Anadolu Selçuklular ve Anadolu Beylikleri hakknda bir mukaddime ile Osmanl Devleti'nin kuruluundan
stanbul'un fethine kadar
ÖNSÖZ Osmanl devletinin kurulmasndan itibaren onbeinci asr or-
talarna kadar olan ve bir buçuk asrdan ziyade süren devir, kaynak itibariyle çok noksandr; hele ilk devirlere ait belgeler ve sair kaynaklar yok denecek derecede azdr; bundan baka, mevcut rivayet ve nakillerin zamanlar ve tarihleri de birbirlerini tutmamaktadr; bunun için onbeinci asrn ikinci yarsnda yazlm olan Osmanl tarihlerine bakarak bahsedeceimiz bir buçuk asrlk zaman için bir tarih kaleme almak ne kadar hatal ise, yalnz yabanc kaynaklara dayanarak yahut onlar esas tutarak bir Osmanl tarihi yazmak daha hatal olacandan üphe yoktur. Bundan dolay, bir taraftan Bizans ve Latin (bilhassa Venedik) menbalariyle, noksan olmakla beraber Osmanl vekayinamelerini ve bilhassa Osmanllarn bu devirleri hakknda bizi oldukça tenvir eden Arap kaynaklarn karlatrmak ve dier taraftan Osmanl tarihini alâkadar eden ve son zamanlarda neredilmi olan yeni vesika ve tarihlerden istifade etmek suretiyle - daha az hatal- bir Osmanl tarihi kaleme almak ciheti vardr ki, bu eser onun neticesidir.
Çizilen programa göre bu birinci cilt tam ve kâmil olmamakla beraber, imdiye kadar yazlm olan Osmanl tarihlerine nazaran daha ümullü ve daha vuzuhlu ve daha doru olduundan, vesikalariyle beraber mufassal yazlncaya kadar bunun gençlerimizin oldukça istifadelerim temin edeceine eminim.
Bu ciltte imdiye kadar tarihlerimizde toplu olarak gösterilmeyen ve bundan dolay okuyucularn da toplu bir fikir edinmelerine imkân olmayan Osmanllarn komulariyle olan münasibat ksm da ksa olarak topluca gösterilmitir. Bu ksm Osmanllarn münasibette bulunduklar devletlerle Osmanl devleti arasndaki hadiseleri bir silsile halinde hulâsa etmektedir.
Bunun için, kitabmzda ayr bir bütün halinde Osmanllarn münasibette bulunduklar devletler ve prenslikler ayr ayr hulâsa edilmitir.
 
 
Osmanl tarihinin bu cildini yazarken bavurduum kaynaklar arasnda pek az müstesnalarndan sarf- nazar, maalesef yirminci asrn düüncesine aykr, yani taassuptan dolay garezkârane yazlm tarihlere ve mütalealara da rastlanmaktadr. Bu eserler onbirinci ve onikinci asrlardaki haçl seferleri esnasnda görülen kaba ve mutaassp bir zihniyetle yazlm olup, bugünkü ilim ve fen asrna uymuyor ve yakmyor.
Bu garezkârane yazlm tarihler, Osmanl devleti tekilâtnn kuvvetiyle mütenasip olarak bu devletin fütuhat esnasnda takip etmi olduu âdilâne hareketleri görüp bütün hristiyanlarla dolu olan Balkan yarmadasnn bir avuç müslüman Türk tarafndan ksa bir zamanda istilâsn bir türlü hazmedemiyerek yazdklar eserlerle bizi haksz olarak incitmektedirler; müdafaa etmek istedikleri Balkan devletlerinin birbirleriyle boumalarn ve tebaalarna kar adaletsiz hareketlerini, vicdan hürriyetine müsaade etmemelerini ve bunlarn arasndaki saltanat kavgalarn ve mezhep kavgalarn yine kendileri yazdklar halde, asl kabahati yukarda yazdmz hâdiselerden istifade ederek Balkanlar istilâ eden Türklere yüklemektedirler.
Yine bunlar Osmanl Türklerinin gayr müslim halka kar âdilâne hareketlerini ve ar vergiler altnda ezilmekte olan yeni tabaadan az vergi (cizye) almakla iktifa ederek onlarn din ve mezhep ilerine karmadklarn ve hristiyan kzlariyle evlenmelerini ve nihayet bütün bu ve buna benzer hareketleriyle istilâ edilen yerlerdeki halkn kalblerini teshir eylediklerini görüp bu halden müteessir oluyorlar ve bundan dolay hissiyatlar, mantk ve muhakemelerine galebe ederek teessürlerini bir kin ve gayz halinde bize tevcih ediyorlar.
Bunlardan baka, böyle garezkârane mütalealar yazmayarak daha mutedil olan bazlar da bu büyük fütuhatn önderleri olan Osmanl padiahlarn ihtida etmi birer hristiyan olarak göstermek gibi garabetlerle uzun uzadya mütalealar yürütüyorlar ki, bunun ne kadar indî ve esassz olduunu Osmanllarn mensup olduklar Kay boyundan bahsederken göreceiz.
 
 
Ben gerek bu cildi ve gerek daha sonraki ciltleri hazrlarken gördüüm kaynaklar hisse malup olmayarak tarafsz bir görüle inceleyip göstermee çaltm. Binaenaleyh gerek olaylarn cereyan tarzn anlatrken ve gerek bunlardan neticeler çkartrken hakikatten ayrlmadm zannediyorum.
SMAL HAKKI UZUNÇARILI1
 
BÜYÜK OSMANLI TARH .............................................................................. .. 3   ÖNSÖZ ....................................................................................................... ..... 3  
1- XIII. YÜZYILDA ANADOLU'YA BÎR BAKI ......... ................................ 17   1071'den 1242 tarihine kadar bir icmal ..................................... 17   1237'den Sonraki Durum .................................................................... 24   1243 Köseda Bozgunluu ................................................................ 25   Moollarla Anlama Neticesindeki Durum................................... 26   Anadolu Selçukîleri Ülkesinde Mool hâkimiyeti ...................... 27  Saltanat mücadelesi ......................................................... ...................... 27   Memlûk ordusunun Anadoluya girmesi ........................................ 30   Cimri vakas .............................................................................................. 31   Yne Post Kavgas ................................................................................... 32   1283’den Sonraki Durum .................................................................... 34   Selçuk Saltanatnda Fasla Ve Memleketin Dörde Taksimi .... 35  Selcuk Ailesinin Tekrar Hükümdarla Getirilmesi ................. 35  XII. ve XIII. Yüzyllarda Anadolu'daki Kültür ve mar Hareketlerine Bir Bak ................. ...................................................... 37   lmi Ve Sosyal Müesseseler ...................................................... ......... 42   Anadolu Selçukîleri Zamannda darî Ve Askerî Tekilât ....... 44  Divanhaneler ............................................................................................ 44   Eyalet dareleri .................................................. ..................................... 45   Askeri ler ............................................................................... ................. 46  
2- XIII. YÜZYILDA RUM MPARATORLUUNUN ANADOLU'DAK SON DURUM ................................................ ....................................................... 47  
znik mparatorluu .............................................................................. 47   3- XIV. YÜZYILDAN TBAREN ANADOLU BEYLKLERNN SYASÎ DURUMLARI ........................................................ ............................... 51  
Karaman Oullar Beylii ................................................................. 54   Eref Oullar Beylii ................ ............................................................ 58   Hamid Oullar Beylii ............. ............................................................ 59   Hamid Oullar'nn Antalya ubesi.................................................. 61   Mentee Oullar Beylii ...................................................... ................ 63   Germiyan Oullar Beylii ................................................................... 66   Sahb Ata Ogullar ................................................................................... 70   Ladîk Yahut Denîzli Beylîi.............................................................. ... 71   Aydn Oullar Beylîî ........................................................................... 72   Saruhan Oullar Beylîî ................................................... ................... 79  
 
 
Karasi Beylii ........................................................................................... 82   Candar Oullar Beylîî ............................................... ......................... 84   Candar Oullar Beyliinin kiye Ayrlmas .................................. 87   Candar Beyliinin kinci Defa Parçalanmas ................................ 88  Candar Oullar Adna Yazlm Eserler ....................................... 92   Anadolu Beyliklerinde lmî Ve Sosyal Durum ............................. 92 
4- KAYI BOYU-ERTURUL-GAZÎ OSMAN BEYLER .............................. 93  An'anaye Göre Ouz Boylar Damgalar ...................................... 93   Kay Boyu Ve Osmanl Âîlesî ..................................................... ......... 97   Osman Beyin Airet Reislii Ve Uc Beylii ................................. 100  Osman Bey'in Ahilerle Münaeebeti ........................................... 102   Koyunhisar muharebesi ......................... .......................................... 105   Osman Bey in Oullar Ve Alâüddin Ali Bey ............................. 109 
OSMANLI BEYLNN KURULUU, LK FAALYET VE TEKLÂTI ....................................................................................................... 111  
Mühîm Bizans ehirlerinin Zabt Edilmeleri .............................. 111   Bursa’nn Alnmas............................................................................. 111   Pelekanon Muharebesi Ve Îznik'in Zabt .................................... 113   zmit’in Alnmas.................................................................................. 115   Osmanllarn Anadolu harekât ...................................................... 115   Karaesi Bir Ksmnn Alnmas ....................................................... 116   Ankara’nn Zapt .................................................................................. 117   Osmanl Beyliinin lk Tekilât ............................................... ...... 117   lk Osmanl Akçesi ...................................................... ......................... 117   Divan Ve lk Vezirler ...................................... .................................... 118   ehir Ve Kaza dareleri .............................................. ........................ 119   Askeri Düzen ......................................................................................... 119  
XIV. YÜZYIL BAINDAN XV. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI — BZANS MÜNASEBETLER .............................................. 121  
Katalanlarn Daveti ......................................................... .................... 122   mparatorluun Daha Sonraki Durumu ..................................... 123   Savc Ve Andronkos syanlar....................................................... . 132   Serea Vakas .................................................................................. ........ 133   Bozcaada Meselesi .................................................................. ........... 133  
 
Edirne'nin Fethi ................................................................................... 148   Fütuhatn Devam Çirmen Veya Srp Snd Muharebesi ... 151  kinci Meriç (Çirmen) Muharebesi ............................................... 154   Rumeli'de Savan Tatili Ve Bu Srada Yaplan ler .............. 156  Savan Balamasîyle Yeni Fütuhat .............................................. 158   Çandarl Hayreddn Paann Arnavutluk Harekât .............. 159 
GÜNEY DOU AVRUPA KITASINA GÖÇMEN NAKL .................. 160  Osmanl stilâsndaki Muvaffakiyetlerin Manevî Sebebleri 162 
OSMANLILARIN BALKAN DEVLETLER VE PRENSLKLER LE MÜNASEBETLER ...................................................... ................................... 167  
Osmanl - Bulgar Münasîbetlerî ............................................... ...... 167   ki Karde Mücadelesi ....................................................... ................ 169   Çandarh Zade Ali Paa'nn Bulgaristan' stilâs.................... 171  Bulgarstan’n Tamamen gali ..................................................... 172   Srp Krall........................................................................................... 173   Duan ve Büyük Srbistan ............................................... ................ 174   Srp Krallnn Parçalanmas ................................................... ...... 176   Srp Despotu Lazar Zaman ............................................................. 178   Osmanllar Ve Arnavutluk ..................................................... .......... 179   XIV. Yüzylda Arnavutluk ................................................................. 179   Osmanllarn Arnavutluk harekât ................................................ 181   Baz Arnavut Prenslikleri ................................................................. 182   Kastriyota Ailesi ................................................. .................................. 183   skender Bey ...................................................................................... ... 185   Osmanl-Eflâk Münasebetleri Ve Bodan Île lk Temas ....... 186  Osmanl - Bodan Münasebetleri ................................................ 190   Osmanl - Bosna Krall Münasebetleri .................................... 191   Hersek Dukal .................................................. .................................. 195   Raguza Cumhuriyeti ........................................................................... 196  
OSMANLILARIN AKDENZ VE AVRUPA DEVLETLERYLE MÜNASEBETLER ...................................................... ................................... 197  
 
 
Ceneviz Sömürgeleri .......................................................................... 203   Osmanllarla olan münasebetler ................................................... 204   talya’daki Dier Hükümetler ................................................... ...... 206   Papalarn Nüfuzlar ............................................................................ 206   Türk stilâlarna Kar Papalarn Faaliyetleri ........................... 208   Papalara Kar Osmanllarn Sivaseti .......................................... 208   Osmanl -Macar Münasîbetlerî ....................................................... 209   Kral Layo (Ludvig) ............................................................................ 210   Sigismund ................................................... ............................................ 210   Fransa ...................................................................................................... 213   VI. arlra .............................................................................. ................... 214   ngiltere ............................................... .................................................... 214   Osmanl Türkleri le ik Temas ..................................................... 215  
ANKARA SAVAI SONUNA KADAR ANADOLU VE RUMEL'DEK OSMANLI VEKAY...................................................................................... .. 215  
Karaman Hukümdarnn Osmanl Topraklarna Taarruzu .. 216  Sultan Murad'n Anadolu Ya Hareketi...................................... 217   Plonîk Malubiyeti Neticesinde Balkan ttifak Ve Bulgarlarn Harb D Edilmesi ....................................................................... ....... 218   Balkanlarda Osmanllar Aleyhine Üçüncü ttifak Hareketi . 219  Bulgarlarn Harp D Edilmesi ............................................... ...... 219   Birinci Kosova Sava (791 H. /1389 M.) ................................... 221   Son Karar ............................................................................. ................. 221   Ik Tarafn Harb Nizam .................................................... ............... 222   Sultan Murad'n Sehadeti ................................................................ 223   Sultan Muradn ahsiyeti ................................................................. 225   Yldrm Bayezid'in Hükümdarl Ve Anadolu Harekât .... 227  Baz Anadolu Beyliklerinin lhak ............................................... 227   Karaman Seferi ..................................................................................... 230   Rumeli Harekât ................................................. .................................. 232   Tuna Boyu Olaylar ............................................................................. 232   Selaniin Almnas............................................................................... 234   1391'de Osmanllar Tarafndan stanbul'un Ablukas ........ 235  Yldrm Bayezid Ve Sîgîsmund ................................................. 236   Bulgar Kralhnn Sona Ermesi ................................................... 237   Bayezid'in Anadolu Harekât .......................................................... 238   Krk Dilim Muharebesi ...................................................................... 239   Büyük Haçl Seferi Ve Nîebolu Muharebesi .......................... 241   Osmanllara Kar ttifak .................................................................. 242  
 
Haçllarn Hududu Geçmeleri ......................................................... 243   Yldrm Bayezd'in Dümana Kar Hareketi ........................... 244   Franszlarn Taarruzu ................................................ ........................ 246   Netice ....................................................................................................... 247   stanbul'un Muhasaras .................................................................... 250   Karaman Seferi Ve Alâüddin Beyin Katli .................................... 255   Samsun le Kadiburhaneddin Memleketlerinin Ve Malatya'nn Alnmas ............................................... ........................ 257   Samsun’un Elde Edilmesi ................................................................. 257   Kad Burhanddin'e Ait Sivas Ve Ve Dier Yerlerin lhaki..... 258  Malatya'nn Zabt ....................................................... ......................... 259   Tîmur Ve Bayezid ............................................................................... . 261   Timur'un Zuhuri ................................................................................ 261   Timur'la lk Münasebet ................................................................ ..... 262   Timur Tarafndan Sivas'n Zabt ................................................... 263   Timur'un Suriye Seferi ...................................................................... 263   Osmanl Padiahnn Durumu ........................................................ 264   ki Taraf Ordularnn Hareketi ....................................................... 268   Ankara Meydan Muharebesi .......................................................... 269   Ankara Muharebesinden Sonraki Durum .................................. 274   Yldrm Bayezid'in Vefat ...................................................... ....... 278  
OSMANLI DEVLETNN PARÇALANMASI ............................................ 281   ç Durum ................................................................................................. 281   Timur'un Siyaseti ................................................................................ 283   Osmanl ehzadelerinin Saltanat Mücadeleleri ....................... 284   sa Ve Mehmed Çelebiler'in Mücadeleleri ................................ 286   Emir Süleyman Ve Çelebi Mehmed Mücadeleleri ................... 289   Musa Çelebi'nin Rumeli'ye Geçirilmesi ..................................... 291  Emir Süleyman Ve Musa Çelebi Mücadeleleri .......................... 292   Musa Çelebi'nin Rumeli’de Hükümdarl ................................. 293  
OSMANLI DEVLET'NN BÎR DARE ALTINDA TOPLANMASI ..... 298  I. Mehmed devri ................................................................................... 298   Anadolu Harekât ................................................................................ 301   zmir'in Zabt......................................................................................... 302   Karaman Seferi ..................................................................................... 303   Venediklilerle lk Deniz Muharebesi .......... ................................. 305   Eflâk Meselesi Ve Macarlarla Mücadele ..................................... 307   Anadolu Harekât ................................................................................ 307   Candar beylerile münasebat ........................................................... 308   Samsun’un Alnmas .................................................. ......................... 309  
 
 
 
 
 
 
12 Mays Taarruzu ..................................................... ......................... 422   mparatora Son Teslim Teklifi .......................................... ............. 423   Macaristan Kiralnn Elçisi ............................................................. 423   Ordu Müzakeresi ................................................................................. 424   Umumi Hücum ........................................................... .......................... 425   Umumi hücum ve ehrin zapt ....................................................... 426   Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'a Girmesi ..... ........................ 429  
ORTALARINA KADAR OSMAN OULLARI ALES ....................... .... 432  Osmanl hanedan ve Pâdiâhlar ................................................... 432   Padiahlarn ahsiyetleri................................................................. 434   Osmanl Saltanat ............................................................ .................... 436   Osmanl ehzadeleri .................................................. ......................... 437  
OSMANLILARIN LK DEVLET TEKLÂTI ........................................... 438   Merkez Tekilâtndan Divan ........................................................... 438   Vezir-i Azam Ve Vezirler ................................................................... 439   Beylerbeyler ......................................................................................... 440   Sancak Beyleri ...................................................................................... 440   Idar Taksimat ................................................... .................................. 441   Topram daresi .................................................................................. 442  
OSMANLILARDA ASKERÎ TEKLAT ................................................... 444   Asker tekilat icmali ..................................................................... ... 444   Yaya Ve Müsellemler .................................................. ........................ 445   Kapukulu Askerleri ............................................................................. 446   Acemi Oca ................................................................................... ........ 446   Yeniçer Oca ...................................................................................... . 448   Cebeci Oca .......................................................................................... 451   Topçu Oca ........................................................................................ ... 451   Kapkulu Süvarileri ................................................... ......................... 452   Eyalet Kuvvetleri ................................................................................. 454   Tmarl Süvarisi .................................................. .................................. 454   Azab’lar ............................................................................................ ....... 455   Aknclar .............................................. .................................................... 456  
OSMANLILARDA FKÎR HAYATI VE ÎLMÎ-ÎÇTMAÎ MÜESSESELER  ........................................................... ........................................................... ........ 457   XIV. VE XV. YÜZYILLARDA YAKIN ARKTAK ÎLÎM MERKEZLER  ........................................................... ........................................................... ........ 457  
 
 
XIV. Yüzyl Son Yarsyle XV. Yüzyl'n Îlk Yarsnda Osmanllardakl Edebî Cereyan ....................................................... 463   Xiv. Yüzyla Ait Bir Mukaddime ..................................................... 464   lk Eserler ............................................................................................... 464   eyholu .................................................................. ................................ 464   Ahmedi ................................................ .................................................... 465   XV. Yüzyla Ait Bir Mukaddime ................................................... 466   XV. Yüzyln Alim Ve airleri ........................................................... 467   XIV. Yüzyl Son Yarsndan XV. Yüzyl Ortalarna Kadar Osmanllardakî Tasavvuf Cereyan ......................................... ..... 468   Ahiler ve Babâiler ................................................................ ................ 469   Tedris Tasavvuf Faaliyeti ............................................................... 471   Osmanllarn lk Devirlerinde Yazlm Olan Baz Eserler... 473  Alim Ve Mütefekkirleri Himaye .............................................. ...... 473   Hükümdarlarla ehzad'e Ve Devlet Adamlarna thaf Edilen Baz Eserler ............................................................................................ 474   XIV. Asr Son Yarsîyle Xv. Asr Ortalarna Kadar Osmanllardakî Sosyal Müesseseler ............................................. 480   Sosyal Müesseseler ................................................... ......................... 480   Camiler ................................................ .................................................... 480   maretler ....................................................................... .......................... 481   hastahâneler .............................................. ............................................ 482   Kervansaraylar ..................................................................................... 482   Zaviyeler ....................................................... .......................................... 483  
XV. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI SÎKKE YAN PARALARI ...................................................................... .................................. 484   OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDA BÜYÜk HZMETLER GÖRÜLEN BAZI AlLE VE AHSYETLER ............................................. 487  
 
OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDAN STANBULUN FETHNE KADAR BAVEZRLKTE BULUNMU OLANLAR ............................ 511 
Alaüddn Paa ....................................................................................... 512   Mzamudain Ahmed Paa ................................................................. 512   Hac Paa ............................................................................ ..................... 512   Sinanüddin Yusuf Pasa ...................................................................... 513   Çandarl Halil Hayreddin Paa ........................................... ............ 513   Ali Paa (Çandarl zade) ..................................................... ............... 514   eyh Ramazan Paa ......................................................................... ... 514   ah Melik (Kör) ................................................................................... 515   Bayezid Paa .............................................. ............................................ 515   brahim Paa (Çandarh zade) ................................................... ...... 515   Halil Paa (Çandarhzâde) ............................................................ ..... 516   BBLYOGRAFYA ................................................ .................................. 516  
9-OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDAN XV. YÜZYIL ORTALARINA KADAR OSMANLI HÜKÜMDARLARININ ÇADAI OLAN BAZI SLÂM VE HIRSTYAN HÜKÜMDARLARI ................... 523 
 
Sayfa |
17
1071'deki Malazgird meydan muharebesinden sonra Ouzlarn o tarihe kadar Anadolu'ya yapm olduklar aknlar andan sonra yerleme eklinde kendisini göstermee balamt. Alp Arslan'm kumandanlarndan Emir Danimend, Mengûçek, Saltuk Pont ve Kapadokya taraflarna ve Selçuk Kutulm'un olu Mansur da Likaonya, Firikya havalisine yerlemee balamlard.
Kutulm'un olu Süleyman, 1074'de Büyük Selçukilerin yüksek hâkimiyetini tanmak suretiyle Orta Anadolu hükümdar olup Konya'y kendisine merkez yapt; âkilâne bir siyaset takip ederek elde" ettii yerlerin halkn ezmedi. Onlarn akidelerine riayet göstererek vergi almakla iktifa etti; bu hareket tarz Bizansllarn zararna olarak bir çok yerlerin süratle eline geçmesine vesile oldu.
Süloyman, Bizans Imparatorluu'ndaki saltanat mücadelelerinde müessir olarak iine gelen tarafa yardm etti; hâdiselerden istifade ederek hududunu genilete genilete kuzeye doru ilerleyerek znik"'! zabt ile merkezini oraya nakletti; îstanbuVu almak istedi; bir taraftan fütuhat Marmara ve Ege denizlerine kadar dayand (1080).
Bu durum üzerine telâa düen Bizans mparatoru Aleksi Komnen, Süleyman'la muahede yaparak ona her sene bir vergi vermei ve Süleyman da ona her hususta yardm etmei kabul etti.
 
Sayfa |
18
vaziyetlerden istifade eden Bizans mparatoru znik ve ha-valiöiyle Marmara ve Ege taraflarn geri almaa muvaffak oldu.
Orta Anadolu'daki hükümetlerden Danimend oullar ile Anadolu Selçukileri arasnda da epey mücadele oldu, nihayet Birinci Mesud, dahilî vaziyeti düzelterek bir istikrar temin etti; Bizans imparatoru Manuel Komnen ile de epey urat, Haçllara yardm eden Kilikya Ermenilerini vurarak bir hayli yerlerini ald gibi Ermeni baronu Toros'u vergiye balad (1151). Mesud 551H./1156M. de öldüü zaman memleketi üç ksm halinde idi; bunlardan Konya, Aksaray, Nide'de olu II. Klç Arslan, Ankara ve Çankr taraflar dier olu ahin-ah'n Sivas, Amasya, Niksar ve havalisi de kendisinin hâkimiyetini tanm olan damad Nizameddin Yabas'an'n ellerinde idi.
Mesud'tan sonra tkinci Klç Arslan idareyi eline aldysa da gerek kardei ve gerek Yabasan serbest hareket etmek istediler; aralarnda mücadele oldu; bu mücadele Bizans împara-torluuyla da devam etti; muvakkat barmalar oldu. Klç Arslan 1164'de Yabasan'n vefatiyle onun haleflerine geçen yerleri ilhak eyledi ve biraderi ahinah'a da galebe çald ve biraderine yardm eden Bizans ordusunu 1176'da Çivril taraflarnda Miryokefal muharebesinde fena halde bozdu; mparator yaral bir halde cann zor kurtarabildi.
 îkinci Klç Arslan'in daha sonra da Bizansllarla mücadelesi devam etti; Bizansn eski mücadele kuvveti zaafa uramt. Selçuk kuvvetleri Süzepolis (Uluborlu) ve Kütahya civarn elde ettiler.
 îkinci Klç Arslan, ölümünden evvel memleketini oullan arasnda taksim etmek hatasnda bulundu ve Konya'y Giya-süddin Keyhusrev adndaki oluna vererek onu hükümdar yapt. Bunlar daha babalarnn salnda birbirleriyle mücadeleye baladlar; Klç Arslan bu hatasnn kanl maceralarm görerek 588 H./1192 M. de vefat etti. Bunun memleketi taksimi srasnda ve 1190 senesinde Alman mparatoru Fredrik Barbaros bir haçl ordusiyle Anadolu'ya, girerek Selçuk arazisinden geçip Kt/îfcya'ya gitti.
 
Sayfa |
19
türlü siyasetlerle kar koymaa ve kendisini tehlikeden kurtarmaa muvaffak olmu ve otuz yedi senelik hükümdarl hemen hep mücadele ile geçmitir. Irakyyundan ahabeddin Sühreverdî Pertevnâme ismindeki eserini ikinci Klç Arslan'm olu olan Niksar emiri Berkyaruk'a ithaf etmitir.
Klç Arslan'n memleketi oullar arasnda taksimi Selçuk Devleti bütünlüünü parçalam ise de kardeler arasnda epey mücadeleden sonra oullarndan Tokat Meliki Rükneddin Süleyman 1196'da kardelerine galebe ederek bu devleti tekrar bir idare altnda toplamaa muvaffak olduu gibi 1201 senesinde de Erzurum taraflarn Saltuklu ailesinden alarak hududunu geniletti ve Erzurumlu sevdii biraderi Elbistan Meliki Mugisüddin Turulah'a verdi; Divrii ve havalisindeki Mengûcek beyleri de Süleyman'n nüfuz altna girmiti. Ermeni krall da kendisine vergi veriyordu. Süleyman çok deerli âlim ve azimli bir hükümdard; serbest fikirli idi.
Rükneddin Süleyman'n 601 H./1204 M. de vefat üzerine yerine onbir yandaki olu Üçüncü Klç Arslan geçtiyse de biraderi Süleyman'a kar mukavemet edemiyerek Bizans'a kaçan Birinci Giyasüddin Keyhusrev, bir ksm Selçuk beylerinin daveti üzerine Anadolu'ya geldi ve hükümdar îlân edildi. Süleyman'n saltanatnn son senesinde lâtinler istanbul'u igal ettiklerinden merkezi îznih ve Trabzon olmak üzere Anadolu'da iki Rum imparatorluu kurulmutu.
Anadolu Selçuk Devletinin hiçbir sahil ile alâkas yoktu. Bu tarihte Antalya ehri Lâtinlerin elinde bulunuyordu. Bunlarn yerli Rumlara fena muamele ve Anadolu'dan Antalya limanna sevkedilen tüccar eyasna kar mükilât çkarmalar üzerine
o tarafa sevk edilen Selçuk ordusu içeriden rumlarm da yardmla- riyle Antalya'y ald ve bu suretle Akdeniz'de bir ticarî belde elde edilmi oldu (603 H./1206M). Bundan sonra haçllara yardm eden Kilikya ermenileri üzerine Halep Eyyubilerinden Melik Zâhir'le mütereken hareket yaplarak Ermeni beyi yola getirildi (1208). Birinci Giyasüddin, îznik mparatoru Laskaris ile yapm olduu Antiyoh muharebesinde 2 Rum ordusunu bozdu ise de ihtiyatsz hareket edip
 
Sayfa |
20
imparatoru arayp üzerine bizzat hücum ederek atndan düürdüü srada Laskaris'in can havliyle ayaa kalkarak Giyasüddin'in atnn ayaklarn bir klç darbesiyle kesip yere düürmesi ve sonra ban kesmesi neticesinde Selçuk ordusu bozuldu; Laskarîs çok telefat verdiinden Selçuk kuvvetlerini takip edemedi ve sulh yaparak geri döndü (1210). Bu harb Rumlarla yaplan son Selçuk mücadelesi olmutur.
I. Giyasüddin Keyhusrev, cesur, kahraman, siyasete vakf, edip ve airdi. Farsça iirleri vardr. Ravendi (Mehmcd bin Ali bin Süleyman) Rahat-üs-sudûr adndaki farsea tarihini Giyasüddin Keyhusrev'e ithaf etmitir.
Giyasüddin yerine devlet adamlarnn karariyle büyük olu Malatya valisi Birinci Izzeddin Keykâvüs hükümdar îlân edildi. Fakat Tokat valisi olan biraderi Alâüddin Key-kubad, îzzeddin'i tanmayarak amcas Erzurum beyi Mu-gisüddin Turulah ile Ermeni kiral Leon'un da yardmlarn alarak, îzzeddin'i KayserVde muhasara ettiyse de gizlice elde edilen Kilikya Ermeni krab I. Leon'un ve arkasndan Mugisüddin'in çekilmeleri ve Eyyubîlerden Harran ve Ruha hükümdar Melik Erefin zzeddin'c yardma geleceinin duyulmas üzerine Alâüddin Keykubadda muhasaray kaldrarak Ankara kalesine snd (sene 608 H./1211 M).
Bu vakay müteakip Bizans ve Ermenilerle sulh yapan Birinci  îzzeddin Keykâvüs; Ankara kalesine kapanan Alâüddin Keykubad' bir sene orada muhasara edip teslim aldktan sonra Malatya'da Menar kalesine hapsetti (1213).
 
Sayfa |
21
Alaüddin Keykubad'm yirmi iki sene sürmü olan devri Selçuk devletinin siyaseten, iktisaden ve imar cihetinden yükseli devridir. Alâiye (Alanya) bunun zamannda elde edilerek Selçuk donanmasnn tersanesi oldu. Bu srada Moollar, istilâlarna sed olan Büyük Harezm ahl'n yktktan sonra garbe doru ilerlemekte idiler; hattâ bu yüzden ran'dan Anadolu'ya doru bir muhaceret balamt.
Moollarla döüe döüe 1226'da Azerbaycan'a kadar çekilen Harezmahlardan Celâlüddin Mengüberti Eyyubîler ve Sel~ çufcler'le ittifak ederek moollara kar koymak ve bir cephe tekil etmek icap ederken bir ksm Eyyubiye hükümdarlar ile Diyarbekir hükümdar Artukîlerden Mes'ud, Celâleddin ile ve yine Eyyubîler'den Cezire ve Mardin hükümdar Melik Eref de bunlara kar Alaüddin Keykubad'la ittifak ettiler. Alaüddin Keykubad bu ittifaktan istifade ederek Hsn- mansurh Diyarbekir hükümdarnn elinden ald; Artukî hükümdar, Melik Erefle bart ise de Alaüddin Keykubad zabtettii yerleri geri vermedi ve bu suretle Melik Erefle Alaüddin Key.kubad'n aralar açld; Melik Mes'ud, Melik Erefle ittifak ederek Selçukîlerle harb ettilerse de muvaffak olamadklar gibi Çemikezek ve Kâhta da zabt edildi ve nihayet Diyarbekir hükümdar, Alaüddin Keykubad'la sulh yaparak ahnan yerleri Selçukîlere brakt.
Krm Yarmadasndaki Sodak halknn ile ticaret yapan tüccarlara fena muameleleri dolaysiyle, Alâüddin Keykubad, Sinop'taki gemileriyle beylerbeyi Hüsameddin Çoban Bey kumandasiyle o tarafa kuvvet gönderdi; Sodak alnarak vergiye baland (1228). Yine böylece Antakya taraflarndaki Frenk-lerle birlikte Kilikya Ermeni krallmn islâm ve dier tüccarlara kar fena muameleleri üzerine o tarafa da kuvvet gönderildi; Frenklerin yardmlarna ramen Ermeniler malup edilip baz kaleleri alnd ve Ermeni krall evvelki vergisine ilâveten bir kat daha vergi vermei kabul ile tüccarlardan gasbedilen eyay geri verdi. Ve yine bu sralarda Antalya etrafndaki baz kaleler de alnarak Frenklerin o sahillerden elleri kesildi.
 
Sayfa |
22
verdi. Bundan sonra Celâlüddin Men-güberti'nin müttefiki olan Erzurum Meliki Cihanah, Alâüddin Keykubad ile onun müttefiki Melik Eref Musa'ya kar ittifak ettiler. îki taraf arasnda Erzincan civarnda Yass-çemen'de vukua gelen muharebede Celâlüddin Mengûberti malup olarak çekildi; bunun üzerine Celâlüddin'in eline geçmi olan Eyyublere âid Ahlat geri alnarak Melik Erefe verildi; Yass çemen malubiyetinde kaçamyarak esir düen Erzurum Meliki Cihanah, bütün memleketlerini Alâüddin Keykubad'a teslim etti ve kendisine Aksaray ve mülhakat dirlik verildi (1230) ve bu suretle Rükneddin Süleyman ah zamannda olduu gibi Anadolu Selçukîleri hududu Gürcistan'a dayand.
Mool istilâs batya doru mütemadiyen geniliyordu; Celâlüddin Harezmah Moollara kar kendisine yardm edilmesini Selçuk ve Eyyubî hükündarlariyle Badataki Abbasî halifesine teklif ettiyse de bunlar Celâlüddin'in ihtirasndan korktuklar için bu müracâata ehemmiyet vermediler. Celâlüddin Harezmah'm 1231Me ölümünden sonra artk Moollara kar hiçbir mania kalmad; bir ksm Harezn beyleri Alâüddin Keykubad'a müracaat ederek Dou Anadolu hudutlarna yerletirildiler. 1231'de Çermagon Noyan kumandasnda bir Mool aknc kuvveti Erzurum'1! zabt ve Sivas'a kadar geçtii
yerleri tahrip ettikten sonra döndü; Bunlarn Anadolu'ya taar- ruzlarnn Gürci kraliçesi Rosodan'nm tevikiyle olduundan" dolay Alâüddin Keykubad o tarafa sefer yaparak kraliçeyi sulhe mecbur etti; kraliçenin kz prenses Tamar, Al âüddin'in büyük olu Gyasüddin Keyhusrev'e nikahland 3.
Moollarn müthi vaziyetini görüp korkan Alâüddin Keykubad, memleketini çinetmemek için Moollarla anlamak istedi ve bunun için bir sefaret heyeti gönderdi. Mool ümeras, Alâüd-din'in KarakuriTTa kadar gelmesini ve gelecek olursa kendisine ahtac yani tabi muamelesini yapacaklarn bildirdiler. Bu teklif Keykubad' artt ise de ihtiyatl hareketi muvafk buldu ve tedbir almaa balad.
 
Sayfa |
23
ailesi reisi Melik Kâmil, Msr, Suriye, Elcezire ve ittifakna girmi olan Artuklularn kuvvetleriyle birlikte Seyhan nehrVmn ayaklarndan olan Göksu'ya kadar geldi ve bu cihetten Anadolu'ya girmek istediyse de muvaffak olamad ve göndermi olduu bir ksm kuvvetler de Harput'ta malup oldular ve Hama hükümdar Melik Muzaffer ve Harput meliki Izzeddin Ahmed esir dütüler (1233).
Melik Kâmil ertesi sene tekrar Keykubad üzerine yürü-düyse de yine bir i göremedi; üçüncü seferinde de Alâüddin Keykubad'm eline geçen kendisine ait Harran, JRu/a, Rakka'y ancak kurtarabildi.
Karlarndaki büyük tehlikeye kar iki islâm devleti arasndaki bu durumun uzamasn doru bulmayan Abbasî halifesi Müstansrbillâh iki devlet arasn bularak barkl temin için mütareke yaptrd (634 Muharrem/1236 Eylül).
Alâüddin Keykubad'm vefatndan az evvel Mool Kaan Ogöday tarafndan Kazvinli emsüddin Ömer isminde birisi elçi olarak geldi, Kaan'n mektubunu getirerek Moollarn yüksek hâkimiyetini tanmasn teklif etti; Keykubad bu teklifi kabul etti.
Keykubad, Eyyubîlerle henüz sulh yapmadan evvel Kayseri" "civarndaki Mehediye sahrasnda bulunup bayram münasibetiyle çekilen ziyafette yedii avkuu etinden zehirlenerek bir kaç gün sonra vefat etti (634 H./1237 Haziran).
Alâüddin Keykubad, Anadolu Selçuk hükümdarlarnn her cihetten büyü ki erin dendir. Anadolu'daki hükümetleri kaldrarak bir Türk bütünlüü vücuda getirmi, Mardin'de hükümet eden Nâsirüddin Artuk Arslan' nüfuzu altna alm ve yeni yeni kanunlar yapmtr. Alâiye (Alanya)' yi imar ile orada bir donanma vücuda getirmitir. lim adamlarn himaye ile gözetirdi. Namna müteaddit eserler yazlmtr. Mehur mutasav-vuf eyh Sadrüddin Konevî ile Mevlâna Celâlüddin Rumî, Necmeddin D âye diye mehur olup Alâüddin Keykubad adna Mirsâd-ül-îbad isimli ahlakî ve terbi-yevî bir eser telif eden eyh Necmeddin Ebu Bekir Râzî onun devrinde yaamlardr. Tüccar ve ticareti himaye ederek Anadolu'da iktisadî vaziyetin düzgünlüü cihetinden Selçuk idaresindeki yerler en müreffeh ve mesud bir ülke olmutu. Yalnz baz deerli ümerasn katletmesi istikbalde memleketin büyük felâketine sebeb olmutur. 4 
 
Sayfa |
24
Alâüddin Keykubad'm yerine olu kinci Giyasüddin Keyhusrev hükümdar oldu. Amcas zamannda balayan ve deerli devlet adamlarnn katledilmelerini mucip olan fena âdet, babasnn ve daha sonra bunun zamannda da devam etti. Kölelerinin sözlerine kanan kinci Giyasüddin, Seyfeddin Ay-bek, Zeyneddin Basara, Mübarizüddin Behramah, Bahaüddin Kutluca ve saire gibi tecrübeli hizmet görmü beylerini öldürttü. Harezmah Celâlüddin Mengüberti'nin ölümünden sonra Dou Anadolu'ya, yerletiklerini söylediimiz Harezm kuvvetleri Harezmli Hüsameddin Krhan'm idaresi altnda bulunuyorlard; Alâüddin Keykubad, vefatndan evvel yerine küçük olu zzeddin Klçarslan'n hükümdarln vasiyyet etmi ve vefatn müteakib Krhan ile ümeradan mehur Kemalüddin Kâmyar onun vasyyeti üzere zzeddin'in hükümdarhm istemilerse de ekseriyet Giya süddin tarafnda kaldndan bunlar da ister istemez ekseriyete ittibâ eylemilerdi. te bundan dolay Giyasüddin, Krhan' hapsettirmi ve bundan müteessir olan Harezm airet kuvvetleri de Selçuk topraklarndan ayrlarak Urfa ve Harran taraflarna inip Eyyubîlerin hizmetine girmiler ve bu suretle Dou hududu açk braklmtr; Krhan'n hapsedilmesine Giyaseddin'in îtimad ettii ümeradan Sadeddin Köpek sebeb olmutu.
Giyasüddin, bu birinci hatadan sonra kymetli beylerini öldürmek suretiyle ikinci bir hata daha yapt. Atabeg emsed-din ve Taceddin Pervane de böyle katledildi; bir çocuu dünyaya gelir gelmez, Eyyubî hükümdar Melik ÂdiVin kz Melike Âdile'den doan kardeleri Izzeddin Klç Arslan ile kardei Rükneddin Süleyman ve övey validesi melike Âdile'yi bodurttu.
Bu haileden sonra da yine Sadeddin Köpek'in tevikiyle Alâüddin Keykubad'n fütuhatnda barolü oynayan mehur Kemalüddin Kâmyar da evvelâ haps ve sonra katledildi ve Dou Anadolu kumandan Hüsameddin Kaymaz da ayn âkibete urad.
ikinci Giyaseddin Keyhusrev'in, Sadeddin Köpek'in tevikiyle yapt fenalk neticesinde devlet deerli kumandanlardan mahrum kalmtr. Selçuk hükümdar haricî siyesette muvaffak oldu; buna da sebep Eyyubî ailesi arasndaki münafe-retti. Selçuk hükümdar bu
 
Sayfa |
25
vaziyetten istifade ile baz menfaatler temin etti ise de Mool tehlikesinin, önüne geçilemiyecek hale gelmesi üzerine Eyyubüerden elde edilen yerler elden çkt. 1241'de korkulu bir hal alan Baba îshak adndaki Batn isyan, Afaro, Kefersud ve sonra Sivas, Tokad, Amasya'ya doru yaylmt; nihayet zorlukla bastrld. 5 
1243 Köseda Bozgunluu
Mool tehlikesi sekiz dokuz sene evvel ba göstermi, buna kar Anadolu^ Suriye ve jfrafc'da maalesef bir müdafaa tertibat alnmam ve bilâkis Selçukîler, Eyyubîler, Artukîler ve Celâ-lüddin Harezmah hazineler sarfiyle birbirleriyle boazlamakta devam etmilerdi; hattâ dümann kapya geldii ve bir
kalmayacak derecede harap ve binlerce halk katliâm ettikleri görüldüü halde bu cihete ehemmiyet verilmiyerek müdafaa tertibat alnmamt. Bundan baka Erzurum'dan Sivas'a kadar Selçuk topraklar ilk defa müd-hi bir akma da uramt.
1242 senesi içinde Mool kumandan Baycu Noyin kuman- dasndaki otuz bin kiilik bir mooî ordusu Erzurum'u kuatm, kale muhafz Sinanüddin Yakut müdafaa etmi ise de içeriden kale salmasnn hiyaneti neticesinde mool kuvvetleri kaleye girerek bütün erkekleri süt emen çocuklara varncaya kadar öldürüp kadnlarn esir etmiler ve ehri harabeye çevirmilerdir.
Bu felâket haberini alan Giyasüddin Keyhusrev beylerini toplayarak vaziyeti görütü; derhal askeri toplayarak hareket edilmesi ve ayn zamanda etraftaki devletlerden yardmc kuvvet istenmesi kararlatrld. Elli bin kiilik bir süvari kuvvetiyle bizzat Giyasüddin Sivas'a geldi. Tecrübeli kumandanlar, Sivas'ta kalnarak etraftan gelecek yardmn beklenmesini tavsiye ettilerse de Baycu No\in kumandasndaki kuvvetlerin krk bin olduunu (hakikatte altm bindi) duyan baz tecrübesiz maiyyet kumandanlar hükümdarn zihnini çeldiler; yardmc kuvveti beklemektense kendi kuvvetlerimizle muvaffak oluruz dediler. Bunun üzerine Sivas'tan kalkarak Moollar üzerine gittiler.
11 Muharrem 641/1 Temmuz 1243'de Sivas'n Zara kasabas
 
Sayfa |
26
imalindeki Köseda tarafnda vukua gelen muharebede Moollar evvelâ malup vaziyete dümülerse de sonradan kendilerini toplayarak galip geldiler. Selçuk ordusu dald. Bütün karargâh eyas, hazine düman eline geçti; bin mükülâtla kaçan Giyasüddin Keyhusrev evvelâ Tokad'a ve oradan da Konya'ya gitti.
Bu galibiyet üzerine karsnda müdafaa kuvveti kalmayan Moollar Sivas önüne geldiler. Sivas kads Krehirli Necin e ddin'in teslimi kabul etmesiyle ehir katliâmdan kurtularak yalnz üç gün yamaland. Bundan sonra onbe gün muhasaradan sonra Kayseri dütü; Erzurum'daki gibi bütün erkekler katledilip kadnlar esir alnd; bu mamur ehir de tahrip edildi. Kay-seri'nin feci vaziyetini haber alan ikinci Giyasüddin, Menderes nehri tarafnda ve znik Rum mparatorluu hududundaki bir kaleye kaçt.
Bu muvaffakiyetlerden sonra Baycu bir çok ganimet mal ve hayvanla Garp Mool ordusunun karagâh olan Azerbaycan'-daki Mogan sahrasna döndü. 6 
Moollarla Anlama Neticesindeki Durum
Köseda bozgunluu üzerine Selçuk veziri Mühezzibüddin , kaçp Amasya'ya gel misti; Kayseri felâketini duyunca ürktü ve Amasya kads ile görüerek Baycu Noyin'in yanma gidip uzlama teklifine karar verdiler ve ikisi beraber Mogana gittiler. Görüüp anlatlar. Bu anlama gereince, moollara senelik bir vergi ve hayvan verilecekti.
Selçuk Devletinin istiklâlini kaybetmesi üzerine bu devlete her sene vergi veren Kilikya Ermeni kiral Hetum vergiyi kestii gibi frsat kaçrmayarak Selçukilere ait baz kaleleri de igal ile katliâm yapm ve bundan baka Kayseri felâketini müteakip kendisine iltica etmi olan Giyasüddin'in valdesi Mahperi hatun ile zevcesini ve kzn Mool kumandanna teslim ederek onlarla birlemiti.
Moollarla sulh olup Suriye'ye ve güney hudutlara kaçan halk yerlerine avdet ile asayi bir az yoluna girdikten sonra Ermenilerden intikam almak üzere Sâhib emseddin sfahan kumandasndaki bir Selçuk ordusu o tarafa gitti. Bu kuvvetler, Ermenileri vurdular ve
 
Sayfa |
27
Tarsuslu muhasara ettilerse de moollarn müdahalesiyle daha ileri gidilemedi. Yalnz ermeniler elde ettikleri yerleri geri verdiler. Bu srada Selçuk hükümdar kinci Gi-yasüddin Keyhusrev vefat etti (644 H./1246 M).
kinci Giyasüddin Keyhusrev, sefahate dükündü. Mool felâketinden sonra devlet ilerini vezir Mühezzibüddin Ali ile emseddin tsfahanî ve Celâlüddin Karatay gibi tecrübeli ellere brakmt.
Giyasüddin Keyhusrev, zamannda stanbul Lâtin mparatoru kinci Bodoen, znik imparatoru Jan Dukas tarafndan sktrlmakta olduundan Selçuküerden yardm istemiti; Koseâa muharebesinden sonra kendi bann derdine düen Selçuk hükümdar bu teklife muvafakat etmekle beraber fiilî teebbüse geçmemi ve hattâ znik  împaratoriyle anlama siyasetine daha uygun bulmutu. Bundan dolay Selçuk ve znik hükümdarlar Tripolis (Denizli'nin Boldan kasabas yaknnda) ehrinde görüüp anlatlarsa da iznik  împaratoru'nun kuvveti bu ie kâfi deildi, iki hükümdar arasndaki bu görümenin, Gîyasüddin'in Menderes taraflarna çekildii zaman yaplm olmas kuvvetle muhtemeldir. 7 
Anadolu Selçukîleri Ülkesinde Mool hâkimiyeti
Saltanat mücadelesi
kinci Giyasüddin Keyhusrev vefat ettii zaman Izzeddin Keykâvüs, Rüknüd-din Klç Arslan, Alâüddin Keykubad iöimlerindeki üç olundan en büyükleri olan II. Izzeddin Keykâvüs, Selçuk ümerasnn karariyle hükümdar ilân edildi. Halbuki Giyasüddin Keyhusrev vefatndan evvel küçük olu olup Gürci kraliçesinin kzndan domu olan Al âüddin Key-kubad' kendisine veliahd yapm ve kendisinden sonra onun hükümdar olmasn vasiyyet etmiti; fakat devlet adamlar büyük olunu münasib görüp hükümdar yaptlar.
Mool hâkimiyetini tanm olan Selçuk Devletinin bu yeni hükümdarnn kaide ve kanun üzere metbû olan Kaan'n yanna giderek tazimlerini arz eylemesi îcab ediyordu. Bu hususta kendisini
 
Sayfa |
28
davet için Mool Kaam'ndan bir elçi de gelmiti. II. Izzeddin Keykâvüs Rum ve Ermenilerin taarruzlarndan çekindiini vesile yaparak biraderi Rüknüddin Klç Arslan' yollad.
Mool mparatoru, îzzeddin'in gelmemesinden dolay muber olarak Selçuk Devleti sultanln Rükneddin Klç Arla n'a vererek bir miktar askerle onu Anadolu'ya, gönderdi. Bu durum üzerine Izzeddin Keykâvüs'ie, Rükneddin'in ümeras kan dökülmesine mâni olmak için Giyasüddin'in üç ehzadesinin birlikte hükümdar olmalarn kararlatrdlarsa da Rüknüddin Klç Arslan sonradan bunu kabul etmedi, bunun üzerine îzzeddin ve Rükneddin'in kuvvetleri Konya Aksarayl önünde çarptlar, Klç Arslan kuvvetleri bozulup kendisi de esir dütü; bunun üzerine üç kardein hükümdarlklar takarrür etti (1249).
Üç kardein hükümdarlklar 1257 senesine kadar devam etti. Bunlarn en küçükleri Alâüddin Keykubad ismen hükümdard. MoollarTlzzeddin'in KarakururrCa kadar gitmesini istiyorlard; fakat bir türlü cesaret edemiyordu; zaten bu yüzden Moollarn müdahalelerine yol açlmt. 1254'de gitmee karar verdiyse de Rükneddin'in hükümeti elde edeceinden korkarak fikrinden vazgeçti ve küçük kardei Keykubad' gönderdi. Biraderi îzzeddin'in tahakkümü altnda ve göz hapsinde bulunan Rükneddin, bu halden kurtulmak istiyerek bir frsatm bulup Kayseri9ye kaçt ve orada hükümdarln  îlân eyledi, iki taraf arasndaki muharebede Rükneddin yine malup olarak yakaland ve Borlu kalesinde hapsedildi. zzeddin'in Kaan'n yanna göndermi olduu Alâüddin Keykubad, yolda Erzincan'da, vefat ettiinden zzeddin Keykâvüs saltanatta yalnz kalmt (1257).
 
Sayfa |
29
Anadolu halknn mühim bir ksm ikinci zzeddin Keykâvüs'e taraftar olduklar için Hülagû Han, Selçuk memleketlerinin iki karde arasnda taksimini emretti. Moollarn bu üçüncü müdahalesi Üe Selçuk devleti iki ksma ayrld ve bu hal Anadolu'nun tamamen Mool nüfuzu altna geçmesi için güzel bir vesile oldu; Sivas rma hudut kesilerek bunun dousundaki yerler Dördüncü Rükneddin Klç Arslan'a ve batsndaki vilâyetler de kinci îzzeddin Keykâvus'e verildi. Vezir emseddin Mahmud iki kardei idare ile arala-rnda ihtilâf çkmamasna çalt ve muvaffak da oldu; onun vefatndan sonra zzeddin Keykâvüs'e Konyal Sahib Ata diye mehur olan Fahreddin Ali ve Dördüncü Rükneddin Klç Arslan'a da Muînüddin Süleyman Pervane vezir oldular.
Muînüddin Süleyman, bütün Selçuk memleketlerini Rük-neddin Klç Arslan'n idaresinde toplamak istiyordu; Izzed-din Keykâvüs'un Msr nemlükleriyle anlatn Hûlagû'ye haber verdi; filhakika Mool tahakkümünden kurtulmak isteyen zzettin, Memlûk sultan Melik Zahir Baybars'Ja 659 H / 1260 M. de muhabereye balam ve iki taraf birbirleriyle anlamlard.
Bu durum üzerine Hulagû, îzzeddin üzerine kuvvet evketti; Izzeddin'in kar gönderdii kuvvetler bozulduundan o da Antalya yoluyla znik Rum mparatoru'nun yanma kaçt ve bu suretle Dördüncü Rükneddin Klç Arslan hükümdarlkta yalnz kald (1261).
Moollarn himayesinde olan vezir Muînüddin Süleyman bütün Selçuk idaresini eline alp istedii gibi memleketi idare ediyordu. Selçukîlerin dahilî mücadelelerini frsat bilen Trabzon mparatoru Sinoplu aldysa da Muînüddin Süleyman bizzat o tarafa giderek burasn geri alm ve oraya olunu vali brakarak dönmütür (661— 662H./1263 sonu veya 1264 M. ba).
 
Sayfa |
30
Fahreddin Ali ise de bütün iler söylediimiz gibi nâib-i saltanat, Muînüddin Süleyman'n elinde idî. Bu iki zat bir zaman beraberce i gördüler; fakat Muînüddin, faziletçe kendisinden yüksek ve halk tarafndan sevilen Fahreddin Ali'yi kendisine rakib addederek onun eski hükümdar kinci îzzeddin Keykâvüs taraftar olduunu söyliyerek moollara ikâyet etti, ve hapsettirdi. Zaten Muînüddin Süleyman, zzeddin taraftar sayd ne kadar Selçuk ümeras varsa onlar öldürtmü ve bu sefer de Sahib Ata'y da onlara katmak istiyordu 8. Fakat lhan olan Abaka Han buna yanamad; Fahreddin Ali'yi yanna getirterek istintak etti; bir az tekdirden sonra serbest braklarak müsadere edilen mallar geri verildi ve bir müddet sonra da yine vezir tâyin olundu (1279).
te Köeda muharebesinden sonra saltanat mücadelelerinin de tesiriyle derece derece artan Mool tahakkümü çekilmez bir hale gelmi, Moollardan bir ksm kuvvet Anadolu'ya yerletirilmi, halkta can ve mal emniyeti kalmamt. Hudutlara yerletirilmi olan airet kuvvetleri kendi balarnn çaresine bakarak uyank duruyorlard.9 
Memlûk ordusunun Anadoluya girmesi
Abaka Han, olu Argun Han'a, maktul.Dorauncu Klç Arslan in kzn almak stedi saltanat naibi Muînüddin Süleyman ile vezir Fahreddin Ali gelini ran'a, götürmülerdi. Bu srada Anadolu'yu Mool mezaliminden kurtarmak için Memlûk sultaniyle gizli muhaberede bulunan Nide valisi Ha-tirolu erefeddin Mes'ud isyan etti; KayserV&e bulunan küçük hükümdar ve maiyetini alarak Nide'ye, getirdi ve bir taraftan Karaman Türkmenleriyle uc beylerinden yardm istedii gibi am'a bir adam göndererek orada bulunan Sultan Sayfa ar s' Anadolu'ya davet etti ve ele geçirdii moollar öldürmee balad; Karaman aireti reisi Mehmed Bey, Hatirolu'na yardm etmiti (1276).
8 Muînüddin Pervane, bir gün Sahib Ata Fahreddin Ali'ye Mool ve devlet adamlarnn bulunduklar bir mecliste Izzeddin Keykâvüs'e para gönderdiini iittiini söyliyerek asl olup olmadn sormu. Fahreddin Ali de "evet dorudur; tzzeddin dün bizim ve   u ülkenin hükümdar idi. Beni de seni de o yetitirdi, bana mektup yazarak zaruretinden bahsetmi, ben ise onun en küçük külesiyim, sayesinde nail olduum nimetin pek az bir ksmn ona gönderdim. Ben böyle düündüm" cevabn vermiti (Tarih -i
 
Sayfa |
31
Vaziyeti haber alan Abaka, derhal Anadolu'ya kuvvet gönderdi; erefeddin Mes'ud, kendisine yardmc kuvvet ile Memlûk kuvveti gelinceye kadar Nide kalesine kapand ise de kendi adam olan Kale muhafz hiyanet ederek erefeddin'i mool-lara teslim etti; ve Selçuk hükümdar ve beyleri istintak olundular. erefeddin, isyannn, Süleyman Pervane'nin direktifi ile olduunu söylediyse de Muînüddin inkâr etti ve erefeddin Mes'ud katlolundu.
erefeddin'in isyannda Karaman aireti reisi yardmda bulunmu ise de Memlûk sultan Baybars, erefeddin Me-sud'a yardmda gecikmiti. Karamanolu Mehmed Bey, moollarn takibine uradysa da Mehmed Bey bunlara galebe çald ve bu muvaffakiyet Karamanolu'nun öhretini arttrarak etrafna bir az cesaret verdi; ite bu srada Memlûk Sultan Melik Zahir Baybars Anadolu'ya girdi.
Mool kuvvetleri, Selçuk kuvvetleriyle birlikte Baybars'a kar yürüdüler; Moollar, Selçuk askerine îtimad edemediklerinden yalnz balarna harbe karar verdiler. Elbistan ovasnda yaplan muharebede Moollar bozuldular, çok telefat verdiler, kumandanlarndan çou öldü (1277 Nisan/675 Zilkade).
Bu malubiyet üzerine Selçuk kuvvetleri ve Munüddin Süleyman Pervane kaçtlar; bir ksm Selçuk beyleri esir dütü. Harbi kazanan Baybars KayserVye gelerek bir hafta kadar kald; namna para bastrd, Muinüddin Süleyman Pervane bozgundan sonra KayserVye gelip orada Üçüncü Giyasüddin'i alarak Tokad'a geldi.
Abaka Han, büyük bir ordu ile Anadolu'ya, geldii zaman Memlûk ordusu çekilmiti; Baybars'n Anadolu'ya gelmesinde Muînüddin Süleyman Pervane'nin— ki Mool tahakkümünden usanarak kurtulu çaresini aryordu — teviki olduunu tahkik ederek onu öldürttü; fakat bununla kanaat etmiyerek harpte ölen Moollarn intikamn almak için KayserVden Erzurum'a, kadar olan sahada katliâm yaptrarak en aa iki yüz bin kiiyi Öldürttü. 10 
Cimri vakas
Anadolu katliâm, Moollardan bütün bütün nefreti mûcib oldu; bu durumdan istifade eden Karamanolu Mehmed Bey, kinci
 
Sayfa |
32
tzzeddin Keykâvüs'ün olu olduu söylenen Siyavü adnda bir ehzadeyi hükümdar ilân ederek zabtettii Konya'da tahta oturttu ve bunun adna para bastrd. Selçuknâmeler bunun ehzade olmadn kaydederek kendisine Cimri diye ad koydular. Osmanllar da Yldrm Bayezid'in oullarndan olup Edirne'de hükümdar olan ehzade Mustafa'ya Osmanl tarihleri nasl Düzme Mustafa diye kaydederlerse Siyavü'ün de öylece düzme olduunu Selçuknâmeler yazarlar.
Jllimri hâdisesi derhal geniledi; buna kar Giyasüddin Keyhusrev taraftarlar ve bu meyanda Sahib Ata Fahred-din Ali kuvvet toplayp harb ettilerse de malup oldular. Çay mevkiinde yaplan bu harpte Sahib Ata'nn iki olu maktul dütü. Karamanolu, Sahip Ata'nn hazinelerinin bulunduu Afyon Karahisarim muhasara ettiyse de alamyarak Konya'ya döndü (23 Zilhicce 677' /1279 Mays).
Bu durum üzerine Moollardan yardm isteyen Üçüncü Giyasüddin ile Fahreddin Ali, Mool kuvvetleri ile birleerek Konya üzerine yürüdüler. Karamanolu Mehmed Bey Konya'dan çkarak sarp olan Ermenâk taraflarna çekildi; Selçuk ve Mool kuvvetleri bunlar takip ettiler. Kurbaa Hisar tarafnda yaplan kanl muharebede Mehmed Bey ile kardeleri ve amcas maktul dütüler; Siyavü kaçarak kurtuldu. Moollar Aksaray tarafnda çkan bir isyan da bastrdlar; Cimri veya Siyavü tedarik etmi olduu yeni kuvvetlerle Borlu taraflarnda göründü ve Selçuk hükümdar bunu Altnta taraflarnda sktrp bozdu. Cimri Germiyan Türkmenlerinin yanna kaçt; ayana giymi olduu krmz çizmeden hükümdar oldu bilindi, Keyhusrev'in yanna getirildi diri diri yüzülerek derisine saman dolduruldu (678 Muharrem / 1279 Haziran). 11 
Yne Post Kavgas
kinci Izzeddin Keykâvüs, iznik Imparatoru'nun yanna kaçtktan sonra imparator Mihail Paleolog, stanbul'u Latinler den geri alarak zzeddin'i de oraya nakletmi ve ilhan'n tesiriyle sonra onu Rumeli'de Enez kalesine hapsetmiti. Izzeddin Keykâvüs, Bat Kpçak'-da hükümet eden Altunordu hanlarndan Bereke Han'n kuvvetleri tarafndan oradan kurtarlarak bu hanln merkezi olan Saray ehrine
 
Sayfa |
33
getirilip 1279 veya 1280'de ölümüne kadar on sekiz sene burada kald 12. Mes'ud, Rükneddin Klç Arslan, Feramerz, Melik isimlerinde dört olu vard. Feramerz Bizans'ta ölmü ve Melik de tanassur ederek Kostantin adn almt.
 îzzettin'in oullarndan Mesud, bir yolunu bulup Sinop tarafna geçerek Selçuk tahtn elde etmek için faaliyete geçti. Babasnn tavsiyesini hatrlayarak Tebriz'e lhan'n yanna gitti; bu srada Abaka Han ölmü ve yerine islâmiyeti kabul etmi olan kardei Ahmed Teküdar geçmiti (1282). Ahmed Te-küdar, Mesud'a Diyarbekir, Harput ve Silvan taraflarn ikta yani dirlik olarak verip bir buçuk sene kadar yannda alkoymutu. lhan Ahmed'in, cülusunu tebrik etmek üzere Üçüncü Gi-yasüddin Keyhusrev Tebriz'e gelmiti. Bunun üzerine lhan hükümdar, Selçuk memleketini Giy a süddin'le Mesud arasnda taksim etmek istediinden bu vaziyet Giyasüddin Keyhus-rev'i müteessir etti ise de ehemmiyet verilmiyerek Mesud, ilhan'n yarliyle A nadolu*ya gönderildi; Giyasüddi n'in bir hâdise çkarmas ihtimaline binaen Erzincan'da bulunduu srada bouldu (682 H. 1283 M.).
Üçüncü Giyasüddin Keyhusrev'in ölümüyle post kavgas sona ermedi; bunun küçük yataki iki olu Ahmed Tekü-dar'm yerine geçen Argun Han tarafndan 1284'de hükümdar ilân edildiler; bu suretle Selçuk memleketi biri M e s'u d'un dieri iki çocuun idaresine brakld; Sahib Ata Fahreddin Ali . bu ii Önlemek istediyse de muvaffak olamad, Mesud 'un merkezi Kayseri ve büyük annelerinin vesayetinde bulunan iki kardein merkezi Konya idi; Koraya'dakilerin himayesi uc beylerinden Karaman ve Eref oullarna braklmt; nihayet Mes'ud, lhan' ikna ederek büyün idareyi ele almaa muvaffak oldu; küçük çocuklarn hükümeti yedi ay kadar sürmütü (1285 Mays).
Bu kaytlar, Selçuk hükümdarnn bir vali derecesine dütüünü ve saltanat mücadeleleri sebebiyle hükümdarlarn nüfuz ve itibarlarnn kalmadn göstermektedir. Bu tarihten sonra da post kavgas sona ermedi.
1289'da Izzeddin Keykâvus'un dier olu Rükneddin Klçarslan Sodak'dan Sinoplu çkarak biraderine kar muhalefete geçtiyse de
 
Sayfa |
34
Sultan kinci Mes 'ud KayserVde oturuyordu; epey zaman-danberi buras Selçuk Devletinin merkezi olmutu. Bu srada yâni 1291 de Konya gençlerinin (Ahilerin) tevikiyle Rükneddin_ Klç Arslan biraderine kar tekrar saltanat mücadelesine atld. Bu vaziyet îlhan Keyhatu'nun Anadolu seferine çkt zamana tesadüf etti. Rüknüddin Klç Arslan, Kastamonu taraflarna çekildi ve o taraftaki eski Selçuk beylerinden Hüsameddin Ço-banolu Muzafferüddin Yavlak Arslan kendisini tevkif etti.
Fakat daha sonra Rükneddin, Yavlak Arslan' öldürerek hükümdarln ilân etti.
ikinci Mes 'ud, Keyhatu^nun verdii kuvvetle kardeinin üzerine gitti ise de muharebede bozulup esir dütü. Fakat Me-sud'u aramakta olan moollar onu kurtardlar ve tekrar toplanarak Rükneddin kuvvetlerine galebe çaldlar; Rükneddin Klç Arslan'm ne olduu belli olmad. 13 
1283’den Sonraki Durum
Bu tarihlerde Anadolu ehirlerinin ve halknn ve uc beylerinin, vali ve devlet adamlarnn vaziyeti öyle idi: Selçuk hükümdar kinci Me-sud'un bir Mool valisi kadar bile ehemmiyeti yoktu. Moollarn iki memuru bütün ilere el koymulard; Anadolu lhanîlerin bir vilâyeti olmutu: iler bozuktu; yürümüyordu; halk moollara verilen vergilerin altndan kalkamyarak eziliyordu; verilemeyen borç birikerek külliyetli yekûn tekil ediyordu. Uc beyleri artk Selçuk hükümdarn metbû tanmayarak kendi balarna hareket ediyor ve hattâ onunla çarpyordu. Bu uc beyleri, lhanilerin hazinesine her sene bir miktar para ve hediye göndermek suretiyle kendilerini taarruz ve müdahaleden uzak tutuyorlard; moollara verecei vergiyi ödeyemeyen hükümet türlü bahanelerle müsadere usuliyle halkn
 
Sayfa |
35
malna el koyuyordu; verginin Ödenememesi yüzünden Mool kuvvetleri bu paray toplamak için Anadolu'yu dolaarak bu bahane ile çapul yapyorlard.
Selçuk vezirinin tâyin hakk da Selçuk hükümdarndan alnmt: lhan'n îtimad ettii Mücîrüddin Emirah ile Kaz-vinli Fahreddin bütün ilerde söz sahibi idiler. Bilhassa Mücîrüddin E m ir ah mezalimde ifrata gidiyordu. Mücîrüddin vergi tahsili cihetiyim inadolu'y iki ksma ayrtt ve bunlardan birisim? kendisi dikerine de Kazvinli Fahreddin tâyin olundu (1289). Bunlarn .-K-riri kontrol için Moollar tarafndan tâyin «MÜmis memurlar varili. Bu usul iki Sfie- sürdü ve halk da bitkin
bir hale gelmiti. Yaplan ikâyetlerden insafa gelen Argun Han, Kazvinli Fahreddin'i idam ve Mücîrüddin Emirah' da azleyledi. 14 
Selçuk Saltanatnda Fasla Ve Memleketin Dörde Taksimi
Tebriz'de ilhan bulunan KeyhatuVa kar vu- bulan ayaklanma üzerine Hulagû'nün torunlarndan Bay d o, ilhan oldu ise de ayn sene içinde Argun Han'n olu Gazan Han, Baydo'y bertaraf ederek lhanl ele geçirmiti (694 H. 1295 M.).
Garp Moollan hükümdarlarnn bu mücadeleleri esnasnda Mool kumandanlarndan Balto, Gazan Han'a kar muhalefete geçti ve ismen Selçuk hükümdar olan Giyasüddin Mes'-ud'u da beraberine ald; fakat malup oldu; Mes'ud bu muhalefette kendisinin alâkas olmadn ve zorla Balto tarafndan götürüldüünü söyledi ise de  îtimad olunmayarak Hemedan kalesinde hapsolundi ve yerine de Selçuk ailesinden kimse getiril-miyerek Selçuk vilâyetleri dörde ayrlp dorudan doruya idare edildi ve bu dört bölgenin umumî nezareti de tekrar i bana getirilen mahud Mücîrüddin Emir ah'a verildi (1296). Bu hal umumî honudsuzîuu mûcib oldu. 15 
Selcuk Ailesinin Tekrar Hükümdarla Getirilmesi
Gazan Han bu idare tarznn fenaln ve halkn Selçuk ailesine
 
Sayfa |
36
rabtasn görerek Sultanl iade etti; ikinci Izzeddin Keykâvus'un torunu ve Feramerz'in olu olup o tarihte yannda bulunan Alâüddin Keykubad' Selçuk hükümdar îlân etti (1296) 16 
Üçüncü Alâüddin Keykubad bir Mool kuvvetiyle Anadolu'ya geldi ise de halkn üzerinden mezalim kalkmad. Hattâ Bayc Noyin'in torunu olan Sulam ismindeki kumandan 1298'de bu mezalime kar ayaklanarak Moollardan bir haylisini öldürdü ise de Gazan'n gönderdii kuvvetlere malub olarak am'a kaçt ve oradan tekrar Anadolu'ya girerek KayserFye kadar geldi ve Üçüncü Keykubad Diyarbekir'e kaçt. Fakat S uî a ini bu defa da muvaffak olainayp yakalanp öldürüldü.
Alâüddin Keykubad, Gazan Han'n biraderinin kzn alm olduundan îlhan ailesine rabtasndan dolay Gazan'n-teveccühüne güvenerek mark hareket etti; hattâ Diyarbekir^-den tekrar hükümeti bana döndüü srada kendisi ve maiyyeti epey fenalk yapmlard. Keykubad'm bu fenalklar Gazan'a anlatlmas üzerine Anadolu valisi Abuka, Selçuk hükümdarna nezarete memur edildi; Abuka'nn nezaretinden sklan Keykubad onun yanndan kaçt ise de yaklanarak lhan'a gönderildi ve arkasndan ikâyetçileri de gitti. Gazan Han, Keyku-bad' öldürmek istedi; fakat zevcesinin yalvarmas üzerine azletmekle iktifa eyledi ve sfahan'da, oturtuldu yerine de ikinci defa Giyasüddin Mes'ud Selçuk sultan oldu (1302),
Mes'ud'un bu ikinci hükümdarl daha ümit verici idi; Gazan Mahmud Han'n fenalk yapanlar hakkndaki iddeti duyulmu olduundan Anadolu'daki mool beylerine ve askerlerine de bir az korku gelmi ve memleket sükûnete doru gitmekte bulunmutu.  îkinci Mes'ud kendisine tahsis edilen bir miktar tahsisata kanaat ederek KayserVde oturuyordu. Yalnz ad sultand. Son zamanlarnda bir sene kadar felçten yattktan sonra 1308 de vefat etti ve artk yerine o aileden kimse hükümdar tâyin edilmedi ve Anadolu'nun idaresi umumî valilikle Mool beylerinden birisine verildi. Selçuk ailesinden olan ehzadelerin herhangi bir frsatta ayaklanmalar ihtimali gözömme alnp bunlarn ortadan kaldrlmas düünülerek bu
16  II. îzzeddin'in olu Feramerz, Bizans'la ölmü ve olu Alâüddin Keykubad, 1296 senesine kadar
mparatorun yannda kalmt. Uçlarda  kendi zararna ilerlemekte olan uc beylerine kar vaziyetini kurtarp oniarm bu ilerlemelerini durdurmak isteyen imparator yannda bulunan Aîâüddin Keykubad', lhan'n yanna göndermiti.
 
Sayfa |
37
hususa Anadolu umumî valisi Emir Çobanolu Demirta 1317'den  îtibaren elde ettiklerini Öldürmü ve Karamanoullar yanna kaçan bazlarna da onlar tarafndan iltifat edilmemitir.17 
XII. ve XIII. Yüzyllarda Anadolu'daki Kültür ve mar Hareketlerine Bir Bak
Anadolu Selçuk Devleti kurulurken, bunun ilk zamanlar Anadolu istilâs ile geçmi evvelâ Bizans ve arkasndan Haçllarla uralm ve nihayet XII. yüzyln son yarsnda mücadeleler eski hzn kaybederek bir îmar faaliyeti balamtr. Anadolu Selçukileri orta ve dou Anadolu'da kurulmu olan Danimend, Mengûcek, Saltukoullar'nm memleketlerini en geç XIII. yüzyl ortalarna kadar tamamen ilhak ettikten sonra Anadolu'da bir Türk topluluu vücuda geimi ve bu küçük beyliklerin ilmî ve sosyal müesseselerinin ilâvesi suretiyle umumî bir kültür ve îmar bütünlüü kendisini göstermitir. unu daha evvel kaydedelim ki Anadolu Selçukilerinde resmî muharrerat farsca olduundan hükümdarlara ve ümeraya ithaf edilen eserlerin pek çou da farsca olup arapça eserler pek azdr ve türkçe ise hiç yoktur.
Daha XII. yüzyln ikinci yarsnda Selçuk memleketleri dahilindeki istikrar ve d siyasetteki baz muvaffakiyetler dola-ysiyle Anadolu Selçuk devletinin ilmî ve içtimai bakmlardan kalknmakta olduu görülüyor ki bu da ikinci Klç Arslan (1156—1192) ve olu Rükneddin Süleyman (1196—1203) zamanlarndan balam bulunmaktadr.
Gerek bu iki hükümdarn ve gerek bunlardan sonra gelen Selçuk sultanlariyle vezir ve beylerinin Anadolu'daki kültür ve sosyal müesseseleri ve ilmî hayat yükseltmek için âdeta birbirleriyle rekabet ettiklerim müahede ediyoruz; bu fikrî hareket dolaysiyle memleket haricinden de bir hayli ilim adam Anadolu'ya, gelmee balam, bunlara kar gösterilen yüksek himaye ve hüsn-i kabul Urfa, Suriye, Irak ve ran taraflarndan bir hayli âlim, mütefekkir, edip ve sanatkârlarn Selçuk memleketlerine gelip yerlemelerine sebep olmu ve bilhassa münevver bir hükümdar olan kinci Klç Arslan'la yine münevver ve açk fikirli olan ve her biri bir vilâyette valilik eden oullarnn ilim adamlarna gösterdikleri rabet bunlarn muhitlerinde
 
Sayfa |
38
birer fikir çera uyandrmtr. Bilhassa felsefî eserleriyle mehur olup onikinci asrn son
yarsnda yaam olan ve ahabeddin Maktul diye anlan ahabeddin Sühreverdî 18 Anadolu'ya geldii zaman ikinci Klç Arsian'n fevkalâde hüsn-i kabul ve iltifatn gördü. Kendisinin mensup oldu Irakiyun felsefesini Anadolu'da yaymasna ses çkarlmad 19. Halbuki ayn zat daha sonra ayn kanaatinden dolay Halep ulemasnn verdikleri fetva ile S el âh a d-din Eyyubî tarafndan 585 H; 1189 M. de katledilmiti. ahabeddin Maktul, kinci Klç Arslan'n olu Niksar emiri Berkyaruk namna Pertevnâme isimli farsca felsefî eserini ve Harput Emiri madeddin Ebu Bekir bin Karaarslan adna da Elvâh- madiye adl yine felsefî bir kitabn telif etmitir 20.
Berkyaruk, münevver, air ve felsefeye merakl olduundan kendisine ithaf edilen bu eseri okuyarak bütün rumuzlar Örenmitir. Sultan ikinci Klç Arslan namna müteaddid eser sahibi olan Tiflisli Ebu'1-Fazl Hüseyin bin Mehmed tarafndan arapçadan farscaya çevrilen bir Melheme kitabiyle Kâmil-üt-tâbir isminde bir rüya tabirnamesi vardr. Bu Melheme kitab sonradan türkçeye çevrilmi olup bir nüshas Ayasofya kütüphanesinde 2705 numaradadr. Yine Niksar Emiri Nasrüddin Berkyaruknamna 558 H. 1163 M. de Kemalüd-din Ebu Bekir bin smail tarafndan farsca Ravzat-ül-Menâzr TM Melik-in-Nâsr isminde bir kelâm kitab ve kinci Klçarslan'm dier olu Muhyiddin Mesud adna da Ebu Hanife Abdülkerim bin Ebi Bekir tarafndan El-Ihtiyârat fi MecmaVr-Rübaiyât adndaki bir Rubaiyat mecmuas kaleme alnmtr.
kinci Klç Arslan'm oullarndan Tokat Emiri ve daha sonra Selçuk Sultam olan Rükneddîn Süleyman da ababeddin Sühreverdî'nin felsefesini kabul edenlerden idi. Kadirinas bir hükümdar olan Rüknüddin namna veziri Malatyal Meh-med bin Gazi
 
Sayfa |
39
tarafndan kaleme alnm olan Ravzat-ül-Ukul adnda farsca Kelile ve Dimne tarznda bir eser vardr. Rükneddin Süleyman ah kendisine bir kaside takdim etmi olan air ve edip Zahir-i Faryabî'ye iki bin altn ile on cins at, be köle, be cariye, be katr ile her cinsten elli kat elbiselik göndermiti.
Rükneddin'in vefatiyle XII. yüzyldaki fikir hareketleri hakknda bilgimiz imdilik bu kadardr; XIII. yüzyln ilk yarsnda ise bunlara nazaran daha mebzul olarak ilmî, edebî ve tasavvufî eserlere rast gelmekteyiz. Bu asrn ilk yars, Orta Asya'daki Mool istilâs dolaysiyle o taraflardan Anadolu'ya bir çok ilim adamlarnn hicret etmeleri itibariyle pek mühimdir. Bu gelenler arasnda Meviâna Celâlüddin Rumî'nin babas Sultan-ül-ulema Bahaüddi ile onun talebesi Burhanüddin Muhakkik-i Tirmizî de vardr.
XIII. yüzylda ise Irakyun felsefesi yerine Anadolu'da Vahdet-i Vücud felsefesinin inkiaf baladn iir, edebiyat ve tasavvufun revaç bulmakta olduum görüyoruz.
ikinci Klç Arla n'nKüçük olu olup onüçüncü asr balarnda Selçuk Sultan olan Birinci Giyasüddin Keyhus-rev, Farscadan baka rivayete göre rumca ve lâtince de biliyordu; güzel farsca iirleri vardr1. Mehmed bin Ali Ravendi tarafndan 599 H. 1202 M. de telif edilmi olan Kitab- Râhat-üs-Sudur ve Ayeî-üs-sürur isimli Selçuk tarihi bu Giyasüddin Keyhusrev namnadr 21.
Birinci Giyasüddin Keyhusrev'in olu Birinci z-zeddin Keykâvus (1210-1219) malûmat sahibi ince fikirli air ve kadirinas bir hükümdard. Bundan dolay babas devrindeki fikir hareketleri bunun zamannda da kuvvetle devam etmi iir ve edebiyat bu, baba oul devrinde daha çok rabet görmütür.
MusuPdan Emir Hüsameddin Sâlar'm kz, izzeddin Keykâvus hakknda yetmi iki beyitli bir kaside kaleme alp takdim ettii zaman zzeddin, kasidenin her beytine yüz kzl (tam ayarl) altn vermitir. Nizamüddin Erzincanî, em-seddin Tabsî de güzel kasideler takdimiyle, Sultan Izzed-din'in bol ihsanna nail olmulard. Hattâ Nizamüddin tarafndan Tabsî'ye nazire olarak kaleme alnan kasideyi pek ziyade takdir eden îzzeddin Keykâvus, bu zat Divan bakâtipli- inden emir-i arz vazifesine terfi ettirmiti. Kad Burha-nüddin
21 Rahai'üs-Sudur ve Âyet-üs-Sürür 1921'de Hollanda'da Leicien'de baslmtr. 
 
Sayfa |
40
Anevî'nin Enis-ül-Kulub adl farsca tarihi îzzeddin Keykâvus admadr. Bu, Kad Burhanüddin (Ebu Nasr bin Mesud) Anevî Sivas kadlnda bulunmu olup Izzeddin'in Sivas Darüifas vakfiyesinde ad geçmektedir. Yine bu hükümdar adna yukarda ad geçen Malatyal Mehmed bin Gazî'nin Berid-üs-saâde ismiyle büyüklerin veci- zelerinden toplanm bir eserde görülüyor, izzeddinKeykâvüs bu zattan arapçay ve kavaid-i arabiyeyi örenmitir.
Birinci izzeddin Keykâvus Ankara'da, evvelce namazgah denilen ve imdi yerinde Etnografya müzesi olan mahalde güzel bir medrese ile Sivas'ta Darüifa ismiyle mehur hastaha-nesini yaptrmtr. Bunun devrindeki âlim, edip ve airler arasnda veziri Mecdüddin Ebu Bekir ile Turaî emseddin Hamza ve Emir-i arz Nizamüddin Ahmed ve sonradan vezir olan emseddin sfahan'yi görmekteyiz.
Yine bu XIII. yüzyl, fikir hareketleri ve iktisadî durum itibariyle Anadolu'nun en mesud bir devridir. Alâüddin Key-kubad, air, ressam ve mahir bir oymac idi; mütaleay ve ilmî mübahaseleri pek severdi. Devlet yasasna son derece riayetkar olup bu hususta katiyyen müsamaha göstermezdi. Sk sk okuduu eserlerden birisi mam Gazalî'nin mev'ize ve ahlâktan bahseden Kimyây- saadet) isimli farsca eseri ve dieri de Nizamülmülk'ün Siyasetnâme'si idi. Mehur mutasavvuf eyh Sadrüddin Konevî, M evi âna Celâlüddin Rumî,
in Dâyc. Seyyi (I BuhüdIin Muhakkik-i Tîrmizî gibi yüksek mutasavvflar bunun devrinde büyük hürmete mazhar olmulard. eyh - i ekber Muhyddin Arabî, bunun zamannda Anadolu'ya gelerek Konya, Sivas ve Erzincan taraflarn gezerek Vahdet-i vücud felsefesini neretmitir. Nec-meddin Dâye, Mirsâd-ül-ibad fi mebde-i ile'l-miad . isimli eserini 1230' da Sivas'ta ikmal ederek, Ai'aüddin Keykubad'a ithaf etmitir 22.
Mevlâna'mn mesnevisi, Divan- kebiri, Fih-i mafih ve mektubat ile Sadrüddin Konevî'nin Nüsus , Fükuk, Risaletülvücud vesair bir hayli eseri onüçüncü asrn tasavvufî kymetli teliflerindendir. Sadreddin Konevî'-nin Allame Nasrüddîn Tusîîle ilmî meseleler üzerinde mükâ- tebeleri de vardr. Ahmed bin Said El-Zencanî tarafndan siyasete
22  Bu eser 825 H. 1422 M. de Karahisark Kasm bin Mahmud tarafndan rad-ül-mürid ileJl-muradfi
 
Sayfa |
41
müteallik olarak kaleme alnan Kitab-ül-letaif-ül-Alaiye fVl-fezail-is seniyye'si Alâüddin Keykubad adna telif edilmitir.
Alâüddin Keykubad devri âlimleri arasnda UVmtye'li Kad Siracüddin (Ebü's Sena Mahmud bin Ebi Bekir) ile mehur Selçuk kumandanlarndan Kemalüddin Kâmyar' zikretmek lâzmdr. 682 H. 1283 M. senesinde doksan yanda vefat eden Siracüddin, Konya'da. Kadi'l-kuzat denilen en yüksek mertebeye yükselmi olup en mehur