İşlevsel Üroloji & kadın Ürolojisi...

16
www.kiuderg.org İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ SAYI: 1 ISSN 2587-0203 NİSAN 2018

Upload: duongkhuong

Post on 31-Aug-2018

238 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

www.kiuderg.org

İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi

BÜLTENİSAYI: 1ISSN 2587-0203 NİSAN 2018

Page 2: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

NİSAN 2018İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni

Editörden...

İ Ç İ N D E K İ L E R

İmtiyaz Sahibi / Association Owner Dr. Oktay Demirkesen

Editör / EditorDr. Aydın Yenilmez

Yardımcı Editörler / Associate Editors

Dr. Naşide MangırDr. Lokman İrkilata

Yayın Kurulu / Editorial Board

Dr. Oktay DemirkesenDr. Zafer AybekDr. Tufan TarcanDr. Ceyhun ÖzyurtDr. Adnan ŞimşirDr. Mesut GürdalDr. Levent EmirDr. Aydın YenilmezDr. Sinharib Çitgez

Yayın İdare Adresi

Adres: Tunus cad, 8/23,

Bakanlıklar - Ankara

Tel: 0312 215 85 84

Faks: 0312 215 85 84

E-Posta: [email protected]

Yayın Türü

Yılda 3 kez yayımlanan Yerel Süreli Yayın

Grafik Tasarım ve Uygulama

Molla Gürani Mah. Kaçamak Sk. No: 21 34093 Fındıkzade-İstanbul Tel: +90 212 621 99 25 Faks: +90 212 621 99 27E-posta: [email protected]

Baskı

Özgün Ofset Ticaret Ltd. Şti.Yeşilce Mah. Aytekin Sk. No: 21 34418 - 4. Levent, İstanbul, Turkey Phone: +90 (212) 280 00 09

Değerli Meslektaşlarım,

Bültenimizin bu yılki ilk sayısında önce Prof. Dr. Oktay Demirkesen ve Prof. Dr. Zafer Aybek tarafından Bakırköy Belediyesi Tarık Akan Kültür Merkezi’nde “İdrar Kaçırma Problemi ve Tedavi Yöntemleri” üzerine halkı bilgilendirme konferansına yer verilmiştir. Ardından kadınlarda oldukça nadir gördüğümüz “Kadında Üriner Retansiyon” başlıklı derleme Dr. Oktay Üçer ve Dr. Oğuzhan Kutalmış Özer tarafından kaleme alınmıştır. Cumhuriyetimizin ilanının kutlandığı 29 Ekim’de Ürolojik Cerrahi Derneğinin Bölgesel Toplantısı Eskişehir’de yapılmış ve İşlevsel Üroloji panelinde de Prof. Dr. Ceyhun Özyurt “Aşırı Aktif Mesane” ve Prof. Dr. Zafer Aybek ise “Üretra Darlıkları” konusunda bilgilerini paylaşmışlardır. Prof. Dr. Tufan Tarcan hocamız “Curso Sinug 2017” ve “14. PACS” kongrelerine konuşmacı olarak katılarak uluslarası toplantılarda bizleri temsil etmiş ve gururlandırmıştır. Derneğimiz tarafından İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi alanında 15-16 Haziran tarihinde düzenlenen Robotik Cerrahi Kursu katılımcı Dr. Deniz Abat tarafından anlatılmıştır.

Derneğimizin ürodinami pratiğine katkı sağlayacağı fikrinden yola çıkarak “Pratik Ürodinami Toplantıları” adı altında yeni bir eğitim toplantısı planlanmış ve ilki Zonguldak’ta gerçekleştirilmiştir.

Son olarak 16-20 Mart tarihinde Kopenhag’da gerçekleşen Avrupa Üroloji Derneği’nin kongresinde İşlevsel Üroloji ve Fonksiyonel Üroloji alanında öne çıkan çalışmalar özetlenmiştir.

Sevgi ve Saygılarımla,

Prof. Dr. Aydın Yenilmez

Yazıların içeriğinden ve kaynakların doğruluğundan yazarlar sorumludur. Kontinans Derneği’nin, yılda üç kez yayımlanan süreli yayın organlarıdır. Editör, Yardımcı Editörler, Dergi Sahibi, Sorumlu Yazı İşleri Müdürü, Yönetim Kurulu ve Yayımcı dergideki hatalardan veya bilgilerin kullanımından doğacak olan sonuçlardan sorumluluk kabul etmez. Kontinans Derneği’nin izni olmadan kopyalanamaz, çoğaltılamaz.

Kontinans Derneği Tarafindan İstanbulda “İdrar Kaçırma Problemi ve Tedavi Yöntemleri” Üzerine Bilgilendirme Konferansı

3

Ürolojik Cerrahi Derneği Eskişehir Bölgesel Toplantısında İşlevsel Üroloji Paneli de Düzenlendi

8

Prof. Dr. Tufan Tarcan Curso Sinug 2017 Ve 14. PACS Kongrelerine Konuşmaci Olarak Katılmıştı

9

Avrupa Üroloji Derneği 2018’in Ardından12

Pratik Ürodinami Toplantıları 10 Mart 2018’de Zonguldak’ta Gerçekleştirildi

14

Robotik Cerrahi Kursu Ardından10

Kadında Üriner Retansiyon5

Page 3: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 3NİSAN 2018

Gündem

Kontinans Derneği Tarafindan İstanbul’da “İdrar Kaçırma Problemi ve Tedavi Yöntemleri” Üzerine Bilgilendirme KonferansıKontinans Derneği ve Bakırköy Belediyesi’nin işbirliği ile Bakırköy Belediyesi Tarık Akan Kültür Merkezi’nde, “İdrar Kaçırma Problemi ve Tedavileri” konulu bir bilgilendirme konferansı düzenlendi. Seminere Bakırköylülüler yoğun ilgi gösterirken, idrar kaçırmanın bir problem olduğu bilgilendirmesi halka Kontinans Derneği üyeleri tarafından yapıldı. Kontinans Derneği Başkanı Üroloji Uzmanı Prof. Dr. Oktay Demirkesen ve Dernek Yönetim Kurulu Üyesi Üroloji Uzmanı Prof. Dr. Zafer Aybek, idrar kaçırma tipleri, sebepleri ve tedavi yöntemleri üzerine önemli detayları halkla paylaştılar.

İdrar kaçırma problemine karşı tedavi yöntemleri nelerdir?

Prof. Dr. Oktay Demirkesen, Türkiye’de kadınların idrar kaçırma oranının yüzde 42,7 olarak saptandığını belirtirken 40 yaş ve üzeri her 4 kadından 1’inde bu problemin yaşandığına dikkat çekti ve sözlerine şöyle devam etti; “Dünyada 400 milyona yakın kişi üriner inkontinans (idrar kaçırma) sorunuyla karşılaşırken özellikle kadınlar bu sorunla daha fazla yüzleşmek zorunda kalıyor. Türkiye’de 40 yaş ve üzeri her 4 kadından 1’i yani toplam olarak 2,7 milyon kadın idrar kaçırma sorunu yaşıyor. Yetmiş beş yaşından sonra ise her iki cinste de görülme sıklığı benzer olabiliyor.

İdrar kaçırma hem erkek hem de kadınları etkileyen bir problemdir. Tedavinin, idrar kaçırmanın mesane ya da mesane çıkımından kaynaklanıp kaynaklanmadığının belirlenmesiyle mümkün olduğunun bilinmesi gerekir.

Tedavi için düzenli sıvı tüketilmesi ve mesanenin düzenli olarak boşaltılması gibi önlemlere ek olarak spor yapılması veya odaklanmış terapilerle pelvik taban adalelerinin güçlendirilmesi önemlidir. İlaç kullanımı ile tedavinin

Page 4: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni4 NİSAN 2018

Gündem

desteklenmesi de mümkündür. Bu konuda birçok yeni ilaç ülkemizde de bulunmakta ve kullanılmaktadır. Bu şekilde sonuç elde edilemiyorsa mesane kaynaklı idrar kaçırma tedavisinde botulinum nörotoksini (botoks) de uygulanabiliyor. Bu uygulama, mesane içine sistoskopi yardımlı ve özel geliştirilmiş iğnelerle yapılabiliyor.” dedi.

İdrar kaçırmak kişilerin hayat kalitesini etkiliyor

İdrar kaçırmak bir problemdir diyen Prof. Dr. Oktay Demirkesen, tedavi

yöntemlerinin detaylarına değinirken Prof. Dr. Zafer Aybek ise idrar kaçırmanın kadınlarda ağır depresyonlara varan psikolojik durumlara yol açabileceğine söyledi ve sözlerine şöyle devam etti: “Toplumumuzda bu soruna sahip olanlar, öncelikle bunun tıbbi müdahale gerektiren bir durum olduğunun farkında değil. İdrar kaçırmanın sıkıntılarını çok derin yaşayan hastaların cinsel, sosyal ve iş hayatları ciddi bir şekilde etkileniyor. Tuvalete gitme ihtiyacının getirdiği endişe nedeni ile sinema, tiyatro gibi toplu eğlencelere gidememe, iş toplantılarında uzun

süre duramama, iş motivasyonunun azalması, uzun seyahatlere çıkamama gibi sosyalleşmeyi ve iş hayatını etkileyen durumlar karşısında kişiler ciddi depresyon yaşıyor. Sürekli yaşanan bu durum bıkkınlık ve yaşama karşı isteksizlik hissi yaratıyor. Toplumumuzda hastalık konusunda yeterince bilinçlenme olmadığından kişiler hastalık karşısındaki çaresizliği kabullenme davranışına gidiyor." dedi.

Konferansa katılım ve ulusal basının ilgisi de oldukça fazlaydı. Sayın hocalarımıza teşekkür ediyoruz.

Dr. Aydın Yenilmez

Kontinans Derneği ve

Bakırköy Belediyesi’nin

işbirliği ile Bakırköy

Belediyesi Tarık Akan Kültür

Merkezi’nde, “İdrar Kaçırma

Problemi ve Tedavileri”

konulu bir bilgilendirme

konferansı düzenlendi

Page 5: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 5NİSAN 2018

Kadında Üriner Retansiyon

Kadında Üriner RetansiyonFemale Urinary Retention

Oktay Üçer, Oğuzhan Kutalmış ÖzerCelal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Üroloji Anabilim Dalı, Manisa, Türkiye

Yazışma Adresi: Doç. Dr. Oktay ÜÇER

Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Üroloji Anabilim Dalı, Manisa, TürkiyeTel.: +90 505 211 46 18 E-posta: [email protected]

ÖZKadınlarda üriner retansiyon erkeklere oranla daha az sıklıkla görülmesi nedeniyle sıklığı konusunda yeterli bilgi literatürde bulunmamaktadır. Kadınlardaki üriner retansiyonlarda öncelikle mesane boşaltımı sağlanmalı, sonrasında etiyolojik neden araştırılmalı ve bu nedene yönelik tedavi yapılmalıdır. Bu derlemenin amacı kadınlardaki üriner retansiyonun literatür eşliğinde tartışılmasıdır.

Anahtar Kelimeler: Kadın, retansiyon, üriner retansiyon

ABSTRACTUrinary retentions appear less common among women than men, so there have not been enough information about its prevalence in literature. In female urinary retention, bladder must be decompressed before and then the treatment must be planned according to etiologic causes. The aim of the review was to discuss female urinary retention in literature.

Keywords: Female, retention, urinary retention

Giriş

Üriner retansiyon (glob vezika), ani ortaya çıkan işeyememe veya işemeden sonra mesanede önemli miktarda artık idrar kalması durumudur. Kadınlarda üriner retansiyonun tam prevalansı hala bilinmemekle birlikte ürodinami kliniklerine sevk edilen kadınlarda kronik üriner retansiyonun bir nedeni olarak mesane boşaltım bozukluğunun prevalansı %13 ile %26 arasındadır.1-3 İskandinavya merkezli bir çalışmada ise akut üriner retansiyonun insidansının 100,000’de 7 oranında görüldüğü ve erkek kadın oranının 13:1 olduğu bildirilmiştir.4 Akut üriner retansiyon mesanenin dolu-gergin olmasıyla kendini gösteren ani ve sıklıkla ağrılı bir klinik tablodur.5 Kronik üriner retansiyon ise artmış rezidü idrara bağlı genellikle ağrısız retansiyon şeklinde görülür.6

Kadınlarda Üriner Retansiyon Nedenleri

Kadınlarda akut üriner retansiyonun en sık karşılaşılan nedenleri pelvik (anti-inkontinans cerrahi, histerektomi, pelvik organ prolaps cerrahisi) veya abdominal (anterior pelvik rezeksiyon, kolektomi) organlarla ilişkili cerrahi girişimler veya pelvik yerleşimli olmayan (sıklıkla anestezinin mesane işlevleri üzerine etkisi) organlarla ilişkili ameliyatlardır. Kronik üriner retansiyon nedenleri ise nörolojik, anatomik,

enflamatuvar, işlevsel ve idiopatik olmak üzere beş kategoride ele alınabilir.7

Mekanik/anatomik nedenler: Üretral darlık, üretral divertikül, yabancı cisimler, kabızlık, mesane taşları, üretra kanseri, pıhtı retansiyonu, uterin miyom, pelvik organ proslapsusu, mesane boynu obstrüksiyonları, anti-inkontinan cerrahiler.

Nörolojik nedenler: Multipl skleroz, serebral palsi, sfinkter dissinerjisi, okült spina bifida, lumbosakral disk hastalığı, diyabet, refleks sempatik distrofi, hipotiroidizm, radikal pelvik cerrahiler.

Enflamatuvar nedenler: Herpes Zoster, herpes simplex II, sitomegalovirus, HIV, Lyme hastalığı, akut sistit, EBV, Akut vulvovajinit, vajinal lichen planus, vajinal lichen sclerosis, vajinal pemphigus.

İşlevsel ve diğer nedenler: Fonksiyonel mesane çıkım obstruksiyonu, Fowler sendromu, taşlaşmış gaita, farmakolojik, psikojenik nedenler.

Tanısal Değerlendirme

Üriner retansiyon ile başvurularda tam bir öykü, fizik muayene ve idrar tahlili ile değerlendirmeye başlanır. Öyküde

Page 6: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni6 NİSAN 2018

Kadında Üriner Retansiyon

üriner semptomların ardışık olarak ilerlemesi, nörolojik semptomlar, pelvik basınç ya da ağırlık hissi, bağırsak alışkanlıkları, kabızlık, cinsel öykü, geçirilmiş ürolojik hastalık, ürogenital travma, diyabet, tiroid hastalığı, herpes, bel ağrısı ya da disk hastalığı, pelvik, anorektal veya spinal cerrahi öyküsü ve kullandığı ilaçlar sorgulanmalıdır. Bel deri veya spinal kord anomalileri, batında skar, kitle ve duyarlılık, pelvik organ prolapsusu, benign ya da malign uterus veya vajinal kitle, üretral kitle, anüs ve rektum muayenesi, nörolojik muayene (perineal duyarlılık ve perianal tonus muayenelerini içeren) dikkat edilmesi gereken fizik muayene hususlarıdır. Ürogenital distress envanterinin kısa formu ve inkontinans etki anketinin kısa formu bu tür hastalarda semptomların subjektif ölçülmesine ve özellikle tedavi sonrası iyileşmenin daha iyi değerlendirilmesine yardımcı olan formlarıdır. Öykü ve fizik muayene ile hastada üriner retansiyonun akut ve kronik ayrımı yapılabileceği gibi etiyolojinin belirlenmesinde ve tedavisinde yol gösterici olacaktır.7 Ayrıntılı öykü ve fizik muayene sonrasında etiyolojiye yönelik diğer değerlendirme yöntemleri tam idrar tetkiki, işeme sonrası rezidü idrar miktarı ölçümü, pelvik ultrasonografi ve sistoskopidir. İşeme sonrası artık idrar ölçümü üriner retansiyon değerlendirilmesinde önemli bir değişkendir.8 Geçici nedenlerin ekartasyonu sonrası sistoskopik bakıda üretral darlık, üretral tümör, mesane taşları ve mesanenin eozinofilik sistiti gibi enflamatuvar durumlar araştırılabilir. Klinik gereklilik halinde sistoskopi sırasında biyopsi de alınabilir. Kadınlarda sistoskopi özellikle anti-inkontinans cerrahisi sonrası üretra ve mesaneyi değerlendirmek amacı ile yapılır. Hiçbir etiyolojik neden bulunamaz ise ürodinamik çalışmalar ve lumbosakral manyetik rezonans mutlaka dikkate alınmalıdır.9 Bunların dışında mesane innervasyonundaki herhangi bir kayıp da nörojenik veya nöropatik mesaneye neden olabilir.10 Bu durum ciddi oranda rezidü idrar kalmasına ve dolayısıyla retansiyona sebep olur. Bu tür hastalarda mesane fonksiyonlarının daha iyi değerlendirilmesi için; sistometri, basınç-akım çalışmaları ve elektromiyografiden oluşan ürodinamik tetkikler yapılmalıdır.

Tedavi

Üriner retansiyonu olan hastaların tedavisindeki temel amaç yeterli mesane boşaltımını sağlamaktır. Akut üriner retansiyonda öncelikli olarak üretral kataterizasyon ile mesane boşaltılır. Ancak üretral yolla sonda takılamayan hastalarda suprapubik kateterizasyon ile mesane dekompresyonu sağlanmalıdır.11 Daha sonrasında etiyolojik faktör belirlenip ona yönelik tedavi planı yapılmalıdır. Kronik üriner retansiyonda da benzer şekilde etiyoloik faktöre göre tedavi medikal veya cerrahi olarak şekillenebilir.

Medikal Tedavi: Medikal tedavideki amaç detrusör kasının kasılmasını ve/veya üretra-mesane boynunun açılmasını sağlamaktır. Bu amaçla kullanılan ajanlardan biri Betanekol’dür. Betanekol parasempatik sistem ve kolinerjik

sistem aracılı detrüsor aktivitesi için kullanılabilen bir agonisttir.12,13 Mesane kas kontraktilitesi ve tonusunun artmasını sağlamaktadır. Mesane boynu obstrüksiyonlarında alfa bloker tedavisinin de üretral relexasyon sağladığını ve işeme sonrası artık idrar miktarını anlamlı oranda azalttığını gösteren çalışmalar mevcuttur.14,15 Fakat bu çalışmaların sonuçlarında tam bir konsensus sağlanamamıştır. Benzer şekilde oral östrojen tedavisinin de ileri yaş kadınlarda işeme sonrası artık idrarda anlamlı miktarda bir azalmaya neden olduğunu gösteren çalışmalar olmakla birlikte16, henüz rutin tedavi seçenekleri arasına girememiştir. Konstipasyon ile birliktelik gözlenen hastalarda konstipasyon tedavisi; lifli gıdalar, barsak egzersizleri ve laksatif medikasyon önerilebilir.17

Kateterizasyon: Üriner retansiyonu olan kadınlardaki bir diğer tedavi seçeneği kateterizasyondur. Kateterizasyon iki şekilde uygulanabilir; birincisi temiz aralıklı kateterizasyon, ikincisi ise kalıcı üretral ya da suprapubik kateterizasyondur. Kateterizasyonda amaç mesane dekompresyonunu sağlamaktır. Bu iki yöntem arasından hasta için en iyi yöntemi belirlerken birçok faktör göz önünde bulundurulmalıdır. El becerisi olmayan veya kateterizasyon işlemiyle sık üretral travmaya sebep olan hastalar dışında temiz aralıklı kateterizasyon hastaya sağlanan özgürlük ve kalıcı kateter komplikasyonlarından korunmuş olunması sebebiyle önceliklidir.7

Kalıcı kateterler kısa süreler için iyi tolere edilebilmekle beraber uzun süreli kullanımlarda tekrarlayan enfeksiyonlar, üretral erezyon ve ağrılara sebep olabilirler. Suprapubik kateterizasyon ile üretral kateterizasyon karşılaştırıldığında; suprapubik kateterizasyonun avantajları ağrının daha az olması, değişim sıklığının daha uzun olması ve cinsel aktiviteye izin vermesidir.7

Botilinum Toksin Enjeksiyonu: Enjeksiyondaki amaç mesane boynundaki obstrüksiyonun giderilmesidir. Mesane çıkım obstrüksiyonunun tedavisinde botilinum toksini kullanımı ile ilgili çalışmalarda başarılı sonuçlar bildirilmiştir.18

Sakral Nöromodülasyon: Sakral nöromodülasyon (SNM), detrusör aşırı aktivitesi ile ortaya çıkan uriner retansiyon hastası kadınlarda başarı göstermiş minimal invazif bir tedavidir. Malaguti ve ark.19, SNM’nin oluşturduğu kortikal somatosensör uyarı potansiyellerini takip ederek, SNM’nin afferent aktivite ve bu yolla beynin somatosensör merkezlerinin uyarılması yoluyla etki ettiği sonucuna varmışlardır. Temiz aralıklı kateterizasyon kullanan Fowler sendromu tanılı üriner retansiyon hastası kadınlarda SNM etkin bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir.20 SNM temiz aralıklı kateterizasyon hastalarında hem kateterizasyon başına ortalama idrar hacminde hem de kateterizasyon sayısında belirgin iyileşme sağlamaktadır.21

Üretral Dilatasyon, İnsizyon ve Üretroplasti: Kadınlarda gerçek üretra darlığı nadir gözlenmekle birlikte, geçirilmiş

Page 7: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 7NİSAN 2018

Kadında Üriner Retansiyon

enfeksiyonlar ve travma geçmişi olan kadın hastalarda görülebilmektedir. Alt üriner sistem semptomları olan kadın hastalarda mesane çıkım obstrüksiyonu tanısı konabilmesi için öncelikle bu hastalıktan şüphelenilmeli ve basınç-akım çalışması yapılmalıdır. Fakat tanı için bazen basınç-akım çalışması tek başına yetersiz kalmaktadır. Bu durumda klinik bulgular, endoskopik yöntemler ve basınç-akım çalışması birlikte değerlendirilmelidir. Üretral dilatasyon ve aralıklı kendi kendine kataterizasyon sık kullanılan bir tedavi seçeneği olmakla birlikte, dilatasyonun mümkün olmadığı ve sık tekrarlayan darlık şikayetlerinde üretrotomi ve üretroplasti tedavi seçeneği olarak göz önünde bulundurulmalıdır. Üretal dilatasyon minimal invaziv ve etkin bir tedavi yöntemi olmakla birlikte seçilmiş olgularda üretroplastinin uzun dönem takiplerinde başarı oranları çok daha yüksektir.22

Kaynaklar1. Dwyer PL, Desmedt E; Impaired bladder emptying in women.

Australian and New Zealand journal of obstetrics and gynaecology 1994; 34(1): 73-78

2. Groutz A, Gordon D, Lessing JB, Wolman I, Jaffa A, David MP; Prevalence and characteristics of voiding difficulties in women: are subjective symptoms substantiated by objective urodynamic data?. Urology 1999; 54(2): 268-72

3. Juma S. Urinary retention in women. Current opinion in urology 2014; 24(4): 375-9

4. Klarskov P, Andersen JT, Asmussen CF, Brenøe J, Jensen SK, Jensen IL, Vedel T; Acute urinary retention in women: a prospective study of 18 consecutive cases. Scand j of urol and nephrol 1987; 21(1): 29-31

5. Rosenstein D, McAninch JW; Urologic emergencies. Med Clin North America 2004; 8(2): 495-518

6. Deane AM, Worth PHL; Female chronic urinary retention. BJU 1985; 57(1): 24-6.

7. Davila GW, Ghoniem GM, Wexner S D; Pelvic Floor Dysfunction. Springer-Verlag London Limited, 2006 : p.269-73

8. Adelowo AO, Hacker MR, Merport MA, Elkadry E; Do symptoms of voiding dysfunction predict urinary retention?. Female pelvic medicine & reconstructive surgery 2012; 18(6): 344-7

9. Basson J, Van der Walt CLE, Heyns CF; Urinary retention in women. Continuing Medical Education 2013; 31(5): 182-4

10. Stedman's online medical dictionary. Lippincottt Williams & Wilkins. http://www.stedmans.com. Accessed July 23, 2007.

11. Ichsan J, Hunt D; Suprapubic catheters: a comparison of suprapubic versus urethral catheters in the treatment of acute urinary retention. Australian and New Zealand Journal of Surgery 1987; 57(1): 33-6

12. Riedl CR, Stephen RL, Daha LK, Knoll M, Plas E, Pflüger H; Electromotive administration of intravesical bethanechol and the clinical impact on acontractile detrusor management: introduction of a new test. J Urol 2000; 164(6): 2108-11

13. Awad SA; Clinical use of bethanechol. J Urol 1985; 134: 523–4

14. Pischedda A, Pirozzi Farina F, Madonia M, Cimino S, Morgia G; Use of α1-blockers in female functional bladder neck obstruction. Urologia internationalis 2005; 74(3): 256-61

15. Reitz A, Haferkamp A, Kyburz T, Knapp PA, Wefer B, Schurch B; The effect of tamsulosin on the resting tone and the contractile behaviour of the female urethra: a functional urodynamic study in healthy women. European urology 2004; 46(2): 235-40

16. Stern JA, Hsieh YC, Schaeffer AJ; Residual urine in an elderly female population: novel implications for oral estrogen replacement and impact on recurrent urinary tract infection. The Journal of urology 2004; 171(2): 768-70

17. Sonnenberg A, Koch TR; Physician visits in the United States for constipation: 1958 to 1986. Digestive diseases and sciences 1989; 34(4): 606-11

18. Phelan M, Franks M, Somogyi G, Yokoyama T, Fraser MO, Lavelle JP, Yoshimura N, Chancellor MB; Botulinum toxin urethral sphincter injection to restore bladder emptying in men and women with voiding dysfunction. Botulinum toxin urethral sphincter injection to restore bladder emptying in men and women with voiding dysfunction. The Journal of urology 2001; 165(4): 1107-10

19. Malaguti S, Spinelli M, Giardiello G, Lazzeri M, Van Den Hombergh U; Neurophysiological evidence may predict the outcome of sacral neuromodulation. The Journal of urology 2003; 170(6): 2323-6

20. Fowler CJ; Urinary retention in women. BJU international 2003; 91(6): 463-4

21. van Kerrebroeck PE, van Voskuilen AC, Heesakkers JP, á Nijholt AAL, Siegel S, Jonas U, van den Hombergh U; Results of sacral neuromodulation therapy for urinary voiding dysfunction: outcomes of a prospective, worldwide clinical study. The Journal of urology 2007; 178(5): 2029-34

22. Blaivas JG, Santos JA, Tsui JF, Deibert CM, Rutman MP, Purohit RS, Weiss JP; Management of urethral stricture in women. The Journal of urology 2012; 188(5): 1778-82

Page 8: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni8 NİSAN 2018

Gündem

Ürolojik Cerrahi Derneği Eskişehir Bölgesel Toplantısında İşlevsel Üroloji Paneli de Düzenlendi

CUMHURİYETİMİZİN İLANIN KUTLANDIĞI 29 EKİM GÜNÜ

Ürolojik Cerrahi Derneği Bölgesel toplantısı 28-29 Ekim 2017’de Eskişehir’de yapılmıştır. Toplantının birinci gününde Üroloji alt branşlarının zengin bilimsel içeriği olan oturumlar vardı. Prof. Dr. Oktay Demirkesen ve Prof. Dr. Aydın Yenilmez’in oturum başkanlığını yaptığı İşlevsel Üroloji oturumunda Prof. Dr. Zafer Aybek yaptığı video sunumunda uzun ön üretra darlığı tedavisinde ağız içi mukoza grefti kullanılarak uygulanan dorsolateral (Kulkarni) tekniğinin başarılı olduğunu ve posterior üretra darlıklarında ise gereğinde pubektomi yapılarak uygulanan üretroplasti tekniğinin ayrıntılarını

anlatmıştır. Dr. Ceyhun Özyurt ise Aşırı Aktif Mesane ilaç tedavisinde oral antimuskarinik tedavinin yanı sıra ülkemizde yeni kullanıma giren transdermal oksibutininin de yeri olduğunu belirtmiştir. Ayrıca beta 3 agonist mirabegronun etkinliği nedeniyle kılavuzlarda yüksek derecede önerildiğini söylemiştir. Yan etkileri göz önüne alarak hangi hastaya hangi medikal tedavinin verilmesi konusunda güncel bilgiler vermiştir. Dirençli olgular için ise botulinum toksin uygulamalarının önemini vurgulamıştır. Toplantıda ayrıca Eskişehir Büyükşehir Belediye Başkanı Prof. Dr. Yılmaz Büyükerşen’de “CUMHURİYET

VE ATATÜRK” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Akşam Cumhuriyet Balosu yapılmış ve toplantının 2. gününde sosyal programda Cam Sanatları Müzesi, Balmumu Müzesi, Kent Belleği Müzesi ve Kurtuluş Müzesi, Tarihi Odunpazarı evleri görüldükten sonra merkezdeki Porsuk Çayı ve üzerindeki gezi tekneleri ile etrafındaki kafeler gezilmiş son olarak Kentpark içinde yöresel Çiğ börek yenilerek toplantı sonlandırılmıştır. Toplantı büyük ilgi görmüş ve katılım beklenenin üzerinde gerçekleşmiştir.

Dr. Aydın Yenilmez

Page 9: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 9NİSAN 2018

Gündem

PROF. DR. TUFAN TARCAN CURSO SINUG 2017 VE 14. PACS KONGRELERİNE KONUŞMACI OLARAK KATILMIŞTIR

Prof. Dr. Tufan Tarcan Kontinans Derneği adına 23-25 Kasım 2017’de Tenerife’de yapılan İspanya, Portekiz, Meksika ve tüm İspanyolca ve Portekizce konuşan Güney ve Orta Amerika ülkelerinin kontinans kongresi olarak nitelendirebileceğimiz Sociedad Liberoamericano de Neurourologia y Uro Ginecologia kongresine 24

Kasım 2017 tarihinde “Female Urinary Retention” konusunda konuşmacı olarak katılmıştır. Ayrıca 25-27 Ocak 2018 tarihinde Dubaide yapılan 14. Pan Arab Continence Society’ye “Pelvic Ischemia: A Novel Hypothesis to Understand Overactive Bladder and Underactive Bladder”, “Can Biomarkers Decrease the Need

for Invasive Urodynemic Studies in Children with Spina Bifida?” ve “Strategy of the Management of Spina Bifida” konularında konuşmacı olarak katılmıştır. Uluslararası toplantılarda bizleri temsil ettiği için Tufan Hocamızla gurur duyuyoruz ve başarılarının devamını diliyoruz.

Dr. Aydın Yenilmez

Page 10: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

15-16 HaziranRobotik Cerrahi Kursu Ardından

Gündem

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni10 NİSAN 2018

Günümüzdeki teknolojik gelişmelerin kaçınılmaz biçimde tıp alanında kullanılmaya başlanması ile tanı ve tedavi yöntemlerinde devrim niteliğinde değişiklikler olmuştur. Üroloji de bu durumdan en çok etkilenen bilim dallarından biridir. Açık cerrahiyle başlayan süreç daha az invaziv olma amacıyla yerini endoskopik, laparoskopik ve robotik girişimlere bırakmıştır. Kısa bir zaman öncesine kadar açık cerrahi-laparoskopik cerrahi tartışmaları yapılırken artık günümüzde robotik cerrahinin sonuçlarını konuşmaktayız. Bu

bağlamda, Kontinans Derneğinin düzenlemiş olduğu işlevsel üroloji ve kadın ürolojisi robotik cerrahi kursunun, robotik cerrahinin tanıtımı ve yaygınlaştırılması amacıyla anlamlı bir adım olduğunu düşünmekteyim. Bu kursa katılmış bir kursiyer olarak öncelikle emeği geçen herkese teşekkür ederim. Kursun en azından kendi adıma oldukça faydalı geçtiğini belirtmek isterim. Kursun üç aşamalı planlanması sonucu, kursa gelmeden önce online olarak aldığım teorik ders ve sonrasında gittiğim Ege Üniversitesi’ndeki uygulamalı eğitim

Kontinans derneğinin düzenlemiş olduğu işlevsel üroloji ve kadın ürolojisi robotik cerrahi alanında, robotik cerrahinin tanıtımı ve yaygınlaştırılması amacıyla Acıbadem Üniversitesi Klinik Simülasyon Eğitim Merkezinde bir kurs gerçekleşti

Page 11: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

konsola olan yabancılığımı ve çekingenliğimi azalttı. Kursun son aşamasının yapılması için belirlenen Acıbadem Üniversitesi Klinik Simülasyon Eğitim Merkezinin mükemmelliği konusunda zaten tartışılacak bir şey olduğunu düşünmüyorum. Kursiyer sayısının 5 ile sınırlı tutulması hem simülasyon eğitimi hem de konsolda canlı domuz üzerinde eğitim için yeterli zaman bıraktı. Kurs boyunca samimi yaklaşımlarıyla eğitim desteği veren başta Prof. Dr. Oktay Demirkesen olmak üzere Doç. Dr. Adnan Şimşir’e, Doç Dr. Ömer Gülpınar’a ve Klinik Simülasyon Eğitim Merkezi çalışanlarına ve desteklerinden dolayı Nobel İlaç firmasına teşekkür ederim.

Deniz Abat, MD, FEBU

İskenderun Devlet Hastanesi

Üroloji Kliniği

Gündem

Page 12: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

Pratik Ürodinami Toplantıları 10 Mart 2018’de Zonguldak’ta Gerçekleştirildi

Günümüzde ürodinamik inceleme hastanın ürolojik şikayetlerin değerlendirilmesi, tedavi yönteminin belirlenmesi ve takibinde önemli bir yardımcı tanısal yöntemdir. Ancak bu yardımın en üst düzeyde olabilmesi için işlem tekniğinin, bulguların yorumlanmasının en doğru şekilde yapılması şarttır. Bu nedenle Kontinans Derneği Ürodinami Eğitimi’ne çok önem vermektedir. Daha önce kongre programları içinde yer alan ürodinami kursları dışında, üç defa International Continence Society (ICS) onaylı Ürodinami Sertifikasyon Kursu düzenlenmiştir.

Pratik Ürodinami Toplantıları 10 Mart 2018’de Zonguldak’ta Gerçekleştirildi

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni12 NİSAN 2018

Page 13: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

Derneğimiz daha kısa süreli eğitim toplantılarının ürodinami pratiğine katkı sağlayacağı fikrinden yola çıkarak Pratik Ürodinami Toplantıları adı altında yeni bir format geliştirmiştir.

Bu toplantıların ilki 10 Mart 2018, cumartesi günü Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Tıp Fakültesi, Üroloji Anabilim Dalı ile ortaklaşa gerçekleştirildi. Toplantıya Üroloji hekimleri dışında, Kadın Hastalıkları ve Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekimler de katıldı. Prof. Dr. Oktay Demirkesen “Alt üriner sistem işlevsel anatomi ve fizyolojisi, işeme bozukluklarının sınıflandırılması”

konusunda en son son güncel bilgileri sundu. Prof. Dr. Tufan Tarcan artık ürodinami eğitiminin değişmez parçası olan ICS modüllerini de içeren “Ürodinamik tetkikler ve ICS modülleri” konusunda sunumunu yaptı. Dr. Öğretim Üyesi Reha Girgin “Ürodinami öncesi hasta değerlendirmesinde” nelere dikkat etmeliyiz bu konuda bilgi verdi. Daha sonra uygulamalı ürodinami oturumuna geçildi. Prof. Dr. Gökhan Temeltaş sorumluluğunda iki olguda ürodinamik inceleme yapıldı. Ürodinami eğrileri toplantı salonuna eş zamanlı aktarıldı. Ürodinami tekniği,

eğrilerin yorumlanması başta olmak üzere, işeme bozukluklarının tanı ve tedavisi ile ilgili birçok konu interaktif olarak tartışıldı.

Toplantı sonrası katılımcılardan alınan son derece olumlu geri bildirimler derneğimizin gelecekte de bu faaliyetleri devam ettirmesi yönünde teşvik edici nitelikteydi. Dr. Gökhan Temeltaş

Pratik Ürodinami Toplantıları 10 Mart 2018’de Zonguldak’ta Gerçekleştirildi

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 13NİSAN 2018

Page 14: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni14 NİSAN 2018

Avrupa Üroloji Derneği 2018’in Ardından

Ürolojinin diğer alt baranşlarında Türkiye’den de konuşmacı, oturum başkanı ve poster sunumu yapan hekimlerin olduğu kongrede fonksiyonel üroloji konusunda hocamız Prof. Dr. Tufan Turcan da “Pelvik organ prolapsus (POP) onarımında hala meş kullanabilir miyiz?” başlıklı konuşmasında meşli vajinal POP tamiri ancak komplike olgularda tecrübeli hekimler tarafından etik komite onaylı bilimsel çalışma çerçevesinde gerçekleştirilmelidir. Primer olgularda, meşli vajinal tamirin meşsiz tamire göre yaşam kalitesini iyileştirmede ve reoperasyonu azaltmada üstünlüğü yoktur. Bazı ülkelerde sayıları her geçen gün artan hasta organizasyonları orta üretra askı dahil pelvik ameliyatlarda meş kullanımının tamamıyla yasaklanmasını talep etmektedir mesajlarını vermiştir.

Erkek alt üriner sistem fonksiyon bozukluğu çalışmalarına bakıldığında iyi huylu prostat büyümesi (BPH) tedavisinde transüretral prostat rezeksiyonuna (TURP) alternatif tedavi yöntem arayışları devam etmektedir. Bunlardan ilki Roehrborn C ve Gilling P tarafından yapılan WATER çalışmasında (716) BPH’ye bağlı orta-ağır alt üriner sistem semptomları (AÜSS) olan hastalarda su ablasyonu kullanılarak uygulanan prostat rezeksiyonunun TURP ile eşdeğer etkiye sahip olup daha düşük retrograde ejakülasyon riski gösterdiğini belirtmiştir.

Porpiglia ve ark. (717) başka bir ilginç çalışmada Prostat volümü 50 cc’nin altında olan BPH’ye bağlı mesane

çıkım tıkanıklığı tedavisinde geçici olarak implante edilen nitinol (TIND) cihazının 3 yıllık sonuçları sunuldu. TIND uzatılmış nitinol destek ve bir sabitleyici yaprakçıktan oluşur. Açılmış durumda TIND destekleri iskemik nekroz ve takiben mesane boynu ve prostatik üretra insizyonuna neden olan radyal kuvvet uygular. Bu insizyonlar prostatik üretra ve mesane boynunu “yeniden şekillendirir” ve mesane çıkım tıkanıklığını azaltır. Mesane boynu/prostatik üretraya yerleştirilen cihaz postoperatif 5. günde çıkarılmış. Sonuçta TIND, BPH’ye bağlı AÜSS tedavisinde güvenli bir minimal invaziv seçenek olduğunu ve 3 yıllık takipte bile semptomlarda anlamlı azalma ve yaşam kalitesinde artış olduğunu bildirmişlerdir.

BPH’de uygulanan minimal invaziv tedavi yöntemlerinden bir başkasını Dallas’tan Mollengarden D ve arkadaşları (722) BPH’ye rezum

Resim 1. Temporary Implantable Nitinol Device. Resim innoMedicus web sayfasından alın-mıştır

Avrupa Üroloji Derneği 2018’in ArdındanAvrupa Üroloji Derneği’nin 33. yıllık olağan kongresi 16-20 Mart 2018 tarihinde Danimarka’nın başkenti Kopenhag’da yapıldı. İklim olarak oldukça soğuk bir zamanda gerçekleşen kongreye tüm dünyadan 1000’in üzerinde, Türkiye’den de 300’ün üzerinde kişi katılmıştır.

Page 15: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni 15NİSAN 2018

Avrupa Üroloji Derneği 2018’in Ardından

radyofrekans (RF) su buharı ile termal tedavi uygulamışlar ve rezum RF termal tedavinin BPH semptomlarında ve akım hızında orta düzeyde iyileşme sağlayan minimal invaziv bir tedavi seçeneği olduğunu saptamışlardır. Roehrborn ve ark. (PD23-10) BPH tedavisinde RF termal tedavisinin cinsel fonksiyonları koruduğunu ve cerrahi istemeyen orta/ciddi BPH hastalarına iyi bir minimal invaziv tedavi seçeneği sunduğunu belirtmiştir. ABD kaynaklı çok merkezli bir çalışmada (Roehrborn ve ark.) (PD27-01) yine BPH tedavisinde minimal invaziv bir tedavi yöntemi olan üroLift ile prostatik üretral kaldırmanın 5 yıllık tedavi sonuçları sunulmuştur. Buna göre minimal invaziv bir yaklaşım olan prostatik üretral kaldırma işleminin semptomları ve Qmax’ı kalıcı olarak düzeltirken seksüel fonksiyonları da koruduğunu bildirmişlerdir. Strini ve ark. (1188) ayarlanabilir transobturator erkek sisteminin (ATOMS®; A.M.I. Feldkirch, Austria) postprostatektomik idrar kaçırmada anlamlı düzelme ve yüksek yaşam kalitesi sağladığını bildirmiştir.

Nygård ve ark. (1129) antidiyabetik ilaç kullanımı ile BPH riski arasındaki ilişkiyi incelenmişlerdir. Sonuçta insülin kullanımının daha yüksek oranda BPH riski ile ilişkili olduğunu ve BPH gelişiminde hiper insülineminin bir risk faktörü olduğunu tespit etmişlerdir. Matsukawa ve ark. (185) AÜSS olan BPH hastalarında tedavi öncesi düşük total testosteron seviyesinin inferior petrozal sinüs örneklemesi iyileşmesi ve mesane çıkım tıkanıklığı açısından terapötik başarısızlık ile ilişkili olduğunu ve total testosteron için optimal eşik değerin 4,5 ng/mL olarak belirlendiğini bildirmiştir. Åkerla ve ark. (1083) üriner sıkışması olan 50 yaşın üzerindeki erkeklerde ilk basamak tedavilerin etkinliği ile spontan remisyonun eşit olduğunu bildirmiştir. Haider ve ark. (1089) hipogonadal erkeklerdeki testosteron replasmanının orta şiddetteki AÜSS’yi düzelttiğini ve uzun süre üriner fonksiyonu koruduğunu bildirmiştir.

Alt üriner sistem fonksiyon bozukluğu ve POP alnındaki öne çıkan çalışmalardan bazıları şunlardır. Smith P. ve Clarke L. (248) aşırı aktif mesaneli hastalarda botoks enjeksiyonu öncesi ürodinamik çalışmanın gerekliliğini değerlendirmişler. Ürodinami işleminin botoks öncesinde yapılmasında, tedavi başarısı açısından anlamlı fark olmadığı rapor edilmiştir.

Benamar D. ve ark. (1187) ürodinamik olarak stres üriner inkontinans (SUİ) varlığı kanıtlanmış kompleks primer ya da rekürren inkontinan hastalarda ve SUİ komponenti baskın mikst üriner inkontinanslı hastalarda mesane boynu artifisyel üriner sfinkter (AUS) uygulamasının sonuçlarını paylaşmışlardır. Ortalama yaş 50,5 yıl

olan 50 kadın hastaya AUS takılmış. %6 oranında enfeksiyon ve %16 oranında erozyon geliştiği için AUS %22 hastada çıkartılmış. Geri kalan %78 hastada %85 kuruluk ve %10 oranında semptomlarda iyileşme olduğu rapor edilmiştir.

Mesane Ağrısı sendromu (MAS) ile ilgili çalışmaya baktığımızda Aboyan ve ark. MAS/interstisyel sistit tanılı hastalarda sadece intravezikal hyaluronik asit uygulaması ile aynı uygulamanın oral kondroitin sülfatla kombinasyonunun karşılaştırdıkları çalışmalarında kombinasyon tedavisinin monoterapiye göre daha etkin ve güvenilir olduğunu bildirmişlerdir.

Dr. Aydın Yenilmez

Page 16: İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİkontinansdernegi.org/Image/dosya/KONTINANS_BULTEN-2018-1.pdf · İşlevsel Üroloji & Kadın Ürolojisi BÜLTENİ ISSN 2587-0203 SAYI:

İşlevsel Üroloji ve Kadın Ürolojisi Bülteni16 NİSAN 2018

Gündem

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

ultra insert.pdf 1 07/02/2018 14:07