrd. Olduka eski olan ifte hamam zevksiz yeni yaplar arasnda skp kalmtr. Ahrkap Meydan sevimli bir alandr. Bir yanda, Trk sinemasnn nl "kt adam'larndan Erol Ta'n irin kahvesi, br ucunda, n duvarnda suyu hl akan bir emesi de olan, herhalde gayrimslim yaps, drt katl gzel bir ta bina vardr. Semte adn veren sur kap-sna doru giderken sadaki bitiik on evlik akaret binalar yeni restore edildi. Kou'dan Kurtulu Sava srasnda Anadolu'ya karlan silh-larn geici olarak burada depolandn reniyoruz. Akbyk Meyda-n'ndaki meydan emesi de ilgin (18. yzyldan).

TOPKAPI SARAYI (D alanlar ve evre) Fatih Mehmet, stanbul'u fethettiinde eski Bizans sarayn harap halde bulmutu. Bu saray, daha Latin igali srasnda (1204) yklp yamalanm, Bizansllar ehri yeniden ele geirdikten sonra kulla-nlmamt (onun iin de Trkler tarafndan zellikle yklmad). Fatih ilkin, bugnn Beyazt semtinde ve imdi niversitenin merkez bina-larnn bulunduu yerde yeni Osmanl bakentinin yeni sarayn yaptrmaya balad. Ama ksa zamanda dncesini deitirerek, bugnn Topkap Saraynn bulunduu alanda baz binalar yaptrmaya giriti. Bylece Beyazt'taki bina ok erken bir dnemde "Eski Saray" adn ald. Daha ok padiahlarn gzden den kadnlarnn oturduu yer olarak kullanld. 1826'dan sonra ortadan kalkt.

Plan 2. Topkap Saray. Osmanl padiahlar I. Abdlmecit'e kadar baz istisnalar dnda srekli Topkap Saray'nda yaadlar. Dolaysyla yaklak drt yzyl boyunca kullanld. Bu sre iinde de, srekli deiti. Kimi binalar, yangn gibi nedenlerle ortadan kaybolurken, her zaman yeni binalar da eklendi. Bu ortaya ilgin bir durum ortaya karyor; neredeyse orga-nik bir ekilde byyen, gelien bir saray. Batdakiler gibi nceden yaplm bir plana gre bir seferde ina edilen ve baz kazalar dnda deiim geirmeyen saraylardan farkl olarak, bir trl statiklemeyen Topkap, geen zamann etkilerini yanstr. Birinci etmen, imparatorlukla birlikte sarayn srekli bymesidir (ama bu, imparatorluun bymesi durduktan sonra da devam eder). rnein sarayda yaayan insan says arttka onlara yatacak yer gerekir, ayn zamanda daha byk mutfak gerekir (Son zamanlarnda srekli sakinlerinin drt-be bin dolaynda olduu anlalyor). Dolaysyla bu tip binalar bytlr veya yeniden yaplr veya olana yenileri eklenir. Binaya yansyan bir baka tarihi ynsem padiahlarn gitgide gvensizlemeleridir. mparatorluun duraklad, geriledii dnemlerde padiahlarn otoriteleri zayflarken sarayn koruyucu d duvarlar takviye edilir. Buna paralel bir sre daha sezilebilir; sultanlar saraya kapandka, baka bir syleyile doadan uzaklatka, minyatrn, ininin stilizasyonlar yoluyla doay ieriye, eitli avlulara, bina duvarlarna tama abas grlr. Topkap'da son binay yaptran sultan, ilk olarak buradan, yaptrlan yeni saraya tanan Abdlmecit'tir. Bundan sonra ihmale urayan Topkap kendi kendine eskimeye balad. Cumhuriyet'ten sonra sk bir onarmdan geirildi ve mze haline getirildi. O zamandan beri stanbul'un en ok ziyaret edilen yerlerinden biri. ok geni olduu iin tamam ziyarete ak deil. Sarayn ana kapsndan girmeden nce buradaki emenin nnde biraz oyalanalm. Fetihten sonra Osmanllar stanbul'un su tesisatn geniletip gelitirmi, btn mahallelerde birok eme yapmlard (daha yakn zamanlara kadar evlere su verilmez, halk suyunu eme-lerden doldururdu). Bunlarn byk bir ksmn devlet, bir ksmn da hayrsever zel kiiler

yaptrrd. Birka tip eme vard. En yaygn olan, bir duvara srtn vermi, ou zaman kitabeli ve oymal bir ta ve yalaktan oluan "duvar emesi" idi. Baz emeler sokak kelerinde olurdu ve "ke emesi" denilen bu tipe genellikle biraz daha zen gsterilirdi. Bir de "meydan emesi" vard ki, zellikle 18. yzylda bunlar bir ant gibi ssleyip psleme deti yaygnlamt. Bu tarihler Osmanl mimarisine Batdan barok etkilerin youn bir biimde geldii tarihlerdir. Topkap Saray'nn giriindeki III. Ahmet emesi de barok sluplu erken 18. yzyl meydan emelerinin en arpc rneidir. Yaptrann servetine ve balad vakflarn gcne gre gelene geene, her gn veya baz gnler su veya bedava erbet datlan sebiller, gene bu dnemde, bu gibi antsal emelerle birletirilmiti. III. Ahmet emesi'nin drt yznde birer eme, drt kesinde de birer sebil var. Burada, Bizans dneminde, azlarndan su akan turna ve ylan figrleriyle, bir eme varm. Buradan denize ve Cankurtaran'a doru inildiinde, sada, eitli onarmlarla karakterini kaybetmi olan shak Paa Camii grlr. Topkap'nn kuleli girii, Bab- Hmayun, Fatih zamanndan kalmadr, ama sonraki dnemlerde sk sk onarm grmtr. Orta Kap'da olduu gibi burada da zaman zaman idam edilenlerin kelleleri sergilenirdi. Bab- Hmayun'u Kapclar Bl korurdu. Buradan girilen birinci avluda, sarayn dsal ilevlerinin grld binalar vard; hastane, frn, darphane, silahhane gibi binalar ve kapclarn, burada grevli saray hizmetkrlarnn koular vb. Birinci avluya halk da girebiliyordu. Bab- Hmayun'dan ieri girer girmez, duvarlara paralel olarak sol tarafa gidince, Nika ayaklanmasnda yaklp yklan Samson Hastanesi'nin kalntlar grlr. Bu hastane ann nemli bir salk kurumuydu ve yoksullara da hizmet veriyordu. Gene ayn yerde, Ayasofya'dan nce patriklik kilisesi olarak kullanlan, Konstantinopolis'in en eski kiliselerinden Aya rini vardr. Geniletilmi biimini Constantinus ya da olu Constantius zamannda almtr (4.yzyl balar). O dnemde Ariusu ve Ortodoks Hristiyan-larn kavgalarnda bu kilise de nemli -ve bazen kanl- bir rol oynamt. Nika ayaklanmasnda o da yakld ve ustinianos tarafndan tamir ettirildi. Son eklini de bu tamirde ald. Aya rini, stanbul'da atrium ksm ayakta kalm tek Bizans kilise-sidir. Plan bazilikadan Yunan hana geiin iyi bir rneidir. Orta neften stunlarla ayrlan yan neflerde, orta yerde, ana kubbeyi ve doudaki kk kubbeyi tutan kaln duvarlar belirir. Apsisteki sade ha konoklazm dneminden, narteksteki mozaik kalntlar ise muhtemelen ustinianos zamanndandr. Aya rini fetihten ksa bir sre sonra saray alan iinde kald iin hibir zaman camiye evrilmedi. Sarayn d avlusunda yaayan yenieriler binay silahhane olarak kullandlar. 19. yzylda, Trkiye'de "mze" bilgisinin domasyla, buras ksmen boaltld, baz eski silahlar sakland ve ilk askeri mze burada ald. Daha sonra bu mze Harbiye'ye tand. Aya rini yeniden onarld. Son dnemde yerinde bir seimle konser salonu olarak kullanlyor. ok iyi akustii, olaanst atmosferiyle buna son derece uygun. Aya rini'nin yanndan dar bir yol, bir zamanlar saray bahesinin bir ksmn oluturan imdiki Glhane Park'na doru gider. Az sonra bu yol, Arkeoloji Mzesi ile inili Kk'n kar karya durduklar alana varr. nszde

sylediim gibi, Arkeoloji Mzesi tipinde binalar stnde hi durmayacam. Buradaki son derece zengin eserler eski Msr'dan yakn tarihlere kadar bu topraklarda varolmu uygarlklarn ok uzun zamanlar iinde yaratt deerleri temsil ediyor ve zaten kendi kendilerini anlatyorlar. Bina, Trkiye'nin ilk bilimsel mzecisi Osman Hamdi Bey'in abalaryla ve mimar Vallaury tarafndan yaplmtr. Dnyann en zengin mzelerinden biri olduunu sylemek abartma olmaz. Arkeoloji Mzesi'nin yannda, slam-ncesi Arap eserleriyle Asur, Babil ve Msr'dan ilgin paralarn sergilendii Yaknark Eserleri Mzesi vardr. inili Kk, asl sarayn burada kurmaya karar veren Fatih Mehmet'in yaptrd ilk kktr. Dneminin gzel binalarndan biridir. Btn binay ssleyen gzel inilerde Seluklu etkileri hl arlkldr; hem desenlerde, hem de mavi ve turkuvaz renklerde. inilerle kapl bina, bu zelliine uygun ekilde, ini mzesi haline getirilmitir. 12. yzyldan gnmze kadar Trk iniciliinin en sekin rnekler