İslamİyet Öncesİ tÜrk tarİhİnİn kaynaklari Üzerİne

7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE

1/51

SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARIZERNE

Tarih ilminin yaplmasna, yani tarihin yazlmasna arac olan hereye kaynak diyoruz.

Bu bakmdan eski Trk tarihinin kaynaklarn ksma ayryoruz.

A- Szl Kaynaklar

B- Arkeolojik Buluntular

C- Yazl Kaynaklar (Ktphane malzemeleri)

A- Szl Kaynaklar

1- Mitoloji, Efsane, Destan ve Eski Trk nanlar

Szl olarak gnmze gelen tarihi kaynaklarn banda mitoloji, eski Trk inanlar,

rf ve adetleri gibi unsurlar gelir. Dnyann enok din deitiren toplumlarndan biri

olan Trkler, zaman ierisinde bu dinlerin baz taraflarn kendi gelenek ve

grenekleriyle de birletirerek gnmze kadar tamtr.

Trk rf ve adetleriyle beraber, tre adn verdiimiz toplumsal dzenin gerei olan

yasalara ait ilk kaytlar in yllklaryla, Orkun kitabeleri, Divan Lgat-it Trk ve

Kutadgu Bilig gibi yazl kaynaklarla, destanlarda grebilmekteyiz. Ayrca Trk

yurtlarn gezen seyyahlarn eserlerinde de bu tre ve geleneklere rastlanlr. Mesela

585 ylnda, Kk Trk Kaganlnn banda bulunan Ibara Kagan, ieriden ve

dardan vurulan darbeler yznden bunalm ve in imparatorluundan yardm

istemiti. Onun bu dileine olumlu cevap veren inliler, buna karlk Ibara

Kagandan in adetlerini benimsemelerini talep ettiler. O da; bizim adet ve

geleneklerimiz ok eski alardan beri devam ede-gelmitir. Bundan dolay onlardeitirmeye benim gcm yetmez. Bizim topraklarmzda idare edilenlerle,

ynetenler arasnda kurulmu olan dzeni yaralamaa ben cesaret edemem[1],

diyerek hereye ramen trelerinden vazgeemeyeceini sylyordu.

Trk tresine verilen nemi bu ekilde in kaynaklarndan rendiimiz gibi, Kk

Trke yaztlardan da kanunlarn yerinin Trk devlet yapsna nasl tesir ettiini

gryoruz. Kitabelere gre, iyi bir kagan lkesinin trelerini, yani kanunlarn

dzenlemeli ve yaymaldr. Bumn ve stemi kardeler kaganln bana geer-gemez

lkeyi ve treyi dzenlediler[2]. nk kuvvetli bir devletin varl iin gerekli olanartlardan birisi de kanunlara sahip olmadr.
http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/


2/51

Herne kadar Trk milleti kanunlarn yazl olarak saklamadysa da, yzyllardan beri

szl olarak gelen tre hkmleri herkes tarafndan bilinmekte ve kaytsz-artsz

uyulmaktadr. Tre hkmlerine aykr davrananlar ise en ar ekilde cezalandrlrd.

Btn Trk slaleleri gibi, ingiz Hann kurmu olduu hanedanlkta treye

dayanyordu.

Bilindii gibi Trk dncesinde nemli bir yer tekil eden otoriter devlet anlaynn

iki dayanandan biri treye skca ballk, biri de devlet kurulularnn ileyiine

damgasn vuran bu nizamda dikkatli srardr. Kanunlardan mahrum bir devletin

yaamas zaten dnlemez[3].

Aratrmaclarn bazlarna gre, tarih szl bir ortam ierisinde balam ve ifade

edilmitir. Szl kaynaklarn ierisinde saydmz mitolojinin kadrosuna ise, tarihte

ad gemeyen veya artk unutulmu byk kahramanlara ait efsaneler girer[4]. Bu

adan konuya bakacak olursak, tarihimizde gerekle hikayenin karm olduu

pekok efsaneye sahibiz. Bunlarn banda, Trklerin imdilik tarihi kaynaklardan

rendiimiz ilk devletleri olan Hunlarn hkmdar Mo-tunun hayat gelir.

Malumdur ki, Mo-tunun genlii ve mcadeleleri in kaynaklarnda renkli bir ekilde

anlatlmakta ve bunlar Trk tarihine ait ilk destani materyaller olarak gze

arpmaktadr. Bunun yan-sra Mo-tun ile Oguz Kagann ayn kii olduunu iddia

edenlerin de varlndan bahsetmekte fayda vardr. Hun birliinin en kudretli ve

mehur hkmdar olan Mo-tun (M.. 209-174), babasnn kendisini varis

gstermemesi zerine, emrinde bulunan ve kendisinin eittii bir tmen asker ile

babasn bir srek avnda suikast sonucu ldrm ve Hun birliinin bana gemiti.

O srada lkede birtakm karklklar olduundan zayf bir halde bulunan Mo-tundan

komular olan Tung-hular, babas Tumann hi durmadan 1000 mil koabilen atn

istemilerdi. O da bir kurultay toplayp, durumu vezirlere sormu, devlet ileri gelenleri

bu atn verilmemesi yolunda karar verdikleri halde, Mo-tun bu at gelen Tung-hu

elisine vermiti. Bu olaydan ksa bir mddet sonra hibir tre ve gelenek tanmayanTung-hular bu kez de Mo-tunun hatununu istediler. Devlet meclisi derhal sava ilan

etmeyi teklif ettiyse de, Mo-tun kendi eliyle hatununu verdi. Herne pahasna olursa

olsun Trklerle savap, onlarn lkesini ele geirmeyi planlayan Tung-hu hkmdar

ordusunu toplayarak, snrda bulunan terkedilmi, orak bir araziye girdi. Hkmdar

eli gnderdi ve Mo-tundan bu topra istedi. O da, hemen kurultay toplad ve devlet

ileri gelenlerinin grn sordu. Onlarda Mo-tunun daha nceki kararlarn gz

nnde bulundurarak, bu toprak parasn ha terketmiiz, ha terketmemiiz, ne

farkeder dediler. Bunun zerine Mo-tun kzarak yle kkredi: Toprak devletin


3/51

temelidir. Biz onu bakasna nasl verebiliriz dedikten sonra, topra verme taraftar

olanlarn ban hemen kestirdi.

Trk tarihi iin son derece nemli olan bu efsanevi vesika inin ilk resmi tarihi

saylan Shih-chi adl ylln 110. blmnde kaydedilmitir.

Bundan baka efsanevi unsurlarn iinde bulunduu Trklerin treyileriyle alakal

szl kaynaklarn ierisinde Kk Br ve Ergenekun efsaneleri gelir ki, bunlarn da

Trk tarihi asndan nemi; milletimizin karakterini ve milli yapsn yanstmasdr.

Bu efsaneleri de yle zetleyebiliriz: Hereyin sahibi olan Tanr birgn yukarda

mavi gkleri yaratt. Sonra bu muazzam uzay boluu ierisine dnyalar yerletirdi.

nce g, sonra da yagz-yeri ortaya karmt. Btn bunlara ramen eksik olan

birey vard. Bu yaratm olduu evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin

yarattklarnn en stn varl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle

dnrken kendisinden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ve yukarda mavi

gk, aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt. Fakat

Tanr, insanlarn farkl farkl olmasn arzu etmiti. Onlar eitli rklara, kabilelere

bld. O, insan rklarnn bu ekilde birbirlerini tanmalarn ve karmamalarn

istiyordu.

Binlerce yl getikten sonra insan olu yeni yeni eyler rendi, baka baka zellikler

kazand. Irklar zamanla birbirlerinden tefrik edilmek iin eitli adlar almaya

baladlar. te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka,

hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdii hibir

soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en sava, en zeki, en

drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona korkuyla kark bir sayg

hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu, zalimlerin ve hakszlarn

dmanyd.

O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda tpk kendisi gibi ok cesur, yiit

ve akll bir kii vard. Herkes onun szn dinler, yap dediini yapar, yapma dediini

yapmazd. Bu kiinin ad Trkt. Trk g, kudret, erdem demekti. Onun soyundan

gelen kiiler de bu zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun

buldular.

Trkn yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden dnyada baz

ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin bazlarnn ona dmanolmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda gizli planlar yaparak; Trk


4/51

milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna urattlar. Bu korkun baskndan

bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt. Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler,

fakat kol ve bacaklarn keserek bir batakla atmlard.

Yeryznde olup-biten bu ileri Tanr makamndan seyrediyordu. Kendi yaratm

olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun yanna bir dii

kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yiyecek getiriyordu. Bunlarla beslenen ocuk

lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla birleti ve kurt ondan gebe kald.

Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri

zaman, kurt Tanrdan gelen buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl

kysnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara

vard. Br ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar,

nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann genilii onlarca km idi. O

kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocuunu adeta cennetin dnyadaki bir ei olan

bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn, glenmesini ve yeniden kendi

adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk

byynce, bu da binbir glkle geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve

burada oaldlar. Bunlardan birisi kendisine Brl (Aina) soy adn alarak,

adrnn nne kurt bal bir sancak ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu.

Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun (Kunlarn

oald, ergenletii yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu yurttan kmak

gerekiyordu. nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler dinlemilerdi.

Yaadklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar atalarnn hkmettii ok

geni lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara yakmazd. Trkn yaradlnn

bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip, kl sallayan bir kavim deildi. Tanr onu

yeryznde adaleti ve dzeni salasn diye gndermiti. Drstln ve iyi ahlakn

timsali olmas amacyla vazifelendirmiti. Bu grevlerini icra etmesi iin yenidendnyann iine dalmalyd. Fakat buna bir engel vard. Bu geni ovadan kurtulmann

yolunu bilmiyordu. lerinden akll bir demirci kp, kendisinin plan olduunu

syledi. O, dan bir yerinde demir madeni olduunu ve buray eriterek dar

kabileceklerini sylyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk, yal-gen

herkes elinden geldiince alt. Kimi odun toplayp-yd, kimi krk dikti. Dan

birok yerinde sra sra kmr dizildi. Yamalarn sana-soluna bir sra odun, bir sra

kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden yaplan krkler alt; en yal Trk

odunlar ateledi ve ellerini ge kaldrarak ulu Tanrya yalvarmaya baladlar.Trkler hep bir azdan Tanr Trk korusun diye baryorlard ve Oda


5/51

yeryznn efendisi bu kavmi esirgedi. Tanr yeryzne gndermi olduu bu kavmin

dualarn iitti. Demir da eridi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan

yoktu. Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilk

gn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu gn

unutmadlar. Ergenekun Bayramnda eitli oyunlar, elenceler ve spor msabakalar

dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere her sene giderek kurbanlar

kestiler. Buraya Ata sini yani Kutlu Atalar Mezarl adn vererek, orada

kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, burada merasim yaptlar, hanedanlar

devletin bana geerken halkn da katld, kaganlk seimlerini burada yaptlar.

Hun ve Kk Trk dneminin efsanelerinden sonra biraz da Uygurlarnkinden

bahsedelim. Bilindii gibi, Kk Trklerden sonra Trk devletinin bana Uygurlar

getiler. in kaynaklar Uygurlarn, Kk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduklar

yolundaki haberlerde hem-fikirdirler ve onlarn da kurttan trediini sylerler. Hatta

in yllklarnda Uygurlarn sesinin kurda benzedii zikredilmektedir. Uygurlara ait iki

nemli efsane mevcuttur: Bunlardan birisi Treyi, dieri G Efsanesidir ki, konular

ksaca yledir: Hunlarn eski tanhularndan birinin o kadar gzel iki kz vard ki,

Tanrnn onlar insanoular ile evlendirmek iin yaratm olduuna inanmyordu.

Bylece kzlarn daha yce biriyle evlendirmek iin memleketinin kuzey taraflarnda

yksek bir kule yaptrd. ki konuy buraya hapsedildiler. Bir br, Hun konuylarnn

yaad kulenin etrafnda gece-gndz dolanyordu. Kulenin dibinde kendine bir in

yapt. Kk kz, bu kurdun babalarnn kendileriyle evlendirmek istedii varlk

olduuna inanarak, kuleden aaya inerek kurtla evlendi. te bunlardan olan ocuklar

Uygur halknn atalardr. Sylendiine gre Uygurlarn sesleri kurtlarnkine

benzer[5].

Uygurlarn eski yurtlarnda Karakurum adnda bir da vard. Bu dadan iki nehir

kard. Birinin ad Selenge, dieri Togla. Bu iki nehir arasndaki bir aa zerinebirgn kutlu bir k indi. Bu k dokuz ay boyunca devam etti ve aacn gvdesi iti.

Dokuz ay on gn sonra bu aacn iinden be ocuk kt. En knn ad Bugu idi.

Memleketini ok iyi idare ettii iin han oldu. Kendisinden sonra gelenler de

Uygurlarn kagan oldular.

Daha sonra onlar inlilerin Tang slalesiyle birok savalar yaptlar. Uygur

prensesleri Karakurumdaki kutsal bir dada oturuyorlard. inliler, Uygurlarn

zenginliinin buradan geldiine inandlar. Onun iin, siz bizim prensesimizi aldnz,buna karlk sizin kutlu danzdaki talar biz alp kullanmak istiyoruz dediler. Devlet


6/51

ileri gelenleri buna kar ktlarsa da, kagan kandrdklarndan da paralayarak

ine gtrdler. Bu talarn gtrlmesinden sonra btn hayvanlar g, g diye

barmaya baladlar; kagan ld ve Uygurlar Turfana g etmek zorunda kaldlar[6].

Bylece Uygurlarn G ve Treyi efsanelerini de zetlemi olduk.

Zaman ierisinde meydana gelen destanlar yukarda grlecei zere birok mitolojik

unsuru bnyelerinde toplamtr. Trk dili ve edebiyatnn en mhim bakiyelerinden

olan destanlar Trk tarihi asndan da kaynak zellii tar. Destanlar Trk milletinin

tarih sahasna kyla balar, gnmze kadar gelien edebiyatmzda ise zerinde

ska sz edilen bir tr olarak grlr. Geni zaman izgisi ierisinde bazan tarih,

bazan da alm olduu unsurlar icab bir hayat hikayesi anlamndadr. Destanlar milli

lklerle donanm manzum eserlerdir. alardan beri srp-gelen bu destanlar, milli

ruhu ifade eder. Milli ruhu hayatta tutabilmek, hatta milli tarihi yaratabilmek iin

pekok milletin uydurma destanlar bile yazdna tarih ahit olmutur. Mesela

bugnk Fars milletinin bir rk olarak ayakta kalabilmesi milli airleri Firdevsinin

yazm olduu eh-nmeye baldr.

Trk destanlarna bir nevi halk tarihi de diyebiliriz. Trk destanlar zerinde alan ilk

Trk ilim adam Ziya Gkalptir. Ziya Gkalpin vaktiyle ilkokul ocuklar iin kan

ocuk Dnyas adl haftalk dergide Trk Tufan bal ile yazd bir manzume

Oguz Kagan Destannn deitirilmi bir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan

Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip,

aralarnda bulunmu olmann avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye

alm ve baz karanlk noktalar aydnlatmtr.

Trk destanlarndan hayal ve masal unsurlar karld zaman, geriye o devirlerin

tarihi kalr, bylece destanlarda milli ve sanatsal ynler belirir. Bu zelliklerden birisi

ktr. Destanlarn byk kahramanlar; bu kahramanlara kadnlk ve kutsal Trk

ocuklarna annelik yapan kadnlar, ou kere ilahi bir ktan doarlar. Oguz KaganDestannn ba kahraman Oguz dnyaya geldii zaman onun yz gk, yani aydnlk

idi. Oguzun Kn, Ay, Yuldz adl byk oullarn douran ilk kars, ortal karanlk

bast zaman gkten inen bir ktan peyda olmutu. Uygur destanlarnda, Uygurlara

ba seilen Bg (Bugu) Han, dier drt kardeiyle beraber Togla ve Selenge

rmaklar arasnda bir aa zerine den semavi bir ktan yaratlmtr.

slamiyetten sonraki destanlarda da srarla devam edecek bu kutlu k, Trk inanna

ve dncesine Trkistann gnei hayat saan ikliminden akseden engin bir ksevgisinin eseridir. Eski Trk dininin cennete gitmeyi ifade eden umak hadisesi ve


7/51

sonsuzluk da bir k alemidir. Uygur Kaganl zamannda kabul edilen

Maniheizmin de temel tanrs iyilik, yani k tanrsdr. nk Bg Hann ryalarna

giren kz bir nur gibidir.

Btn bu k motifleri bize eski Trk inan ve dncesinde n nemli bir unsur

olduunu gstermektedir. Trklerin Mslmanl setikten sonra slam nuruna neden

bu kadar sarldklar bunu ortaya koymaktadr. Onlar, slamn aydnln karanlkta

kalm lkelere yaymak iin yzlerce yl cann vermilerdir. slamdan nce de bu

Trk adaletinin ve temizliinden baka bir ey olmasa gerek!

Aa sevgisi de Trk destanlarnda geni yer tutar. Eski Trk inanna gre Tanr

insan cinslerini bir aacn dokuz dalnda barndrm ve her daldan bugnk insanln

bir atas tremitir. Ayrca Oguz Kagann Gk (Kk), Da (Tag), Deniz (Tengiz) adl

oullarn douran kadn, bir gl ortasndaki, kutlu bir aa kovuunda ortaya kmt.

Oguzun ordular batya sefer ederken til Nehrini bir aa saln zerinde getiler.

Crcet hkmdarn yendikten sonra ele geirdikleri ganimeti aatan yaptklar bir

kan ile tadlar. Yine Oguzun aknlar srasnda dul kalan bir kadn, ocuunu aa

kovuunun iinde dourdu ve ona ii bo aa manasna gelen Kpak ismini

verdiler. En eski atalarmz Ergenekundan kmak iin demir da, aa beklerini

yakarak erittiler. Uygur Trklerinin efsanevi atas Bg ile kardeleri, Togla ve

Selenge rmaklarnn arasndaki bir aatan, kutlu bir ekilde domulard. Bununla

beraber, slami dnemde Osman Gazinin ryasndaki bir aa, Trk hakimiyetini

Anadolu ve Balkanlara dallarn yayarak haber veriyordu. Trk milleti gnlk

hayatnda aa ile o kadar i iedir ki, bu yzden destanlarnn bile vazgeilmez bir

paras olmutur.

Bizim destanlarmzda ska grlen zelliklerden birisi de, deiik madenlerdir.

Kullandmz maden adlarnn da genellikle Trke olmas dikkat ekicidir. Mehuror (u) Destannda, suyu ve kular seven hakann havuzu gmtendir. Yine bu

destanda, skenderin askerlerinden birisi Trk erinin vurduu kl darbesiyle lm

ve kemerinden altnlar dklmtr. Oguz Kagan, millete musallat olan canavar

demir karg, ona yem olarak kulland aladoan da bir bakr ok ile vurmu idi. Oguz

Kagan, Crcet lkesine sefere ktnda; yolda duvarlar altndan, pencereleri

gmten, ats demirden bir ev grmt ki, bu evin atsn aan kiiye de Tmrd

Kagul ad verilir. Tmr, Trkede demir demektir. Destann en anlaml blm

Ulug Trkn ryasnda bir altn yay ile gm ok grmesidir. Ergenekun


8/51

Destannda ise, maden ilemeyi bilen Trkler, bu maharetleri sayesinde bu kapal

yurttan kmay baarmlard.

Destanlarmzdaki bir dier mhim motif de Kk Br, yani kurttur. Br zaman

zaman bize ana, bazan klavuz, bazan sancaklarmza amblem, yeri gelince kagann

ordusu, ara-sra sava uran, bazan Oguz Kagan da olduu zere hkmdarn kendinde

toplad zellikler, zaman zaman Ergenekundan Trkleri karan kagann ad, bazan

da Tlslerin Treyi Destanndaki gibi kagann kzlarnn evlendii kutlu varlk

oluyordu. Ona izafeten Asyann eitli yerlerinde kurt dalar mevcuttu. Attilann

yznn bile kurta benzediini syleyenler vardr. Bozkr hayatnda herne kadar

kurttan korkulsa da Trk milleti, onda kendisini yanstan bireyler bulmutur.

Kadn da, Trk destanlarnda mstesna bir yere sahiptir. Mesela Oguz Kagann ilk

kars ktan, ikinci kars aatan meydana gelen kutlu varlklard. Bunlar Oguza alt

tane ocuk dourdular ve onlardan da Trk Oguz boylar trediler. Kk Trk

efsanesinde kadn, kutlu bir kurt idi. Ona Br (Aina) ad verilmi; Uygur hkmdar

Bgnn ryasna ise, k halinde mukaddes bir kadn girmiti. Dolaysyla Trk

toplumunda kadn bazan aile reisi, ama her zaman evin direi, erkein yolda, Trk

ocuklarnn st temiz anasdr. Trk toplumunda aile birliini anann salamas

sebebiyle o, ilahi bir varlk olarak da grlmtr.

Destan motifleri iinde atn da ayr bir yeri sz konusudur. O kadar ki, eski Trkede

ava gitmek gibi, savaa gitmeye de atlanmak denmektedir. Kk Trk Yaztlarnda,

zellikle Kl Tiginin atlar birer alp gibi grlr. Manas Destannda kahramanlarn

atlarnn hep ismi vardr. Kr-oglu Destannda onun Kr at byk vazifeli bir

kahramandr. Atlar, destanlar da vefal ve sevgili bir yolda, hedefe ulatran vasta

olarak karmza kar.

Bundan baka yada ta inanc hal eski Trk dininin ve kltrnn izlerini tayan

Trklerin arasnda mevcut bulunan bir destan unsurudur. Eski rivayetler ve destan

paralarnn izlerine gre; Trkn, Aral Gl civarlarnda yaarken amcazadesi Oguz

ile aras alm, aralarnda savalar olmu, Oguz bu yada tan ele geirmeye

alm, in taraflarndan gelen on kam, Trke stnlk salayan bu tan onda

kalmasn salamtr. Yada tann en dikkate deer hikayesi Uygur Trkleriyle

alkal olandr. Uygur hkmdarlarndan birisinin, in imparatorunun gnderdii

prenseslere karlk sahibi olduu ta paralayarak, ine yollamas Trk milletininfelaketine sebep olmutur ki, burada da esas anlatlmak istenilen vatan ve millet


9/51

sevgisidir. Yani vatann her kar topra kutsaldr ve ne sebeple olursa olsun ondan

asla vazgeilemez.

Bunun yan-sra destanlarmzda suyun da nemli bir yerinin bulunduu ve zellikle

bu destanlarda Orkun ve Selenge nehirlerinin gze batt ortaya kmaktadr[7].

Milli destann meydana gelmesi iin merhalenin gemesinin lazm geldii kabul

edilir:

1- Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki maceral hayatn halk airleri ufak

paralar halinde syler.

2- Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir merkez

etrafnda toplar.

3- Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn bir halk

airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr.

Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu. Bunu yapanlar da daha nce

sylediimiz Ziya Gkalptan baka, Rza Nur ve Basri Goculdur. Oguz Kagan

Destann nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan byk bir eser meydana

getirdi[8]. Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden birisi N.Yldrm

Genosmanolu oldu.

Ancak says yzn zerinde olan Trk destanlarnn tasnifi, incelenmesi,

yorumlanmas hal tamamlanm deildir. Bu ortak destanlarmzn bazlar ve

konular yledir:

1- Ablay Han Destan, bugnk Kazak Trklerine ait olup, 18. yzyldaki Kazak boy

birliinin teekklnn izlerini tar. Ablay Han (l. 1781) Orta Yz (Orda) Kazakhanlarndandr. Kalmuklarla kahramanca mcadeleleri sz konusudur. Halkn selameti

iin Ruslarla ve inlilerle bar ierisinde yaamaya gayret etti. Ancak rakipleri

tarafndan tuzaa drlerek ldrld.

2- Alp Er Tonga Destanna ait ilk bilgileri Kagarl Mahmut vermektedir. Divan

Lgat-it-Trkde Afrasyab olarak geen Turan hkmdar Alp Er Tonga ile

birletirilmektedir. Afrasyab, Turan-ran savalar sebebiyle ilk nce ehnamede

zikredilir. Ancak, Kagarlnn bahsettii Alp Er Tongann, ehnamede geenAfrasyab ile bir olduu yolunda pheler vardr. Bize gre Alp Er Tonga, 714 ylnda


10/51

Be Balkn kuatlmas srasnda tuzaa drlerek ldrlen, Kapgan Kagann

byk oludur. Kiilik olarak Kl Tigine benzeyen, Kk Trkler arasnda ok sevilen

ve btn mrn Trk milleti iin harcam olan Tonga Tiginin kahramanlklar

lmnden sonra da Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarlnn ana

kadar gelmitir[9]. Kagarl Mahmudda Trkler arasnda yaayan bu destan duyduu

iin eserinde zikretmitir.

3- Alpam Destannn enok Kara Kalpak varyant mehurdur. Dede Korkut

hikayelerinden, Bay-bre Bek-oglu Bams Begrek hikayesi Trk dnyas iinde en

bilineni olup, Kara Kalpaklarn ve Kazaklarn Alpam veya Alpams, Bakurtlarn

Alpam, yahut Alpama adl hikayeleri Dede Korkuttaki Bams Begrek hikayesinin

deiik corafi blgelere gre ilenmi varyantlardr.

4- ingiz Han Destan. ingiz Han, bazlar sevsede, sevmese de, Trkleri bir bayrak

altnda toplayan, dnyann en byk hkmdarlarnn banda yer alan, emrindeki

kck bir kuvvet ile milyonlarca kmlik topraklar ele geiren bir kiidir. Hem

Trkler iin, hem de Mogollar iin son derece nemli bir insan olan ingizin hayat

ve mcadeleleri zaten bir destan gibidir. Onun destanlam hayatna ait bilgileri yazl

olarak biz, Mogollarn Gizli Tarihinden, Reidddinin Camit-Tevarihinden ve

Cveyninin Tarih-i Cihangasndan reniyoruz. te bu kaynaklardaki bilgiler

Trk ve Mogol halk arasnda yzyllardan beri szl olarak anlatlmaktadr. daha

sonralar yazya geirilmi olan ingiz-nmenin eitli nshalar bulunmaktadr.

Bunlarn arasnda Paris, Berlin, British Museum nshalarn sayabiliriz[10]. ingiz-

nmelere gre; o Oguz Hann olu Gk (Kk) Han neslinden gelir. 13. asrda bir

frtna gibi esen ingiz Han, Oguz Hann yerini almtr. Eski Trk destanlarndaki

tarihi ve kltrel pekok unsur ingiz-nmeye de girmitir. Mesela ingiz, annesi

len-eenin gkten inen bir k halindeki gk yeleli bozkurtla birlemesinden

dnyaya gelmitir.

5- ora Batr Destan, Kazan son Rus saldrsnda mdafaa eden ora Batrnkahramanlklarn ihtiva eder. Bilindii gibi ora Batr ve Koak Oglan Kazan

kahramanca savunmular ve onlarn yiitlikleri Kazan Trkleri arasnda sonradan

destanlamtr. ora Batr Destan, Sovyet-Rusya zamannda yasaklanan Trk

destanlarndandr[11].

6- Danimend-nmeler, Anadoluda dorudan doruya Trk bykleri iin ve daha

12. asrda sylenmeye balayan slami Trk destanlarnn yazya geirilmi rneidir.

Danimend-nme nce Seluklu sultan II. zzeddin Keykavusun (1238-1278) emriyle

ve onun yazclarndan bn Al tarafndan derlenmitir. Ayn eser Trke kitaplarndaha ak ve yaayan Trke ile yazlmasn isteyen Osmanl hkmdar II. Muradn


11/51

(1421-1451) isteiyle, 15. yzylda Tokat dizdar Arif Alinin marifetiyle tekrar

yazlmtr. Arif Ali, Danimend-nmeyi onyedi blm halinde hazrlamtr. Bata

Danimend Ahmed Gazi olmak zere, Danimendli byklerinin kahramanlklar

etrafnda meydana gelen bu destani hikaye, bir bakma Battal-nmenin Trk destan

uslbuyla sylenegelmi bir devamdr[12].

7- Dede Korkut Hikayelerinin nakilcisi olan, Dede Korkutun adndaki Dedenin

Korkut kadar eski olmad ve bunun efsanevi Korkutun yalln nitelemek iin asl

ada sonradan eklendii phesizdir. Dede Korkut Kitabnn nsznden anlaldna

gre Korkut Ata, Hz. Peygamber zamanna yakn bir vakitte yaamtr. Birok tarihi

kaynaklar ve hemen hemen btn rivayetler, Korkut Atann keramet sahibi bir kii

olduu noktasnda birleirler. Baz kaynaklar ve sylentiler, Dede Korkutu 295-300

yl yaam gibi gsterirler. Dede Korkut Kitabnda onu vezir veya devlet adam

karakteri ile deil, ozanlar ba olarak gryoruz. Destani hikayelerde ona balanp,

ml edilen balca iler unlardr: Gzel szler, hikmetler sylemek, Oguzlarn trl

ynlerine ilikin hikaye ve rivayetler anlatmak, hanlarn ve beylerin methiyelerini

aktarmak, elence ve trenlerde arklar almak, iyi insanlara hayr-dualar etmek,

ktleri knayp, ayplamak. Hayat hakknda olduu gibi, lm hakknda da bilgi

yoktur. Mesela Kazak Trkleri arasnda kopuz ve dombrann mucitidir. Asl ad

Kitab- Dede Korkut al Lisan- Taife-i Oguzan olan bu eser Oguzlarn Azerbaycan

ve Kuzey-dou Anadolu yrelerindeki yaaylarn dile getirir ve slam ncesi Trk

hayatndan da nemli izler tar. Dede Korkutun 1950 ylna kadar tek nshas

biliniyordu. Dresten Ktphanesindeki bu yazmadan ilk olarak bir Alman (Fleischer)

sz etmitir. Trke ilk basks Kilisli Rfat tarafndan yapld (1916). 1938de

O..Gkyay, bu nshay esas tutarak Trkiyedeki en mkemmel neirlerinden birini

yapt. 1950de Vatikan Ktphanesinde E.Rossi ikinci bir yazmay buldu ve 1952de

baz eklerle yaynlad. Dede Korkut Hikayelerinin herbiri bal-bana bamsz gibi

grnyorsa da, hepsi birden btnlk meydana getirmektedir. Mehur Dede Korkut

Hikayeleri unlardr:

a- Dirse Han-oglu Boga Han Destan

b- Salur Kazann Evinin Yamalanmas Hikayesi

c- Kan Br-oglu Bams Begrek Destan

- Kazan Beg-oglu Uruz Begin Esir Dmesi


12/51

d- Deli Tumrul Hikayesi

e- Kanl Koca-oglu Kan Tural Destan

f- Kazlk Koca-oglu Yigenek Destan

g- Basatn Tepe-gz ldrmesi Hikayesi

h- Beg l-oglu Emrekin Destan

- Uun Koca-oglu Segrek Destan

j- Salur Kazan-oglu Urusun Tutsaklktan Kurtulmas Hikayesi

k- -Oguza D-Oguzun Dman Olmas Hikayesi

8- Kala Destan olarak biz u Destann grmekteyiz. u Destann aratrmaclar

Trklerin eski devirlerine, yani Saka ana ml ederler. Bu da, Kagarl Mahmudun

Trkmen kelimesini aklarken verdii kaytlara dayanmaktadr. Destann ana temas

yledir: skender Dou lkelerine sefere kp, nihayet Trk topraklarna dayanmt.

Bugnk Hocentin bulunduu yerde otan kurmu olan u adndaki Trk

hkmdar skenderin geliine hi aldr etmemi, fakat skenderin ordusu pek

kalabalk olduundan dolay Trkistann ilerine ekilmiti. Ancak onun tebasndan

22 bey ge kaldklar iin orada kalmlard. Sonradan oraya ordunun izini takip eden

iki kii daha geldi. Yorgun ve bitkin olan bu iki kii, dier yirmi iki kiiyle tantlar,

konutular. ki kii skenderin buralardan da gelip-geeceini ve kimseye

dokunmayacan sylediler. Bunun zerine dier 22 kii onlara Kal a dediler. te

bu iki kabileyle Trkmenlerin says yirmi drt oldu[13].9- Kr-oglu Destan, Trk dnyasnn birok yerinde bilinen; Balkanlardan,

Trkistana kadar uzanan geni bir corafyada yeri olan kahramanlk hikayesidir.

Ancak pekok Trk destannda olduu zere Kr-oglunun kimlii hususunda da bir

kesinlik yoktur. Baz iddialara gre; Osmanl Devletinin ran seferlerine katlm, gr

sesli bir air, kimine gre ak iin dalara km ekya, son zamanlarda ileri srlen

bir iddiada da, 8. yzyln ikinci yarsnda inde isyanlara sebebiyet veren An-Lu

shandr. Destann ana yaps, gzleri oyulmu bir babann olu tarafndan zalimlerden

intikamnn alnmas eklindedir[14].


13/51

10- Manas Destan, Krgz Trklerinin 9. yzyldan sonra devlet sahibi olmalarn ve

bunun iin yaptklar savalar bnyesinde barndrr. Ad geen asrdan 20. asra kadar

Krgz Trkleri arasnda yaayan, nesilden nesile szl olarak devredilen bu destan

Trk kltrnn aa-yukar bin yllk bir blmn btn halinde verir. Bu destan

ilk defa Bat alemine okan Velihanolu (Velihanov) tantt. Destan, Krgz ve

genellikle Trkistan Trkl ierisinde grm olduu rabet zerine bir

deManas ad altnda halk airi grubu vcuda getirmitir. Bartholda gre Manas

Destan 9. ve 10. yzyllarda teekkl etmitir. Destann bugnk vatan olan

Krgzistanda birok boylar Manas veya olu Semeteye izafe olunduu gibi, Dou

Trkistanda Manas Nehri ile Manas ehri vardr. Manas adn tayan bu yerler,

Trklerin rivayetlerine gre destani kahramann ad ile alakaldr. Kafkasyada da

Manas adn tayan bir ay ve[15] Talas vadisinde Manasa ait bir trbenin olduunu

da zikretmekte fayda vardr. Bugn Manas Destannn eitli rivayetleri

bulunmaktadr:

1- Sagmbay Orazbek-oglu Rivayeti, 1912-1930 yllar arasnda tesbit edilmi olup,

378 msra halinde bir zettir.

2- Yolay Rivayeti ki, bu daha ok Radloffun adyla anlr. Bu rivayet Tokmak kentinin

gneyindeki ams Irma kylarnda yaayan konar-ger kabilelerin bir ferdi olan

Krgz Manass Yolaydan kaydedilmitir. Bu varyant 17.774 msradr.

3- okan Valihan-oglu Rivayeti, Manas konusunda derlenmi ilk rivayettir.

4- Bekmurat Rivayeti, 32.000 msradr.

5- Karalay Sayakbay-oglu Rivayeti, 40.000 msra olup, 60 gecede tamamlanmtr.

Manas Destannda hem eski Trk dininin, hem de slamiyetin izleri vardr. Eski Trkkabile hayat ve Trk dnya gr rastlanan gelerdendir.

11- Oguz Kagan Destannn bugn bilinen tek orijinal nshas vardr, o da Pariste

Fransz Milli Ktphanesindedir. Uygur harfleriyle yazlm olan bu nsha slam

ncesi motifleri ihtiva eder. Bu eserin en iyi neri 1932de W.Bang ve R.R.Arat

tarafndan almanca olarak yaplm ve 1936da Trkiye Trkesine evrilmitir. Trk

edebiyatnn hi phesiz en kymetli hazinelerinden birisi Oguz Kagan Destan veya

dier bir deyile Oguz-nmelerdir. Muhtevasnda kkl bir tarih ve kltr unsuruyatan Oguz-nmeler, bilindii zere tarih Trk destan kahraman ve hkmdar Oguz


14/51

Kagann fthatn anlatr. Bu yzden Oguz Kagan destanlarnda ba rol oynayan

Oguzun kimlii zerinde durmakta fayda vardr. Kimdir bu Oguz?. Sadece bir destan

kahraman m, yoksa gerekten tarihte yaam bir ahsiyet mi? Bu soruya imdiye

kadar pekok alim cevap vermeye alm ve bazlarna gre; byk Hun yabgusu

Mo-tun (Mete) kabul edilmiken, bir ksmna gre de; Trk milletine gnderilmi olan

peygamber denmitir. Aslnda her iki iddiada bulunanlarn da kendileri asndan hakl

taraflar vardr. Tarihte imdilik bilinen en eski devletimiz, Hunlar tarafndan

kurulmutur. Trk tarihinin en kudretli ve mehur hkmdarlarndan birisi, bu Hun

Devletini zirveye karan ve kendinden sonra gelecek olan Trk slalelerinin kurduu

devletlerin temelini atan Mo-tun Yabgudur (M.. 209-174). ) Onun babas Tu-man

(belki Tmen?), kendinden sonra onu hkmdarlk iin varis gstermeyerek, kardeini

yerine geirmek istemi, o da emrindeki bir tmen kuvvet ile harekete geerek,

babasn bir srek avnda ldrtm ve devletin bana gemitir (M.. 209). Devlet

tekilatn yeniden dzenleyen Mo-tun, Tung-hularn kendisinden devaml toprak

istemeleri zerine, onlar byk bir bozguna uratm, M.. 203 ylnda da Ye-ileri

malup etmitir. Bilindii gibi in kaynaklar Mo-tunun hayatn ok renkli bir

ekilde anlatmaktadr. in kaynaklarndaki bu hikayeler, Trklere ait ilk destan

materyallerdendir. Mo-tun, Asyada siyas hakimiyetini saladktan sonra in

topraklarna doru aknlara balam, in Seddini kolayca at gibi, hatta in

imparatoru Kao-tiyi (M.. 206-195) sktrm (M.. 201), imparator yllk vergi

vermek suretiyle onun elinden kurtulabilmitir. Mo-tun Yabgu, M.. 174 tarihinde

ld zaman, Orta Asyada Trk birliini gerekletirdikten baka, birok yabanc

kavmi de kendi hkmranl altna almt. Devletin snrlar douda Koreye, batda

Aral Glne, kuzeyde Yeniseyin yukar mecralarna, gneyde de Hindistann

kuzeyine kadar ulam bulunuyordu. Grld gibi bu byk Trk hkmdarnn

tarihteki nemini kimse inkar edemez. Sadece Trk milletinin tarihinde deil,

Trklerin dndaki Orta Asya halklar iin de Mo-tun Yabgu mhimdir. Pekok

devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asyann ekillenmesine sebepolmutur. Bylesine deerli bir ahsn unutulmas elbette ki mmkn deildir. Trk

milletinin hafzasna yer etmi bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulaa szl olarak

geldii gibi, yazl olarak da yaamtr. Bu yzden pek tabiiki Oguz ile Mo-tunun

ayn olabilecei grn gz-ard edemeyiz. Bunun yansra Tanr tarafndan zaman

zaman insan oullarna, doru yolu bulmalar amacyla peygamberlerin gnderildiini

de bilmekteyiz ve Hk dinlere ait kitaplardan her kavime bir peygamber yollandn

rendiimiz gibi, bunlarn saysnn da olduka fazla olduunu grmekteyiz.

zellikle Oguz-nmelerin slami unsurlar tayan varyantlarnda, Oguzun bir Hkdine mensubiyeti (ki burada Mslmanlk n plandadr) onun da bir eli olabilecei


15/51

ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Tarihte, Oguz adyla gelen bir peygamber ve onun

dinini yaymak iin yesi olduu milletle beraber yapm olduu mcadele, belki de

zamanla bir kahramanlk destanna da dnm olabilir! Nasl ki, Hz. Muhammedin

slamiyeti yayarken yapm olduu savalar ve bandan geen hadiseler, kahramanlk

hikayeleri eklinde sslenerek aktarlyor ise, Oguz iin de ayn eyleri neden

dnmeyelim? Yeri gelmiken, birazda burada Oguzlar zerinde durmakta fayda

grmekteyiz. Destanlarda Oguz bir ahs ismi olarak karmza kyor. Ama onun

adn tayan bir etnik topluluk var ki, o da Trk milletinin nemli bir paras olan

Oguzlar ya da Trkmenlerdir. Trk tarihinin ba eserleri durumundaki Kl Tigin ve

Bilge Kagan yaztlarnda Trk bodundan saylan Oguzlarn, etnik yaps konusunda

bugne kadar pekok alma yaplmtr. Genellikle kabul edilen gr; Oguzun

oklarn birlii, yani kabile manasna geldii yolundadr. Baz alimlerin, Kk Trk

kaganlarnn da Oguzlardan neet ettii yolunda grleri varsa da, bize gre imdilik

bunu tereddtle karlamak gerekir. Yani Aina soyunun Oguz olduuna dair henz

elimizde yeterince belge yoktur. Kitabelerde geen Tokuz Oguz bodun kent bodunm

erti[16] cmlesi, Kk Trk kaganlarnn da Oguz halkndan olduunu gstermeye

yetmemekle beraber, bu cmleden Oguzlar da bana tabi idi gibi bir mana karmak

mmkndr. Ayrca, Oguzlarn 630dan sonra, bu adla ortaya km

Tls[17] boylarndan olduu sylenmitir[18]. Gerekten Oguzlar da, Kk Trke

yazl kaynaklarda grdmz Alt Bag Bodun[19] gibi, devletin kargaaya

srklendii bir srada, balarn kurtarmak iin bir araya gelmi kabileler birlii

olabilir! imdiye kadar kitabelerden kardmz netice, Oguz adnn tek bana

kullanld gibi, eitli rakamlarla ifade edilen birlikler altnda da yaadn

gsteriyor. Kk Trke yazl kitabelerde Oguzlar karmza Tokuz Oguz, Oguz,

Alt Oguz ve Sekiz Oguz biimlerinde kmaktadr. O zaman akla u soru geliyor:

Ayn alarda bu federasyonlarn hepsi var myd? Eer yaztlara bakacak olursak;

Oguzlar, Uygurlar iktidara gelmeden nce Tokuz Oguzdular. Ancak, Uygur dnemine

ait ine-Usu Yaztndan Uygurlar devrinde Sekiz Oguz diye bir boy birliinirenmekteyiz. Yine Bilge Kagan Kitabesinde Oguz savandan bahsedilmektedir.

yle ise, btn bu federasyonlar 7-9. yzyllar arasnda mevcutturlar[20]. Bununla

beraber, 10. yzyldan kalma baz metinlerde bir Oguz ge ile onun 24 komutanndan

haberdar olmaktayz. Demek oluyor ki, Oguzlar 10. asrn banda 24 boy halinde bir

ittifak meydana getirmilerdir[21]. Ancak burada bir eyi hatrlamak gerekiyor;

kitabelerde geen Oguz federasyonlarnn says 26dr. Fakat bugn iin bilinen bir

gerek, Oguzlar 24 boya mensuptur ve iki ksma ayrlrlar; Boz Oklar, Oklar.

Grlecei zere yaztlarda tesbit edilen yirmi alt saysndan, 10. yzyldaki yirmidrt Oguz boyu iki ye olarak eksiktir. Bizim bu konudaki fikrimiz udur: alar


16/51

ierisinde Oguz federasyonuna eitli boylar girip kmtr. 10. asrda ise

konfederasyon son eklini ald. Btn bu aklamalarn sonunda belki, Oguzlarn

Tls boylarndan ve Trk soyundan olduklarn sylemekte bir saknca yoktur. Kk

Trke yaztlardan, Oguzlarn yurdunu Selengenin dousunda tesbit ediyoruz. slam

corafyaclarna gre, Yafesin soyundan gelen Guz (Oguz), Bulgarlarn kysnda yer

tutmutur deniyorsa da[22], bu bilgi daha sonraya aittir ve Oguzlarn batya ynelmeye

balamalar, 8. asrn ikinci yarsndan sonra olmutur. Tpk Kk Trkler anda

olduu gibi, Uygurlar zamannda da Oguzlarn isyan vardr. Bu bakmdan olduka

ilgin bir Trk topluluudurlar. Hatta kendi kurduklar slale devletlerinin de en byk

muhalifleri olmulardr. Kk Trke yazl belgelerde 8. yzyln ikinci yarsndan

sonra, Oguzlarla alkal bir kayda rastlamyoruz. Bu da bize onlarn batya doru

kaydklarn gsteriyor. Umumiyetle Sr-Derya boylarna gelen Oguzlar, buradaki

Peenekleri daha batya srerek, yeni bir yurt tuttular. 10. yzyln ilk yarsnda

balarnda bir yabgunun bulunduu ve merkezlerinin de Yang-kent olduunu slam

kaynaklar kaydetmektedir. Bu memleket genel manada rti ve til Nehirleri

arasndaki bozkrlar ierisine almakta ve gneyde Sr-Derya ve st-Yurt sahalarn

ihtiva etmektedir. 10. asrn Oguzlarnn ok kuvvetli olduu, hususiyetle 9. yzyln

balarnda Arap valileri arasndaki mcadelelerde de Oguzlarn rolnn bulunduu,

ekseriyetinin de Mani inancnda olduklar sylenmitir[23]. 11. yzylla birlikte,

kalabalk Trk kuvvetleri halinde Anadolu ve Suriye blgelerine gelen Oguzlar, dnya

tarihinde ok nemli gelimelere sebep oldular. Oguzlara, slamiyeti kabul ettikten

sonra Trkmen denmeye de baland. Tarihteki ilk byk devletleri Seluklular Knk

boyuna dayanarak kuran Oguzlar, Seluk soyunun zayflamasnda da etkili olduktan

sonra, Osmanl hanedanl kanalyla iktidar Kaylara teslim ettiler ve alt yz sene

gibi uzun bir mddet Trk ve slam aleminin liderliini yaptklar gibi, dnyann da en

gl lkelerinden biri olma unvanna sahip oldular. Bugn elimizde, farkl

corafyalara, deiik kiilere ve farkl Trk boylarna ait epey sayda Oguz-nme

bulunmaktadr. Fakat gerek olan bir ey vardr ki, bunlarn hepsinin menei ayndr.Gnmzde yazya geirilmi Oguz Destanlarnn kayna olarak lhanl veziri

Reideddinin Camit-Tevarih adl kitabnn ikinci cildindeki Tarih-i Oguzn ve

Trkn blm gsterilmektedir. Herne kadar Reiddedin Oguz Destanndan

bahsederken, Trk tarihilerini ve ravlerini anyorsa da, bu onun da bir kaynaa

dayandn gsterir. Bu itibarla yukarda iaret ettiimiz zere elimizde birka tane

Oguz Destan mevcuttur. Bunlar belki rahmetli Z.V.Togandan yararlanarak, yle

sralayabiliriz:


17/51

1- Oguz Tarihinin daha Reideddin hayatta iken istinsah edilen ve minyatrlerle

sslenen, daha sonra Hafz Abrunun Mcmal at-Tevarih adl kitabnn iine alnan,

yazmas ki, Topkap Saray, Hazine 1653 numarada kaytldr.

2- Ayn eserin yine Reiddedin hayattayken kopyalanan ve Topkap Saray,

Hazine 1654 numarada kaytl varyant da minyatrlerle sslenmi, ama baz sayfalar

eksiktir.

3- Yine ayn eserin Topkap Saray, III. Ahmed Ktphanesi, 2935 numaradaki

nshas Ulug Begin ktphanesi iin oaltlmtr.

4- Ayn kitabn Topkap Saray, Badat Kk, numara 282deki varyant.

5- Yukarda bahsedilen nshalarn Sleymaniye Damad brahim Paa Kitapl,

991 numaradaki varyant.

6- Ebul-gazi Bahadr Hann ecere-i Terakime adl eserindeki Oguz-nme.

7- Uygur harfleriyle yazlm ve Pariste bulunan nsha.

8- Dede Korkut Hikayeleri, ki bunlar da bir nevi Oguz-nmedir.

9- Oguz Destannn Uzunkpr Rivayeti agatay sahas Trkesiyle kaleme

alnmtr.

10- Yazcolunun Tevarih-i Al-i Seluk adl eserinin bandaki Oguz

Destan[24].

Bunun yansra sonradan bulunan veya kefedilen Oguz-nmeler de vardr. Bunlardanbirisi, 17. yzylda yazlm olan mamnin eseri Han-nmede yer almaktadr[25].

Bir dieri Kazanda bulunan Oguz-nmedir ki 1998 senesinde, Trkiyede tpk

basm yapld. Oguz-nmelerin baka bir varyant da Akabat nshas olarak

bilinmektedir. Ancak bunlardan ayr olarak, deiik yerlerde ve farkl eserlerin

ierisinde Oguz-nmelerin olduuna inanyoruz. Oguz-nme rivayetlerinde Oguz

Destannn muhtevas olarak nce Oguzun soyu, dnyaya gelii ve bymesi

blm, sonra Oguzun fetihleri ve boylara ad vermesi ksm, daha sonra Oguzun

yurdunu ikiye blp, oullar arasnda taksim etmesi blm ve Oguzun vasiyeti vetresi gze arpar[26].


18/51

12- Olonholar, Saha Trklerinin kahramanlk destanlar ve szl edebiyatlarnn

zirvesidir. Genellikle Olonholarda bize gre; Sahalarn atalar Kurkanlarla, Mogol

asll Buryatlar arasndaki mcadeleler anlatlr ki, bunlar da Sahalarn atalar Omogoy

ile Elleyin dmanlarnn basklarndan kurtulmak iin Lena Nehri boylarna nasl

geldikleri eklindedir[27]. Olonholarda Sahalarn mistik savalarn, kahramanlarn

ve kt ruhlarla olan mcadelelerini grebiliriz. Bugn Saha Cumhuriyetininde

Olonholarn toplanmasnn birinci devresi bitmitir. Olonholarn 150 tam metini ve

80den fazla ksa zeti toplanmtr. imdiye kadar 17 tam metin, 28 ksa zet ve 21

kk para baslmtr. Bunlarn byk blm Rus ihtilalinden nce hazrlanmt.

Daha sonra Olonholar zerinde incelemeler balamtr ki, bu da Sovyet-Rusya

dnemine rastlamaktadr. Olonholarn baz blmleri o kadar uzundur ki, anlatlmas

birka gn srer ve zel okuyucular vardr. Olonholarn hangi tarihi devreye ait

olduklar konusunda anlamazlklar vardr. Bunu bir neticeye vardrmak iin Gney

Sibirya ve Mogolistandaki konar-gerlerin itimai hayatlarnn tedkik edilmeleri

gerekmektedir.

Dier yandan Trk tarihini yakndan ilgilendiren birtakm yabanclara ait destanlar da

zikretmek lazmdr. Bunlar da tarihimiz ve kltrmz iin nemlidir. Trk olmayan

kavimlerin bu destanlar arasnda ranllarn ehnamesini, Almanlarn Nibelungenini,

Ruslarn gor Bl Destanlarn sayabiliriz. Bu destanlarn pekou dorudan

Trklerle alakal olduu gibi, bir ksm da dolayl olarak Trklerle ilgilidir.

B- Arkeolojik Buluntular

Btn dnya milletlerinin olduu gibi, Trk milletinin de eski tarihini ve kltrn

aydnlatabilmek iin ilk bata onlardan kalan maddi belgelere ba-vurmak zorundayz.

Bunlarn iine ise daha ok arkeoloji, sanat tarihi ve etnografya malzemeleri girer.

Maddi kltr unsurlar arasnda eitli iskan yerleri, bengtalar, balballar, mezarlar,

kap-kacak, hlasa hertrl maddi eya yer alr. Konar-ger bir hayat tarznbenimseyen Trkler zellikle klak merkezlerinde, barndklar yaplar ina ettiler.

Douda Yenisey ve Selenge nehirlerinden balamak zere batda Tunaya, yani Orta

Avrupaya kadar Trklere ait pekok yetleim yerine rastlanlmaktadr.

Asya ve Avrupa topraklarnda Trklerden kalma buluntu yerlerini ve alarn yle

tasnif etmek mmkndr:

1- Ta a (M.. 10.000-M.. 1700)a-Ge Ta a (M.. 10.000ler)


19/51

b-Yontma Ta a (M.. 8000-3000)

2- Bakr a. M.. 2500-1700 yllar aras olup, bu buluntu yerlerine Altay-Sayan,

Minusinsk vadilerinde rastlanlr. Bu dneme ait Trklerden kalma at ve koyun

kemikleri bulunmutur. Demek ki, Trkler M.. 2500lerden beri koyunu biliniyordu.

3- Maden a a-Tun a, M.. 1700-1000 yllarn ihtiva eden Andronova

kltryle n plana kar ki, buras Minusinsk blgesindedir. Fakat Tun ann

Trk corafyasnn eitli yerlerinde izleri vardr. Mesela, Tuva Tun a, Tuva

Cumhuriyeti snrlar iindeki Ulug-kem blgesinde bulunmutur. Burada kan

kalntlar M.. 2000-700 yllar arasnda olup, Tlslere aittir. Kazak Tun kalntlar,

Kazakistan topraklarnda yer alp, M.. 2000-700 yllar dnemidir. Kara-sug Kltr,

M.. 1300-700 yllar arasdr ve Yenisey evresiyle, Kgmen Dalar havalisinde

ortaya kmtr. Bu kltr de eski Tls kabilelerinden kalmadr. Yass Mezar

Kltrn Baykal Glnn gney-dousunda, tken Dalar (Hangay), Selenge-

Orkun, Tamr Irmaklar ve Baykal Gl evresinde gryoruz ve M.. 1000 yllarna

aittir. Burada ortaya karlan arkeolojik malzemeler, Minusinsk blgesinde kefedilen

Tagar Kltryle benzerlik gsterir.

4- Demir a, buluntular tpk Tun a gibi Trk lkelerinin farkl blgelerinde

rastlanlmaktadr.

a- Uyuk (Tuva) Kltr, M.. 700-200 yllar arasnda olumutur.

b- Tagar Kltr ise, M.. 700-M.S. 100 tarihlerine konulup, Kgmen Dalar ve

Yeniseyin kollar evresindedir.

c- Esik Kalntlar M.. 500 yllarna ait olup, 1969 senesinde Kazakistann Esik

kasabasnda balayan kazlar neticesinde ortaya karlmtr. Kazakistanl ilim

adamlarndan Kemal Akievin bakanlnda balayan bu kazlarda elde edilen en

mhim eser, gm bir kap zerindeki Kk Trk harflerinin arkaik ekli olarak kabuledilen ve M.. 5. yyldan kalma olduu sylenen yazlardr. Bu harfiyatta kefedilen

dier nemli bir buluntu da, tamamen altnla ilenmi zerinde bir zrh bulunan Trk

tiginine ait cesettir. Bu yzden ilim literatrne Altn Elbiseli Adam olarak geti.

Ayrca bunlarn yannda 4000 para altn eya karld. Esik kalntlarnn bulunduu

corafya Issk Kl evresi, Ala-Tag, li Vadisi, u-Talas aras, Kuz-Orda ve Taraz

havalisinden ibarettir. Bu blge tarihin en eski devirlerinden beri Trklerin yurdudur.

Esik mezarlarndan karlan altn levhalar zerinde at, da keisi, geyik, pars, kurt ve

yrtc kulara ait motifler vardr.


20/51


21/51


22/51

1- Bilge Kagan Yazt: Olu, en tarafndan Bilge Kagann lmnden (734) sonra

735 ylnda diktirilmitir. Bilge Kagan ve Kl Tigin Yaztlarnn ilk kopyas Rus

arkeologu Yadrintsev tarafndan karlmtr. Bu yaztlar ilk defa, W.Radloff

tarafndan, Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei, St.Petersburg 1895, adl eserde

neredilmitir. Yaztn Trke ksmn Yollug Tigin yazm olup, ince ksmn ve

sslemeleri inliler yapmtr. Bilge Kagann Yazt Kl Tigininkinden birka cm.

uzundur. Bu yzden dou cephesinde ince kitabe olmakla beraber, ince kitabenin

zerinde ayrca Trke yazlar devam etmektedir.

Yazt dnyann yaradlyla balar: ze kk tengri asra yagz yir klundukta ikin ara

kii ogl klnm.Kii oglnta ze em-apam Bumn Kagan, stemi Kagan olurm;

olurpan Trk bodung ilin trsin tutabirmi, itibirmi. Trt bulungdak bodung kop

alm, kop baz klm. Bir dizi olaylar anlatldktan sonra; devletin bana bilgisiz ve

kt kaganlarn getiinden, bakanlarn da bilgisiz ve kt olduundan, begler ve

halkn arasndaki dzenin bozulmasndan, inlilerin szne kanarak kn by

tanmadndan, bu yzden iktidar kaybettiklerinden, erkeklerin kle, kzlarn cariye

olma durumuna geldiklerinden, bahisler anlatlmaktadr. Daha sonra, Trk milletinin,

Tanrnn izniyle l-teri Kagan ve l-bilge Katunun nderliinde tekrar ykseltildii,

anlatlr. Yaztta l-teri, Kapgan ve Bilge Kagan devrinin olaylarna ska yer

verilmitir[29].

2- Kl Tigin Yazt: 731 ylnda lm olan Kl Tiginin kitabesini ise kardei Bilge

Kagan, 732 ylnda yine Yollug Tigine yazdrtmtr. Bu yazta ait bilgiler de, Bilge

Kagannkiyle ayndr. Kk Trk Kaganlnn balangcndan itibaren Bilgenin

lmne kadar olan tarih olaylar bu yaztlarda zikredilmektedir. Kitabe kaplumbaa

eklinde bir kaide tana oturtulmutur. Ykseklii 3.75 metredir. Yukarya doru

daraldndan dou ve bat cephelerinin genilii aada 132 cm, stte 122 cm.dir.

Gney ve kuzey cepheleri aada 46, yukarda 44 cm.dir. Dou cephesinin zerinde

Brl soyunun, bat cephesinde ince kitabe vardr[30].3- Tunyukuk Yazt: ki ayr tatan ibaret olan Tunyukuk Yazt, muhtemelen 725-

726larda len nl Trk devlet adam Tunyukuk tarafndan lmeden evvel

diktirilmitir. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata 27 satr vardr. Bu abide

de yaz yukardan aaya doru yazlm, fakat dier ikisinin aksine satrlar soldan

saa doru dzenlenmitir. Mogolistann Ulanbatar ehrinin dousunda Nalayh

blgesinde bulunmutur. Orkundan 450-500 km uzaktadr. Bu yazt da, Radloff

tarafndan ad geen eserde ilk defa neredildi. Talarn epe-evre etrafnda in

oymaclar tarafndan yaplma sekiz tane heykel mevcuttur ki, hepsinin balarkrlmtr. Bunlar 2001 senesinde Prof.Dr. Saadettin Gmein bakanlnda


23/51

Mogolistana giden aratrma heyeti tarafndan mzeye tanmtr. Burada takriben

150 metre kadar uzunlukta bir sra balbal vardr. Yazttan anlaldna gre, l-teri ve

Tunyukuk istikll mcadelelerine birlikte girmilerdir. Ayrca Tunyukuku in

kaynaklar da teyit etmektedir. Bu yllklarda hep l-teri ve Tunyukukun adlar yan

yana gemektedir. Tunyukuk yapt ilerden dolay hakl olarak kendini vmektedir.

zellikle Tokuz Oguzlarn elinden tkenin alnmas, Krgz, Trgi ve Sogd

seferleri bu yaztlarda anlatlmaktadr. Tunyukuk yaad mddete Trk devleti en

parlak zamanlarndan birini geirdi. Devletin snrlar batda Temir Kapya, douda da

zaman zaman in Denizine kadar uzand. Tunyukuk yaztnn dier yaztlardan farkl

bir taraf Bilge ve Kl Tigine yer verilmeyiidir. zellikle Kl Tiginin ad hi

gemez[31].

4- Ongin Yazt: 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan Mogolistandaki Ongin Irmana

yakn bir yerde bulunduundan, bu ad ile anlmtr. Ongin ant mezarlnn da hazine

arayclar tarafndan yamaland anlalyor. 8. yzyla ait bir yazt olup, ilk defa

Radloff tarafndan ad geen eserde neredildi. Abide de esas olarak 12 satr

bulunmakla beraber, yan tarafnn en stnde 7 satrdan oluan ksa ksa yazlar vardr.

Ayrca yaztn hemen yanndaki balbaln zerinde de bir satr yaz mevcuttur. Herhlde

731 ylnda dikilmi olan bu yaztn kimin adna kaznd konusunda aratrmaclar

arasnda farkl grler mevcuttur. Yaztta bir felaketten bahsedilmektedir, bu da

muhtemelen 630daki felaket yldr. Bilindii gibi bu olay Kl Tigin ve Bilge Kagan

yaztlarnda da geer.

5- Kl or Yazt: Orta Mogolistanda, he-Hotu denilen yerde, W.Kotwicz

tarafndan bulunduu iin bu ad ile de anlan yazt, Kk Trklerin nl devlet

adamlarndan biri olan Tardu Kl orun ansna dikilmitir. Ayn zamanda

Tunyukukun da akrabas olma ihtimali olan Kl or Trk tarihinde nemli bir yere

sahiptir. Kl orluk idar bir unvandr. Baz ilim adamlarnn belirttiine gre, 8.

yzylda batdaki Tardu beglerinin reisi Kl or unvann tayordu. Hunlardaolduu gibi, Kk Trk ve Uygurlarda da ordular boy dzeni zerine tekiltlandrlm

olup, ordu komutanlar olan adlara yardmc olmak iin, tecrbeli Kl orlar ve

Apa Tarkanlar tayin olunmutur. Kitabede pek-ok Trk ve gayri-Trk kavmin adn

da grebiliriz (Karluk, Tokuz Oguz, Trgi, Tardu, Ktan, Tatab, Tezik vs). Coraf

adan da deerli olan yaztta Be Balk, Yin gz, Temir Kap gibi coraf

terimlere de rastlamaktayz. Yaztta Kl orun sava mcadelelerinden zellikle,

714 ylndaki Be Balk savalar hakknda bilgi vardr. Yaztn bat tarafnda 12, dou

yznde 13, kuzey ynnde 4 satr mevcuttur. Yazt ilk defa W.Kotwicz-A.Samoilovitch, Le Monument Turc dIkhe-khuchotu en Mongolie Centrale,


24/51


25/51

ilim alemine tantmtr. Yazt 3 satrdan ibarettir. Uygurlarn ilk dnemine ait

olmaldr.

2- Sevrey Yazt: Bu yazt 1948de Sovyet Bilimler Akademisinin Gobiye gnderdii

ilim heyeti tarafndan bulunmutur. Prof. I.A.Efremov, Sevrey tann zerindeki runik

yazlar grm ve 1962de Doroga Vetrov, Gobiyskiye Zametki, 2-e izd., Moskova

1962, s.229da neretmitir. Sevrey Yaztnda sogda kelimeler de yer almaktadr.

Yaztn Uygur kaganlarndan Bgye ait olduu tahmin olunmaktadr. Kitabe 3.

satrdan itibaren okunmaktadr ve 7 satrdr.

3- ine-Usu Yazt: Trk tarihinin ve kltrnn en mhim eserlerinden birisidir.

1909 senesinde Mogolistana yaplan bir ilim gezisinde, ine-Usu Gl havalisinde

bulunduundan bu ad ile anlmtr. ine-Usu Trkede Yeni Su demektir. Yazt

herne kadar Moyun ora ait ise de, babasnn yapt icraat ve meydana gelen

hadiselerden bahsettiinden ayr bir deer tar. ine-Usu Yaztnda pek-ok yer adna

rastlanlmaktadr (rti gz, Selenge, Orkun, Kem, Yar gz, Yar Yaz, Kgmen,

Kara Kum vs) ve S.Gme, ine-Usu Yaztnda Geen Baz Yer Adlar, Bilge, 18,

Ankara 1998 adl makalesinde bu mevki isimleri zerinde durmutur. Yaztn kuzey

tarafnda 12, dou tarafnda 12, gney cephesinde 15, batsnda 10 satr mevcuttur.

Ayrca yaztn bat tarafnn kenarnda da bir satr bulunmaktadr. Yaztn kuzey taraf

ilk drt satr Kk Trklerden izler tar. Moyun orun babas Kl Bilgenin Tokuz

Oguzlar kendi safna ektikten sonra baarl olduu anlalmaktadr. Onlar nce Kk

Trkleri bertaraf etmiler, sonra Basml ve Karluklar yenerek, Trk devletinin bana

gemilerdir. Uygurlar yazttan da anlalaca zere, 748 ylndaki Atalar

Mezarlnda yaplan trenden sonra, millet tarafndan kendilerini idare etmee lyk

grldler. Kitabedeki bu Ata Mezarl motifi, Trk neslinin oalmasna sebep

olan Trk atalarn gerek veya sembolik mezarlarnn olduu fikrini artryor. Bu

da bizeErgenekun Destann hatrlatmaktadr. Bu yazttan kan dier bir netice de,hkmdarlk alametleri arasnda Atalar Mezarlna sahip olmak da vardr. ine-Usu

Kitabesinde son olay Selengede Sogdlu ve inli ustalara Bay Balk adnda bir ehir

ina ettirilmesi zikredilmektedir. Yazttan ilk G.J.Ramstedt, Zwei Uigurische

Runeninschriften in der Nord-Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Vol.

30, Helsinki 1913/1918, isimli makalesinde bahseder. Balangtan itibaren Moyun

or Kagan dneminin de olaylarnn anlatld bir tarihi vesikadr.

4- Terhin Yazt: Bu yazt da, Uygur kagan Moyun or tarafndan diktirilmitir. 1970

ylnda Mogolistanda bulundu. Yazt ilim alemine S.G.Klyatorny, TerhinskayaNadpis, Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1980, adl yazsyla tantmtr


26/51

diyebiliriz. Bu yazt zerine Trkiyede T.Tekin ve S.Gme

almlardr[34]. Toplam 30 satr ve bir de ta kaplumbaga zerindeki cmleyi

sayarsak 31 satrdan ibaret olan bu yazt, Uygurlarn nl kagan Moyun or devrinin

balangcndan 753 ylna kadarki olaylardan bahseder. Yaztn banda daha nceki

mehur Trk hkmdarlarnn adlarnn saylmas ve Bumn Kagann adna burada da

rastlamamz, bizi Uygurlarn da balangta kendilerini Kk Trklerin devam olarak

grdklerini dnmemize sevketmektedir. Kitabe aa-yukar ine-Usu ile ayndr.

Burada da pekok Trk boyu (Kasar, Bars l, Apa si, Sngz, Bakan vs) ve kavmin

adn grmekteyiz .

5- Tez II Yazt: lk defa 1915 ylnda B.Y.Vladimirtsov tarafndan bulunmu, yaztn

o zamanlar neredilmesine izin verilmemi, fakat 1976 senesinde ikinci defa, Tez

Nehri kysnda, S.Karcabay ve A.Ochir tarafndan kefedilmitir. Yazt Bg Kagan

dnemine aittir. Bu yazt da ilim alemine S.G.Klyatorny, The Tes Inscription of the

Uighur Bg Qaghan, Acta Orientalia, 39/1, Budapest 1985, adl yazsnda tantt. En

son olarak S.Gme neretti[35]. Yaztn bat tarafnda 6, kuzeyinde 5, dousunda 6,

gney tarafnda 5 satr bulunmaktadr. Yazt herhalde 770-779 yllar arasnda

dikilmitir. Bg Kagann faaliyetlerinden ok babas Moyun or ve dedesi Kl Bilge

Kagan hakkndadr. Trk tarihi ve kltr iin olduka deerli olan yazt bugne kadar

iyi korunabilmi olsayd, ondan daha ok faydalanmak mmkn olacakt. Terhin

yaztnda olduu gibi Tez II Yaztnda da dokuz bakandan bahsedilmektedir. Bu

dokuz bakann nn i bakan, altsnn da d bakan olduu sylenmektedir.

6- Karabalgasun Yazt: Uygur tarihinin 833 ylna kadar bir zetidir. dilli olmas

hasebiyle evrensel bir nitelii de bulunan bu yazt, Trk tarihi ve kltr asndan

olduka byk neme haizdir. Trke, sogda ve ince olan yaztn Trke blm

olduka ypranmtr. Abide de toplam 52 satr Trke yaz vardr ki, bunlarn ou

birer kelimedir. Yazt 1889 tarihinde Yadrintsevin Orta Mogolistan ziyareti

srasnda byk Karabalgasun harabelerinde bulundu. Yaztn ilk neri Radloffun

eserinde olmutur.

7- Suci Yazt: Ramstedt bu yazt 1900 ylnda Urgadan Handu-Wang Manastrna

giderken buldu ve ilk onun tarafndan ilim alemine tantld. Yeri Kuzey Mogolistan

blgesidir. Onbir satrdan ibaret olup, en stnde bir tamga vardr. Boyla Kutlug

Yargan adndaki bir Krgz bakann adna dikilmitir.

8- A-or Yazt: 8. asrn son zamanlarna ait bir yazttr ve 1857 senesinde, Kostroff

adl bir Rus tarafndan tespit edildi. Bulunduu yer Abakann sol sahilindeki Koybalbozkrndaki Aur Kydr. Yazt Uygur vezirlerinden ve komutanlarndan olan l


27/51

gesi Inanu Bilge adna diktirilmitir. Yaztn n taraf, sa ve sol ynlerinde 4er

satr mevcuttur. Arka tarafnda ise bir satr bulunmaktadr. Trk tarihi ve kltr

bakmndan son derece kymetli olan bu yazt ilim alemine Radloff tantmtr.

9- ivet-Ulan Yazt: Sadece kelimesi okunabilen, ancak Uygur adna rastlanlmas

bakmndan deerli bir yazt olan ivet-Ulan ilk defa G.J.Ramstedt, Materialien zu

den Alt-trkischen Inscriften der Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne,

60/7, Helsinki 1912, adl makalesinde tarif etmitir.

10- Altn-Kl II Yazt: Yine tarihimiz ve kltrmz asndan deerli yaztlardan

birisi olan Altn-Kl II, 1878de Korakoff adl bir kyl tarafndan, Abakann

sanda, Altn-Kln 1 km uzanda bulundu. Yaztn tarafnda da kayt olup,

hepsi er satrdan ibarettir. nemli bir devlet grevlisi ve eli olan Inanu hakknda

malumat sahibi oluyoruz. 9. yzyla ait olduu sanlan bu kitabe hakknda ilk bilgileri

Radloffun eserinde grmekteyiz.

c- Trgi Yaztlar

1- Uybat I Yazt: 1886 ylnda, Uybat Nehri blgesinde D.A.Klementz bulmutur.

Tan dar yz zerinde bir insan tasviri bulunmaktadr. Salnda eli olan bir

Trke ait olan yazt ilim alemine Radloff ad geen eserinde tantmtr. Yazt ab

Tun Tarkan adl bir beg adna ikinci bir ahs tarafndan dikilmitir. Bu yazttan 753-

754 tarihinde, Uygurlardan Trgi lkesine ab Tun Tarkann eli olarak gitmi

olduunu tesbit ediyoruz.

2- Tuba III Yazt: Messerschmidt tarafndan 1721 senesinde, Yeniseyin solundaki

Tez ve Erba arasnda bulundu. Yazt byk bir Trgi beyine aittir. Radloffun

sayesinde ilim alemi bu yazttan faydalanmtr.Tuba III Yaztnda da, daha nce

Uybat Ide geen Kara Kan adn grmekteyiz. Bir de metinde Trgi lkesigemektedir. Tahminen 8. yzyln ilk yarsna ait bir kitabedir.

3- Talas XI Yazt: Talas blgesinde bulunan kitabelerin zerinde pek ok tartmalar

yrtlmekle beraber, son zamanlarda yaplan incelemeler neticesinde bunlarn Trgi

dnemine ait olabilecei fikirleri ileri srlmektedir[36].

d- Alt Bag Bodun Yaztlar

1- Bay-Bulun II Yazt: Drt satrdan ibaret olup, Ulug-Kemin sol tarafndaki Bay-

Bulun Kurgan harabelerinden karlmtr. lk defa yaztn metnini, S.V.Kiselev,Neizdanniye Nadpisi Yeniseyskih Krgzov, Vestnik Drevney Istorii, No 3,


28/51

Moskova 1939, adl makalesinde verdi. Kart Tak Inal ge adl bir beg iin dikilmitir.

Kitabenin drdnc satrnda Alt Bag Bodun ismi geer. Batda On-Oklarn banda

bulunan Tardunun 603te ortadan kaybolmasndan sonra, yerine tahta kan or

Yabgu, Tls beglerinin kendisine suikast yapmalarndan korktuu iin baz liderleri

ldrtt. Bundan dolay Tls boylarnn nemli bir ksm ayakland. syan eden alt

Tls boyu (Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu, Apa-si) birleerek Alt Bag

Bodunun meydana getirdiler[37].

2- Uyuk-Tarlak Yazt: 1888 tarihinde, Aspelin tarafndan Uyuk Nehri havalisinde

bulunan yaztlardandr. Yaztn zerinde bir de tamga vardr. Yazta ait ilk bilgileri

Radlofftan reniyoruz. Yazt El Togan Tutuk isimli Alt Bag Boduna mensup bir

beg adna hazrlanmtr. El Togan Tutuk altm yanda len bir elidir.

3- Kemik-Kaya Ba Yazt: 1879da Adrianov tarafndan Kemik Irmann 8. km

yukarsnda bulundu. Yaztn zellii hem sadan sola, hem de soldan saa doru

yazlm olmasdr. Tograk adl bir Trk beyinin yaztdr. Yaztn bir dier zellii

zerinde Uygur alfabesiyle yazlm satrlarn bulunmasdr. Belki de Uygur harfli bu

yazlar sonradan kaznmtr. Bu yazt D.A.Klementz, Drevnosti Minusinskogo,

Pamyatniki Metalieskih Epoh, Tomsk 1886, isimli yazsnda tantmaktadr.Kitabede

ad geen Inanu Klg iginin Karabalgasun Yaztnda geen Inanu ile ayn adam

olma ihtimali sz konusudur. Alt Bag Boduna mensup bu eli ok nemli seyahatler

yapmtr. lk nce 810 senesinde 30 kiilik bir heyet ile ine gitmi, sonra 813te bir

evlilik dileinde bulunmak zere bu lkeyi bir kere daha ziyaret etmi, 821de bu

evlilii gerekletirmek amacyla yine inde bulunmu ve Hotana gitmitir. Yaztn

7. satrndaki Krkz kan bitimiin cmlesinden, sanki Krgz lkesinde de bulunduu

sonucu kmaktadr.

e- Oguz Yaztlar

1- Hangita-Hat Yazt: Bu yazttan ilk defa Y.Rintchen, Les DessignesPictographiques et les Inscriptions sur les Rochers et sur les Steles en Mongolei,

Oulan-Bator 1968, adl eserinde bahseder. Yazt 7. yzyln sonlarnda Tokuz Oguz

Kagan Baz Kagann olunun ansna dikilmitir.

2- Barlk I Yazt: 1891de D.Klementz tarafndan Elegein bat tarafndaki, Barlk

Nehri havalisinde bulundu. Bundan baka yazt daha vardr. Alt Oguz birliine

dahil olan Uztaz adl bir beg adna dikilmitir. Yazttan ilk defa Radloff haber

verir. Yazttan Oguzlarn 7-8. yzyllarda birka birlik tekil ettikleri ortayakmaktadr. Mesela bu yaztta Oguzlarn alt boy halinde tekilatlandklar


29/51

sylenirken, ine-Usu Yaztnda hem Sekiz Oguz, hem de Tokuz Oguz boyunu

gryoruz. Bilge Kagan Yaztnda da bir Oguz ittifak vardr. Eer bunlarn

hepsinin ayn yzyllarda var olduunu dnecek olursak, Oguz birliinin says 26

olur. 10. yzylda ise, Oguzlar 24 boy halinde tekilatlanmlardr. Bu da gsteriyor ki,

alar ierisinde Oguz federasyonlarna eitli boylar girip-km ve 10. yzylda da

son eklini almtr.

f- Kml Yaztlar

1- Kejilig-Hobu Yazt: 1916 senesinde Adrianov tarafndan, ad geen blgedeki

Ejim kysnda bulundu. Yaztta bir de tamga vardr. Yazt hakkndaki ilk ciddi

bilgileri S.E.Malovun Yeniseyskaya Pismennosti Tyurok, Moskova-Leningrad 1952,

adl eserinde gryoruz. Bir Trk boyu olan Kmllere aittir. Kml ad, in

kaynaklarnda Sha-tolarn bir kabilesi olarak geen ml/umullardan (Tchou-yue)

gelmektedir. in yllklarnda onlarn Trklerin bir blm olduunu ve Kk Trklerin

fetret devresinde Be Balk taraflarna ekildiklerini kaydeder[38]. Onlarn adn

Kagarl Mahmudun Divan Lgat-it Trknde de grebiliriz. Bu yazt Kml ge

adna dikilmitir.

2- Kzl-ra II Yazt: 1916da Adrianov tarafndan Bayan-Kol Irma kysndaki

Kzl-ra mntkasnda kefedildi. Bu yazt da Malov ilim alemine tantmtr. Klg

Togan adna dikilmitir.

g- Az Yaztlar

1- Bayan-Kol Yazt: 1971 ylnda Tuva blgesinde bulundu. Yaztta Alt-Azlarn

tarihi yurtlarnn kesin snrlar izilmektedir. Yaklak 2.5 metre uzunluundadr.

Yazt hakkndaki bilgileri, D.D.Vasilyevin Tyurkskaya Runieskaya Nadpis iz

Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva), Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1976, adl

makalesinden renmekteyiz. Azlar hakknda pekok gr mevcuttur. Azlar menei

itibaryla Trk boylar ierisine dahil edilmeseler bile zaman ierisinde Trk kltrarasnda erimiler ve Trklemilerdir. Bayan-Kol Yaztndan kan neticeye gre, 8.

yzylda Azlarn alt urug halinde ve Tannu-Olann batsndaki Mugur blgesinde

yaadklar anlalmaktadr.

2- Mugur-Sargol Yaztlar: 1976 ve 1978 senelerinde bulundu. Yeri Yeniseye 2.5

km uzaklktaki Mugur blgesi olduu iin bu ad ile anlmaktadr. I. Mugur yaztn

N.A.Baskakov, Naskalnaya Runieskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriia

Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR, Sovyetskaya Etnografiya, No 3, Moskova 1978,isimli makalesinde, II. Mugur yaztn, D.Vasilyev, Novaya Drevnetyurskaya Nadpis


30/51

iz Tuvi, Arkeologieskiye Otkrtiya, 1979, Moskova 1980, adl yazsnda

vermektedirler. Az adna ilk defa tarihi bilgi olarak, Bilge ve Kl Tigin Yaztlarnda

709 ylndaki Kk Trk-Krgz savalar srasnda rastlyoruz. 710 senesinde

Trgilerle yaplan muharebede de, herhalde Trgilerin safnda yer almlardr.

nk bu savalarda Trgi liderinin komutanlarndan birinin unvan Az Tutuktur.

714 ylnda ayaklanan Azlar, Bilge ve Kl Tigin bir kez daha malup ettiler. Az ad

Uygur kitabelerinden ine-Usu ve Terhin Yaztnda da grlr. Fakat Uygurlar

anda onlarn hakimiyetini tanmlardr. nk artk mhim bir siyasi kuvvetleri

yoktur[39].

h- Peenek Yaztlar

Trk milletinin bir paras olan Peeneklere ait bu yaztlar 1799 senesinde,

Macaristann Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin

avlusunda bulundu. lk nce Attilann definesi sanlan bu eserlerin zerindeki yazlar

zlememi ve Viyana Mzesine kaldrlmt. Kk Trk yaztlarn zen Thomsen

bunlarn Attilaya ait olmadn sylemi ve G.Nemeth, kalntlarn Peenek

Trklerinin izlerini tadn ve Kk Trkenin devam olan bir Trke ile yazldn

A Nagyszentmiklosi Kincs Feliratai, Budapest 1932, adl eserinde sylemiti. 9-10.

yzylara ait olduu sanlan bu eyalarn zerinde hem Kk Trk harfli metinlere

rastlanld gibi, hem de Grek harflariyle yazlm paralara da tesadf edildi.

- Bulgar Yaztlar

Bulgaristann eitli yerlerinde, mesela Pliska, Preslav ve Madara gibi merkezlerde

eski Bulgar Trklerine ait 90 kadar kitabe bulunmutur. Bunlar genellikle Grek

alfabesiyle yazlmtr. Preslavda bulunan bir yazt Kril alfabesiyledir. Bunlardan

Madara Yazt, kabartmal salam bir kaya zerindedir.Kabartmadaki tasvir

sahnesinde, elinde mzrak, ata binmi bir suvari vardr. Tasvir sahnesinin Kurum

Hana (9. yzyl) ait olduu tahmin edilmektedir.

i- Sek El (ik l~ig l) YaztlarTokuz Oguz boylarndan birisi olan Sek Elliler, bugn hala Macaristann dousunda

kk bir grup olarak hayatlarn srdrp, 13. yzyldan beri Macar kaynaklarnda

zikredilirler[40]. Daha nce bir yaztlar bulunmayan Sek Ellilere ait ilk kitabe

stanbulda bulundu. Osmanllar zamannda stanbula gelen bir Sek El elisi

ikayetlerini kald hann duvarlarna yazm ve 1553te bunlar kopyalanmt. Byk

alim Thomsen bunun da Trke olduuna karar verdikten sonra Macarlar tarafndan

okundu. 17. yzylda bir tahta zerine, 1864te de bir kilisede baka yaztlar kefedildi.

Bunun yansra Mogolistandan Macaristana kadar uzanan corafyada binlerce Trkyazt bulunmutur. Bunlarn tarihi adan pekbir nemi yoksa da, kltr tarihimiz


31/51


32/51

olduunu sylemitir. F.Kprl de eserde bn Sina tesiri olduunu iddia eder.

S.M.Arsal, Farabi tesirine iaret etmitir. R.R.Arat ise, kitabn herhangi bir yerden

tercme deil, tamamen orijinal olduunu belirtmektedir.

Kutadgu Bilig adnn manas konusunda da fikir birliine varlamamtr. Yusuf Has

Hacib, kitaba Kutadgu Bilig adn koydum, okuyan kutlu klsn ve ona yol

gstersin, demekle yetinmitir. Kutadgu kelimesi etimolojik olarak Kut+ad+gu/ kutlu

olmak demek ise de, kutun manas konusunda tartmalar vardr. Kutadgu Bilig,

hkmranlk, siyasi hakimiyet bilgisi veya devlet ya da devletli olma bilgisi

manalarna gelmektedir. Byk ihtimal, Mogollar da Kutadgu Biligden haberdardlar.

ingiz yasalarnn teekklnde mutlaka faydalanlm olmas gerek. Hatta 16 asr

kaynaklarnda kutadgu kelimesinin, Mogollar tarafndan Uygur alfabesi yerine

kullanldndan da bahsedilmektedir[42].

3- Divan Lgat-it-Trk

Divan Lgat-it-Trk yazm olan Kagarl Mahmud Barsganl olup, doum yeri

Kagardr. Kagarl Mahmud daha memleketinde iken kuvvetli bir medrese eitimi

grm, devrinin slam ilimlerini oradaki Trk bilginlerinden renip, icazet almt.

Kagarl Mahmud arapa ve farsay mkemmel ekilde bildii gibi, ana dili olan

Trkeyi de birok diyalektleriyle biliyor ve konuuyordu.

Kagarl Mahmud ne pahasna olursa olsun Araplara Trk dilini retmek maksadyla

gramer yazm, Trk kltrn eksiksiz olarak, an ilim alemine sunmutur.

Kagarl Mahmud, ayn zamanda yce ruhlu bir Trk milliyetisiydi. DLT, Trk

milletinin bykln, esiz kahramanln, ilim, sanat, yurt idaresi, tarm ve benzeri

hususlarda meydana getirdii byk eyleri trl vesilelerle sayar. Kagarl Mahmud,

o devirdeki byk ve geni bir araplk akm ierisinde Trklk idealinin, yani

slam camias ierisinde Trkn ve Trkln o nisbette nemli bir yeribulunduunun gl savunucularndan olmutur.

Adndan da anlalaca zere DLT, hereyden nce bir Trk szldr. Trndeki

en eski Trk szldr. Yazarnn tarifine gre, malzemesini halk azlarndan

derleme tekil etmi, zaman zaman Trk halk edebiyatndan da faydalanlmtr. rili

ufakl birok Trk boy ve uruglarndan derlenmi bir iveler szl karakterini

tamaktadr. DLT, yalnz bir szlk deildir. Trk tarihine, corafyasna, mitolojisine,

folklor ve halk edebiyatna ksacas Trk milli kltrne ait zengin bilgileri iine alan


33/51

ansiklopedik bir eserdir. Madde ba olan kelimelerle rnekleri Trke, szlerin

aklamalar arapadr.

Divan Lgat-it-Trk 1072de Badatta yazlmaya balanmtr. 1072-1074 tarihleri

arasnda tamamlanm, 1077 senesinde tekrar tekmil edilerek Halife el-Muktediye

sunulmutur. Tek nshas 1266da kopya edilmitir. Katip elebi, DLTyi grm ve

Kefizznun adl eserinde bundan sz etmitir.

Divan Lgat-it-Trk ilk ele geiren Ali Emiri Efendi olmutur. Talat Paann

araclyla bu arapa nsha stanbulda Kilisli Rfat Bilgenin nezareti altnda cilt

olarak baslmtr. DLT, Besim Atalay tarafndan esas, biri tpk basm ve dieri de

dizin olmak zere 5 cilt olarak 1943 ylnda tekrar neredildi.

Eser arapa kurallara gre meydana getirilmitir. Hikmet, atalar sz, iir, nesir gibi

eylerle sslenmitir. Divanda 7500 kadar kelime, 290 kadar ata sz, 220 kadar da

beyit ve kta bulunmaktadr.

Bize btn Trk boy ve uruglarnn corafi yayl, sosyal yaaylar, gelenekleri

hakknda deerli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin anayurdun tarihi corafyasn

aydnlatmak bakmndan byk bir deeri vardr. DLTdeki harita, ilk Trk dnya

haritas olmas bakmndan nemlidir.

Divan Lgat-it-Trk, Trk folkloru ve edebiyat asndan da esiz bir hazinedir.

Kitapta Trk maddi kltrne ait zengin bilgiler yannda, halk iirine, musikisine,

gelenek ve greneklerine dair dank fakat ok deerli malzeme de vardr[43].

4- Szlkler

a- Codex Cumanicus: Krmda, 1303 ylnda talyan misyonerlerin tanzim ettiisylenen Codex Cumanicus adl Latince-Farsa-Kumanca szlk (Tek nshas

Venedikte bulunmu olup G.Kun tarafndan 1880de neredilmitir) Krm

evrelerindeki Kpak Trkesi hakknda bilgi verir. Kuman-Kpaklar, Batudan ok

evvel, Krmda Cenoval ve Venedikli katolik misyonerlerle, fransisken rahiplerinin

telkinleri yoluyla hristiyanla sokulmaya allmlardr. te bu talyan misyonerler

Kuman-Kpaklar arasnda dini propaganday kolaylatrmak ve ticarete yardmc

olmak zere, pratik hayatta kullanlsn diye 2500 kelimelik bir szlk hazrlamlardr.

Bu szlk 1303 tarihlerinde Sogdak ehrinde tanzim edildi. Kuman-Kpak Trkesineait baz gramer kaideleriyle birlikte iinde ncilden tercmeler, baz katolik ilahileri


34/51

ve ata szlerinin Trke tercmeleri vardr. Szln Trk kltr hayat hakknda da

esiz bir deeri bulunmaktadr.

b- Kitbl-drak Li-Lisanil-Etrk: Trkeyi retmek gayesiyle Eb Hayyan adl

bir Arap tarafndan kaleme alnmtr. 1312de Kahirede tamamlanan szlk biri

lgat, br de gramerden oluan iki blmdr. ki nshas da stanbuldadr. Ahmet

Caferolu tarafndan 1931de neredilmitir.

c- Kitb- Mecm u Tercman- Trk ve Acem ve Mogol: Yazar

bilinmemektedir.Yusuf el Konev adl bir Trk tarafndan 1343 tarihinde kopya

edilmitir. Yaklak 2000 kelimeyi ihtiva eder. Eserin tek yazma nshas

Hollandadadr (Leiden). 1894te almanca olarak basldktan sonra, 1970de Almatda

tekrar yaynland.

d- Et-Tuhfetz-Zekiyye fil-Lgatit-Trkiye: nsznde Kpak Trkesiyle

yazld belirtilmektedir. Yazl tarihi belli olmamakla beraber, 1425ten nce

yazld tahmin olunmaktadr ve Msrda kaleme alnmtr. Biri gramer, dieri de

lgat olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Arapa-Trke lgat ksmnda

arapa kelimeler alfabe srasna gre tertiplenmi ve karlarnda da Trkeleri

verilmitir. Eserin tek yazma nshas stanbuldadr. Tpk basm 1942de

Budapestde yaplmtr. Besim Atalay da eseri Trkeye tercme ederek, 1945te

tekrar neretmitir.

e- Kitb Bulgatl-mtak fi Lgatit Trk vel-Kfak: Abdullah et-Trk

tarafndan yazlmtr. Tek nshas Paristedir. Arapa ve Trke bir lgat mahiyetini

arzeder. 1938de isimler ksm, 1954te fiiller blm Warszavada baslmtr.

f- Kavaninl-Klliye Li-Zabtl-Lgatit-Trkiye: 15. Yzyl balarnda Kahirede

yazlmtr. Bir nshas vardr, o da stanbuldadr. Trke gramer eklindedir. 1928de

Kilisli Rfat Bilge tarafndan neredilmitir.

g- bn-i Mhenn Lgati: Cemaleddin bn-i Mhenn tarafndan 13. yzylda kaleme

alnmtr. 1820 kelimeyi ihtiva etmektedir. lk defa stanbulda 1340 neredilmitir.

ou malzemesini halkn dilinden alm, maddi ve manevi unsurlara bolca yerverilmitir.

h- Mukaddimetl-Edeb: Mehur tefsir ve lgat alimi Zemaharnin Harezmah

Atsza sunduu arapa bir szlktr. 12. yzyla ait eserin nshalar arasnda en

eskileri Harezm Trkesi ve farsa tercmeleridir. Divan Lgat-it- Trkden sonra

Orta Trkenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil yadigar olduu

grlmektedir. Mogolca ve Trke tercmeleri 1938de, farsa tercmesi 1950de

yaplmtr.

- Muhakemetl-Lgateyn: ran edebiyat hayranlarna kar Ali ir Nevanin(1441-1501) Trkeyi mdafaa eden eseridir. Trkeyi yksek bir sanat dili haline


35/51

getirmek, Trk ruhunu ve milli gururunu ykseltmek onun en byk lks idi.

lmnden bir sene nce yazd bu kitaba gre; gramer ve kelime zenginlii

bakmndan Trke, farsadan daha stndr. Birok neri olan eser 1941de

Trkiyede de baslmtr.

i- eyh Sleyman Efendi Lgati: Eserin ad Lgati agatay ve Trki Osman adn

tamasna ramen zbek Trkesi arlkldr. Eser 19. yzyla ait olup, eyh

Sleyman Efendi stanbulda zbek Tekkesi eyhliini de yapmtr. Almanca

tercmesi ile beraber 1902de I.Kunos tarafndan Budapestde yaynlanmtr[44].

5- in Yllklar

Trkler kadar eski bir tarihe sahip olan inliler, tamamen yerleik bir toplum olduklar

iin, onlarda tarih yazcl bizden ok evvel geliti. inliler M.nceki alardan

itibaren evrelerindeki halklarla ilgilenmeye balamlar ve onlara ait pekok eyi

resmi tarihlerinde kaydetmilerdir. Biz bugn slam ncesi Trk tarihine ve kltrne

ait pekok hususu bunlardan renebilmekteyiz. slam ncesi Trk tarihi asndan

in kaynaklarn yle sralayabiliriz:

1- Shih-Chih (M.. 255-M.. 207). Tarihi hatralar. inin en eski tarihi olup, M.. 1.

asra kadar olan olaylar Sse-ma Chien tarafndan M.. 80 tarihinde tertip edilmitir.

2- Chien Han-shu (M.. 206-M.S. 24). lk Han kitab. Pan-chu tarafndan yazlm,

sonra birtakm ekler yaplmtr.

3- Hou Han-shu (25-219). Sonraki Han kitab. Fan-ye tarafndan tertip edilmitir.

4- San Kuo-Chih (220-264). Slalenin tarihi. Chen-shou tarafndan yazlmtr.

5- Wei-shu (300-550). Tabga tarihi. Wei-chou tarafndan 551-554 yllar arasnda

telif edilmitir.

6- Chou-shu (550-557). 629 ylnda Ling-hu Te-fenf adl birisi yazmtr. 50 cilt olup,

Kk Trk dneminin ilk kaynaklarndandr. 557-580 yllar arasnda hkm sren

Chou hanedannn ylldr. Kk Trklerin 557den nceki tarihleri hakknda epey

bilgi vardr. 50. ciltte mstakil bir Kk Trk blm yer alr.

7- Pei Chi-shu (550-576). Li Te-lin tarafndan yazlmaya balanan bu eseri, onun

lmnden sonra olu Li Po-ye, 636 tarihinde tamamlad. 50 cilttir.


36/51

8- Sui-shu (589-618). 636da Wei Cheng adnda biri tarafndan yazlmtr. Sui

hanedannn yll olup, 85 ciltten ibarettir.

9- Chiu Tang-shu (618-916). Eski Tang kitab. Tarihi Liu Hs tarafndan

yazlmtr. 200 cilt olup, eserde 821 senesinden nceki olaylar umumiyetle bir ariv

vesikas gibi ksa olarak anlatlmtr.

10- Hsin Tang-shu (618-916). Yeni Tang slalesi kitab. 1060 senesinde Wo Yang

-hsin ve Sung-chi tarafndan hazrlanmtr. 225 ciltten meydana gelir. Batdaki On-

Oklar hakknda bilgi vardr.

11- Wu Tai-Shih (907-960). Be Slalenin tarihi. 1072de Negu Yang-chien tarafndan

telif edilmitir.

6- Bat Kaynaklar

Latin ve Bizans kaynaklar zel adlarn kaydedilmesi bakmndan in yllklarna

nazaran daha deerlidirler. Bunlarn arasnda Marcelliniusun 4. yzyla (353-378) ait

eserini, Olimpiodorosun 5. yzyldaki (407-425) kitabn, 410a kadarki olaylar

anlatan Zosimosu, 433-468 yllarn tasvir eden Priskosu, mparator Justinien ve

Theodorann resmi tarihisi Prokopiosu sayabiliriz. Bizans kaynaklarnda ilk defa

Aghathias (lm. 582) Trk ismini kullanm ve Avarlardan bahsetmitir. Theophanes

Byzantios, Zemerkhosun Kk Trklere olan eliliini ve 566-581 yllar vakalarn

zikreder. Yine 6. asr Bizans tarihilerinden Menandros, Orta Asya iin Trkiye

tabirini kullanmaktadr ve Trklerin harp usullerini anlatr.

7- Seyahatnameler

Trk tarihinin nemli kaynaklarndan birisi de seyahat notlardr. eitli alarda Trk

lkelerine gitmi olan yabanclar, daha sonralar lkelerine dndkleri vakit buseyahatlarn kaleme alarak yaynlamlardr. Gittikleri yerlerin etnik yaps da dahil

olmak zere, kltrel, siyasi, ekonomik ve askeri ynlerinin anlatld bu seyahat

notlar tarihimizin aydnlatlmas hususunda bizlere yol gstermektedir.

1- Hsan Tsang Seyahatnamesi: Bir casus olan bu adam, inli budist rahiptir. 7.

asrda (629-645) in bakentinden kalkp, hac olam amacyla Hindistana gitmek iin

Orta Asyadan gemi ve Kk Trklerin bat taraflarnda gezmitir. Issk Kln

kuzey-bat sahilini takip ederek Tokmak (Suyab) ile Talas Nehri arasndaki bir yerdeTonga Yabgu ile karlat. Turfandan ndus Nehri kysna kadar Tonga Yabgunun


37/51

himayesinde seyahat etti. Tonga Yabgu onun refakatine Tamgac unvanl bir kiiyi

memur kld. Tonga Yabguya Budizm hakknda bilgiler verdi. Notlarnda yabgunun

ve otann kendisini ok etkilediini, yangunun yannda 200 kadar subayn olduunu

syler. Tonga Yabgunun olu Tardu ad tarafndan idare edilen Kunduz havalisini de

gezdi. Seyahatnameyi S.Julien, Memoires sur les Countries Occidentales par Hiouen-

thang, Paris 1857, adl kitabnda tantmaktadr.

2- Wang Yen-te Seyahatnamesi: Bu ahsta inli bir casus rahiptir. 10. yzylda

Turfan ve Be Balk blgesindeki Uygurlarn arasnda bulunmu; duyduklarn ve

grdklerini teferruatl bir rapor halinde sunmutur. Kuzeydeki Sung imparatoru

tarafndan 981de Kara-Kooya eli olarak gnderilen Wang Yen-tenin seyahatini,

S.Julien, Melanges de Geographie Asiatique et de Philologie cinico-indienne, Paris

1864, neretti. Wang Yen-te ve arkadalar seyahatini tamamlayarak 984 tarihinde

ine dndler. Wang Yen-te bakente dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad

raporu imparatoruna takdim etti. Bu seyahatnamede pek ok yer, ahs ve kabile ad

gemekle beraber, halkn gelenek ve grenekleriyle, gnlk hayat hakknda da bilgi

vardr.

3- Tamim bn Bahr Seyahatnamesi: Muhtemelen 821 ylnda Uygur sarayna giden

bir Arap seyyahdr[45]. Ona gre kagann kendi adryla 12.000 kiilik ordusu ve her

birinin 13.000 kiiye sahip olduu 17 kumandan vard. adrlarn ihtiam ve nizam

mkemmeldi. Ona gre Barsgan ile Turfan arasndaki yolun ova ksmnda devaml

ky ve kasabalar iinden gidiliyordu. Burann henz gayri-mslim olan ahalisinin

ounluunun Trklerden olduunu reniyoruz. Bu seyahatnameyi V.Minorsky,

Tamim ibn Bahrs Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, adl eserinde

tantmaktadr.

4- bn Fazlan Seyahatnamesi: 920-921 tarihlerinde Bulgar hkmdar lteber

Almn talebi zerine, Abbasi halifesi Muktedir Billah, slamiyeti retmek

maksadyla adamlar ve Hazarlara kar kullanlacak bir kalenin inas iin para

gndermiti. Bu elilik heyetindeki Ahmed b. Fazlan adndaki katibin Trk lkelerindegrdklerini, duyduklarn dndkten sonra kaleme almasyla bu seyahatname ortaya

kmtr. Bu eserde eski Trklere ve kuzey lkelerine dair verilen bilgilerin doruluu

dier ortaa melliflerinin ve yakn zamandaki seyyahlarn yazdklaryla da

dorulanmaktadr. Seyahatnamede pekok Trk boyunu, onlarn rf ve adetleriyle,

yaaylarn grmekteyiz. Seyahatnamenin tek nshas rann Mehed ehri

ktphanesindedir. Z.V.Togan tarafndan 1923 senesinde kefedildi ve onun

tarafndan Ibn Fadlans Reisebericht, Leipzig 1939, adyla basld.

5- Plano Carpini Seyahatnamesi: Papann 1245-1246da Karakurumu ziyaret edenelisinin hatratdr. 13. yzyl Orta Asyas hakknda bize bilgi verir. zellikle


38/51

Uygurlarn inanlarndan bahseder. O, Cuci ulusu hakknda da ok deerli malumatlar

verir. Cucinin mezarnn nerede olduunu bie sylemektedir. Seyahatname almanca

olarak F.Risch tarafndan, Geshichte der Mongolen und Reiseberichte, Leipzig 1930,

adyla basld.

6- William Rubruquis Seyahatnamesi: Fransz kralnn 1253te Karakurumda

bulunan elisinin raporudur. 1900 tarihinde W.Rockhill tarafndan neredildi. Uygur

budistleri hakknda bilgi verir. Onlarn dini trenlerinden, inanlarndan ve baz

dualarndan bahseder. Trkistann pekok yerini gezip-grmtr. Mesela Yedi-su

blgesinin tarm ve otlak arazilerini anlatr. Meng Hann ziyaret eden Rubruquis,

onun pekok zelliini nakleder. dil ile Don nehirleri arasnda karargah olan

Batunun olu Sartag da grd. Berkenin slamiyeti kabul etmesinden, lkesinde

domuz eti yenmesinin yasaklanmasndan bile sz eder. O, Kpaklarn defin

merasimlerinden, mezarlarndan ve eski Trk dininden bahsetmektedir.

7- Marco Polo Seyahatnamesi: 1271-1291 yllar arasnda Venedikten, Pekine

seyahatlar yapmtr. Tccarlk yapan babas ve amcas ile birlikte 1271 ylnda yola

ktlar. ran ve Asyay getikten 3 yl sonra ine ulatlar. Han-Balkda (Pekin)

Kubilayn sarayna gittiler (1275). Hann hizmetine girdi. eitli grevlerle lkenin

birok yerini gezip-dolat. Grd yerler hakknda notlar tuttu, iittii hikayeleri

yazd. Ksaca Kubilayn saraynda uzun mddet kalan Marco Polo, grp ve duyduu

pekok deerli bilgiyi hatratnda zikretmektedir. 1291de ondan izin alarak, deniz

yoluyla Hrmz Krfezine ulatlar. Oradan kara yoluyla Trabzona ve yine gemiyle

stanbula ve nihayet Venedike ulatlar. ki cilt halinde H.Yule, The Book of Marco

Polo, London 1875, adyla bu seyahatnemeyi neretti.

8- bn Batuta Seyahatnamesi: 14. yzyl Trk ve slam dnyasnn tarihi ve kltr

asndan deerli bir seyahatname de Tancal bn Batutaya aittir. O Msr, Suriye,

Arap yarmadas, Irak, ran, Dou Afrika, Anadolu, Karadenizin kuzeyindeki Trk

illeri, Trkistan, Hindistan, in, Endls ve Sudan gibi lkeleri dolamtr. nl

seyahatnamesini 1356 ylnda yazd. Eserinde gittii yerler ve bu yerlerin yneticileri,adet ve gelenekleri hakknda deerli bilgiler vardr. 1854 senesinde C.Defremery-

B.Sanguinitti tarafndan yaynland.

9- Ruy Gonzales de Claviyo Seyahatnamesi: spanyol Claviyo, Kastilya kralnn

elisi olarak Semerkantta bulunan Temr ziyaret etmitir (1403-1406). nce

stanbula, oradan Trabzon ve Erzincana, Hoydan Tebrize, Elburuz dalarndan

geerek Mehede ve Temrn doduu Keten Semerkanta gitmitir. Buraya

gelirken getii yerleri anlatmakla kalmayp, Temr ve Temrn sarayn da

teferruatl bir ekilde tantmtr. Eserine Byk Temrleng adn veren Claviyonun


39/51

seyahatnamesi, Drevnik Putiestviya ko dvoru Timura, Petersburg 1881, adyla rusa

olarak en iyi neri yaplmtr.

10- Gyaseddin Nakka Seyahatnamesi: Gerekte Sefaretname-i in adn tar.

1419da Gyaseddin Nakka, ahruh tarafndan in imparatoruna eli olarak

gnderilmitir. Asl farsa olan seyahatname, M.Quatremere tarafndan franszcaya

tercme edilmitir.

8- Corafya ve Genel Tarih Eserleri

1- Yahya el-Belazur, Fthul-Bldan, adl eserinde, Peygamberin zamanndan

itibaren asr boyunca yaplan slm fetihlerini anlatr. 9. asr tarihilerinden olan

Belazur Arap yarmadas, Suriye, Filistin, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Endls, ran,

Azerbaycan, Horasan ve Sind blgelerinin fetihlerini ele alr. M. De Goeje, 1863de bu

kitab basmtr.

2- Vazh el-Yakub, Kitabl-Bldan, 891 ylnda yazlan bu eserde de slm

fetihlerinden bahsedilir. Eseri M.De Goeje, 1892de neretti.

3- Cerir el-Taber, Tarihr-resul vel-mulk, 10. yzyla kadar olan tarihi hadiseleri

ihtiva edip, Trklere ait pekok malmat verir. Taberi, ilk byk slm tarihilerinden

biri olarak kabul edilmektedir. Bu eser de M.De Goeje tarafndan 1879-1901 yllar

arasnda Hollandada basld.

4- Hseyin el-Mesud, Murcl-zeheb ve Maadinl-Cevahir adl eserinde;

Arabistan, ran, Horasan, Msr ve Hindistana ait bilgiler verir. Bu eser P.Courteille

ve B.Meynard tarafndan 1861-1877 yllar arasnda 9 cilt olarak neredilip, ilim

aleminin hizmetine sokuldu.

5- Mcmell-Tevarih, 897-898 tarihinde yazlan bu eserin yazar belli deildir.

Trklerin nesebi ve Trk kabileleri hakknda bilgi verir.

6- Tahir el-Mukaddis, Kitabl-badi vel-Tarih, 966da Bst ehrinde, Samaniler

zamannda yazlmtr. Eserde Trklerin gelenek ve greneklerine dair Malmatlar

vardr. C.Huart tarafndan 1899-1916 arasnda 5 cilt olarak neredildi.

7- bn Hurdadbih, Kitab el-mesalik vel-memalik, 840da yazlmtr. Dou Trklerihakknda bilgiler mevcut olup, M.Goeje 1889da bu eseri bast.

8- Ebu shak stahr, Kitab el-mesalik vel-memalik, 951de kaydedilmitir ve Hazar

Bulgar, Peenek, Horasan, Maverannehir, Harezm Trkleri haknda Malmatlar

verir. M.De Goeje, 1870 bu eseri yaynlad.

9- Muhammed bn Havkal, 943-977 yllar arasnda eitli yerleri ve bilhassa Horasan

ve Hazar Denizi etrafn, Sicilyay ve saysz lkeyi dolamtr. Eserinin ad Kitab

el-mesalik vel-memaliktir. Kitap 976da yazlmtr. Eserinde stahr gibi Hazar

Denizi ve Maverannehir civarndaki Trkler hakknda tafsilatl bilgiler verir. M.DeGoeje, Leiden 1873te kitab yaynlad.

7/28/2019 SLAMYET

İslamİyet Öncesİ tÜrk tarİhİnİn kaynaklari Üzerİne

Documents